Қазақстан Республикасындағы банкілік қызметті реттейтін нормативтік құқықтық актілер жүйесі

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 49 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Кіріспе____________________________ __________________________4

I-Тарау. Қазақстан Республикасындағы банк заңдарының
қалыптасу кезеңдері мен ерекшеліктері

1.1 Қазақстан Республикасының банк жүйесінің қалыптасу
кезеңдері мен бүгінгі күнгі жағдайы__________________ 6

1.2 Қазақстан Республикасындағы банкілік қызметті реттейтін
нормативтік құқықтық актілердің қалыптасу кезеңдері және
ерекшеліктері______________________ ____________________ 11

1.3 Қазақстан Республикалық банкілік заңдарының нарық
жағдайындағы құқық жүйесіндегі орны ___________23

II–Тарау. Қазақстан Республикасындағы банкілік қызметті
реттейтін нормативтік құқықтық актілер жүйесі

2.1. Қазақстан Республикасының банкілік қызметті реттейтін
заңдары- банкілік қызметтің құқықтық негізі ретінде
_____34

2.2. Банкілік қызметті реттейтін Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкінің және Қазақстан Республикасының
Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен
қадағалау жөніндегі Агенттігінің нормативтік-құқықтық
актілеріне сипаттама__________________________ ______ 41

III–Тарау. Қазақстан Республикасының банкілік заңдарын
одан әрі жетілдірудің мәселелері ________________________ 48

Қорытынды__________________________ ____________________ 61

Қолданылған нормативтік-құқықтық актілер мен әдебиеттер __63

Кіріспе

Қазақстан Республикасында азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының
басымдылығына, жеке меншікті алғандағы меншіктің барлық нысандарының
теңдігіне, кәсіпкерліктің еркіндігіне негізделген құқықтық мемлекет пен
азаматтық қоғамның негізін қалауға бағытталған экономикалық реформа
жүргізілу үстінде.
Қазіргі нарықтық типтегі жүйе ретіндегі Қазақстандық несие- банктік
жүйесі қалыптасу кезеңінде: егер сандық көрсеткіштерді ескерсек, бұл кезең
айтарлықтай жылдам жүріп жатыр (қазіргі уақытта Қазақстанда 34 банк жұмыс
істеп жатыр) ал сапалық жағынан бұлардың дамуы өте қарқынды жүруде.
Үстіміздегі жылдың 1 наурызында банк секторының жиынтық есептік меншіктік
капиталы 655,4 млрд теңгені құрады. Бір айдағы өсім 13 млрд. теңге немесе 2
пайыз. Банктердің жиынтық активтері ақпан айында 143.6 млрд. (3.2 пайыз),
теңгеге ұлғайып, 4 655.5 млрд. теңгеге жетті. Банктердің несие қоржыны
(банк аралық қарыз алуларды есептегенде) бір айда 63.6 млрд. теңгеге өсіп,
3 161 млрд. теңгені құрады1. Әсіресе, бұл жағдайды біздің қаржылық нарық
пен банктік инфрақұрылымымыздың күйінен байқауға болады. Бұл тек өсудің
қиыншылықтары емес. Несие- банктік жүйені қалыптастырудың интенсивті
басқарылып отырған үрдісі жүріп жатыр, ал бұл өз кезегінде, қазақстандық
экономиканың дамуына өз үлесін қосуда.
Қазақстанның банк жүйесінің, жеке банк заңнамасының дамуы барысында
туындаған проблелемалар бірқатар себептермен шарттандырылған, оның ішінде
елдегі саяси, әлеуметтік және экономикалық қайта құрулардың қарама - қайшы
үрдісі, отандық банк жүйесі мен оның құқықтық қамтамасыз етілуінің
жеткілікті негізделген, қисынды тексерілген, жалпымен танылған
тұжырымдамасының жасалынуы, білікті банк кадрларының қалыптасуы және әрине,
нарықтық экономикаға бара- бар несиелік- банктік жүйені құрудың және
құқықтық реттеудің осы заманғы отандық тәжірибенің қалыптасуы бар.
Аталмыш жағдай, сонымен қатар, қазақстандық банк жүйесі мен банкілік
заңнаманың қалыптасу үрдісіне - оның онсыз да тарихи тұрғыдан алғанда қысқа
мерзімдерде қалыптасып жатқанына қарамастан, үнемі өзгеретін, нарық
талабына сәйкестендіріп отыру қажеттілігімен күрделене ушығып отыр десек
те, бұл ұстаным - басым қажеттілік, өйткені басқа жолмен елді дағдарыстан
шығару мүмкін емес.
Батыстағы банк жүйелері мен олардың құқытық негіздері ғасырлар бойы
қалыптасса, Қазақстанда және Ресейде бұл үрдіс тым жылдам, біздің
көзімізше жүріп жатыр. Алайда, банк ісінің дәстүрлері жоғалған, өзіндік
тәжірибеге ұмытылған, ал еліміз үшін бүгінгі таңда қандай банктік жүйе
және қандай банк заңнамасы қажет екендігін ортақ (бірдей) түсіну жоқ
болған жағдайдағы қарқынды өсіп жатқан иновациялар ағымын басқару аса
қиын1. Нәтижесінде банк жүйесінің құрылымы да, банк қызметін реттейтін
заңнама да қалыптасып үлгермей-ақ, ескіріп кетеді және өз кезегінде
экономикалық реформа барысын тежей түседі.
Әрине басқа елдердің тіпті ең мықты, оң сипатты және ғасырлармен
тексерілген банктік тәжірибесінің өзі ұлттық- мемлекеттік ерекшеліктерді
жан- жақты ескермей, жай ғана көшіре салудың еш пайдасы жоқ екенін
ұмытпағанымыз жөн, өйткені еліміздің КСРО құрамындағы жетпіс жылдың өмірі
елдегі экономикалық, әлеуметтік- саяси және әлеуметтік- психологиялық
қатынастардың қалыптасуына әкеліп соқты (бұл қатынастар батыста қалыптасқан
қатынастардан айтарлықтай ерекшеленеді).
Тақырыптың маңыздылығы қалыптасқан жағдайда нарықтық типтегі банк
жүйелері мен банк заңнамасының түпкі сипаттамасын анықтау.
Дипломдық жұмыстың мақсаты нарықтық экономикасы дамыған елдердің
тәжирбесін талдау, екінші жағынан, - осы тәжірибені ескере отырып, отандық
банк жүйесін және оның құқықтық негіздерін құру қағидаларын жасау және оны
жетілдіру.

