Қазақстан экономикасын диверсификациялау бағыттары
Мазмұны
Кіріспе
9
1 Өндірісті диверсификациялаудың теориялық негіздері
1.1 Диверсификацияның мәні және маңызы
12
1.2 Диверсификацияның экономикадағы қажеттілігі
17
1.3 Шетелдегі озық диверсификация үлгілері
25
2 Оңтүстік Қазақстан экономикасын диверсификациялаудың қазіргі жағдайы
2.1 Өнеркәсіп өндірісін диверсификациялау үрдісін зерттеу
29
2.2 Оңтүстік Қазақстан облысы тамақ өнеркәсібі өндірісін диверсификациялау
үрдістерін талдау
32
2.3 Оңтүстік Қазақстан облысы тамақ өнеркәсібі өндірісін диверсификациялау
үрдісін жетілдіру жолдары 40
3 Қазақстан экономикасын диверсификациялау бағыттары
3.1 ҚР экономикасының диверсификацисын қамтамасыз ететін басымды
секторларын дамыту
51
3.2 Өнім өндіру құрылымын өзгерту бинес-жоспары
56
Қорытынды
68
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
71
КІРІСПЕ
Еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына арналған
жолдауында атап көрсеткендей, экономиканы таяудағы онжылдықта тұрлаулы да
теңдестірілген дамуы жедел диверсификациялау және ұлттық экономиканың
бәсекеге қабілеттілігін арттыру есебінен қамтамасыз етілетін болады.
Себебі, Қазақстан экономикасының қазіргі даму кезеңінде өндірісті
диверсификациялау үрдістері өндірістерде инновациялық прогресс
жетістіктерін қолдануға, өндіріс техникасы мен технологиясын жетілдіруге,
экономиканың шикізаттық бағытын өзгертуге мүмкіндік береді.
Қазіргі әлемдік экономиканың қарқынды дамуы мен жаһандануы, сыртқы
ортаның анықталмаған жағдайы қоғамның барлық салаларына маңызды әсер етуші
диверсификацияны тәуекелділікті азайту мен бәсекелестік қабілеттілікті
арттыру тәсілі ретінде қолдануды қажет етуде. Ауылшаруашылық шикізатын,
әсіресе, тамақ өнеркәсібі саласында терең өңдеудегі халықаралық
стандарттарға сәйкес сапалы отандық тамақ өнімдерін өндіруге арналған
технологияны дамыту елімізде басымды стратегияның біріне жатады.
Тамақ өнеркәсібі саласында қоғам үшін өмірлік маңызды өнімдер
өндірілуіне байланысты, бұл саланың қазіргі жағдайы мен іс жүзіндегі даму
қарқыны мемлекетіміздің азық-түлік қауіпсіздігінің кепілі және елдің ішкі
азық-түлік нарығындағы тұрақтылықтың негізгі факторы болып табылады.
Сонымен бірге, тамақ өнімдерін өндіру барысында механикалық үрдістермен
бірге химиялық, биологиялық және басқа да әртүрлі ерекше заманауи үрдістер
қолданылуына байланысты тамақ өнімдерін өндіруші өнеркәсіп шикізатты
өңдеуші салардың аса күрделі түріне жататындығы ескерілуі қажет.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, азық-түлік қауіпсіздігінің шегі жалпы
осы өнімдерге деген қажеттілік көлеміндегі импорт арқылы қамтылу үлесі 20%
деңгейімен бағаланады. Ал, ауыл шаруашылығы министрлігі мәліметтері
бойынша Қазақстанда қазіргі таңдағы сүт өнімдерінің 40%, ет өнімдерінің
29% және көкөніс өнімдерінің 43% шет елдерден жеткізіледі, басқаша
айтқанда, аграрлық өндірістің ірі әлуетіне ие бола тұрып, еліміз отандық
тамақ өнеркәсібі өнімдерімен қамсыздандырудың төмен денгейімен сипатталды.
Қазіргі уақытта Қазақстандағы тамақ өнеркәсібі өндірісіндегі орын алған
кемшіліктер осы саладағы диверсификациялау үрдісінің жетімсіз болуы және
оны жүзеге асырудың тиімді жүйесінің құрылмағанымен түсіндіріледі. Осы
саладағы кәсіпорындар бәсекелестік нарық жағдайында тұрақты және тиімді
қызмет етуін арттыру мақсатындағы даму стратегиясын тандау барысында
диверсификациялау бағыттарын іздестіріп, оған әсер ететін негізгі
факторларды анықтап, олардың құрамы мен толықтығына баға беру арқылы нақты
жағдайда және дер кезінде іске асыруы, сәйкесінше басқарушы тиімді
шешімдерді қабылдауы аса жоғары маңыздылыққа ие.
Сондықтан, тамақ өнеркәсібі өндірісінің диверсификациялау
ерекшеліктерін анықтау, оның көлемі мен тереңдігіне баға беру, бәсекелестік
нарықтағы диверсификациялау стратегиясының бағыттары мен тиімділігін
анықтау маңызды болып табылады.
Осыған орай, Оңтүстік Қазақстан облысындағы тамақ өнеркәсібі өндірісін
диверсификациялау үрдісін жетілдіру жолдарын анықтау қажеттілігі зерттеу
тақырыбын тандау себебі ретінде атап өтсе болады.
Жалпы диверсификация түсінігінің әртүрлі тармақталған мәні мен
мағынасына, түрлері мен бағыттарына, мақсаттарына байланысты сұрақтары мен
негізгі мәселелері келесі шет елдік және ресейлік авторлардың еңбектерінде
қарастырылады: М.Горт, Е.Есинара, Р.Акофф, И.Ансофф, Й.Шумпетер,
В.Вейнхолд, Дж. Гибсон, Я.Корнай, Ф.Котлер, М.Портер, Д.Росса, М.Салтер,
А.Дж.Стрикленд, А.А.Томпсон, М.Трейси, Ф.Шерера, П.Друкер, П.Хейне,
М.Паскье, Р.Кунц, Л.Абалкин, Г.Л.Багиев, В.В.Губанов, И.М.Кублин,
Г.И.Немченко, Р.Б.Ноздрева, Л.И.Цыгичко және басқалары.
Диверсификациялаудың жалпы және салалық мәселелері бірқатар қазақстандық
авторлардың еңбектерінде де қарастырылған, олар: Б.Ахметжанов,
Ж.Бельгибаев, Б.А.Жапбасова, С.С.Сатубалдин, С.Курмангалиев,
С.К.Мизанбекова, С.Д.Тажибаев, Р.С.Каренов, Ж.М.
Шаекина, А.Е.Желдибаев, М.Кенжегузин және басқалары.
Диверсификация негіздері белгілі дәрежеде зерттелгендігіне қарамастан,
Қазақстандағы өнеркәсіп өндірісін диверсификациялау үрдісінің мақсаттары
мен бағыттары толық зерттелмеген, тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарының жаңа
индустриалдық ортада әртүрлі тұтыну нарықтарындағы бәсекелестік шепті
нақтылайтын диверсификация стратегиясының ерекшеліктері толық анықталмаған.
Сонымен қатар, диверсификациялауды шекті параметрлерден асыра пайдалану
кері жағдайға алып келетіндігін ескеретін диверсификациялаудың оңтайлы
нұсқасын таңдауды қамтамасыз ететін көрсеткіштер, диверсификацияны бағалау
әдістері әлі де толық негізделмеген.
Бұл мәселелердің мұндай қарама-қайшылығы және толық зерттелмеуі
диссертация тақырыбының өзектілігі мен тәжірибелік маңызын анықтайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – еліміздегі әртараптандыру үрдісін
қарастыру және оның әр салада дамуын қалыптастыру. Бәсекелестік нарық
жағдайындағы Оңтүстік Қазақстан облысындағы тамақ өнеркәсібі өндірісін
диверсификациялау бағыттары мен оған әсер етуші факторларды талдау
негізінде кәсіпорындарындағы диверсификациялау үрдісін жетілдіру бойынша
ұсыныстар жасау.
Берілген мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысына келесі міндеттер
қойылды:
- диверсификация ұғымының анықтамаларын мағынасына қарай
топтастыру негізінде тамақ өнеркәсібі өндірісін
диверсификациялау анықтамасын нақтылау;
- өнеркәсіп өндірісін диверсификациялау үрдісін зерттеу
арқылы оның жалпы ұстанымдары мен теориялық-әдістемелік
негізін айқындау;
- Оңтүстік Қазақстан облысы тамақ өнеркәсібі өндірісіндегі
диверсификациялау үрдісінің негізгі бағыттары мен қазіргі
жағдайын талдау негізінде оның ерекшеліктерін анықтау;
- тамақ өнеркәсібі өндірісі диверсификациясына әсер етуші
факторларды бағалау;
- Оңтүстік Қазақстан облысы тамақ өнеркәсібі өндірісін
диверсификациялау үрдістерінің негізгі бағыттарын
жетілдіру бойынша ұсыныстар беру және диверсификациялаудың
тиімді нұсқасын таңдау алгоритмін құру;
- тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарындағы диверсификациялау
үрдісін жетілдіру нәтижесінде пайда болатын экономикалық
тиімділікті бағалау әдістемелерін негіздеу.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысанын - Оңтүстік Қазақстан облысының тамақ
өнеркәсібі кәсіпорындары жатады. Зерттеу пәні ретінде тамақ өнеркәсібі
кәсіпорындарының өндірісті диверсификациялау үрдісіндегі ұйымдастырушылық-
экономикалық қатынастары болып табылады.
Дипломдық жұмысым кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен , кестеден, суреттен және формуладан тұрады.
Кіріспеде Қазақстандағы диверсификалық үрдістердің өзектілігі,
дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері қамтылған.
Бірінші бөлімде жалпы диверсификация түсінігіне, оның мәні мен
маңыздылығына, экономикадағы қажеттілігіне түсініктеме беріледі.
Екінші бөлімде Оңтүстік Қазақстан облысы тамақ өнеркәсібі
өндірісіндегі диверсификациялау үрдісінің негізгі бағыттары қарастырылады.
Үшінші бөлімде шетелдегі диверсификацияның даму үрдістерін талдау
негізінде Қазақстандағы диверсификациялық үрдістерді дамыту шаралары
айтылады.
Қорытындыда диверсификацияның тиімділігі, жалпы айтылған
мәліметтер бойынша қорытынды жасалған.
1 Өндірісті диверсификациялаудың теориялық негіздері
1.1 Диверсификацияның мәні және маңызы
Даму кезеңінің іліміне сәйкес барлық экономикалық объектілер, үрдістер
және жүйелер қандайда бір уақыт аралығында соңғы айналым жасайды, және бұл
өмірлік кезең әрқайсысы үшін белгілі бір шекті мүмкіндіктерді, алғашқы
түрінен әрі қарайғы мәні бар күшке ие. Өнеркәсіптік кәсіпорынды жүйелік
көзқарасқа сәйкес тіршілік қызметін қамтамасыз ететін өзара байланысқан
элементтерден тұратын жүйе ретінде қарастыруға болады: техникалық,
технологиялық, еңбектік, қаржылық, ақпараттық және ұйымдық ресурстардан.
Осы элементтердің саны, сапалы деңгейі, өзара байланыс дәрежесі
кәсіпорынның даму мүмкіндіктерін, яғни әлуетін айқындайды. Элементтерді бір
бүтінге біріктірудің көптеген жай-күйден тұратын жүйенің күші бар үлкен
нұсқаулар бар. Жаңа сапаны қамтыған жүйе элементтерінің даму жылдамдығы
даму кезеңдерінің айырмашылығына немесе ішкі қарама-қайшылықтардың өзара
шығындырға алып келу себептеріне байланысты біркелкі емес. Осыған
қарамастан кәсіпорын әлуеті нарық жағдайында бәсекелестер әсерімен,
жеткізушілермен қарым-қатынас, мемлекеттің экономикалық саясаты жөнінде
үлкен сұранысқа ие және оларға қарама-қайшы шыға алады. Кәсіпорынның
біртіндеп сыртқы жағдайлармен сәйкес келмеуі және жұмыс істеу тәсілдері
сыни шекке жетеді. Осындай үйлесімсіздіктер әсері жүйеде өзгертулерді,
кәсіпорынның келесі даму сатысын анықтау үшін элементтердің синхрондалуын
қажет етеді.
Кәсіпорын дамуы пайда болу және құрылу, даму, жетілу, құлдырау
сатыларынан өтеді. Әрбір өмірлік кезең сатысында үйлесімсіздіктер әсерінен
кәсіпорын алдына даму кезеңін жалғастыру үшін жаңа мақсаттар қойылады.
Даму және жетілу сатысында сыртқы орта жағдайы ұдайы өндіріс қызметінің
жетіспеушілігіне алып келсе, ал әлуетті мүмкіндіктер қызметті өзгертуді,
өндіріс жүйесінің құрылымын және басқа да параметрлерін өзгертуге
мүмкіндіктері бар, кәсіпорын өзінің әрі қарай табысты дамуы үшін
диверсификация стратегиясына жүгінуі мүмкін.
Экономикалық әдебиетте диверсификацияның әртүрлі анықтамалары
бар, осыған сәйкес мағыналық мәні де әртүрлі болып келеді. Барлық осы
анықтамаларды екі қарама-қарсы көзқарасқа бөлуге болады. Бір авторлар
диверсификация ұғымын өндіріс түрлерінің бір-бірімен байланыссыз біруақытта
даму стратегиясы деп түсінеді. Басқа экономистер диверсификация ұғымын
кәсіпорын шығаратын өнім түрлерінің кеңеюі, өзгеруі, өндірістің жаңа
түрлерін игеру деп көлемді кең мағынада қарастырады. Бірақ өнім түрінің
артуы саралау стратегиясының нәтижелеріне, технологиялық және экономикалық
қатынастарда өткізу қолжетімді және кәсіпорын кезеңінің бастапқы сатысына
енгізіледі.
Диверсификация - өнім номенклатурасының кеңеюі ғана емес,
сондай-ақ өткізу арнасы болып табылады деген ұғымдар кездеседі. Соңғы ұғым
өндірісті мамандандыру стратегиясында да және өнімді саралау кезеңінде де
орын алады.
Әртүрлі ұстанымдарды талдау жасай келе өндіріс диверсификациясы деп
кәсіпорынның қызметі бір уақытта әртүрлі өнімді шығаруын айтуға болады:
-“заттай” көзқарасқа байланысты өндірістер мен салалар;
-бір-бірімен өзара технологиялық байланысқан әртүрлі өндірістер;
-бір-бірімен технологиялық та заттай да байланыссыз өндірістер мен
салалар;
Диверсификация түрлерін айта келе оның атауларында еш бірлік мағына
жоқтығын байқауға болады, осыған сәйкес ғалымдар да сол бір мағынаны
пайдаланады, бірақ мәні мүлде өзгеше. О.С.Виханский және А.И.Наумов
орталықтанған, көлбеу және конгломеративті диверсификацияны белгілеп
көрсетеді. В.В.Гончаров диверсификация тік, көлденең бағытта және
конгломеративті болуы мүмкін деп есептейді. Ресей Федерациясы бекіткен
“тауар нарығының көлемі мен шекарасын анықтау бойынша әдістемелік ұсыныста”
стратегияның әртараптандырылған өсуін таңдайды, ол мынадай нысанда
көрсетіледі:
а) сала сыртындағы мүмкіндіктер;
ә) шоғырланған диверсификация;
б) көлбеу диверсификация;
в) конгломеративті диверсификация.