I – Тарау. Қазақстан Республикасындағы банк заңдарының қалыптасу кезеңдері
мен ерекшеліктері
1.1 Қазақстан Республикасының банк жүйесінің қалыптасу кезеңдері мен
бүгінгі күнгі жағдайы
Нарықтық экономика жағдайында өмір сүргенімізге он бес жылға аяқ
бастық. Ал осы уақыт ішінде экономиканың құлдырағанында, ақшаның
құнсызданғанында куәгер болғанымыз рас. Бұл сондай ақ жаңа мемлекетті құру,
экономиканы тұрақтандыру және нарықтық экономикаға деген бейімді
қалыптастыру кезең де болып табылады. Соңғы төрт жыл бойы экономиканың
жылына орта есеппен 10,3 % тұрақты дамуы жалпы ішкі өнімді 49% өсіріп отыр,
бұл ТМД мемлекеттерінің ішіндегі ең жоғарғы көрсеткіш болып табылады
(Ресейде- 28%, Украинада-29%, Молдавада-24%, Қырғызстанда-16%). Жалпы ішкі
өнім жан басына шаққанда 2002 жылғы 1660 доллардан 2004 жылы 2600 долларға
дейін өсті. Қазақстанның алтын валюта қоры 69,3% немесе 16,5 млрд.
долларға дейін көбейген, оның ішінде Ұлттық банктің халықаралық резервтері
7,9 млрд долларды, ал Ұлттық қордың ақшасы 9,6 млрд долларды құрайды1.
Осындай орнықты дамуды мемлекеттік саяси тұрақтылықты, экономикалық,
әлуметтік бағдарламалардың дұрыс талдап- жасалуы қамтамасыз етуде.
Банк жүйесі экономиканың бірден бір негізгі құрамдас бөлігі болып
табылады. Банк - мемлекеттік бағалы қағаздар нарығында, валюта нарығында,
депозит нарығында күшті позициялар иеленеді. Банк жекешелендіру саласында
белсенді жұмыстар істеуде. Қазіргі таңда елімізде 34 екінші денгейдегі банк
бар. Мұны 1-кестеден байқауға болады. Банктің құрылтайшылары болып оның
акционерлері табылады. Ол ашық түрдегі акционерлік қоғам болып құрылғаннан
кейін қосымша жеңілдіктер иелене алмайды және басқа акционерлермен
салыстырғанда қосымша міндеттер жіктемейді.
Кесте-1 ҚР екінші деңгейдегі банктердің сандық құрылымы. 2004-2005 жыл2

Екінші деңгейдегі банктердің 34
барлығы.
Соның ішіндегі
Мемлекеттік 3
Мемлекетаралық 1
Шетел капиталының қатысуымен 14
Еншілес банктер -

Жоғарыдағы кестеден байқайтынымыз яғни Қазақстан Республикасында
екінші деігейлі банктердің барлығы 34 банк, оның ішіндегі 3-мемлекеттік, 14-
шетел капиталының қатысуымен жүзеге асырылады.
Банк - өзінің жарғысы бар, толық шаруашылық есеп және өзін- өзі
қаржыландыру негізінде қызмет жасайтын заңды тұлға. Ұлттық банк - бұл
ақшалай резервтерді құрайтын, оған қоса меншікті алатын валюта
резервтерінен , басқа да материалдық бағалықтардан тұратын мүліктерге ие
болып табылатын заңды тұлға. Барлық банктер қолма-қолсыз есеп айрысуды
Ұлттық банк мекемелері арқылы жүргізе отырады. Екінші деңгейлі банктердің
капиталының құрылымын 2- кестеден байқауға болады.

Кесте-2
Екінші деңгейлі банктердің капиталы.

01.01.2003 01.01.2004 01.01.2005
Банк аттары
Мың$ ПозицияМың$ ПозицияМың$ Позиция
% % %
1 2 3 4 5 6 7
Казкоммерц 175,273 19,7 196,865 19,0 267,660 21,5
банк
Халық банк 101,304 11,4 135,743 13,1 152,936 12,3
Тұран Алем банк 159,247 17,9 197,957 19,1 215,780 17,4
ABN AMRO 23,501 3,8 25,963 3,2 27,025 3,0
Центр кредит 19748 3,4 27,741 3,8 28,454 4,5
Еуразиялық банк 17,375 3,1 20,158 2,7 22,546 2,6
АТФБ 18,166 4,3 20,288 3,9 25,449 4,2
Темір банк 13,078 2,6 18,328 2,5 22,911 2,6
Нұр банк 22,361 3,6 22,005 3,3 23,644 3,5
Каспий банк 12,513 1,4 22,927 2,2 27,302 2,2
Ситибанк 24,428 5,0 28,163 4,6 29,691 4,8
Наурыз банк 11,227 2,4 15,440 2,0 20,446 1,6
Үлкен банктер 598,257 78,4 823,518 79,5 869,849 80,2
барлығы

Басқада банктер 192,738 21,6 212,428 20,5 245,812 19,8
Банк 790,514 100,0 1,036,060 100,0 1,115,661 100,0
жүйесінедегі
барлығы

Жоғарыдағы кестеден байқайтынымыз, екінші деңгейлі банктердің үш жыл
ішіндегі капиталын салыстырып қарайтын болсақ, 2002 жылы банк жүйесінде
790.541 мың АҚШ долларын құрайтын болса, 2003 жылы 1.036.060 мың АҚШ
долларын құрайды, ал 2004 жылы 1.115.661 мың АҚШ долларын құрап тұр, ал осы
үш жылдың позициясы 100 пайызды құрап тұр. Өткен жылы банктердің жиынтық
меншікті капиталы 38,6 пайызға ұлғайып 1,5 млрд долларға, ал жиынтық
активтері 39,3 пайызға көбейіп 11,2 млрд долларға дейін өсті. Банктік
активтердің 60 пайызы экономикаға кредит түрінде берілген, оның көлемі 6,7
млрд долларды құрайды. Жинақтаушы зейнетақы қорындағы қаржы 2,5 млрд
долларға жетті1.
Қазақстандағы банк жүйесінің қалыпты дамуы бірқатар жәйттермен
байланысты. Біріншіден, ол халықаралық стандарттарды дұрыс меңгере
алмағандығымыздан, есеп және есеп беру, несиелеу және депозит дұрыс іске
аспауында. Екіншіден, Ұлттық банк тарапынан қатаң пруденциялдық-
нормативтік реттеудің нәтижесінде активпен міндеттеменің, меншікті
капиталмен активтің, акционерлермен банктердің арасындағы шектеулердің
дұрыс орындалуына және де банктер беретін ақпарат көздерінің ашықта дұрыс
болуында. Үшіншіден, Депозиттерді сақтандыру кепілдік қорының құрылғандығы.
Төртіншіден, екінші деңгейдегі банктердің соңғы екі-үш жыл көлемінде
халықаралық қаржы институттарынан алып отырған үлкен көлемдегі арзан бағалы
және несие көздерінің болуы сонымен қатар екінші деңгейдегі банктердің
арасындағы бәсекелестіктің артуында, соның нәтижесіеде соңғы жылдары сыйақы
мөлшнрлемесі теңгемен берілетін несиеде 28 пайыздан 20 пайызға, доллармен
берілетін несиеде 20-21 пайыздан 15-16 пайызға дейін төмендеді.
Қазақстанның банк жүйесінің ТМД-ның басқа елдерінің банк жүйесімен
салыстырғанда көп ілгері тұр. Оған халықаралық рейтингтік агенттіктердің
беріп отырған жоғары бағалары дәлел. Еуропа Одағына қабылданған Венгрия,
Болгария, Польша және Балтық мемлекеттерімен бір деңгейдеміз. Біздегі банк
жүйесінің негізгі және басты айырмашылығы ол жеке меншік капиталымен
бақылануда, ал Ресейде мемлекеттік қатысуы басым. Стратегиялық салалардан
басқа салаларда жеке меншік капиталының басым болғаны жөн, ол оңтайлы
басқаруға, бақылауға және үлкен жетістіктерге жетуге бейімді. Бұл нарық
заңы. Оған дәлел, орта есеппен алғандағы инфляцияның жылдық көрсеткіші
Ресейде біздегімен салыстырғанда екі есе жоғары, экономикаға берілген
кредит көлемі ЖІӨ-нің Ресейде 10 пайызына жетпейді-25,0 млрд. доллар,
Қазақстанда 23,5 пайыз немесе 6,3 млрд. долларды құрайды ( Ресейде ЖІӨ-
268,0 млрд. доллар, Қазақстанда -26,7 млрд. доллар).
Жоғарыда атап өтілген оң істермен бірге, банктік жүйенің кемшіліктері
да бар екендігін айта кеткен жөн. Бұл бәрімізге белгілі несиелері бойынша
сыйақы мөлшерлерінің өте қымбаттығы, ұзақ мерзімді кредиттің аздығы. Рас,
екінші деңгейдегі банктер тарапынан сыйақы мөлшерлемесін төмендетудің толық
қолдау таппай отырғандығын мойындауымыз қажет, бірақ кейбір банктер несие
көздерінің өзіндік құнының жоғары болуына байланысты бірден төмендету
шараларын қолдана алмайды. Себебі, 1999-2002 жылдар аралығында шығарылған 5-
7 жылдық облигациялық құнды қағаздардың 11-12 пайыздық сыйақы шығындарын
толық төлеп бітірмей, арзан сыйақы белгілеу саясатын әкімшілік жолмен тану
нарықтық экономиканың негізгі заңдарына қарама-қайшы келетіндігі айдан
анық. Бұл орайда мәселе әділ бәсекелестік жолымен шешілуі керек.
Ал бәсекелестік өз кезегінде кейбір банктердің әкімшілік-шаруашылық
шығындарын азайтуына, қызметкерлер санын қысқартуына, таза пайда таппаған
банктердің жабылуына немесе бірігуіне алып келеді. Міне, осындай ережелерді
сақтаған жағдайда ғана әділ сыйақы мөлшерлемесін, жылдам алынатын несие
көздерін және сервистік қызметтік жақсаруын күтуге болады