Р.Б.Нодрезова және Л.И.Цыгико фирма тауар түрінің жалпы
оңтайландыру міндеттерін орындай келе маркетингтік стратегияны саралауды,
тік интеграцияны, диверсификацияны, тауарлық мамандандыру және әрі қарай
шығарылған тауардың түрін оңтайландыру міндетінен шыға отырып, көлбеулі,
шоғырланған және конгломеративті сияқты маркетингтік стратегияны
бөлшектейді. Шетелдік әдебиеттерде сабақтас және сабақтас емес
диверсификация ұғымы кездеседі. А.Гарнов, Ю.Байбиков және профессор У.Рор
басқарған неміс ғалымдары диверсификацияның 3 түрін белгілейді: тік
бағытты, көлбеу және латералды.
Конгломеративті диверсификация жайында сөз болса немесе
“латералды диверсификация” термині қолданылса, барлық авторлар кәсіпорынның
қызмет сферасына оның өнімнің жаңа түрлерін игеруде профилімен байланысы
жоқ ендіру деп түсінеді.
Көлбеу диверсификацияда мәндік мағынасынан қарама-қайшылықтарды
байқауға болады. Мұны біреулер технологиялық және құрылымдық қарым-
қатынастарда ұқсас біркелкі бұйымдарды игеру есебінен өнім түрінің кеңеюі
деп есептейді немесе кәсіпорын тауарларына ұқсамайтын өнім түрлерін
бұйымдармен толтыру деп басқалары – номенклатураны сабақтас тауарларды
игеру арқылы кеңейту, осыған сәйкес соңғысы нені білдіретіні түсініксіз.
Көлбеу диверсификацияның тағы бір түсінігі бар, біз оған келісеміз, онда
өндірістік бағдарламаны “заттай” жаңа өнімдерді қосу арқылы көбейтуге
бағытталған.
Шоғырландыру диверсификациясын айта келе, ғалымдар мұнда да
нақты анықтамалар бере алмайды. Мысалға, Р.Б.Ноздрева және Л.И.Цыгичко бұл
кәсіпорын шығарып жатқан тауарлар, технологиялық және нарықтық қатынастарда
аталған жаңа тауарлар түрі деп болжайды. Бұл анықтамалар әдебиеттерде
кездесетін орталықтандырылған диверсификацияға ұқсас болып келеді.
Сабақтас және сабақтас емес диверсификация нысаны жайында да
тура солай айтуға болады. Біздің ойымызша, сабақтас диверсификация
қызметкер қашан пайдалануға болатыны, жақын технологиялар бір саладан
екіншісіне, тауар маркасын тауардан тауарға нақты “стратегиялық
сәйкессіздіктерге” ие бизнеске енгізуді айтады, яғни егер жалпы айтар
болсақ бұл “сабақтас нарықтың сәйкестігі”, “өндірістік сәйкестік”, “басқару
сәйкестігі”. Ұқсас “сабақтас” өте кең мағынада таралған. Ford компаниясының
қаржы және кредитті басқару тәжірибелерінің несие-жинақ ассоциациясына
автомобиль кәсіпорнына ауысуын мысалға келтіруге болады. Бірақ та мұны
сабақтас деп атауға келе қоймас.
Әдеби арналарын зерттей келе бірнеше авторлар диверсификация
нысаны ретінде тік интеграцияны қарастырмайтынын атап көрсетті, ал
басқалары оны “бір саладағы кәсіпорынның өндірістік кооперациясы немесе
кәсіпшілік саласының сипаттары бойынша жақындығы” деп талқылайды немесе
“кооперацияны, өндірісте жалпы қатысуымен байланысты кәсіпорынның өзара
әсері, соңғы өнімнің тұтынуы мен сатылуын” айтады, тік интеграция бір
кәсіпорынның шеңберінде болуы мүмкін және өндіріс диверсификациясының бір
нысаны болып табылады. Осыған байланысты келісуге болмайды. Тік бағыттағы
интеграцияны қабылдауының сату және тарату жүйесін немесе фирма
жеткізушілердің үстінен бақылауды күшейтуі сияқты қабылдау нысандар түрлері
бар.
Экономикалық әдебиетті зерттеу және шолулар жүргізу
диверсификация нысандарына қатысты өзіндік нақтылауды енгізуді және оның
мәніне анықтамалар беруге мүмкіндік тудырды. Диверсификация нысандарына тік
диверсификациясына (интеграцияны) көлбеу диверсификацияны және латералды
(конгломеративті) диверсификацияны жатқызуға болады.
Тік бағыттағы диверсификация (интеграция) – бұл өндірісте
әртүрлі өнім өндіруде кәсіпорынның шоғырлануы, бірақ бір-бірімен өзара
технологиялық байланысы бар, яғни шыққан шикізатты қайта өңдеп тізбекті
саты нысанын құрама ұстануда немесе оны кешенді пайдалану және қалдықтарды
кәдеге жарату. Егер кеңінен алатын болсақ, диверсификацияның берілген
нысанында кәсіпорын қызметінің кеңейту үшін салалық өндірісті таңдайды
(кәсіпшілік, ауылшаруашылық, құрылыс), сондай-ақ тасымалдауды және дайын
өнімді өткізу, оның негізгі профиліне қатысты өндірістік-тауарлық кезең
келесі сатыларда көрсетілетін болады. Мысал ретінде: мұнайды іздеу, игеру,
тасымалдау, өңдеу; тігін, тоқымалау, матаны өңдеу және тігін өндірісі;
цемент өндірісі, темір бетонды блоктар, кәсіпшілік және азаматтық
құрылыстар; шикі сүт және сүт өнімдері өндірістері және оларды өткізу, яғни
біртіндеп барлық топ пен қосылған тауар құнының операцияларын иеленді.
1- кесте
Өндіріс диверсификациясына нысандарды енгізу мотивтері мен
алғышарттары
Диверсификац-ияДиверсификация нысандарына Диверсификация нысандарына
нысаны енгізу алғышарттары енгізу мотивтері
Көлбеу өнімді өткізуге жүйелі нарық жағдаятының ауытқуына
бағыттағы қатынас (“заттай” көзқарасқа қарсы әсері;
диверсификац-иябайланысты өнімді, профилді өнімнің әртүрлі түрлерінің
өнімді өткізу мүмкіндіктері);өзара тәуекел таратулары;
шикізат ресурстарын жаңа нарықтарды жаулап алу;
альтернативті пайдалану өндіріс қуаттарын толық емес
мүмкіндіктері; жүктеу;
артық капиталдың қолда бары; бір жыл ішіндегі біркелкі
технологияның икемділігі. емес жабдықтарды жүктеу.
Тік бағыттағы капитал артықтығы; өнім өндіру шығындарының
диверсификац-иясинергетикалық нәтижелері-неназаюы, өнімді өткізу немесе
алу мүмкіндіктері; өндіріс факторларын жеткізу
өндіріс қалдықтарын пайдаланушығындарының азаюы;
мүмкіндіктері; қосылған құнның және ізімен
шикізатты кешенді түрде пайданың өсуі;
пайдалану мүмкіндіктері. жеткізушілер мен басқа
серіктестердің тәуелсіздігі;
салаларға капиталды енгізу
есебінен қызмет
тәуекелдігінің төмендеуі.
Латералды капиталдың артықтығы; капиталға қосымша жаңа
диверсификац-ияеңбек сиымдылығын анықтайтын саланы іздеу (дәстүрлі
өндіріс концентрациясын даму өндіріспен байланысы жоқ
шегінің болуы; пайдалылығы жоғары
дәстүрлі салалардағы пайда салаларда);
нормасының құлдырауы; нарық жағдаятының ауытқуына
тауардың өмірлік кезеңінің қарсы әсері;
болуы; нарық жағдаятының ауытқуына
саланың өмірлік кезеңінің байланысты әәртүрлі өнім
болуы. түрлерінің өзара тәуекел
таратулар (кәсіпорын үшін
дәстүрлі және дәстүрлі
емес).
Көлбеу диверсификация – бұл “заттай” көзқарасқа байланысты салалар
мен өндірістердің әртүрлі өнімдерді бір уақытта шығаруға кәсіпорынның бағыт
беруі. Бұл байланыстар технологияның ұқсастығымен көрінеді, шикізат
көздерінің жеткізушілермен, өнімді өткізу бірлігімен (тұтынушының әртүрлі
сұранысын қанағаттандыру). Мұндай нысан алкогольсіз сусындарды өндіруде,
негізінен алькогольді сусындарды өндіру кезінде; сүтті сусындарға қоса
шырындарды өндіруде; нан-тоқаш өнімдерін және шұжық т.б. өнімдерін өндіруде
көрініс табуы мүмкін.
Латералды (конгломеративті) диверсификация – бұл кәсіпорынның
технологиялық және заттай бір-бірімен мүлде байланысы жоқ өндірістер мен
салалардың өнімді шығаруына бағыт көрсетуі. Бұл стратегияны таңдай отырып,
кәсіпорын әртүрлі нарықтарды және олардың сараланымдарына қызмет көрсетеді.
Бұл сүт өнімдерін шығаратын және тігін өндірістері; арақ-шарап және
полиграфиялық өнімдерді шығаратын өндірістер болуы мүмкін.
Диверсификацияның әрбір нысаны енгізу алғышарттарынан тұрады
және кәсіпорын мотивтерімен бекітіледі. Өндіріс диверсификациясына
нысандарды енгізу мотивтері мен алғышарттары кестеде келтірілген (1-
кесте).
Белгіленген алғышарттар мен мотивтер диверсификациясының осы
немесе басқа нысандарын таңдауды анықтайды. Әр салада қысқа және орта
мерзімдегі оның тартымдылық деңгейін және потенциалын анықтайтын бес фактор
іске асырылады: сала өнімдерін шығаратын кәсіпорындар арасындағы
бәсекелестік қарқындылығы; субститут-тауарларын өндіретін кәсіпорындармен
бәсекелестік; жаңа бәсекелестердің пайда болу мүмкіндігі; нарықтағы сатып
алушылардың жағдайы және материал мен шикізат жеткізушілермен қарым-
қатынас. Кәсіпорынның өмірлік кезеңінің алғашқы сатысында стратегияны
қабылдау, тауарлық мамандандыру және тауарлық саралау диверсификациясы сала
кәсіпорындары үшін көбінесе дәстүрлі тартымдылығымен ақталынады. Бірақ
бәсекелестіктің күшеюіне байланысты нарық оның жағдаятына бейімделу
қажеттілігін талап етеді; әртүрлі өмірлік кезеңді әртүрлі өнім түрлерінің
өзара жағдаят ауытқуларына байланысты тәуекелділікті бөлу; нарық үлесін
кеңейту; жаңа нарықты жаулап алу. Бұл жағдайда кәсіпорынның сапалы өсуі
маңызды. Құрылған потенциал оны осылай жасауға мүмкіндік береді және жиі
осылай істеуге талап етеді, өйткені кестеде көрсетілгендей кәсіпорында
нақты алғышарттар және объективті мүмкіндігі бар: шикізат және технология,
қалдықтар және де өндірістік қуаттық артықшылықтарын кешенді және балама
қолдану. Нәтижесінде кәсіпорын өзіне жаңаша сапалы сатыға енеді – бұл тік
интеграция стратегиясы немесе көлбеу диверсификация стратегиясын енгізумен
қатар жүретін даму сатысы. Бұл тауарлық стратегияны таңдау, синергетикалық
тиімділік береді, яғни синергизм концепциясына сәйкес, кәсіпорын ішінде
әртүрлі қызмет түрлерін өзара күшейту және өзара байланысты қолдану арқылы
нәтижелілікті жоғарылату тиімділігі. Ол өндіріс масштабын кеңейту арқылы
жететін экономия ұстанымынан неғұрлым кеңірек стратегиялық экономия
ұстанымына, оның негізгі көздері болып табылатын сабақтас қызмет түрлерінің
бір-біріне сүйеу болатын ұстанымға өтуді көрсетеді.
Бұл таңдау пайдалылыққа жетуді бағдарлауда тиімді болып табылады.
Осылай Кембридж университетінің профессоры Р.Румельт диверсификацияның
пайдалылыққа әсері кәсіпорынның әртүрлі қызмет түрлерінің жақындық
деңгейлеріне байланысты деп есептейді және оның ойынша диверсификация
түйіндес салада, бір-бірімен байланыспаған, қызметтерді кеңейту салаларына
қарағанда біршама жоғары пайдалылықты қамтиды. Бірақ та ұзақ мерзімді
кезеңде кәсіпорынның кемелділік сатысында дәстүрлік және түйіндес салада
тартымдылық азаяды және өндірістік қуаттар шамасы мен базалы технологиялар
айырмашылықтары байқалады. Сондықтан, көптеген кәсіпорындар үшін мотивтерді
ескере отырып, кемелдік сатысында латералды (конгломеративті)
диверсификация стратегиялары тиімді болып табылады, өйткені әртүрлі
салалардың өзара кеңеюі жиі ауысуы пайда нормаларының өсуі немесе
төмендеуіне байланысты болғандықтан капитал әрқашан тежелуі төмен және
саланы жоғары пайдалылықта дамытуға ұмтылатын сұраныс пен ұсыныс арасындағы
қатынасты ұстанады. Осыған дәлел ретінде, 1960 жылы АҚШ ірі компанияларының
кез-келгені 13 салалы кәсіпорындар, 1965 жыл мен 70-жылдың басында – 20
саладан тұрса, осы компаниялардың 9-ы 50-ден астам әртүрлі салалы
өндірістерден, ал 39-ы әрбіреуі 30-дан кем емес салаларға тараған.
Кәсіпорындардың латералды диверсификация стратегиясына жүгінуі кәсіпорынның
сыртқы жағдайларымен сәйкессіздігінің өсуі кезінде оның алдыңғы өз
кезегіндегі тәжірибесін мүлде жаңа қызмет түріне өзгерту арқылы оның
өмірлік кезеңін ұзартуға мүмкіндік береді.
Өндіріс диверсификациясының алғышарттары мен мотивтерін белгілеу,
мәні мен нысанын анықтау кәсіпорындардың диверсификация портфелі
анықтамасына байыппен қарауға және сонымен қатар өзінің бәсекелестік
қабілетін көтеруіне көмектеседі .
1.2 Диверсификацияның экономикадағы қажеттілігі
Диверсификация - (латыннан diversus - әртүрлі және fасеrе - жасау) –
кәсіпорын, фирма өндіретін өнімнің түрін өзгенту, ассортименттін кеңейту,
өндірістің тиімділігін арттыру, экономикалық пайда алу, банкроттықтың алдын
алу мақсатында өндірістің жаңа түрлерін меңгеру.
Бүкіл әлемде тұрақты экономикалық өсудің қайнар көздік факторы болып
экономиканың басқа салаларының дамуына әжептеуір әсерін тигізетін
өнеркәсіптің тиімді қызметі табылады. Әлемдік нарыққа Қазақстанның
жетістікпен кіруін және еңбектің әлемдік бөлінісіне қатысуын анықтайтын
жағдайлардың бірі болып сапаның халықаралық стандартына сай келуінің ұлттық
экономикасының бәсекеге қабілеттілігі табылады. Сондықтан Президеннтің
Қазақстан хадқына жолдауында келесідей мәселере қойылады: Бүгінгі күндегі
теңгерімді және тұрақты дамудың моделін тұрғыза отырып, біз экономиканы
шикізаттын қайта өңдеушіге диверсификациясының жолын анықтауымыз керек.
Диверсификация және жаңғырту – бұл, индустриалдық сектордың дамуының
орташа мерзімдік перспективасында үкімет мөлшерлеме жасайтын факторлар.
Арнайы құрылған индустриалды-инновациялық даму бағдарламасына сай 2015жылға
қарай елдің ВВП 3,5 есе ұлғайту жоспарланып отыр.
Бағдарламаның басты мақсаты болып кәсіпкерлік климатты, бәсекелік
ортаны қалыптастыру, мемлекеттік сыртқы нарықта лайықты түрде көрсетуге
қабілетті, құны жоғары түрде үстеме болған эксортқа бағдарланған өндірісті
құруға жеке секторды ынталандыру табылады.
Елдің өнеркәсібінің даму құрылымының динамикасын талдау экономиканың
даму стратегиясы секілді Қазақстан үкіметіне оның диверсификациясын
таңдауға мүмкіндік береді. Жоспарланатын диверсификация үкіметтің ой
бойынша шикізатты экспорттық жеткізуден бас тартуды білдірмейді, оның
үстіне, мұнайды әлемдік қажет ету соңғы 30 жылда 1,5 есе өсіп кетті және
эксперттердің бағалауы бойынша осыған ұқсас үйлесімде ары қарай өсе береді.
Әңгіме жаңа технологиялық жетістіктер негізінде құрылған экономиканың
шикізаттық және өңдеуші секторының теңгерімдік дамуы жайлы өрбіп жатыр.
Қазақстанда қазіргі уақытта 60 млн. тенгелік мұнай мен газ кондесаты
өндіріліп жатыр, 2010ж қарай осы көлемді 100 млн. т. дейін жеткізу
жобаланып отыр, ал 2015 ж. - 150 млн. т. дейін. Потенциалы 9 трлн. АҚШ
доллары деп бағаланатын дамушы шикізаттық қор негізінде өнеркәсіптің
прогрессивтік құрылымын құру ұйғарылып отыр, ол мемлекетке әлемдік және
өңірлік ықпалдастық жүйесінде өзінің экономикалық қуысын иемденуге
мүмкіндік береді. [14].
Қазіргі уақытта отандық эконоикасының дамуының екі бағыты белгіленген
– мұнай мен газдың терең қайта өңделуі және машина жасауды (мұнайлық,
ауылшаруашылық және өнеркәсіптік) дамыту – олар өндіірсті жоғарылатуға,
казақстандық құрамын арттыруға мүмкіндік береді.
Біздің көзқарасымыз бойынша Қазақстанда өндіріс диверсификациясының
бағдарламасын іске асыру үшін:
- біріншіден, бағдларламаны іске асырудың бірінші кезеңінде заңнамалық
актілер мен ғылым мен аса білікті мамандарды дайындауды қаржыландыру
көлемін анықтайтын салалық бағдарламаларға өзгерту енгізу керек және осы
мақсаттарда бюджетіік құралдарды арттыру керек;
- екіншіден, осы бағытта перспективті, қызықты ұсыныстарды үйрену және
инвесторларды (шет елдік және отандық) тарту;
- үшіншіден, өңдеуші өнеркәсіптің өнімінің бәсекеге қабілеттілігін
арттыру;
- төртіншіден, машина жасаудың өнімдерінің номенклатурасын кеңейту
және машина жасау саласындағы негізгі қорларды жаңарту;
- бесіншіден, қауымдасу мен олардың басқа кәсіпорынмен байланысын
күшейту.
Бүкіл әлемде тұрақты экономикалық өсудің қайнар көздік факторы болып
экономиканың басқа салаларының дамуына әжептеуір әсерін тигізетін
өнеркәсіптің тиімді қызметі табылады. Әлемдік нарыққа Қазақстанның
жетістікпен кіруін және еңбектің әлемдік бөлінісіне қатысуын анықтайтын
жағдайлардың бірі болып сапаның халықаралық стандартына сай келуінің ұлттық
экономикасының бәсекеге қабілеттілігі табылады. Сондықтан Президеннтің
Қазақстан хадқына жолдауында келесідей мәселере қойылады: Бүгінгі күндегі
теңгерімді және тұрақты дамудың моделін тұрғыза отырып, біз экономиканы
шикізаттын қайта өңдеушіге диверсификациясының жолын анықтауымыз керек.
Экспорттың диверсификациясының көрсеткіші бойынша нарықтық экономикасы
дамытылған елдерден ғана емес, сонымен қатар өтпелі экономикасы бар
көптеген елдерден де бірнеше рет қалып қою байқалады.
Үдетілген диверсификация мәселесінің қойылымы мемлекеттің белсендірек
түрде араласуын талап етеді. Нарықтық экономика шеңберінлегі осындай
араласушылықтың тек қана барабар қолдану шикізаттық емес сектордың
үдетілген дамуы жолымен экономкианы диверсификациялауға қабілетті болады.
Шикізаттық емес секторлардың дамуы өз кезегінде жаңа өнімдерді жасауға
арналған инновацияларды енгізумен немесе жаңа технологияны енгізу арқылы
өнімнің сапасын арттыру, техниканың жаңа түрлерін, өндірістің жаңғыртылуын,
ұйымдастырылған құрылымды, басқару әдістерін, қызметкердің кәсіби
дайындығын меңгерумен байланысты [15].
Қазақстан экономикасы диверсификациясының тақырыптары оның бүкіл
тәуелсіздік жылдары бойы елдің дамуы мәселесінің арасындағы бастысы болып
келді. Бүгінгі күндегі қаржылық сфера айналасындағы қарапайым емес жағдай
диверсификация тақырыбын көкейкесті етеді. Қазақстанның жаңа шикізаттық
емес бағытты жетістікпен, дәлелді түрде дамыту және сыртқы қарызға алу
нарығындағы капиталға қол жеткізуі жеңіл болады.
Елдің бүкіл экономикасына арналған өте сай келуші сәтте металлургиялық
кластердегі осы бірінші сілкіністік жоба тұрақты және динамикалық секілді
елдің экономикасының бүкіл беделін қолдауда байыппен жарамсыздануы
мүмкін. Зауытты іске қосқаннан кейін осы өзгерістердің тереңдігіне тоқтап
қалмау керек, кәсіпорындағы өндірісті бір тоннаға 20 мың доллар баға
бойынша кристалдық кремнийді шығару дәрежесіне дейін жеткізе отырып.
Төрт экономикалық аймақты құру ойының болашағы бар: машина жасау –
Оралда, металлургиялық – Қарағандыда, мұнайлы машина жасау – Атырауда және
ауыр машина жасау – Алматыда. Дегенмен, көрініп тұрғандай, осы ойды іске
асыруға асығу керек, оның себептері көп. ВТО-дағы алда болатын алғысөз және
сәйкесінше ішкі және сыртқы нарықтағы бәсекелестіктің өсуі, кәсіптік
кадрлар мәселесі.
Инновациялық қор технопарктерінің базасы негізінде тапсырыс беруші мен
кіші және орта бизнес бағдарсымен барлық өнімдердің өндірісі бойынша
кәсіпорынды, типтік зауыттарды құру – дұрыс болып көрінеді. Осылайша, бір
техникалық тізбекпен әртүрлі деңгейдегі қазақстандық кәсіпорындардың
байланысқан болып көрінеді, ол бәсекеге қабілеттіліктің жоғарылау кезінде
шет елдік бәсекелестерден ішкі нарықтың маңызды сегментін ұстап тұруға
мүмкіндік береді. Сыртқы нарықтағы ары қарай өктемдік жүргізуінің дамуы мен
талпынысының негізі ретінде.
Экономиканың диверсификациясының саясатын іске асырудағы ең күрделі
мәселелер қатарындағы нарыққа қол жеткізу. Обьективті күрделіліктерден
басқа субьективтілер де бар. Басқа ірі мәселелердің ішінде инфрақұрылымның
жағдайын, оның заманға сай мәселелерге сәйкессіздігін атап өтеді. Соңғы
жылдары техникалық және ұйымдық-қаржылық инфрақұрылымда ілгерілеу байқалып
отыр. Теміржол, коммуникация немесе банктік сфера секілді.
Экономиканың диверсификациясының бағдарламасын жүзеге асыру үшін шет
елдік жұмыс күшін тарту қазіргі уақытта кең өріс алды. Шет елдік
жұмысшылардың саны 1 млн. деп айтылып жатыр. Мұнда әңгіме жоғары және орта
мамандандырылған жұмысшылар мен мамандар жайлы айтылып жатыр, осы жағдайдың
себебі болып мынау табылады, яғни, еңбек отандық нарықта өзіне төмен
мамандандырылған орынды табады. Дегенмен, осы жағдайды соңғы ретінде
қабылдамау керек, салалар арқылы елдім дамуын анықтайтын маңыздырақ
деңгейде бүтіндей басымдылық ететін экономикадағы олардың үлесін біртіндеп
арттыруға бағдарланған жеке кәсіби кадрларды тәрбиелеу тиіс. Әсіресе
диверсификациялау үшін негіздік болып саналатын – машина жасау, энергетика,
мұнай химия. Даму институттары білім беру жүйесін реформалау мен кәсіби
дайындық процестерінде тереңінен қатысуы мүмкін, оған үйлестіруші ұйым
керек.
Қазақстандық экономиканың диверсификация рельстеріне өтуі мемлекет пен
жеке сектор арасындағы өзара әрекеттесудің төменгі деңгейін тежейді.
Осындай ойларды шет ел эксперттері де ұстап отыр. Азиялық даму банкінің
(АБР) кеңесшілері экономика Министрлігінің семинары барысында казақстандық
экономикасының құрылымы мен бізге көрші елдер экономкиасының құрылымы жайлы
өзінің зерттеулер нәтижесін көрсетті.
Мемлекет диверсификация жолы бойынша ары қарай жылжу көрінісіне ие
болуы тиіс. АБР өкілдері қазақстан экспортының статтарының санын арттыруды
мемлекеттік-жеке серіктестікті жандандыру есебінен ұсынады. Дәл осы кіші
және орта бизнес үлкен дәрежеде алғанда сапаны жақсарту мен жеке өнімді
диверсификациялауда қызығушылық тудыруы керек. Мемлекеттің міндеті –
олардың әлемдік нарыққа қол жеткізуін қаматамысз ету.
Шет елдік кеңесшілердің ойы бойынша осы қатынаста Қазақстан үлкен
потенциалға ие, Саудия Арабиясы, Иран немесе Әзірбайжанға қарағанда.
Шикізаттық бағыты бар клишадан қол үзу республикаға ішкі салаларды қайта
бағдарлауға көмектеседі, шет елдік кеңесшілерді бекітеді. Мысалы, кейбір
тауарлар экспортталмайды, дегенмен Қазақстанда өндіріледі. Отандық
кәсіпорындар экспорттау үшін машиналар мен кәсіптік құрылғыларды толығымен
өндіре алады деп ұйғарады шет елдік эксперттер. Осыдан басқа, Қазақстанның
дән өндірісі және металлургиямен байланысты салаларға назар аударғаны жөн.
Диверсификацияның басымдылығы:
- біріншіден, жаңа жұмыс орындары пайда болады, бұл ғұламалардың
жылыстауына тоқтатуға мүмкіндік береді;
- екіншіден, экспорт көлеміндегі интеллектуалды қызметтің
нәтижелерінің үлесі артады. Диверсификация өндірістік шығындарды
қысқартады, себебі соның арқасынщда географиялық алыстатылу еңсереді, сосын
қызметкерге, қоймалық мекемеге деген шығындар қысқартылады және т.б.
Диверсификацияның бірнеге түрі бар. Кластерлік диверсификация пәрменді
болып саналады. Кластерлік стратегия мынаған бағытталған, яғни,
географиялық өзара жақын және байланысты кәсіпорындардың жеке топтарын
қалыптастыру үшін. Олар өзінің бүкіл экономикалық жүйесін жетекке алатын
ұлттық экономиканың өсу нүктесінің ролін ойнайды.
Диверсификация Қазақстанның 30 корпоративті жетекшісі
бағдарламасының басты мәселелерінің бірі болып саналады. Ол жаңа өндірістің
құрылу және сонда бар өндірістің жаңғыртылу жолымен шешіледі. Мемлекеттік
бағдарлама Қазақстан экономикасының сілкінісіне бағытталған. [16].
Диверсификацияға арналған негіз болып 2015ж дейінгі елдің индустриалды-
инновациялық стратегиясы табылады. Оның мақсаты – экономиканың біржақты
шикізаттық бағдарын еңсеру және өңдейтін секторды дамыту.
Қазына тұрақты даму қоры АҚ Қазақстанның индустриалды-инновациялық
дамуын, экономикасын диверсификациялауға бағытталған мәселелерді іске асыру
шеңберінде 593,3 млрд.тенгелік жалпы қаржыға 139 жобаны қаржыландырды, даму
институттарының қатысу үлесі 264,3 млрд. тенге болды. 114,9 млрд.тенгелік
жалпы соммаға 58 жоба эксплуатацияға енгізілді және даму институттарының
қатысу үлесі 57 млрд. тенге.
Қырық бес сілкіністік жоба – 17 инфрақұрылымдық және 28 өндірістік –
жалпы есептегенде 54 миллиард долларға бағаланып отыр, бүгінгі күні
мемлекеттік холдинг қоржынында жатыр. Бұл жұмыс экономиканың шикізаттық
емес секторының экспорттық потенциалын диверсификациялау мен дамытуды
қамтамасыз ететін жаңа өндірісті құру мен сонда бар өндірістерді жаңартуға
бейімделген 30 корпортативті жетекші бағдарламасы шеңберінде жүзеге
асырылады.
Осы стратегияның аспаптарының бірі – технопарктер желісі. Қазақстанда
шет елдік сауда технологиялары мен отандық ғылыми-техникалық талдамалардың
трансфертінің қолайлы ортасы қалыптастырылады. Атап өту керек, озық
экономика тарихында технопарктерді қолдану жоғары технологиялық
кәсіпорындардың дамуына арналған қарапайым практика болып саналады.