1.2 Қазақстан Республикасындағы банкілік қызметті реттейтін нормативтік
құқықтық актілердің қалыптасу кезеңдері және ерекшеліктері.
Қазақстан Республикасында азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының
басымдылығына, жеке меншікті алғандағы меншіктің барлық нысандарының
теңдігіне, кәсіпкерліктің еркіндігіне негізделген құқықтық мемлекет пен
азаматтық қоғамның негізін қалауға бағытталған экономикалық реформа
жүргізілуі үстінде.
Қазіргі нарықтық типтегі жүйе ретіндегі Қазақстандық несие- банктік
жүйесі қалыптасу кезеңінде: егер сандық көрсеткіштерді ескерсек, бұл кезең
айтарлықтай жылдам жүріп жатыр, ал сапалық жағынан бұлардың дамуы өте баяу
өтуде. Әсіресе, бұл жағдайды біздің қаржылық нарық пен банктік
инфрақұрылымымыздың күйінен байқауға болады. Бұл тек өсудің қиыншылықтары
емес. Несие- банктік жүйені қалыптастырудың нашар басқарылып отырған үрдісі
жүріп жатыр, ал бұл өз кезегінде, қазақстандық экономикаға кері әсерін
тигізеді.
Қазақстанның банк жүйесінің жеке банк заңнамасының дамуы барысында
туындаған проблелемалар бірқатар себептермен шарттандырылған, оның ішінде
елдегі саяси, әлеуметтік және экономикалық қайта құрулардың қарама - қайшы
үрдісі, отандық банк жүйесі мен оның құқықтық қамтамасыз етілуінің
жеткілікті негізделген, қисынды тексерілген, жалпымен танылған
тұжырымдамасының жоқтығы, білікті банк кадрларының күрт жетіспеушілігі және
әрине, нарықтық экономикаға бара- бар несиелік- банктік жүйені құрудың және
құқықтық реттеудің осы заманғы отандық тәжірибенің жоқтығы бар.
Аталмыш мүшкіл жағдай, сонымен қатар, қазақстандық банк жүйесі мен
банкілік заңнаманың қалыптасу үрдісіне - оның онсыз да тарихи тұрғыдан
алғанда қысқа мерзімдерде қалыптасып жатқанына қарамастан, үнемі өзгеретін,
нарық талабына сәйкестендіріп отыру қажеттілігімен күрделене ушығып отыр
десек те, бұл ұстаным - басым қажеттілік, өйткені басқа жолмен елді
дағдарыстан шығару мүмкін емес.
Батыстағы банк жүйелері мен олардың құқытық негіздері ғасырлар бойы
қалыптасса, Қазақстанда және Ресейде бұл үрдіс тым жылдам, біздің
көзімізше жүріп жатыр1. Алайда, банк ісінің дәстүрлері жоғалған, өзіндік
тәжірибе ұмытылған, ал еліміз үшін бүгінгі таңда қандай банктік жүйе және
қандай банк заңнамасы қажет екендігін ортақ (бірдей) түсіну жоқ болған
жағдайдағы қарқынды өсіп жатқан иновациялар ағымын басқару аса қиын.
Нәтижесінде банк жүйесінің құрылымы да, банк қызметін реттейтін заңнама да
қалыптасып үлгермей-ақ, ескіріп кетеді және өз кезегінде экономикалық
реформа барысын тежей түседі.
Қалыптасқан жағдайда бірінші кезекте, басым міндет болып, бір
жағынан, нарықтық типтегі банк жүйелері мен банк заңнамасының түпкі
сипаттамасын анықтау мақсатында, нарықтық экономикасы дамыған елдердің
тәжирбесін талдай, екінші жағынан, - осы тәжірибені ескере отырып, отандық
банк жүйесін және оның құқықтық негіздерін құру қағидаларын жасау және оны
жетілдіру табылады.
Әрине басқа елдердің тіпті ең мықты, оң сипатты және ғасырлармен
тексерілген банктік тәжірибесінің өзі ұлттық- мемлекеттік ерекшеліктерді
жан- жақты ескермей, жай ғана көшіре салудың еш пайдасы жоқ екенін
ұмытпағанымыз жөн, өйткені еліміздің КСРО құрамындағы жетпіс жылдың өмірі
елдегі экономикалық, әлеуметтік- саяси және әлеуметтік- психологиялық
қатынастардың қалыптасуына әкеліп соқты (бұл қатынастар батыста қалыптасқан
қатынастардан айтарлықтай ерекшеленеді).
Аталған жағдай отандық банк заңнамасын жетілдіруді талап етіп отыр.
Оны жетілдіру жолдарына:
• Банк заңнамасының тікелей әрекет ету сипатын күшейту;
• Банк заңнамасы нормаларын қазақстандық заңнаманың басқа
салаларының нормаларымен сәйкестендіру;
• Банкілік тәжірибеде қалыптасқан халықаралық нормалар мен
әдеттерді ескере отырып, банкілік қызметті реттейтін жаңа
заңдардың ауқымды базасын жасау;
• Мемлекеттің коммерциялық банктердің жеке мүдделері аясынан
араласуын заңмен орнатылған шеңберде шектеу;
• Несие - банктік жүйенің құрылымы мен функцияларын, оның
элементтерін нақты құқықтық бекіту, негізгі ұғымдарды анықтау
жатады.
Банк заңдарының жүйесін анықтау мақсатында тарихқа көз жүгіртсек.
Жалпы алғанда, Қазақстанның банкілік жүйесінің дамуына үлкен екі кезеңге
бөлсек болады;
1) КСРО құрамындағы Қаз КСР-нің банкілік заңдары, яғни Қаз КСР-і
Қазақстан Республикасы болып, тәуелсіздік алғанға дейінгі
банкілік заңдар;
2) Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғаннан кейінгі, яғни
бүгінгі күнге дейінгі заңдары.
1917- 1921 ж.ж. дейінгі уақыт аралығы банктердің біртіндеп жойылуымен
сипатталды, олардың қолда жоқ қаражат пен есеп айрысу жөніндегі
функциялары орталық бюджеттік есеп-айрысу басқармасына берілді. Жаңа
экономикалық саясатқа өтумен, тауар-ақша қатынастарының өсуіне орай,
тауар айналымының қажеттіліктеріне жауап беретін банкілік жүйені
ұйымдастыруға деген мұқтаждық туды. Нәтижесінде КСРО-ның Мемлекеттік
Банкіне барлық несие мекемелерінің, оның ішінде банктердің де қызметіне
қадағалау және бақылау жүргізу рөлі тиесілі болған банктік жүйе пайда
болды.
Банктер болса, әр түрлі меншік нысандарына негізделіп әрекет етті. Олар