Қазақстан экономикасын диверсификациялау екі нұсқада мүмкін болып
табылады. Біріншісі экономиканы бәсекелестік басымдылықта екіпнді етуді
жалғастыруды дұрыс деп көреді, яғни, мұнай мен газда. Диверсификацияның
екінші жолы – бұл жаңа технологиялар, электрондық үкімет, кластер.
Тек қана шикізаттық сектор негізінде құрылған экспортқа бағдарланған
өсудің үлгісі ұзақ мерзімдік теңгерімділік өсу траекториясына шығуға
мүмкіндік бермейді. Өнеркәсіптің біржақты құрылымын және оның
диверсификациясына қол жеткізудің қажеттілігі айқын болып қалды, соның
нәтижесінде Қазақстанда 2003-2015 ж арналған индустриалды-инновациялық
даму стратегиясы жасалынды және қабылданды, оның басты мақсаты болып
шикізаттық бағыттан шет кәсіптендіретін экономика салаларын
диверсификациялау жолымен елдің тұрақты дамуына жету табылады.
Атап өту керек, мұнда әңгіме шикізаттық салалардың өсуін ұстап тұру
жайлы емес. Дегенмен, шикізаттық салалардың өсуі өңдеуші өнеркәсіп дамуына
арналған тосқауыл болмауы тиіс. Жоғары технологиялық машина жасауды, метал
өңдеуді, жеңіл және тағам өнеркәсібін, өндірістік және әлеуметтік
инфрақұрылымды дамытудың локомотиві ретінде мұнай газды секторды қолдану
тиіс.
Қазақстанның даму Банкі (БРК) экономиканың 11 саласының жобаларын
қаржыландырады. Оның кредиттерінің үлкен үлесі экономиканың өңдеуші
салаларының үлесіне тиісті болады. БРК Қазақстанның 12 өңірінде, Алматы мен
Астана қалаларында жобаларды іске асырады, сонымен қатар, шет елде
жобаларды қаржыландыруға кірісіп отыр.
БРК индустриалды және инновациялық жобалардың құралдарымен
республиканың тұрақты дамуына үлкен салым салады. Жобаны іске асырудан
келіп түсетін негізгі факторлар: жаңа жұмыс орындарын құру, жаңа
технологиялардың трансферті, елдегі өндірістік қорды кеңейту, әлеуметтік
даму, кадрлар тренингі, бюджетке салықтық түсімдерді арттыру.
2008 жылы Қазақстанның сыртқы саудалық айналымы 36,8% арттырылды және
56,1 млрд. АҚШ долларын құрады. Сальдо оң айырымды болды және 3,4 млрд.
долларды құрады, ол алдыңғы жылғы көрсеткіштен 1,7 есе үлкен.
Диверсификация мемлекет пен бизнес қатынасының шапшаң түрде деңгейінде
бейнеленді: өзара серіктестік пен қолдаушылық айқын болып қалды. Мемлекет
жаңа өндірісті құру бойынша бизнестің шығындарын қаржыландырады, жер
учаскеліерін бөле отырып және қажетті коммуникациялармен жабдықтау арқылы.
Сол арқылы өңір немесе саланың дамуын қамтамасыз етеді. Өз кезегінде бизнес
жобалауға кетер уақыт пен қаржыны үнемдейді.
Қазақстанда экономиканы диверсификациялауды жүиргізу үшін ең бірінші
кезекте кіші бизнестен бастау керек. Шет елдік тәсіл мынадай себепте
қолайлы болып саналады, яғни, салықтық және әкімшіліктік кодекстерде кіші
бизнесті қолдаудың барлық түрін алып тастады.
Соның ішінде, республикада кәсіпкер өндірістік құрылғылардың ауыстыру
үшін алғаш табыс салығын – 30% төлейді, сосын корпоративті салықты – 10%
төлейді, содан кейін ғана жаңа құрылғына өндіріске қосады. Ал, шет елде
барлық салықтар тоқтатылады, кәсіпорынның табысты бөлігі кәсіпорынның
дамуына, жаңа құрылғыға, инновацияларға және т.б. бағытталады.
Қазақстандық бизнесмендер жеңілдік алу үшін көптеген рұқсат етуші
процедуралардан өтуіне тура келеді. Осымен кіші бизнес шешілмейд, бүгінгі
күнде осындай процедураға дайын емес. Шет елдерде, бизнесмен өндірістік
кәсіпорын болып саналатын, әсіресе Еуропада егер де өндіріс ашқан болсаң,
осы жайлы Салық комитетіне өтінім білдірсең және статкарточкаға тіркеген
жағдайда үш жылға корпоративтік салықтан босатылады.
Дамушы елдер тәжірибесі көрсеткендей, өкінішке орай,
диверсификацияланған өндірістік кешендерді құруға қажетті маңызды валюталы
түсім мен потенциалды қордың басты көзі болып саналатын шикізаттық салалар
көптеген жағдайда үдетілген экономикалық өсудің генераторының ролін орындай
алмады. Мына фактіні дәлелдеудің қажеті жоқ, яғни, жоғары капиталдық және
импорттық сыйымдылққа ие экстенсивті шикізаттық салалардың үдетілген
дамуындағы таяныш ұлттық экономиканың басқа секторларына өсуші
керітартпалық әсер етеді. Индустрияландыруды ынталандыру, ғылыми-техникалық
прогрестің генераторы және ұлттық экономиканың тиімділіг арттыру ретіндегі
олардың бой көрсету мүмкіндігі шалт шектелді. Әлемдік нарыққа
энергошикізаттық топтарды жеткізуге бағдарланған Қазақстандағы туындаған
тиімсіз мамандандыру оны тек қана әлемдік бағалардың тербелуіне әжептеуір
тікелей тәуелділікке қоймай, сонымен қатар экспорттық шикізаттық
ресурстардың таусылу қатерін тудырады. Сондықтан, экспорттың ынталандыратын
әсері кейбір маңызды жағдайлар кезінде туындайды.
Біріншіден, ол жоғары дәрежеде қайта өңделген өніммен көрсетілуі
керек.
Екіншіден, экспорттан алынған құралдар болашағы бар ғылымды
қажетсынаты жоғары технологиялық өндірісдің қарқынды дамуына кірістірілуі
керек.
Кері жағдайда шикізат экспортының артуы елден жаңартылмайтын
ресурстардың негізсіз шаруашылықсыз ағылуын ғана білдіреді. Нәтиежеде
Қазақстанның берік шикізаттық мамандандырылуының күшеюіне алып келеді,
сосын оның артта қалушылығы мен бәсекеге қабілеттілігінің нақты бекітілуіне
алып келеді [17].
Қазақстанның халық шаруашылығының инновациялық құрылымы мен түбірлік
технологиялық қайта құруын қалыптастырусыз ресурстарды сақтау негізінде, ең
бірінші шикізаттық кешен мен өндірістік инфрақұрылымды сақтау негізінде ел
әлемнің индустриалды-дамушы елдерінің шикізаттық шылауының роліне
бекітіледі.
Бұл жоспарда Қазақстан Республикасының жаңа өнеркәсіптің саясатындағы
басымдылық жоғары технологиялық салалар мен өндірістердің дамуы есебінен
инновациялық-технологиялық және құрылымдық түрлендірулердің күшеюін қалпына
келтіруі керек, әсіресе минералды-шкізаттық және отын-энергетикалық
ресурстарды қайта өңдеу сферасында.
Атап өтілгендей, ел мемлекет Басшысының тапсырысы бойынша ел Үкіметі
2015 жылға дейінгі индустриалды-инновациялық даму Бағдарламасын жасап
шықты. Бұл республикада бүкіл мемлекеттік саясаттың жоғары технологиялық,
ғылымды қажетсынатын салалар тарапына бағдарлы-вектор жасағаны жайлы дерек
береді. Бүкіл елде ғылыми-өндірістік біріктірулердің маңызының
жандандырылуының беталысы байқалады, ол біріктірілу инновациялық
экономикаға өту кезінде басшы ролін ойнайды.
4 мың тауарлық топпен алынған ООН деректерінің негізінде жасалынған
Ресейдің ЦМАКП (Макроэкономикалық талдау және қысқамерзімдік болжамдау
орталығы) есебі бойынша. Қазақстан 2007 жылы экспорттың диверсификациясының
салыстырмалы талдау кезінде келесі орынды иеленді.
Экспорттың диверсификациясының көрсеткіші бойынша нарықтық экономикасы
дамытылған елдерден ғана емес, сонымен қатар өтпелі экономикасы бар
көптеген елдерден де бірнеше рет қалып қою байқалады.
Үдетілген диверсификация мәселесінің қойылымы мемлекеттің белсендірек
түрде араласуын талап етеді. Нарықтық экономика шеңберінлегі осындай
араласушылықтың тек қана барабар қолдану шикізаттық емес сектордың
үдетілген дамуы жолымен экономкианы диверсификациялауға қабілетті болады.
Шикізаттық емес секторлардың дамуы өз кезегінде жаңа өнімдерді жасауға
арналған инновацияларды енгізумен немесе жаңа технологияны енгізу арқылы
өнімнің сапасын арттыру, техниканың жаңа түрлерін, өндірістің жаңғыртылуын,
ұйымдастырылған құрылымды, басқару әдістерін, қызметкердің кәсіби
дайындығын меңгерумен байланысты.
Бүгінгі күнде Қазақстан үлкен мөлшерлеме қойып отырған Каспий қайраңы
болашағы бар орнын меңгеру периодында мұнайды тасымалдау инфрақұрылымына
үлкен мән беріліп отыр. Басты әлемдік нарықтан елдің географиялық
бөлектелгенін есепке ала отырып, көмірсутекті тасымалдау мәселесінің
басымды мәселелердің бірі екендігін атап өтеміз.
Құбырлы транспортқа мұндай экспорттаудың басты көлемі түседі,
сондықтан экспорттық құбырлардың жобаларын іске асыру ерекше маңызғы ие
болады. Қазақстанның Президенті Н.Назарбаев өзінің алғысөздерінде мынаны
білдіріп өтеді, яғни, мұндай тасымалдау жүйелерін жобалаудың стратешиялық
мәселелерін шешу кезінде ел көмірсутекті экспорттау бағытының
көпвекторлылығының саясатына және құбырларды қолданудың ең үлкен
тиімділігіне сүйенеді.
Бүгінгі күнде қазақстандық мұнайды жеткізудің басты экспорттық
маршруаттары болып Каспий құбырлық консорциумының (КТК), Атырау-Самара,
Атасу-Алашанькоу мұнай құбырлары және Ақтау қазақстандық каспий порты
табылады.
Жалпы ұзындығы 1510км КТК мұнай құбыры Тенгиз қазақстандық мұнай
кенішін және Новосибирск портына дақын Қара теңіздің Ресей жағалауындағы
мұнай терминалын қосады. КТК мұнай құбыры қазақстандық мұнайды экспорттық
жеткізіп берудің басты бығыты болып саналады.
Басқа маңызды экспорттық маршрут болып Атырау-Самара мұнай құбыры
саналады, ол Балтық құбырлық жүйесі, Достық жүйесі арқылы Шығыс Еуропа
нарығына, сонымен қатар қара теңіздік порттарға шығу мүмкіндігін ұсынады.
Осылайша, көрсетілген барлық жобаларды іске асыру қазақстандық
көмірсутектердің экспорттық бағытын диверсификациялауға және жүк
жіберушілер үшін тиімді транспорттық жүйені қамтамасыз етуге мүмкіндік
береді.
Бүгінгі күнде мұнай мен газды меңгерудің және бірінші кезекте Каспия
қайраңындағы мұнай қорларын меңгерудің өте үлкен мәселесі тұр. Осы мәселе
шеңберінде көмірсутектерді экспорттауға тасымалдаушы жүйелердің мәселесі
шешуші мәнге ие болады.
1.3 Шетелдегі озық диверсификация үлгілері
Жапония, Қытай, Оңтүстік Корея және Индия елдерін мысалға ала отырып
шетелдік мемлекеттердің тәжірибесін қарастырайын. Әртүрлі мәселелерді
шешкеніне қарамастан, аталған елдердің үкіметтерінің жүргізген
саясаттарында өте көп ұқсастықтар бар. Жапония соғыстан кейінгі өнеркәсіпті
қалпына келтіру, ал Қытай, Оңтүстік Корея және Индия елдері индустриялдану
мәселелерін алға қойған болатын.
Іс жүзінде дүние жүзіндегі барлық елдерде экономика құрылымын
диверсификациялауда барынша көп инвестицияланатын басым салаларды анықтау
іске асырылады. Бұл басым салаларға салықтық және тағы да басқа жеңілдіктер
ұсынылды. Басым салалардың құрылымы уақыт өте өзгеріп отырды.
Жоғарыда аталған елдерде (Жапония, Оңтүстік Корея) бизнеспен
келісу саясаты және шетел инвестициясын тарту саясаты қолданылды.
Көптеген елдердің үкіметтері компаниялардың қосылуын
ынталандырды (ТНК). Дегенмен кәсіпорындардың бірігуі мен қосып алуларын
жасанды ынталандыру Оңтүстік Кореяда экономикадағы коррупцияның өсуіне
алып келді. Біздің елде де бұл - Үкіметтің көңіл аударуын қажетсінетін
мәселе.
Экономиканы диверсификациялаудың альтернативті моделі ретінде
Ирландия және Финляндия елдерінің тәжірибесін қарастыруымызға болады. Бұл
елдердің экономикалық саясаты үш бағыт бойынша іске асырылды: қаржылық
тұрақтылық, инвестициялық және саудалық режимнің ашықтығы, белсенді
құрылымдық саясат. Ирландияның Еуропалық Қоғамдастыққа (ЕҚ) қарастылығы бір
жағынан еуропалық нарыққа кіруде саудалық кедергілерді алып тастады және
елдің ЕҚ қоры арқылы қомақты қаржы көлемімен қаржыландырылуын қамтамасыз
етті. Екінші жағынан, тиімділікті күшейтуге ынталандырулар жасай отырып,
бәсекелестікті арттырды. Ирландия белсенді инвестициялық саясат жүргізді
және шетел бизнесіне айтарлықтай салық жеңілдіктерін ұсынды.
Қызықты мысал ретінде еуропалық типтегі Финляндия елінде
жүргізілген диверсификация қарастырылады. Төрт онжылдықта бұл ел орман
ресурстарына негізделген өнеркәсіп экономикасынан, орман шарушылығы
саласы мен электроника экспорт үшін бірдей маңызды саналатын экономикаға
дейінгі көшу жолынан өтті. Финляндия тәжірибесі әлеуметтік қолдау жүйесін
құрудағы тұрақты институционалдық қарым- қатынасты қалыптастыруда мемлекет
рөлінің жоғары саналуымен қызықты. Мемлекеттік университеттер, жеке
компаниялар, мемлекеттік зерттеу институттарының үшжақты серіктестігі
Финляндиядағы технологияларды дамытуда негізгі факторды бірі болған және
бола да бермек.