таза коммерциялық кәсіпорындар түрінде туындады, ал олардың қатынастары
азаматтық құқықпен реттелді.
1930 - 1932 ж.ж. орын алған несие реформасының нәтижесіндегі
банктердің құқықтық жағдайындағы күрделі өзгерістердің мақсаты банктерді
сомды бақылаушы, яғни кәсіпорындардың мемлекеттік жоспарлы міндеттерін
орындауларын бақылаушы органдарға айналдыру болды. Мемлекеттік емес меншік
нысандарына негізделген банктер мүлдем жойылды немесе қайта құрылды.
КСРО-ның Мемлекеттік банкін және арнайы банктерді біріктірген мемлекеттік
банктер жүйесі қалыптасты. Бұлардың барлығы бір мезгілде мемлекеттік
басқару органдары және шаруашылық ұйымдар, яғни шаруашылық қызметпен
айналысатын заңды тұлғалар ретінде көрініс тапты.
Қазіргі уақытта, экономиканың нарықтық қатынастарға бағдарлануы және
реформалануына орай, банк ісі де өзгерді; енді ол мемлекеттік монополия
болудан қалды.
1987 жылға дейін банк жүйесі үш монополист- банкті қамтыды; КСРО-ның
Мемлекеттік Банкі, КСРО- ның Құрылыс Банкісі және КСРО- ның Сыртқы сауда
банкісі. Мұнымен қатар, мемлекеттік-еңбектік жинақтаушы кассаларының
жүйесі де әрекет еткен. Банк жүйесіндегі үстемдік жағдайына КСРО-ның
Мемлекеттік банкісі ие болды. Ол эмиссялық инситут бола отырып, сонымен
бір мезгілде қысқа мерзімді несиелеу, шаруашылыққа кассалық және есеп -
айрысу қызметтерді көрсету орталығы болды. Эмиссиялық функциялар мен
клиентерге есептік-несиелік қызмет көрсету функцияларын біріктіру, оларды
бір банкке монопольдық бекітіп беру КСРО-ның Мемлекеттік Банктік
мемлекеттік басқару және бақылау органына айналдырады. Экономиканы
басқарудың әміршіл- әкімшіл жүйесі жағдайында несие ресурстары формальды
сипатта болғандықтан Мемлекеттік Банк іс жүзінде, несие ресурстарына
шектелмеген монополияға ие болды. Оның шоттарында мемлекеттік ссудалық
қорды қалыптастыра отырып барлық бос ақша қаражаттары жиналды. Банк
мекемелері болса клиенттердің емес, жоғары тұрған ұйымдардың алдында
жауапты болды.
Нарыққа өту жағдайында экономиканы басқаруды орталықсыздандыру
экономиканы басқару механизміндегі банк жүйесінің рөлін өзгертуді талап
етті. Оны қайта ұйымдастыру 1987 ж. КПСС ОК және КСРО Министрлер
Кабинетінің 1987 ж. 17- шілдедегі № 82110 Қаулысы қабылдауымен басталды.
Банк жүйесінің ұйымдық құрлымын өзгерту, банктердің рөлін арттыру олардың
халық шаруашылығының дамуына ықпалын күшейту, несиені әсерлі экономикалық
тетікке айналдыру көзделді.
1988 ж. 26 - мамырда қабылданған КСРО - ның КСРО - дағы кооперация
туралы Заңы ерекше маңызды болды.
КСРО - дағы кооперация туралы Заңды, оның елде басталған
экономикалық қайта құрулары, оның ішінде, банк жүйесін реформалауды
тереңдетудегі рөлі тұрғысынан бағалай отырып, мынаны атап өткеніміз жөн.
Кеңес билігінің бүкіл тарихы бойына жаңа экономикалық саясаттан кейін
алғаш рет, заң жүзінде жеке тұлғаның еңбек аясындағы еркіндік дәрежесі
айтарлықтай кеңейтілді. Енді заң азаматтарға, олардың қалауы және
қаблеттілігіне сәйкес кооперативтерге бірігуге және заңмен тыйым
салынғандардан басқа қызметтің кез келген түрлері мен айналысу үшін
кедергісіз шығуға рұқсат берді1. Мұнымен қатар, Заң мемлекеттік және
коопреативтік органдарға кооперативтің шаруашылық қызметіне араласуға
қатаң тыйым салынады, осылайша, кооперативке өндірісті жоспарлау және оны
жүзеге асырудан бастап, өндірілген өнімді бөлу және сату және кооператив
мүшелерінің еңбегін төлеу мәселелерін шешу арқылы көрініс тапқан толық
шаруашылық дербестік берілді.
Осымен бір мезгілде Заң азаматтарға берілген құқықтарды іс жүзінде
жүзеге асырудың әсерлі механизімін де қарастырды. Атап айтқанда,
кооперативтік меншікті және кооперативердің сәтті қызмет етуінің
жағдайларын нығайту және дамытудың заңдық кепілдіктері көзделді. Осы
жағдайлардың қатарына елде кооперативтік банктерді құру туралы мәселені
заң деңгейінде шешу де жатқызылады.
Заңның 23- бабына сәйкес, кооперативтердің одақтары (бірлестіктері)
шаруашылық- есептік салалық немесе аумақтық кооперативтік банктер құруға
құқылы болды.
Сонымен қатар, осы Заңның бірқатар ережелері, әсіресе, кооперативті
банктерді және жалпы кооперативтерді құруға қатысты ережелері жедел жүзеге
аса бастады және КСРО- дағы мемлекеттік емес банктер жүйесінің
қалыптасуына және мемлекеттің банк қызметіне қатысты монополиясын жоюға
бастау болды.
Осының барлығы кәсіпорындар мен ұйымдардың, олардың жоғарыдан
жоспарланбаған қаржылық қаражаттарға деген қажеттілікті тудыра отырып,
шаруашылық дербестігін күшейтті. Нәтижесінде, елде орын алған несие
механизмі мен бүкіл банк жүйесінің жетілмегендігі барынша айқын сезіле
бастады.
КСРО- дағы кооперация туралы Заң қабылдағаннан кейін бірден
басталған кооперативтік кәсіпорындар мен ұйымдардың жаппай құрылуы банк
жүйесінің елдегі экономикалық қайта құрулардың барысына сәйкессіздігін
айқындай түсті. Мемлекеттік және кооперативтік ұйымдарды, жеке еңбектік
қызмет пен айналысқан халықта, олардың шотта айтарлықтай ақша қаражаттары
бола тұра, қолда бар ақша дефициті қалыптасты, өйткені шоттағы қаражатты
қолға алу қиынға соқты. Осыған орай, кәсіпкерлер үшін аталмыш мәселені
шешуді жеңілдетуге деген қажеттілік. Бірінші кооперативтік және
акционерлік коммерциялық банктердің пайда болуын шарттандырған
факторлардың біріне айналды. Пайда болған акционерлік коммерциялық
банктердің құқықтық негізі болып, КСРО Министрлер Кеңесінің 1- қыркүйек
1988 жылғы № 1061 КСРО Мемлекеттік Банкісінің жарғысын бекіту туралы
Қаулысы болды. Осы қаулыға сәйкес, акционерлік коомерциялық банктер
алғашқы рет КСРО- ның несие- банкілік мекемелерінің тізіміне енгізілді.
Кооперативтік және акционерлік коммерциялық банктерді құру сонымен
қатар, көптеген азаматтардың КСРО- дағы кооперация туралы Заңға
байланысты пайда болған ел экономикасындағы кәсіпкерлік ұя- банк қызметін
меңгеруге деген үлкен қалауымен шарттандырылды.
Осылайша, КСРО- дағы кооперация туралы Заңының қабылдануы елде
кооперативтік және коммерциялық банктердің туындауына мүмкіндік туғызса,
ақша- несие қатынастары аясында жиналған проблемаларды шешудің күттірмес
қажеттілігі бұл мүмкіндікті шындыққа айналдырады.
Уақыты бойынша соңғы болған, КСРО- ның мемлекеттік мамандандырылған
банктерінің қызметін түбегейлі жақстаруға ұмтылыс 1989 жылдың басында
жасалды. Ол кезде наурызда КСРО- ның мемлекеттік мамандандырылған
банктерін толық шаруашылық есепке және өз- өзін қаржыландыруға өткізу
туралы үкіметтік қаулы қабылданды1.
Сонымен, қайта ұйымдастырудың бірінші кезеңінде мемлекеттік банктердің
жаңа құрылымы жасалды: оның үлгісі:
- екі деңгейлі банк жүйесін құру (орталық. Эмиссиялық
банк және тікелей шаруашылыққа қызмет көрсететін
мемлекеттік мамандандырылған банктер);
- мамандандырылған банктерді толық шаруашылық есепке және
өзін- өзі қаржыландыруға ауыстыруды қамитды.
Осылайша, бірінші кезең сәтті аяқталды.
Алайда, банктік реформа тереңдей түскен сайын, нарықтық экономика
дамыған сайын, коммерциялық банктердің саны өсе түскен және олардың халық
шаруашылығындағы рөлі орта түскен сайын екі нәрсе мейлінше айқындала түсті,
ол:
Біріншіден, елде әрекет етіп жатқан мамандандырылған банктердің
мемлекеттік жүйесінің жетімсіздігі, демек, қолданыстағы несие- банктік
жүйені сапалық жетілдіру қажет болды.
Екіншіден, арнайы банкілік заңнаманы құру қажеттілігі туды.
Бұл міндеттерді шешу- КСРО 1990ж. желтоқсанда КСРО- ның Мемлекеттік
банкі туралы және КСРО- дағы банктер және банкілік қызмет туралы
Заңдарды қабылдауымен басталған банктік реформаның жаңа екінші кезеңінің
мазмұнына айналды. Дегенмен, бұл заңдар өзімізге мәлім себептермен банк
қызметіне әсер етіп үлгере алмады. Бұларға қарағанда, РСФСР- дің Жоғарғы
Кеңесі және басқа одақтас республикалардың Жоғарғы Кеңестерімен қабылданған
ұқсас заңдар, өздеріне тән кемшіліктерге қарамастан тарихи мәнге ие,
өйткені олар елдегі нарықтық экономикаға бара-бар несие- банктік жүйені
және банкілік заңнаманы қалыптастыру үрдісінің бастауы болды.
Сонымен, қалыптасып жатқан, нарықтық қатынастарға бара- бар ақша –
несиелік реттеу жүйесін қалыптастыру мақсатында мемлекеттік банктің
мәртебесі мен оның ел экономикасындағы рөлі өзгертілді.
Қазақстан егемендікке ие болған кезде, мемлекеттік банк базасында
нарықтық экономикасы дамыған елдерде қабылданған тұжырымдамалар негізінде
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік банкі құрылды.
Банкілік реформаның екінші кезеңінің барысында банкілердің құрылымы
қайта құрылып қана қойған жоқ, сонымен қатар, банк қызметін жүзеге асыруды
терең өзгерістер орын алып, оның жаңа әдістері мен нысандары бекітілді.
Нәтижесінде, Қазақстанда іс жүзінде екі деңгейлі банк жүйесі қалыптасты:
бірінші деңгей- Қазақстан Республикасының Орталық банкі, екінші деңгей-
Коммерциялық банктер және жекелеген несиелік операцияларды жүргізетін өзге
де несиелік мекемелер.
Екі деңгейлі банк жүйесінің ұйымдық- құқықтық ресімделуі Қаз КСР- нің
7- желтоқсан 1990 жылғы Қаз КСР- ғы банктер және банкілік қызмет туралы
заңның қабылдануымен жүзеге асты. Банк жүйесін ары қарайғы жетілдіру және
қайта құру 1993 ж. 13- сәуірдегі Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі
туралы 1993 ж. 14- сәуірдегі Қазақстан Республикасындағы Банктер туралы
Қазақстан Республикасының Заңдарын ҚР- сы Президентінің 1995ж. 15-
ақпанындағы № 2044 Қазақстандағы банк жүйесі 1995 ж.реформалаудың
Бағдарламасын бекіту туралы Қаулысын, ҚР Президентінің заң күші бар, 1995
ж. 30- наурызындағы ҚР Ұлттық Банкі туралы жарлығын, 1995 ж. 31-
қыркүйектегі ҚР- дағы банктер және банкілік қызметі туралы заңын
қабылдауымен жалғасты 8. Банк жүйесін реформалау үрдісі әлі аяқтала қойған
жоқ және жалғасын табуда. Оған дәлел, 2001 жылы 25- сәуірде № 3178- 2
Қазақстан Республикасының Қазақстанның Даму Банкі туралы Заңының, 2003 ж.
31- желтоқсанда Қазақастан Республикасының Президентінің № 1270 Қазақстан
Республикасының мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру туралы Жарлығының,
2003 ж. 4- шілдедегі № 474 Қазақстан Республикасының Қаржы рыногы мен
қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау туралы Заңының, 2004
ж. 12- шілдедегі Қазақстан Республикасының қаржы рыногын және қаржылық
ұйымдарды реттеу мен қадағалау жөніндегі агенттік Басқармасының № 197