Дүние жүзінің көптеген елдері қысқа уақыт мерзімде экономикада
озық жетістіктерге табиғи-ресурстық қуаттылығымен емес, экономикаларын
инновациялық даму бағытына көшіру арқылы жетті.
Осы жоғарыда айтылғандардың барлығы өте маңызды. Осы тұрғыда
мысалға келтірілген елдердің біздің елімізге ұқсас жақтары көп
болғандықтан олардың тәжірибелерін ескере отырып, еліміздегі стратегиялық
бағдарламаларды қайта қарастыру жайлы ой тастағым келеді .
Қазақстан-Оңтүстік Африка Республикасы: жаңа бизнес мүмкіндіктер.
ҚАЗКА 17 қаңтар күні Ambassador қонақ-үйінде (Алматы қ.) Қазақстан-
Оңтүстік Африка Республкасы: жаңа бизнес мүмкіндіктер атты дөңгелек стол
ұйымдастырды.
Оған Оңтүстік Африка Республикасының Қазақстан
Республикасындағы Елшісі Бекизизве Гила мырза, сондай-ақ құрылыс пен
құрылыс материалдары, химиялық өндіріс, брокерлік қызмет, жылжымайтын
мүлік, ауыл шаруашылығы, ағаш өңдеу өнеркәсібі, медициналық қызмет,
ақпараттық технологиялар, қаптама өнеркәсібі, туризм, электрлік бұйымдар
өндірісі және т.б. салаларда жұмыс істейтін 30-дан астам қазақстандық
кәсіпкерлер қатысқан.
Дөңгелек стол барысында Оңтүстік Африка Республикасы жайлы
презентация жасалып, қатысушылар осы елдің мәдени, тарихи, саяси және
әлеуметтік экономикалық қырларымен танысты. Әсіресе, Оңтүстік Африка
экономикасының негізгі салалары, шетелдік инвестицияларды тартуға
бағытталған үкіметтік саясат секілді маңызды мәселелер қаралды.
Презентациядан кейін кәсіпкерлер Елші мырзамен екі-жақты сауда
экономикалық қатынастарға байланысты бірқатар мәселелерді талқылады. Атап
айтқанда, Оңтүстік Африкадағы саяси және криминалдық жағдай, елдегі
жемқорлық, индустриалдық аймақ құру шарттары, құрылыс, туризм нарықтарының
жағдайы, Қазақстаннан Оңтүстік Африкаға ауыл шаруашылығы өнімдерін сату
мүмкіншілігі, Оңтүстік Африкадан елімізге тауар тасымалдау мерзімі,
Оңтүстік Африкада кәсіпорын ашу шарттары, бизнеспен айналысу үшін лицензия
алу, кәсіпорындағы жұмысшылар квотасы, Оңтүстік Африкаға виза алу және
мерзімін ұзарту сияқты мәселелер талқыланды. Талқылау барысында отандық
бизнесмендерді Оңтүстік Африка Республикасында жылжымайтын мүлік, кен қазу
өнеркәсібі, туризм, ауыл шаруашылық өнімдері, көлік, энергетика, минералды
ресурстар және т.б. салалар қызықтырады деген пікір айтылған.
Осы орайда айта кететін жәйт, жалпы отандық кәсіпкерлер
Оңтүстік Африка Республикасына қызығушылық танытуда. Осы елдің Қазақстанда
елшілігі ашылғаннан бері еліміздің азаматтарына 800-ден астам туристік және
іскерлік визалар берілген екен. Олардың көбісі іскерлік қатынас орнату үшін
барған.
Қазақстан үшін Оңтүстік Африканың экономиканы
диверсификациялаудағы тәжірибесі пайдалы болуы мүмкін. Өйткені осы елде
шикізаттың Жалпы ұлттық өнімдегі үлесі 13% ғана. Ел экономикасы 1998 жылдан
бастап жылдам қарқынмен дамуда. Оған дамыған экономикалық инфрақұрылым, кең
технологиялық база, жоғары білікті басқарушы және инженерлік техникалық
қызметкерлер, сондай-ақ арзан білікті және жәй жұмысшылардың бар болуы
себеп болған.
Екі ел арасындағы тауар айналымы 2006 жылы 24 млн. 221 мың АҚШ
доллары, соның ішінде экспорт - 7 млн 493,5 мың доллар, ал импорт – 16 млн
890 мың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
9
1 Өндірісті диверсификациялаудың теориялық негіздері
1.1 Диверсификацияның мәні және маңызы
12
1.2 Диверсификацияның экономикадағы қажеттілігі
17
1.3 Шетелдегі озық диверсификация үлгілері
25
2 Оңтүстік Қазақстан экономикасын диверсификациялаудың қазіргі жағдайы
2.1 Өнеркәсіп өндірісін диверсификациялау үрдісін зерттеу
29
2.2 Оңтүстік Қазақстан облысы тамақ өнеркәсібі өндірісін диверсификациялау
үрдістерін талдау
32
2.3 Оңтүстік Қазақстан облысы тамақ өнеркәсібі өндірісін диверсификациялау
үрдісін жетілдіру жолдары 40
3 Қазақстан экономикасын диверсификациялау бағыттары
3.1 ҚР экономикасының диверсификацисын қамтамасыз ететін басымды
секторларын дамыту
51
3.2 Өнім өндіру құрылымын өзгерту бинес-жоспары
56
Қорытынды
68
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
71
КІРІСПЕ
Еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына арналған
жолдауында атап көрсеткендей, экономиканы таяудағы онжылдықта тұрлаулы да
теңдестірілген дамуы жедел диверсификациялау және ұлттық экономиканың
бәсекеге қабілеттілігін арттыру есебінен қамтамасыз етілетін болады.
Себебі, Қазақстан экономикасының қазіргі даму кезеңінде өндірісті
диверсификациялау үрдістері өндірістерде инновациялық прогресс
жетістіктерін қолдануға, өндіріс техникасы мен технологиясын жетілдіруге,
экономиканың шикізаттық бағытын өзгертуге мүмкіндік береді.
Қазіргі әлемдік экономиканың қарқынды дамуы мен жаһандануы, сыртқы
ортаның анықталмаған жағдайы қоғамның барлық салаларына маңызды әсер етуші
диверсификацияны тәуекелділікті азайту мен бәсекелестік қабілеттілікті
арттыру тәсілі ретінде қолдануды қажет етуде. Ауылшаруашылық шикізатын,
әсіресе, тамақ өнеркәсібі саласында терең өңдеудегі халықаралық
стандарттарға сәйкес сапалы отандық тамақ өнімдерін өндіруге арналған
технологияны дамыту елімізде басымды стратегияның біріне жатады.
Тамақ өнеркәсібі саласында қоғам үшін өмірлік маңызды өнімдер
өндірілуіне байланысты, бұл саланың қазіргі жағдайы мен іс жүзіндегі даму
қарқыны мемлекетіміздің азық-түлік қауіпсіздігінің кепілі және елдің ішкі
азық-түлік нарығындағы тұрақтылықтың негізгі факторы болып табылады.
Сонымен бірге, тамақ өнімдерін өндіру барысында механикалық үрдістермен
бірге химиялық, биологиялық және басқа да әртүрлі ерекше заманауи үрдістер
қолданылуына байланысты тамақ өнімдерін өндіруші өнеркәсіп шикізатты
өңдеуші салардың аса күрделі түріне жататындығы ескерілуі қажет.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, азық-түлік қауіпсіздігінің шегі жалпы
осы өнімдерге деген қажеттілік көлеміндегі импорт арқылы қамтылу үлесі 20%
деңгейімен бағаланады. Ал, ауыл шаруашылығы министрлігі мәліметтері
бойынша Қазақстанда қазіргі таңдағы сүт өнімдерінің 40%, ет өнімдерінің
29% және көкөніс өнімдерінің 43% шет елдерден жеткізіледі, басқаша
айтқанда, аграрлық өндірістің ірі әлуетіне ие бола тұрып, еліміз отандық
тамақ өнеркәсібі өнімдерімен қамсыздандырудың төмен денгейімен сипатталды.
Қазіргі уақытта Қазақстандағы тамақ өнеркәсібі өндірісіндегі орын алған
кемшіліктер осы саладағы диверсификациялау үрдісінің жетімсіз болуы және
оны жүзеге асырудың тиімді жүйесінің құрылмағанымен түсіндіріледі. Осы
саладағы кәсіпорындар бәсекелестік нарық жағдайында тұрақты және тиімді
қызмет етуін арттыру мақсатындағы даму стратегиясын тандау барысында
диверсификациялау бағыттарын іздестіріп, оған әсер ететін негізгі
факторларды анықтап, олардың құрамы мен толықтығына баға беру арқылы нақты
жағдайда және дер кезінде іске асыруы, сәйкесінше басқарушы тиімді
шешімдерді қабылдауы аса жоғары маңыздылыққа ие.
Сондықтан, тамақ өнеркәсібі өндірісінің диверсификациялау
ерекшеліктерін анықтау, оның көлемі мен тереңдігіне баға беру, бәсекелестік
нарықтағы диверсификациялау стратегиясының бағыттары мен тиімділігін
анықтау маңызды болып табылады.
Осыған орай, Оңтүстік Қазақстан облысындағы тамақ өнеркәсібі өндірісін
диверсификациялау үрдісін жетілдіру жолдарын анықтау қажеттілігі зерттеу
тақырыбын тандау себебі ретінде атап өтсе болады.
Жалпы диверсификация түсінігінің әртүрлі тармақталған мәні мен
мағынасына, түрлері мен бағыттарына, мақсаттарына байланысты сұрақтары мен
негізгі мәселелері келесі шет елдік және ресейлік авторлардың еңбектерінде
қарастырылады: М.Горт, Е.Есинара, Р.Акофф, И.Ансофф, Й.Шумпетер,
В.Вейнхолд, Дж. Гибсон, Я.Корнай, Ф.Котлер, М.Портер, Д.Росса, М.Салтер,
А.Дж.Стрикленд, А.А.Томпсон, М.Трейси, Ф.Шерера, П.Друкер, П.Хейне,
М.Паскье, Р.Кунц, Л.Абалкин, Г.Л.Багиев, В.В.Губанов, И.М.Кублин,
Г.И.Немченко, Р.Б.Ноздрева, Л.И.Цыгичко және басқалары.
Диверсификациялаудың жалпы және салалық мәселелері бірқатар қазақстандық
авторлардың еңбектерінде де қарастырылған, олар: Б.Ахметжанов,
Ж.Бельгибаев, Б.А.Жапбасова, С.С.Сатубалдин, С.Курмангалиев,
С.К.Мизанбекова, С.Д.Тажибаев, Р.С.Каренов, Ж.М.
Шаекина, А.Е.Желдибаев, М.Кенжегузин және басқалары.
Диверсификация негіздері белгілі дәрежеде зерттелгендігіне қарамастан,
Қазақстандағы өнеркәсіп өндірісін диверсификациялау үрдісінің мақсаттары
мен бағыттары толық зерттелмеген, тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарының жаңа
индустриалдық ортада әртүрлі тұтыну нарықтарындағы бәсекелестік шепті
нақтылайтын диверсификация стратегиясының ерекшеліктері толық анықталмаған.
Сонымен қатар, диверсификациялауды шекті параметрлерден асыра пайдалану
кері жағдайға алып келетіндігін ескеретін диверсификациялаудың оңтайлы
нұсқасын таңдауды қамтамасыз ететін көрсеткіштер, диверсификацияны бағалау
әдістері әлі де толық негізделмеген.
Бұл мәселелердің мұндай қарама-қайшылығы және толық зерттелмеуі
диссертация тақырыбының өзектілігі мен тәжірибелік маңызын анықтайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – еліміздегі әртараптандыру үрдісін
қарастыру және оның әр салада дамуын қалыптастыру. Бәсекелестік нарық
жағдайындағы Оңтүстік Қазақстан облысындағы тамақ өнеркәсібі өндірісін
диверсификациялау бағыттары мен оған әсер етуші факторларды талдау
негізінде кәсіпорындарындағы диверсификациялау үрдісін жетілдіру бойынша
ұсыныстар жасау.
Берілген мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысына келесі міндеттер
қойылды:
- диверсификация ұғымының анықтамаларын мағынасына қарай
топтастыру негізінде тамақ өнеркәсібі өндірісін
диверсификациялау анықтамасын нақтылау;
- өнеркәсіп өндірісін диверсификациялау үрдісін зерттеу
арқылы оның жалпы ұстанымдары мен теориялық-әдістемелік
негізін айқындау;
- Оңтүстік Қазақстан облысы тамақ өнеркәсібі өндірісіндегі
диверсификациялау үрдісінің негізгі бағыттары мен қазіргі
жағдайын талдау негізінде оның ерекшеліктерін анықтау;
- тамақ өнеркәсібі өндірісі диверсификациясына әсер етуші
факторларды бағалау;
- Оңтүстік Қазақстан облысы тамақ өнеркәсібі өндірісін
диверсификациялау үрдістерінің негізгі бағыттарын
жетілдіру бойынша ұсыныстар беру және диверсификациялаудың
тиімді нұсқасын таңдау алгоритмін құру;
- тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарындағы диверсификациялау
үрдісін жетілдіру нәтижесінде пайда болатын экономикалық
тиімділікті бағалау әдістемелерін негіздеу.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысанын - Оңтүстік Қазақстан облысының тамақ
өнеркәсібі кәсіпорындары жатады. Зерттеу пәні ретінде тамақ өнеркәсібі
кәсіпорындарының өндірісті диверсификациялау үрдісіндегі ұйымдастырушылық-
экономикалық қатынастары болып табылады.
Дипломдық жұмысым кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен , кестеден, суреттен және формуладан тұрады.
Кіріспеде Қазақстандағы диверсификалық үрдістердің өзектілігі,
дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері қамтылған.
Бірінші бөлімде жалпы диверсификация түсінігіне, оның мәні мен
маңыздылығына, экономикадағы қажеттілігіне түсініктеме беріледі.
Екінші бөлімде Оңтүстік Қазақстан облысы тамақ өнеркәсібі
өндірісіндегі диверсификациялау үрдісінің негізгі бағыттары қарастырылады.
Үшінші бөлімде шетелдегі диверсификацияның даму үрдістерін талдау
негізінде Қазақстандағы диверсификациялық үрдістерді дамыту шаралары
айтылады.
Қорытындыда диверсификацияның тиімділігі, жалпы айтылған
мәліметтер бойынша қорытынды жасалған.
1 Өндірісті диверсификациялаудың теориялық негіздері
1.1 Диверсификацияның мәні және маңызы
Даму кезеңінің іліміне сәйкес барлық экономикалық объектілер, үрдістер
және жүйелер қандайда бір уақыт аралығында соңғы айналым жасайды, және бұл
өмірлік кезең әрқайсысы үшін белгілі бір шекті мүмкіндіктерді, алғашқы
түрінен әрі қарайғы мәні бар күшке ие. Өнеркәсіптік кәсіпорынды жүйелік
көзқарасқа сәйкес тіршілік қызметін қамтамасыз ететін өзара байланысқан
элементтерден тұратын жүйе ретінде қарастыруға болады: техникалық,
технологиялық, еңбектік, қаржылық, ақпараттық және ұйымдық ресурстардан.
Осы элементтердің саны, сапалы деңгейі, өзара байланыс дәрежесі
кәсіпорынның даму мүмкіндіктерін, яғни әлуетін айқындайды. Элементтерді бір
бүтінге біріктірудің көптеген жай-күйден тұратын жүйенің күші бар үлкен
нұсқаулар бар. Жаңа сапаны қамтыған жүйе элементтерінің даму жылдамдығы
даму кезеңдерінің айырмашылығына немесе ішкі қарама-қайшылықтардың өзара
шығындырға алып келу себептеріне байланысты біркелкі емес. Осыған
қарамастан кәсіпорын әлуеті нарық жағдайында бәсекелестер әсерімен,
жеткізушілермен қарым-қатынас, мемлекеттің экономикалық саясаты жөнінде
үлкен сұранысқа ие және оларға қарама-қайшы шыға алады. Кәсіпорынның
біртіндеп сыртқы жағдайлармен сәйкес келмеуі және жұмыс істеу тәсілдері
сыни шекке жетеді. Осындай үйлесімсіздіктер әсері жүйеде өзгертулерді,
кәсіпорынның келесі даму сатысын анықтау үшін элементтердің синхрондалуын
қажет етеді.
Кәсіпорын дамуы пайда болу және құрылу, даму, жетілу, құлдырау
сатыларынан өтеді. Әрбір өмірлік кезең сатысында үйлесімсіздіктер әсерінен
кәсіпорын алдына даму кезеңін жалғастыру үшін жаңа мақсаттар қойылады.
Даму және жетілу сатысында сыртқы орта жағдайы ұдайы өндіріс қызметінің
жетіспеушілігіне алып келсе, ал әлуетті мүмкіндіктер қызметті өзгертуді,
өндіріс жүйесінің құрылымын және басқа да параметрлерін өзгертуге
мүмкіндіктері бар, кәсіпорын өзінің әрі қарай табысты дамуы үшін
диверсификация стратегиясына жүгінуі мүмкін.
Экономикалық әдебиетте диверсификацияның әртүрлі анықтамалары
бар, осыған сәйкес мағыналық мәні де әртүрлі болып келеді. Барлық осы
анықтамаларды екі қарама-қарсы көзқарасқа бөлуге болады. Бір авторлар
диверсификация ұғымын өндіріс түрлерінің бір-бірімен байланыссыз біруақытта
даму стратегиясы деп түсінеді. Басқа экономистер диверсификация ұғымын
кәсіпорын шығаратын өнім түрлерінің кеңеюі, өзгеруі, өндірістің жаңа
түрлерін игеру деп көлемді кең мағынада қарастырады. Бірақ өнім түрінің
артуы саралау стратегиясының нәтижелеріне, технологиялық және экономикалық
қатынастарда өткізу қолжетімді және кәсіпорын кезеңінің бастапқы сатысына
енгізіледі.
Диверсификация - өнім номенклатурасының кеңеюі ғана емес,
сондай-ақ өткізу арнасы болып табылады деген ұғымдар кездеседі. Соңғы ұғым
өндірісті мамандандыру стратегиясында да және өнімді саралау кезеңінде де
орын алады.
Әртүрлі ұстанымдарды талдау жасай келе өндіріс диверсификациясы деп
кәсіпорынның қызметі бір уақытта әртүрлі өнімді шығаруын айтуға болады:
-“заттай” көзқарасқа байланысты өндірістер мен салалар;
-бір-бірімен өзара технологиялық байланысқан әртүрлі өндірістер;
-бір-бірімен технологиялық та заттай да байланыссыз өндірістер мен
салалар;
Диверсификация түрлерін айта келе оның атауларында еш бірлік мағына
жоқтығын байқауға болады, осыған сәйкес ғалымдар да сол бір мағынаны
пайдаланады, бірақ мәні мүлде өзгеше. О.С.Виханский және А.И.Наумов
орталықтанған, көлбеу және конгломеративті диверсификацияны белгілеп
көрсетеді. В.В.Гончаров диверсификация тік, көлденең бағытта және
конгломеративті болуы мүмкін деп есептейді. Ресей Федерациясы бекіткен
“тауар нарығының көлемі мен шекарасын анықтау бойынша әдістемелік ұсыныста”
стратегияның әртараптандырылған өсуін таңдайды, ол мынадай нысанда
көрсетіледі:
а) сала сыртындағы мүмкіндіктер;
ә) шоғырланған диверсификация;
б) көлбеу диверсификация;
в) конгломеративті диверсификация.
Р.Б.Нодрезова және Л.И.Цыгико фирма тауар түрінің жалпы
оңтайландыру міндеттерін орындай келе маркетингтік стратегияны саралауды,
тік интеграцияны, диверсификацияны, тауарлық мамандандыру және әрі қарай
шығарылған тауардың түрін оңтайландыру міндетінен шыға отырып, көлбеулі,
шоғырланған және конгломеративті сияқты маркетингтік стратегияны
бөлшектейді. Шетелдік әдебиеттерде сабақтас және сабақтас емес
диверсификация ұғымы кездеседі. А.Гарнов, Ю.Байбиков және профессор У.Рор
басқарған неміс ғалымдары диверсификацияның 3 түрін белгілейді: тік
бағытты, көлбеу және латералды.
Конгломеративті диверсификация жайында сөз болса немесе
“латералды диверсификация” термині қолданылса, барлық авторлар кәсіпорынның
қызмет сферасына оның өнімнің жаңа түрлерін игеруде профилімен байланысы
жоқ ендіру деп түсінеді.
Көлбеу диверсификацияда мәндік мағынасынан қарама-қайшылықтарды
байқауға болады. Мұны біреулер технологиялық және құрылымдық қарым-
қатынастарда ұқсас біркелкі бұйымдарды игеру есебінен өнім түрінің кеңеюі
деп есептейді немесе кәсіпорын тауарларына ұқсамайтын өнім түрлерін
бұйымдармен толтыру деп басқалары – номенклатураны сабақтас тауарларды
игеру арқылы кеңейту, осыған сәйкес соңғысы нені білдіретіні түсініксіз.
Көлбеу диверсификацияның тағы бір түсінігі бар, біз оған келісеміз, онда
өндірістік бағдарламаны “заттай” жаңа өнімдерді қосу арқылы көбейтуге
бағытталған.
Шоғырландыру диверсификациясын айта келе, ғалымдар мұнда да
нақты анықтамалар бере алмайды. Мысалға, Р.Б.Ноздрева және Л.И.Цыгичко бұл
кәсіпорын шығарып жатқан тауарлар, технологиялық және нарықтық қатынастарда
аталған жаңа тауарлар түрі деп болжайды. Бұл анықтамалар әдебиеттерде
кездесетін орталықтандырылған диверсификацияға ұқсас болып келеді.
Сабақтас және сабақтас емес диверсификация нысаны жайында да
тура солай айтуға болады. Біздің ойымызша, сабақтас диверсификация
қызметкер қашан пайдалануға болатыны, жақын технологиялар бір саладан
екіншісіне, тауар маркасын тауардан тауарға нақты “стратегиялық
сәйкессіздіктерге” ие бизнеске енгізуді айтады, яғни егер жалпы айтар
болсақ бұл “сабақтас нарықтың сәйкестігі”, “өндірістік сәйкестік”, “басқару
сәйкестігі”. Ұқсас “сабақтас” өте кең мағынада таралған. Ford компаниясының
қаржы және кредитті басқару тәжірибелерінің несие-жинақ ассоциациясына
автомобиль кәсіпорнына ауысуын мысалға келтіруге болады. Бірақ та мұны
сабақтас деп атауға келе қоймас.
Әдеби арналарын зерттей келе бірнеше авторлар диверсификация
нысаны ретінде тік интеграцияны қарастырмайтынын атап көрсетті, ал
басқалары оны “бір саладағы кәсіпорынның өндірістік кооперациясы немесе
кәсіпшілік саласының сипаттары бойынша жақындығы” деп талқылайды немесе
“кооперацияны, өндірісте жалпы қатысуымен байланысты кәсіпорынның өзара
әсері, соңғы өнімнің тұтынуы мен сатылуын” айтады, тік интеграция бір
кәсіпорынның шеңберінде болуы мүмкін және өндіріс диверсификациясының бір
нысаны болып табылады. Осыған байланысты келісуге болмайды. Тік бағыттағы
интеграцияны қабылдауының сату және тарату жүйесін немесе фирма
жеткізушілердің үстінен бақылауды күшейтуі сияқты қабылдау нысандар түрлері
бар.
Экономикалық әдебиетті зерттеу және шолулар жүргізу
диверсификация нысандарына қатысты өзіндік нақтылауды енгізуді және оның
мәніне анықтамалар беруге мүмкіндік тудырды. Диверсификация нысандарына тік
диверсификациясына (интеграцияны) көлбеу диверсификацияны және латералды
(конгломеративті) диверсификацияны жатқызуға болады.
Тік бағыттағы диверсификация (интеграция) – бұл өндірісте
әртүрлі өнім өндіруде кәсіпорынның шоғырлануы, бірақ бір-бірімен өзара
технологиялық байланысы бар, яғни шыққан шикізатты қайта өңдеп тізбекті
саты нысанын құрама ұстануда немесе оны кешенді пайдалану және қалдықтарды
кәдеге жарату. Егер кеңінен алатын болсақ, диверсификацияның берілген
нысанында кәсіпорын қызметінің кеңейту үшін салалық өндірісті таңдайды
(кәсіпшілік, ауылшаруашылық, құрылыс), сондай-ақ тасымалдауды және дайын
өнімді өткізу, оның негізгі профиліне қатысты өндірістік-тауарлық кезең
келесі сатыларда көрсетілетін болады. Мысал ретінде: мұнайды іздеу, игеру,
тасымалдау, өңдеу; тігін, тоқымалау, матаны өңдеу және тігін өндірісі;
цемент өндірісі, темір бетонды блоктар, кәсіпшілік және азаматтық
құрылыстар; шикі сүт және сүт өнімдері өндірістері және оларды өткізу, яғни
біртіндеп барлық топ пен қосылған тауар құнының операцияларын иеленді.
1- кесте
Өндіріс диверсификациясына нысандарды енгізу мотивтері мен
алғышарттары
Диверсификац-ияДиверсификация нысандарына Диверсификация нысандарына
нысаны енгізу алғышарттары енгізу мотивтері
Көлбеу өнімді өткізуге жүйелі нарық жағдаятының ауытқуына
бағыттағы қатынас (“заттай” көзқарасқа қарсы әсері;
диверсификац-иябайланысты өнімді, профилді өнімнің әртүрлі түрлерінің
өнімді өткізу мүмкіндіктері);өзара тәуекел таратулары;
шикізат ресурстарын жаңа нарықтарды жаулап алу;
альтернативті пайдалану өндіріс қуаттарын толық емес
мүмкіндіктері; жүктеу;
артық капиталдың қолда бары; бір жыл ішіндегі біркелкі
технологияның икемділігі. емес жабдықтарды жүктеу.
Тік бағыттағы капитал артықтығы; өнім өндіру шығындарының
диверсификац-иясинергетикалық нәтижелері-неназаюы, өнімді өткізу немесе
алу мүмкіндіктері; өндіріс факторларын жеткізу
өндіріс қалдықтарын пайдаланушығындарының азаюы;
мүмкіндіктері; қосылған құнның және ізімен
шикізатты кешенді түрде пайданың өсуі;
пайдалану мүмкіндіктері. жеткізушілер мен басқа
серіктестердің тәуелсіздігі;
салаларға капиталды енгізу
есебінен қызмет
тәуекелдігінің төмендеуі.
Латералды капиталдың артықтығы; капиталға қосымша жаңа
диверсификац-ияеңбек сиымдылығын анықтайтын саланы іздеу (дәстүрлі
өндіріс концентрациясын даму өндіріспен байланысы жоқ
шегінің болуы; пайдалылығы жоғары
дәстүрлі салалардағы пайда салаларда);
нормасының құлдырауы; нарық жағдаятының ауытқуына
тауардың өмірлік кезеңінің қарсы әсері;
болуы; нарық жағдаятының ауытқуына
саланың өмірлік кезеңінің байланысты әәртүрлі өнім
болуы. түрлерінің өзара тәуекел
таратулар (кәсіпорын үшін
дәстүрлі және дәстүрлі
емес).
Көлбеу диверсификация – бұл “заттай” көзқарасқа байланысты салалар
мен өндірістердің әртүрлі өнімдерді бір уақытта шығаруға кәсіпорынның бағыт
беруі. Бұл байланыстар технологияның ұқсастығымен көрінеді, шикізат
көздерінің жеткізушілермен, өнімді өткізу бірлігімен (тұтынушының әртүрлі
сұранысын қанағаттандыру). Мұндай нысан алкогольсіз сусындарды өндіруде,
негізінен алькогольді сусындарды өндіру кезінде; сүтті сусындарға қоса
шырындарды өндіруде; нан-тоқаш өнімдерін және шұжық т.б. өнімдерін өндіруде
көрініс табуы мүмкін.
Латералды (конгломеративті) диверсификация – бұл кәсіпорынның
технологиялық және заттай бір-бірімен мүлде байланысы жоқ өндірістер мен
салалардың өнімді шығаруына бағыт көрсетуі. Бұл стратегияны таңдай отырып,
кәсіпорын әртүрлі нарықтарды және олардың сараланымдарына қызмет көрсетеді.
Бұл сүт өнімдерін шығаратын және тігін өндірістері; арақ-шарап және
полиграфиялық өнімдерді шығаратын өндірістер болуы мүмкін.
Диверсификацияның әрбір нысаны енгізу алғышарттарынан тұрады
және кәсіпорын мотивтерімен бекітіледі. Өндіріс диверсификациясына
нысандарды енгізу мотивтері мен алғышарттары кестеде келтірілген (1-
кесте).