Банкті ашуға рұқсат беру, банк филиялдарын ашуға келісім беру және банктің
есеп айрысу- касса бөлімдерін ашу, жабу ережесін және банктік, ірі банктер
жүзеге асыратын өзге операцияларды жүргізуге лицензияны беру, тоқтата тұру
және қайтарып алу ережесін бекіту туралы қаулысының және т.б. бірқатар заң
актілерінің қабылдануы болды.
Келесі кезекте банкілік заңнаманы сипаттап өтсек.
Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастарға өтуі ұлттық банкілік
заңнаманы біріншіден, сол нарықтық эконмиканың мұқтаждықтарымен; екіншіден
оны қалыптастырудың, осы саладағы құқықтық реттеудің бай тәжірибесін
жинақтақтаған шетелдік мемлекеттердің негізгі қағидаларымен сәйкестендіру
қажеттілігін шарттандырады. Қазақстанның және шет елдердің банкілік
заңнамаларын үйлестіру қазақстандық және шетелдік банктердің арасындағы
үнемі дамып отырған байланыстардан туындап отыр. Банкілік заңнама әртүрлі
иерархиялық деңгейдегі нормативтік актілердің шоғырын білідреді және
бірқатар ерекшеліктерге ие болады.
Сондай ерекшеліктердің біріншісі, оның салааралық сипаты, өйткені,
банк заңнамасы түрлі құқық салаларының нормаларын қамтиды. Олардың арасында
ереше орынға конститутциялық, әкімшілік және азаматтық құқық нормалары ие.
Мұнымен қатар, банкілік қызметтің өзінің көпқырлылығына орай, қылмыстық,
азаматтық іс- жүргізу, қылмыстық іс жүргізу және басқа да құқық салаларының
нормаларын қамтитын нормативтік актілерді де банкілік заңнамаға жатқызуға
болады.
Әкімшілік құқықтық нормаларының рөлін елемеу үлкен ағаттық болар еді.
Негізгі банкілік заңдар мен көптеген заң актілерінде қамтылған дәл осы
нормалар тұтастай банкілік жүйені басқаруды қамтамасыз етуге арналған. Осы
әкімшілік нормалардың негізгі міндеттеріне:
Біріншіден, банк жүйесін басқаруды жүзеге асыратын жоғарғы деңгей
субъектілерінің құзреттілігін анықтау;
Екіншіден, төменгі деңгейдегі, банк операцияларын жүзеге асыратын
банктер мен басқа да қаржылық институттардың сенімділігін қаматамасыз
ететін құқықтық құралдарды белгілеу (лицензиялау негізін және тәртібін
бекітетін нормалар және т.б.);
Үшіншіден, банк жүйесі төменгі денгейінің субъектілері қызметінің
заңдылығы мен негізділігін бақылау және қадағалау функцияларын жүзеге асыру
жатады.
Банкілік заңнаманың келесі бір ерекшелігі- банк қызметінің ең алуан
түрлі аспектілері мен мәселелерін реттейтін нормативтік актілердің көптігі.
Мұндай жағдай ең алдымен, несие- банкілік қызмет саласында туныдайтын
қоғамдық қатынастардың заң актілерімен толық қамтыла алмауы салдарынан туып
отыр. Бұл толымсыздық пайда болған ақтаңдақтарды заңға сәйкес (негізгі
ведомствалық) нормативтік актілермен толықтырылуына әкеліп соқтырмай
қоймайды.
Алайда, негізгі мәселелерді заңдық реттеудің толымсыздығы ғана емес,
тіпті жекелеген жағдайларда заң шығарушының осы қатынастарды құқықтық
ретеудің маңызды мәселелерін шешуді атқарушы билік қарамағына беруі де осы
саладағы жағдайды шиеленістіріп отыр. Егер банк жүйесінің төменгі
деңгейінің субъектілерінің құқықтары мен мүдделерін қозғайтын нормативтік
актілерді шығару құқықғының заңның өзімен, олар үшін іс жүзінде жоғарғы
тұрған орган болып табылатын басқару органына берілгенін ескерсек, онда бұл
органның- банк операцияларын жүзеге асыратын коммерциялық банктер және
басқа несиелік мекемелер сияқты нарық институттарына өзіне тікелей
бағынатын ұйым ретінде қарау мүмкіндігін болжау қиын емес.
Қазақстанда әрекет етіп отырған банкілік заңнама, өзінің тұтастай
алғанда оң сипатына және жалпы нарықтық бағдарына қарамастан, қазіргі
экономикалық жағдайға және осы саладағы қоғамдық қатынастарды құқықтық
реттеудің халықаралық деңгейіне әлі де толық дәрежеде сәйкес келмейді, мұны
төмендегіден байқауға болады:
Біріншіден, банк жүйесін басқаруға қатысты негізгі мәселелер әлі күнге
шейін заң деңгейінде шешімін тапқан жоқ;
Екіншіден, банк қызметін реттейтін халықаралық мойындалған амалдардың
барлығы қолданыстағы заңнамада тиісті дәрежеде көрініс тауып жатқан жоқ;
Үшіншіден, банкілік холдингтік компанияларға және жалпы банк
бірлестіктеріне қатысты мәселелер толық реттелмеген;
Төртіншіден, экономикасы мықты дамыған елдердің басым көпшілігінде
банк жүйесі жоғарғы деңгейлі органының ғана қолында, осыншама биліктік
өкілеттіліктер шоғырланбаған, керісінше заң шығарушы мұндай
өкілеттіліктерді бірнеше түрлі органдарға берген.
Жоғарыдағы қарастырылған мәселелерді зерделей келе, төмендегідей
ұсыныстар жасауға болады:
1) Бүгін күн талаптарына жауап беретіндей, азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын қорғауға, банктердің және
жекелеген банк қызмет түрлерін жүзеге асырушы ұйымның
жауаптылығын күшейтуге бағытталған нормативтік актілерді
уақытылы қабылдаудың маңызының қажеттілігінің барлығы.
2) Қазақстан Республикасының Ұлттық банк туралы заңы мен толық
агенттіктің құзыретін, функцияларын нақты ажырататындай сәйкес
нормативтік актілер қабылдау қажеттілігі.
3) Банкілік қызмет барысындағы пайда болатын маңызды жүріс-
тұрыстарды реттеуге байланысты нормативтік актілерді шығару
мәселесін агенттікте емес, Қазақстан Республикасының
4) Парламентінде болған дұрысырақ деп есептейміз.