Белгіленген алғышарттар мен мотивтер диверсификациясының осы
немесе басқа нысандарын таңдауды анықтайды. Әр салада қысқа және орта
мерзімдегі оның тартымдылық деңгейін және потенциалын анықтайтын бес фактор
іске асырылады: сала өнімдерін шығаратын кәсіпорындар арасындағы
бәсекелестік қарқындылығы; субститут-тауарларын өндіретін кәсіпорындармен
бәсекелестік; жаңа бәсекелестердің пайда болу мүмкіндігі; нарықтағы сатып
алушылардың жағдайы және материал мен шикізат жеткізушілермен қарым-
қатынас. Кәсіпорынның өмірлік кезеңінің алғашқы сатысында стратегияны
қабылдау, тауарлық мамандандыру және тауарлық саралау диверсификациясы сала
кәсіпорындары үшін көбінесе дәстүрлі тартымдылығымен ақталынады. Бірақ
бәсекелестіктің күшеюіне байланысты нарық оның жағдаятына бейімделу
қажеттілігін талап етеді; әртүрлі өмірлік кезеңді әртүрлі өнім түрлерінің
өзара жағдаят ауытқуларына байланысты тәуекелділікті бөлу; нарық үлесін
кеңейту; жаңа нарықты жаулап алу. Бұл жағдайда кәсіпорынның сапалы өсуі
маңызды. Құрылған потенциал оны осылай жасауға мүмкіндік береді және жиі
осылай істеуге талап етеді, өйткені кестеде көрсетілгендей кәсіпорында
нақты алғышарттар және объективті мүмкіндігі бар: шикізат және технология,
қалдықтар және де өндірістік қуаттық артықшылықтарын кешенді және балама
қолдану. Нәтижесінде кәсіпорын өзіне жаңаша сапалы сатыға енеді – бұл тік
интеграция стратегиясы немесе көлбеу диверсификация стратегиясын енгізумен
қатар жүретін даму сатысы. Бұл тауарлық стратегияны таңдау, синергетикалық
тиімділік береді, яғни синергизм концепциясына сәйкес, кәсіпорын ішінде
әртүрлі қызмет түрлерін өзара күшейту және өзара байланысты қолдану арқылы
нәтижелілікті жоғарылату тиімділігі. Ол өндіріс масштабын кеңейту арқылы
жететін экономия ұстанымынан неғұрлым кеңірек стратегиялық экономия
ұстанымына, оның негізгі көздері болып табылатын сабақтас қызмет түрлерінің
бір-біріне сүйеу болатын ұстанымға өтуді көрсетеді.
Бұл таңдау пайдалылыққа жетуді бағдарлауда тиімді болып табылады.
Осылай Кембридж университетінің профессоры Р.Румельт диверсификацияның
пайдалылыққа әсері кәсіпорынның әртүрлі қызмет түрлерінің жақындық
деңгейлеріне байланысты деп есептейді және оның ойынша диверсификация
түйіндес салада, бір-бірімен байланыспаған, қызметтерді кеңейту салаларына
қарағанда біршама жоғары пайдалылықты қамтиды. Бірақ та ұзақ мерзімді
кезеңде кәсіпорынның кемелділік сатысында дәстүрлік және түйіндес салада
тартымдылық азаяды және өндірістік қуаттар шамасы мен базалы технологиялар
айырмашылықтары байқалады. Сондықтан, көптеген кәсіпорындар үшін мотивтерді
ескере отырып, кемелдік сатысында латералды (конгломеративті)
диверсификация стратегиялары тиімді болып табылады, өйткені әртүрлі
салалардың өзара кеңеюі жиі ауысуы пайда нормаларының өсуі немесе
төмендеуіне байланысты болғандықтан капитал әрқашан тежелуі төмен және
саланы жоғары пайдалылықта дамытуға ұмтылатын сұраныс пен ұсыныс арасындағы
қатынасты ұстанады. Осыған дәлел ретінде, 1960 жылы АҚШ ірі компанияларының
кез-келгені 13 салалы кәсіпорындар, 1965 жыл мен 70-жылдың басында – 20
саладан тұрса, осы компаниялардың 9-ы 50-ден астам әртүрлі салалы
өндірістерден, ал 39-ы әрбіреуі 30-дан кем емес салаларға тараған.
Кәсіпорындардың латералды диверсификация стратегиясына жүгінуі кәсіпорынның
сыртқы жағдайларымен сәйкессіздігінің өсуі кезінде оның алдыңғы өз
кезегіндегі тәжірибесін мүлде жаңа қызмет түріне өзгерту арқылы оның
өмірлік кезеңін ұзартуға мүмкіндік береді.
Өндіріс диверсификациясының алғышарттары мен мотивтерін белгілеу,
мәні мен нысанын анықтау кәсіпорындардың диверсификация портфелі
анықтамасына байыппен қарауға және сонымен қатар өзінің бәсекелестік
қабілетін көтеруіне көмектеседі .
1.2 Диверсификацияның экономикадағы қажеттілігі
Диверсификация - (латыннан diversus - әртүрлі және fасеrе - жасау) –
кәсіпорын, фирма өндіретін өнімнің түрін өзгенту, ассортименттін кеңейту,
өндірістің тиімділігін арттыру, экономикалық пайда алу, банкроттықтың алдын
алу мақсатында өндірістің жаңа түрлерін меңгеру.
Бүкіл әлемде тұрақты экономикалық өсудің қайнар көздік факторы болып
экономиканың басқа салаларының дамуына әжептеуір әсерін тигізетін
өнеркәсіптің тиімді қызметі табылады. Әлемдік нарыққа Қазақстанның
жетістікпен кіруін және еңбектің әлемдік бөлінісіне қатысуын анықтайтын
жағдайлардың бірі болып сапаның халықаралық стандартына сай келуінің ұлттық
экономикасының бәсекеге қабілеттілігі табылады. Сондықтан Президеннтің
Қазақстан хадқына жолдауында келесідей мәселере қойылады: Бүгінгі күндегі
теңгерімді және тұрақты дамудың моделін тұрғыза отырып, біз экономиканы
шикізаттын қайта өңдеушіге диверсификациясының жолын анықтауымыз керек.
Диверсификация және жаңғырту – бұл, индустриалдық сектордың дамуының
орташа мерзімдік перспективасында үкімет мөлшерлеме жасайтын факторлар.
Арнайы құрылған индустриалды-инновациялық даму бағдарламасына сай 2015жылға
қарай елдің ВВП 3,5 есе ұлғайту жоспарланып отыр.
Бағдарламаның басты мақсаты болып кәсіпкерлік климатты, бәсекелік
ортаны қалыптастыру, мемлекеттік сыртқы нарықта лайықты түрде көрсетуге
қабілетті, құны жоғары түрде үстеме болған эксортқа бағдарланған өндірісті
құруға жеке секторды ынталандыру табылады.
Елдің өнеркәсібінің даму құрылымының динамикасын талдау экономиканың
даму стратегиясы секілді Қазақстан үкіметіне оның диверсификациясын
таңдауға мүмкіндік береді. Жоспарланатын диверсификация үкіметтің ой
бойынша шикізатты экспорттық жеткізуден бас тартуды білдірмейді, оның
үстіне, мұнайды әлемдік қажет ету соңғы 30 жылда 1,5 есе өсіп кетті және
эксперттердің бағалауы бойынша осыған ұқсас үйлесімде ары қарай өсе береді.
Әңгіме жаңа технологиялық жетістіктер негізінде құрылған экономиканың
шикізаттық және өңдеуші секторының теңгерімдік дамуы жайлы өрбіп жатыр.
Қазақстанда қазіргі уақытта 60 млн. тенгелік мұнай мен газ кондесаты
өндіріліп жатыр, 2010ж қарай осы көлемді 100 млн. т. дейін жеткізу
жобаланып отыр, ал 2015 ж. - 150 млн. т. дейін. Потенциалы 9 трлн. АҚШ
доллары деп бағаланатын дамушы шикізаттық қор негізінде өнеркәсіптің
прогрессивтік құрылымын құру ұйғарылып отыр, ол мемлекетке әлемдік және
өңірлік ықпалдастық жүйесінде өзінің экономикалық қуысын иемденуге
мүмкіндік береді. [14].
Қазіргі уақытта отандық эконоикасының дамуының екі бағыты белгіленген
– мұнай мен газдың терең қайта өңделуі және машина жасауды (мұнайлық,
ауылшаруашылық және өнеркәсіптік) дамыту – олар өндіірсті жоғарылатуға,
казақстандық құрамын арттыруға мүмкіндік береді.
Біздің көзқарасымыз бойынша Қазақстанда өндіріс диверсификациясының
бағдарламасын іске асыру үшін:
- біріншіден, бағдларламаны іске асырудың бірінші кезеңінде заңнамалық
актілер мен ғылым мен аса білікті мамандарды дайындауды қаржыландыру
көлемін анықтайтын салалық бағдарламаларға өзгерту енгізу керек және осы
мақсаттарда бюджетіік құралдарды арттыру керек;
- екіншіден, осы бағытта перспективті, қызықты ұсыныстарды үйрену және
инвесторларды (шет елдік және отандық) тарту;
- үшіншіден, өңдеуші өнеркәсіптің өнімінің бәсекеге қабілеттілігін
арттыру;
- төртіншіден, машина жасаудың өнімдерінің номенклатурасын кеңейту
және машина жасау саласындағы негізгі қорларды жаңарту;
- бесіншіден, қауымдасу мен олардың басқа кәсіпорынмен байланысын
күшейту.
Бүкіл әлемде тұрақты экономикалық өсудің қайнар көздік факторы болып
экономиканың басқа салаларының дамуына әжептеуір әсерін тигізетін
өнеркәсіптің тиімді қызметі табылады. Әлемдік нарыққа Қазақстанның
жетістікпен кіруін және еңбектің әлемдік бөлінісіне қатысуын анықтайтын
жағдайлардың бірі болып сапаның халықаралық стандартына сай келуінің ұлттық
экономикасының бәсекеге қабілеттілігі табылады. Сондықтан Президеннтің
Қазақстан хадқына жолдауында келесідей мәселере қойылады: Бүгінгі күндегі
теңгерімді және тұрақты дамудың моделін тұрғыза отырып, біз экономиканы
шикізаттын қайта өңдеушіге диверсификациясының жолын анықтауымыз керек.
Экспорттың диверсификациясының көрсеткіші бойынша нарықтық экономикасы
дамытылған елдерден ғана емес, сонымен қатар өтпелі экономикасы бар
көптеген елдерден де бірнеше рет қалып қою байқалады.
Үдетілген диверсификация мәселесінің қойылымы мемлекеттің белсендірек
түрде араласуын талап етеді. Нарықтық экономика шеңберінлегі осындай
араласушылықтың тек қана барабар қолдану шикізаттық емес сектордың
үдетілген дамуы жолымен экономкианы диверсификациялауға қабілетті болады.
Шикізаттық емес секторлардың дамуы өз кезегінде жаңа өнімдерді жасауға
арналған инновацияларды енгізумен немесе жаңа технологияны енгізу арқылы
өнімнің сапасын арттыру, техниканың жаңа түрлерін, өндірістің жаңғыртылуын,
ұйымдастырылған құрылымды, басқару әдістерін, қызметкердің кәсіби
дайындығын меңгерумен байланысты [15].
Қазақстан экономикасы диверсификациясының тақырыптары оның бүкіл
тәуелсіздік жылдары бойы елдің дамуы мәселесінің арасындағы бастысы болып
келді. Бүгінгі күндегі қаржылық сфера айналасындағы қарапайым емес жағдай
диверсификация тақырыбын көкейкесті етеді. Қазақстанның жаңа шикізаттық
емес бағытты жетістікпен, дәлелді түрде дамыту және сыртқы қарызға алу
нарығындағы капиталға қол жеткізуі жеңіл болады.
Елдің бүкіл экономикасына арналған өте сай келуші сәтте металлургиялық
кластердегі осы бірінші сілкіністік жоба тұрақты және динамикалық секілді
елдің экономикасының бүкіл беделін қолдауда байыппен жарамсыздануы
мүмкін. Зауытты іске қосқаннан кейін осы өзгерістердің тереңдігіне тоқтап
қалмау керек, кәсіпорындағы өндірісті бір тоннаға 20 мың доллар баға
бойынша кристалдық кремнийді шығару дәрежесіне дейін жеткізе отырып.
Төрт экономикалық аймақты құру ойының болашағы бар: машина жасау –
Оралда, металлургиялық – Қарағандыда, мұнайлы машина жасау – Атырауда және
ауыр машина жасау – Алматыда. Дегенмен, көрініп тұрғандай, осы ойды іске
асыруға асығу керек, оның себептері көп. ВТО-дағы алда болатын алғысөз және
сәйкесінше ішкі және сыртқы нарықтағы бәсекелестіктің өсуі, кәсіптік
кадрлар мәселесі.
Инновациялық қор технопарктерінің базасы негізінде тапсырыс беруші мен
кіші және орта бизнес бағдарсымен барлық өнімдердің өндірісі бойынша
кәсіпорынды, типтік зауыттарды құру – дұрыс болып көрінеді. Осылайша, бір
техникалық тізбекпен әртүрлі деңгейдегі қазақстандық кәсіпорындардың
байланысқан болып көрінеді, ол бәсекеге қабілеттіліктің жоғарылау кезінде
шет елдік бәсекелестерден ішкі нарықтың маңызды сегментін ұстап тұруға
мүмкіндік береді. Сыртқы нарықтағы ары қарай өктемдік жүргізуінің дамуы мен
талпынысының негізі ретінде.
Экономиканың диверсификациясының саясатын іске асырудағы ең күрделі
мәселелер қатарындағы нарыққа қол жеткізу. Обьективті күрделіліктерден
басқа субьективтілер де бар. Басқа ірі мәселелердің ішінде инфрақұрылымның
жағдайын, оның заманға сай мәселелерге сәйкессіздігін атап өтеді. Соңғы
жылдары техникалық және ұйымдық-қаржылық инфрақұрылымда ілгерілеу байқалып
отыр. Теміржол, коммуникация немесе банктік сфера секілді.
Экономиканың диверсификациясының бағдарламасын жүзеге асыру үшін шет
елдік жұмыс күшін тарту қазіргі уақытта кең өріс алды. Шет елдік
жұмысшылардың саны 1 млн. деп айтылып жатыр. Мұнда әңгіме жоғары және орта
мамандандырылған жұмысшылар мен мамандар жайлы айтылып жатыр, осы жағдайдың
себебі болып мынау табылады, яғни, еңбек отандық нарықта өзіне төмен
мамандандырылған орынды табады. Дегенмен, осы жағдайды соңғы ретінде
қабылдамау керек, салалар арқылы елдім дамуын анықтайтын маңыздырақ
деңгейде бүтіндей басымдылық ететін экономикадағы олардың үлесін біртіндеп
арттыруға бағдарланған жеке кәсіби кадрларды тәрбиелеу тиіс. Әсіресе
диверсификациялау үшін негіздік болып саналатын – машина жасау, энергетика,
мұнай химия. Даму институттары білім беру жүйесін реформалау мен кәсіби
дайындық процестерінде тереңінен қатысуы мүмкін, оған үйлестіруші ұйым
керек.
Қазақстандық экономиканың диверсификация рельстеріне өтуі мемлекет пен
жеке сектор арасындағы өзара әрекеттесудің төменгі деңгейін тежейді.
Осындай ойларды шет ел эксперттері де ұстап отыр. Азиялық даму банкінің
(АБР) кеңесшілері экономика Министрлігінің семинары барысында казақстандық
экономикасының құрылымы мен бізге көрші елдер экономкиасының құрылымы жайлы
өзінің зерттеулер нәтижесін көрсетті.