3. . Қазақстан Республикасының банкілік заңдарының нарық
жағдайындағы құқық жүйесіндегі орны
Біздің егеменді республикамызда құқықтық мемлекет құрумен нарық
экономикасын қалыптастыру барысында банкілік заңдар шешуші мәнге ие болуда.
Бес жыл бойы банкілік қызмет саласындағы заңдар маңызды өзгерістерге
ұшырады. Алдымен 7 желтоқсан 1990 жылғы Қазақ КСРО-сының банк және банкілік
қызметі туралы заңы 12 сәуір 1993 ж дейін әрекет еткен заңы қабылданған
болатын. Ал 13 сәуір 1993 жылы екі дербес Қазақстан Республикасының Ұлттық
банкі және Қазақстан Республикасындағы банктер туралы заңдар қабылданды.
Осы нормативті актілер Қазақстан Рспубикасының Ұлттық банкісінің қызметінің
қағидаларын оның республикадағы банкілік жүйесіндегі рөлі мен орнын,
республиканың банкілік жүйесінің қалыптасуы мен қызмет ету құрылысын,
банкілік опреацияларының құқықтық негіздерін анықтап жеткілікті нақты түрде
реттелген. 1994 жыл бойы осы заңдарға өзгерістермен толықтырулар
енгізілді.
Ал, 1995 жылы 30 наурызында Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі
туралы заңы және 1995 жылы 31 тамызында Қазақстан Республикасының
банктерімен банкілік қызметі туралы заң күші бар жарлықтары қабылданды.
Банк заңыдлығын облыстық соттарының шаруашылық алқасының судьяларымен
зерттеу қажеттілігі туралы келесі сандық көрсеткіштер мәлімдейді 1992
жылға дейін жауапкер ретінде мемлекеттік банктердің қатысуымен дауларды
қарау бұрын болған мемлекеттік аралық органдардың құзыретіне кірмеген.
Барлық даулы мәселелер жоғарғы тұрған банкпен бағынушылық тәртібінде
шешілген.
Егер де 1988 жылға дейін 6 мемлекеттік ірі мекемелер Қазақ КСРО-ның
мемлекеттік банкі, Промстройбанк, Агропромбанк, Внеш Экономбанк, Жилсоцбанк
және филиалдарының кең жүйесімен Сбербанк болған болса, онда КСРО-ның
кооперациясы туралы заңы шаруашылық есептесу тәртібіндегі немесе аумақтық
кооперативтік банктерінің кооператорларының бірлестіктерімен құрылу
мүмкіндіктерін қарастырады. Әрі қарай кооперативті және акционерлік
банктердің құрылу процесі белсенді түрде жүре берді әрі 1993-1994 жылдары
өзінің шегіне жетті, ол кезде тіркелген банктердің саны 200- ден 1023-ке
дейінгі филиалға жетті.
Кейінірек несие саясатының нәтижесі болған екінші денгейдегі
банктердің санының азаю бақыланды. Мысалы, екі жыл ішінде Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі банктердің рұқсат қағаздарын алып .қойды,
қазыр таралу процесіндегі 65 банктерден банкілік операциялардың жеке
түрлері бойынша лицензияларын жойды.
01 қаңтар 1996 жыл бойынша Қазақстан аумағында 130 банк оның 1036
филиалы қызмет етті, ал 01 сәуір 1996 жылы олардың саны сәйксінше 129 және
1009 құрылды.
Ал екінші деңгейдегі банктердің жалпы саны қысқартылу кезінде бір
тарапы банкілік мекемесі болатын қарыз беру шартынан, банкілікм несие беру
шартынан, кепіл міндеттемелерінен шығатын даулардың санының өсуі байқала
бастады. Мысалы, 1993 жылы республиканың аралық соттары осы санаттағы
даудың 356-сы қараса, 1994 жылы даулар саны үш есе өскен және 915- ке
жеткен, 1995 жылы облыстық шаруа алқалары мен жоғарғы соттың шаруа алқалары
1218 іс шешілді, олар бойынша 8 миллиард 934 миллион 190 мың теңге
өндірілген, көрсетілген сомма зиян орнын өндіру соммасында алып жатады.
1996 жылы осы санаттағы даулар сотта іс қараудың пәні болатын нақты
болжап айтуға болады, ол туралы 1996 жылы қадағалау тәжірибесі мәлімдейдін
мүліктік даулармен қатар сот тәртібінде Қаазақстан Респуликасының Ұлттық
банкісінің шешімдеріне шағым жасау туралы банкілік мекемлерінің арыздары
қаралады, яғни басқару саласындағы даулар.
Осы айтылғандарды есепке ала отырып банк заңдарының тамыры болатын
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісі туралы Қазақстан
Республикасындағы банктер мен банкілік қызмет туралы Заң күші бар
Қазақстан Респуликасы Президентінің жарлықтарына тоқталып кетуіміз керек.
Көрсетілген нормативтік актілерінде республиканың орталық банкісі
болып табылатын Ұлттық Банктің құқықтық мәртебесі анықталған, оған сәйкес
Ұлттық банк банкілік мекемелерімен ұйымдардың жүйесінің жоғарғы деңгейіне
қарады. Егер де, бұрын әрекет еткен Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі
туралы заңы Ұлттық банктің орталық органдарының құрылуының тек құрылысымен
тәртібін реттесе, онда 30 наурыз 1995 жылғы жарлық Ұлттық банктің аумақтық
бөлімшелерінің құқықтық мәртебесін де анықтайды.
Осы жарлықтың 20 бабына сәйкес Ұлттық Банктің облыстық аумақтық
басқармасы заңды тұлға болып табылады. Ал, өз кезегінде, Ұлттық Банктің
аудандық бөлімдері заңды тұлғаның мәртебесі мен бөлінбейді. Бұл норма несие-
есептесу қатынастары саласында туындайтын құқық қатнастардың субъектілік
құрамы мен нақты анықтауда соттарға мүмкіндіктер береді.
Жарлықтың 20 бабына сәйкес, Ұлттық банктің ақша- несиелік саясатының
неізгі құралдары анықталды.
Олар:
- Екінші деңгейдегі банктер мен Ұлттық банктің
операциялары бойынша пайыздық ставкалар;
- Ұлттық банкте анықталатын ең кіші міндетті қордың
мөлшері.
Банктің акционерлері мен салымшыларының мүдделерін қорғау және екінші
деңгейдегі банктердің міндеттемелері бойынша олардың төлемсіздігінің болу
жолын төмендету үшін банктермен ұсынылған несиелерді реттеу мақсатында
бірінші кезекте қорлардың талаптары механизмі енгізілген.
Қорлық талаптардың мөлшері банктер алдындағы міндеттемелерді
есептегенде міндеттемелердің жалпы соммасының пайызы ретінде қарастырылады
және қаражаттың 40 % көп емес мөлшерде анықталады. Көрсетілген қорлар
Үкіметке несие беру үшін пайдаланыла алмайды, ал екінші деңгейдегі
банктерден банкілік операциялар жасау бойынша лицензияларды алып қойған
жағдайда апталық мерзімде банкке қайтарылады. Ал ақша –несие саясаты
саласында басқа құралдар ретінде мыналар шығады.
1. Мемлекеттік құнды қағаздарды сатып алу мен сату бойынша ашық нарықтағы
операциялар.
2. Екінші деңгейдегі банктер мен Үкіметке несиелер беру.
3. Валюталық нарықтағы интервенциялар.
Жаңа нормативтік актіде Ұлттық Банктің бақылау жәңе қадағалау функциялары
нақты көрсетілген, банкілік бақылауды жүзеге асыратын қызметшілерге
қойылатын талаптар заңды түрде бекітілген. Қазақстан Республикасының
Ұлттық банкі туралы заң күші бар президент жарлығына Қазақстанның Ұлттық
Банкісінің операциялары атты IX жаңа бөлім енгізілген, оны есеп шоттарының
иелерімен қарым- қатынастарды реттейтін 52 бап. Ұлттық Банкте есеп шоттар
ашуға құқығы бар екінші деңгейдегі банктермен басқа да заңды тұлғалар
жататын есеп шот иесіне түсінік береді.
Ұлттық есеп шот иелерімен келесідей операциялар жүргізуге құқылы:
1. Жоғарғы деңгейде таратылатын активтердің қамтамасыз етуімен 6 айдан
көп емес мерзімге несиелер береді.
2. Мемлекеттік құнды қағаздарды облигацияларды, депозиттік
сертификаттарды 1 жылдан көп емес мерзімде өтеу арқылы сатып алады,
сатады1.
Несилерді қайтаруды қамтамасыз ету мақсатында Ұлттық Банк кепіл ретінде
алтын және басқа құнды металдарды, шетел валютасын алғашқы класстық
векселдерді қабылдауға алады. Ұлттық банк жүргізетін операциялар тобы.
Ұлттық банктің азаматтық –құқықтық мәселелердің қатысушысы бола алатынын
мәлімдейді. Сондай- ақ келісім- шарттың негізінде Ұлттық Банк Үкіметке
несиелер береді1. Осы нормативтік актінің жаңаруында оған 1995-1996
жылдардағы өзгерістер мен толықтырулар енгізілгенін белгілеп өту өте қажет.
Арнайы айтқанда, Ұлттық Банктің өкілеттеріне құнды қағаздарды шығару құқығы
толықтырылды, мұнда көрестілген құнды қағаздар мемлекеттік болып табылады
және олар бойынша жауаптылыққа Ұлттық Банк тартылады. Егер бұрын жарлықтың
3 бабына сәйкес Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Президентке де,
Парламентке де есеп беретін болса, онда 05.12.1995 жылғы өзгерістерге
сәйкес Ұлттық Банк Қазақстан Республикасының Президентіне ғана есеп берді.
Қазақстан Рсепубликасының Ұлттық Банкімен оның бөлімшелері салықтардың
салымдары мен баждардың барлығынан босатылған. Қазақстан Республикасының
Ұлттық банкі туралы жаңа жарлықтық жеке ержелеріне жеңілдіп жасаған
талдау, біздің республиканың орталық банкісінің негізгі функцияларымен
құзыреті екінші деңгейдегі банктердің өкілеттіктерінен күрт
ерекшеленетіндігі туралы қорытынды жасауға мүмкіндік берді. Негізінен
алғанда, Орталық банк арнайы құзыреті бар арнайы мемлекеттік басқару органы
және шаруашылық қызметі іске асырушы заңды тұлға болып табылады.
Бұрынғы әрекет еткен, Қазақстан Республикасындағы банктер туралы заң
сияқты, кейін қабылданған Қазақстан Республикасындағы банктер және
банкілік қызмет туралы Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығы
банк және депозит ұғымдарының негізін қалайды.
Сонымен банк деп заңға сәйкес банкілік қызметті іске асыратын
коммерциялық ұйым болып табылады. Ал жарлықтың 1 бабы, мынадай императивті
сілтемені көрсетеді, яғни банк ашуға Қазақстан Республикасының Ұлттық
банкі рұқсат беру, әділет министрлігінде тіркеу және сәйкесінше лицензия
алу жолымен банк мәртебесіне иеленбеген бірде заңды тұлға банкілік мекеме
болып табылмайды және банкілік қызмет пен айналыса алмайды.
Жарлықтың 3 бабында екі деңгейден тұратын банкілік жүйенің ұғымы
берілген Ұлттық Банк- бірінші деңгейдегі банк, ал қалған банктер екінші
деңгей банктері болып табылады.
Заңда мемлекеттік, депозиттік, инвестициялық банктердің шетел
қатысуымен байланысты банктердің және мемлекетаралық банктердің ұғымдары
берілген. Сондай- ақ банк болмай тұра берілген лицензия негізінде жеке
банкілік операцияларды жүргізе алу құқығы банкілік емес қаржылық мекменің
ұғымы берілген жарлықтың 30-бабы, бұрынғы заңға қарағанда банкілік
операциялардың нақты тізімін береді, олар:
1. заңды және жеке тұлғалардан депозиттер қабылдау,
2. корреспонденттік есеп шоттарды ашу және жүргізу.
3. ақшалай нысанда несиелер беруден көрінетін кассалық
операциялар аударуына, ломбардттық және сейфтік, есепке алу
сенім операциялар, сауда операциялары.
4. инвестициялық қаражаттардың иелері немесе басшыларының
тапсырмасы арқылы капитал салымдарды қаржылау.
5. Есеп беру мен чектерді эмиссиялау әрбір банкілік
операцияларды жүргізу құқығы Қазақстан ұлттық Банкісінің
лицензиясының болуымен расталуы қажет.
Осы көрестілген заңда, банк мәртебесі жоқ шаруашылық субъектілердің
негізгі және қосымша қызметі ретінде депозиттерді қабылдаумен басқа
банкілік операцияларды жасау бойынша өкілетсіз қызметке тыйым салу
көрсетілген жарлықтың 6-бабының 3-тармағына сәйкес, сәйкесінше
лицензияларсыз жүзеге асқан банкілік операциялар жарамсыз болып табылады
осы нормативтік актіге тыйым салушы сипаттағы ережелердің кең тізімінен
жеткілікті түрде тұрады. Сондай-ақ банктердің өздеріне де шектеулер мен
тыйым саулар енгізілген. Мысалы, барлық банктерге материалдық өндіріс
саласында қызметті жүзеге асыруға, қозғалатын және қозғалмайтын мүлікті
сатуға валюталық құндылықтарды қоспағанда тыйым салынған. Өзінің және кепіл
мүлкін банктермен дербес сату жағдайына банкілік заңдылықты пайдалану
бойынша арнайы әдебиеттерді шығаруына тыйым салу таралмайды.
Банкілік терациялардың ішінен соттық тәжірибеде несие берумен есеп
беру құқықтық қатынастан туындайтын даулар кездеседі. Қазақстан
Республикасының Жоғарғы Сотының шаруашылық істері бойынша алқасы қараған
шетел несиелерін қайтармауына байланысты істер Бұқара ақпарат құралдарында
барынша мәлім болып кетті. Онда, Қазақстан Республикасының Бас прокурорының
орынбасарының Қазақстан Республикасы Экспорт- импорттық банкінің мүддесінде
Елім-ай халықаралық экологиялық қорымен Жаупкершілігі Шектеулі
Серіктестігі Елм- ай Азамат- Фармацияға мерзімі өтіп кеткен ссудалық
қарызды құратын 35 миллион 425 мың 642 ДМ-ы өндіру туралы талабы бойынша іс
алқа өндірісіне қабылдаған. Бұл қаражатты жауапкер Қазақстан
Республикасының қаржы министрлігінің кепілі мен АКА- аусфюркредит-
Изельшафт банкісімен несие алу келісілу шегінде алған болатын. Істі қарау
барысында борышкерлердің кінәсі, ұсынылған құжаттармен расталып, талап-
арыз толық көлемде қанағаттандырылады. Жауапкерлердің есеп шоттарында ақша-
қаражатының болмауы, шешімді орындау шегінде жауапкердің қарыз- қаражат
есебінен алынған 24 941 781 ДМ соммасында дәрі- дәрмекке өндіру шаралары
қолданылады.
ХЭК Елім- Ай және Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестігі Елім- Ай
Азамат- Фармациясының несие келісімімен қабылданған міндеттемелерін
уақытында орындамаудан кейін сатып алынған дәрі- дәрмектердің шығындары
несие- беруші банкпен Республикалық Үкіметі мойнына өтті. Үкімет осы
бойынша дәрі- дәрмектердің механизмімен сату тәртібін анықтайтын №3
08.01.1996 жылы арнайы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.