Мемлекет диверсификация жолы бойынша ары қарай жылжу көрінісіне ие
болуы тиіс. АБР өкілдері қазақстан экспортының статтарының санын арттыруды
мемлекеттік-жеке серіктестікті жандандыру есебінен ұсынады. Дәл осы кіші
және орта бизнес үлкен дәрежеде алғанда сапаны жақсарту мен жеке өнімді
диверсификациялауда қызығушылық тудыруы керек. Мемлекеттің міндеті –
олардың әлемдік нарыққа қол жеткізуін қаматамысз ету.
Шет елдік кеңесшілердің ойы бойынша осы қатынаста Қазақстан үлкен
потенциалға ие, Саудия Арабиясы, Иран немесе Әзірбайжанға қарағанда.
Шикізаттық бағыты бар клишадан қол үзу республикаға ішкі салаларды қайта
бағдарлауға көмектеседі, шет елдік кеңесшілерді бекітеді. Мысалы, кейбір
тауарлар экспортталмайды, дегенмен Қазақстанда өндіріледі. Отандық
кәсіпорындар экспорттау үшін машиналар мен кәсіптік құрылғыларды толығымен
өндіре алады деп ұйғарады шет елдік эксперттер. Осыдан басқа, Қазақстанның
дән өндірісі және металлургиямен байланысты салаларға назар аударғаны жөн.
Диверсификацияның басымдылығы:
- біріншіден, жаңа жұмыс орындары пайда болады, бұл ғұламалардың
жылыстауына тоқтатуға мүмкіндік береді;
- екіншіден, экспорт көлеміндегі интеллектуалды қызметтің
нәтижелерінің үлесі артады. Диверсификация өндірістік шығындарды
қысқартады, себебі соның арқасынщда географиялық алыстатылу еңсереді, сосын
қызметкерге, қоймалық мекемеге деген шығындар қысқартылады және т.б.
Диверсификацияның бірнеге түрі бар. Кластерлік диверсификация пәрменді
болып саналады. Кластерлік стратегия мынаған бағытталған, яғни,
географиялық өзара жақын және байланысты кәсіпорындардың жеке топтарын
қалыптастыру үшін. Олар өзінің бүкіл экономикалық жүйесін жетекке алатын
ұлттық экономиканың өсу нүктесінің ролін ойнайды.
Диверсификация Қазақстанның 30 корпоративті жетекшісі
бағдарламасының басты мәселелерінің бірі болып саналады. Ол жаңа өндірістің
құрылу және сонда бар өндірістің жаңғыртылу жолымен шешіледі. Мемлекеттік
бағдарлама Қазақстан экономикасының сілкінісіне бағытталған. [16].
Диверсификацияға арналған негіз болып 2015ж дейінгі елдің индустриалды-
инновациялық стратегиясы табылады. Оның мақсаты – экономиканың біржақты
шикізаттық бағдарын еңсеру және өңдейтін секторды дамыту.
Қазына тұрақты даму қоры АҚ Қазақстанның индустриалды-инновациялық
дамуын, экономикасын диверсификациялауға бағытталған мәселелерді іске асыру
шеңберінде 593,3 млрд.тенгелік жалпы қаржыға 139 жобаны қаржыландырды, даму
институттарының қатысу үлесі 264,3 млрд. тенге болды. 114,9 млрд.тенгелік
жалпы соммаға 58 жоба эксплуатацияға енгізілді және даму институттарының
қатысу үлесі 57 млрд. тенге.
Қырық бес сілкіністік жоба – 17 инфрақұрылымдық және 28 өндірістік –
жалпы есептегенде 54 миллиард долларға бағаланып отыр, бүгінгі күні
мемлекеттік холдинг қоржынында жатыр. Бұл жұмыс экономиканың шикізаттық
емес секторының экспорттық потенциалын диверсификациялау мен дамытуды
қамтамасыз ететін жаңа өндірісті құру мен сонда бар өндірістерді жаңартуға
бейімделген 30 корпортативті жетекші бағдарламасы шеңберінде жүзеге
асырылады.
Осы стратегияның аспаптарының бірі – технопарктер желісі. Қазақстанда
шет елдік сауда технологиялары мен отандық ғылыми-техникалық талдамалардың
трансфертінің қолайлы ортасы қалыптастырылады. Атап өту керек, озық
экономика тарихында технопарктерді қолдану жоғары технологиялық
кәсіпорындардың дамуына арналған қарапайым практика болып саналады.
Қазақстан экономикасын диверсификациялау екі нұсқада мүмкін болып
табылады. Біріншісі экономиканы бәсекелестік басымдылықта екіпнді етуді
жалғастыруды дұрыс деп көреді, яғни, мұнай мен газда. Диверсификацияның
екінші жолы – бұл жаңа технологиялар, электрондық үкімет, кластер.
Тек қана шикізаттық сектор негізінде құрылған экспортқа бағдарланған
өсудің үлгісі ұзақ мерзімдік теңгерімділік өсу траекториясына шығуға
мүмкіндік бермейді. Өнеркәсіптің біржақты құрылымын және оның
диверсификациясына қол жеткізудің қажеттілігі айқын болып қалды, соның
нәтижесінде Қазақстанда 2003-2015 ж арналған индустриалды-инновациялық
даму стратегиясы жасалынды және қабылданды, оның басты мақсаты болып
шикізаттық бағыттан шет кәсіптендіретін экономика салаларын
диверсификациялау жолымен елдің тұрақты дамуына жету табылады.
Атап өту керек, мұнда әңгіме шикізаттық салалардың өсуін ұстап тұру
жайлы емес. Дегенмен, шикізаттық салалардың өсуі өңдеуші өнеркәсіп дамуына
арналған тосқауыл болмауы тиіс. Жоғары технологиялық машина жасауды, метал
өңдеуді, жеңіл және тағам өнеркәсібін, өндірістік және әлеуметтік
инфрақұрылымды дамытудың локомотиві ретінде мұнай газды секторды қолдану
тиіс.
Қазақстанның даму Банкі (БРК) экономиканың 11 саласының жобаларын
қаржыландырады. Оның кредиттерінің үлкен үлесі экономиканың өңдеуші
салаларының үлесіне тиісті болады. БРК Қазақстанның 12 өңірінде, Алматы мен
Астана қалаларында жобаларды іске асырады, сонымен қатар, шет елде
жобаларды қаржыландыруға кірісіп отыр.
БРК индустриалды және инновациялық жобалардың құралдарымен
республиканың тұрақты дамуына үлкен салым салады. Жобаны іске асырудан
келіп түсетін негізгі факторлар: жаңа жұмыс орындарын құру, жаңа
технологиялардың трансферті, елдегі өндірістік қорды кеңейту, әлеуметтік
даму, кадрлар тренингі, бюджетке салықтық түсімдерді арттыру.
2008 жылы Қазақстанның сыртқы саудалық айналымы 36,8% арттырылды және
56,1 млрд. АҚШ долларын құрады. Сальдо оң айырымды болды және 3,4 млрд.
долларды құрады, ол алдыңғы жылғы көрсеткіштен 1,7 есе үлкен.
Диверсификация мемлекет пен бизнес қатынасының шапшаң түрде деңгейінде
бейнеленді: өзара серіктестік пен қолдаушылық айқын болып қалды. Мемлекет
жаңа өндірісті құру бойынша бизнестің шығындарын қаржыландырады, жер
учаскеліерін бөле отырып және қажетті коммуникациялармен жабдықтау арқылы.
Сол арқылы өңір немесе саланың дамуын қамтамасыз етеді. Өз кезегінде бизнес
жобалауға кетер уақыт пен қаржыны үнемдейді.
Қазақстанда экономиканы диверсификациялауды жүиргізу үшін ең бірінші
кезекте кіші бизнестен бастау керек. Шет елдік тәсіл мынадай себепте
қолайлы болып саналады, яғни, салықтық және әкімшіліктік кодекстерде кіші
бизнесті қолдаудың барлық түрін алып тастады.
Соның ішінде, республикада кәсіпкер өндірістік құрылғылардың ауыстыру
үшін алғаш табыс салығын – 30% төлейді, сосын корпоративті салықты – 10%
төлейді, содан кейін ғана жаңа құрылғына өндіріске қосады. Ал, шет елде
барлық салықтар тоқтатылады, кәсіпорынның табысты бөлігі кәсіпорынның
дамуына, жаңа құрылғыға, инновацияларға және т.б. бағытталады.
Қазақстандық бизнесмендер жеңілдік алу үшін көптеген рұқсат етуші
процедуралардан өтуіне тура келеді. Осымен кіші бизнес шешілмейд, бүгінгі
күнде осындай процедураға дайын емес. Шет елдерде, бизнесмен өндірістік
кәсіпорын болып саналатын, әсіресе Еуропада егер де өндіріс ашқан болсаң,
осы жайлы Салық комитетіне өтінім білдірсең және статкарточкаға тіркеген
жағдайда үш жылға корпоративтік салықтан босатылады.
Дамушы елдер тәжірибесі көрсеткендей, өкінішке орай,
диверсификацияланған өндірістік кешендерді құруға қажетті маңызды валюталы
түсім мен потенциалды қордың басты көзі болып саналатын шикізаттық салалар
көптеген жағдайда үдетілген экономикалық өсудің генераторының ролін орындай
алмады. Мына фактіні дәлелдеудің қажеті жоқ, яғни, жоғары капиталдық және
импорттық сыйымдылққа ие экстенсивті шикізаттық салалардың үдетілген
дамуындағы таяныш ұлттық экономиканың басқа секторларына өсуші
керітартпалық әсер етеді. Индустрияландыруды ынталандыру, ғылыми-техникалық
прогрестің генераторы және ұлттық экономиканың тиімділіг арттыру ретіндегі
олардың бой көрсету мүмкіндігі шалт шектелді. Әлемдік нарыққа
энергошикізаттық топтарды жеткізуге бағдарланған Қазақстандағы туындаған
тиімсіз мамандандыру оны тек қана әлемдік бағалардың тербелуіне әжептеуір
тікелей тәуелділікке қоймай, сонымен қатар экспорттық шикізаттық
ресурстардың таусылу қатерін тудырады. Сондықтан, экспорттың ынталандыратын
әсері кейбір маңызды жағдайлар кезінде туындайды.
Біріншіден, ол жоғары дәрежеде қайта өңделген өніммен көрсетілуі
керек.
Екіншіден, экспорттан алынған құралдар болашағы бар ғылымды
қажетсынаты жоғары технологиялық өндірісдің қарқынды дамуына кірістірілуі
керек.
Кері жағдайда шикізат экспортының артуы елден жаңартылмайтын
ресурстардың негізсіз шаруашылықсыз ағылуын ғана білдіреді. Нәтиежеде
Қазақстанның берік шикізаттық мамандандырылуының күшеюіне алып келеді,
сосын оның артта қалушылығы мен бәсекеге қабілеттілігінің нақты бекітілуіне
алып келеді [17].
Қазақстанның халық шаруашылығының инновациялық құрылымы мен түбірлік
технологиялық қайта құруын қалыптастырусыз ресурстарды сақтау негізінде, ең
бірінші шикізаттық кешен мен өндірістік инфрақұрылымды сақтау негізінде ел
әлемнің индустриалды-дамушы елдерінің шикізаттық шылауының роліне
бекітіледі.
Бұл жоспарда Қазақстан Республикасының жаңа өнеркәсіптің саясатындағы
басымдылық жоғары технологиялық салалар мен өндірістердің дамуы есебінен
инновациялық-технологиялық және құрылымдық түрлендірулердің күшеюін қалпына
келтіруі керек, әсіресе минералды-шкізаттық және отын-энергетикалық
ресурстарды қайта өңдеу сферасында.
Атап өтілгендей, ел мемлекет Басшысының тапсырысы бойынша ел Үкіметі
2015 жылға дейінгі индустриалды-инновациялық даму Бағдарламасын жасап
шықты. Бұл республикада бүкіл мемлекеттік саясаттың жоғары технологиялық,
ғылымды қажетсынатын салалар тарапына бағдарлы-вектор жасағаны жайлы дерек
береді. Бүкіл елде ғылыми-өндірістік біріктірулердің маңызының
жандандырылуының беталысы байқалады, ол біріктірілу инновациялық
экономикаға өту кезінде басшы ролін ойнайды.
4 мың тауарлық топпен алынған ООН деректерінің негізінде жасалынған
Ресейдің ЦМАКП (Макроэкономикалық талдау және қысқамерзімдік болжамдау
орталығы) есебі бойынша. Қазақстан 2007 жылы экспорттың диверсификациясының
салыстырмалы талдау кезінде келесі орынды иеленді.
Экспорттың диверсификациясының көрсеткіші бойынша нарықтық экономикасы
дамытылған елдерден ғана емес, сонымен қатар өтпелі экономикасы бар
көптеген елдерден де бірнеше рет қалып қою байқалады.
Үдетілген диверсификация мәселесінің қойылымы мемлекеттің белсендірек
түрде араласуын талап етеді. Нарықтық экономика шеңберінлегі осындай
араласушылықтың тек қана барабар қолдану шикізаттық емес сектордың
үдетілген дамуы жолымен экономкианы диверсификациялауға қабілетті болады.
Шикізаттық емес секторлардың дамуы өз кезегінде жаңа өнімдерді жасауға
арналған инновацияларды енгізумен немесе жаңа технологияны енгізу арқылы
өнімнің сапасын арттыру, техниканың жаңа түрлерін, өндірістің жаңғыртылуын,
ұйымдастырылған құрылымды, басқару әдістерін, қызметкердің кәсіби
дайындығын меңгерумен байланысты.
Бүгінгі күнде Қазақстан үлкен мөлшерлеме қойып отырған Каспий қайраңы
болашағы бар орнын меңгеру периодында мұнайды тасымалдау инфрақұрылымына
үлкен мән беріліп отыр. Басты әлемдік нарықтан елдің географиялық
бөлектелгенін есепке ала отырып, көмірсутекті тасымалдау мәселесінің
басымды мәселелердің бірі екендігін атап өтеміз.
Құбырлы транспортқа мұндай экспорттаудың басты көлемі түседі,
сондықтан экспорттық құбырлардың жобаларын іске асыру ерекше маңызғы ие
болады. Қазақстанның Президенті Н.Назарбаев өзінің алғысөздерінде мынаны
білдіріп өтеді, яғни, мұндай тасымалдау жүйелерін жобалаудың стратешиялық
мәселелерін шешу кезінде ел көмірсутекті экспорттау бағытының
көпвекторлылығының саясатына және құбырларды қолданудың ең үлкен
тиімділігіне сүйенеді.
Бүгінгі күнде қазақстандық мұнайды жеткізудің басты экспорттық
маршруаттары болып Каспий құбырлық консорциумының (КТК), Атырау-Самара,
Атасу-Алашанькоу мұнай құбырлары және Ақтау қазақстандық каспий порты
табылады.
Жалпы ұзындығы 1510км КТК мұнай құбыры Тенгиз қазақстандық мұнай
кенішін және Новосибирск портына дақын Қара теңіздің Ресей жағалауындағы
мұнай терминалын қосады. КТК мұнай құбыры қазақстандық мұнайды экспорттық
жеткізіп берудің басты бығыты болып саналады.
Басқа маңызды экспорттық маршрут болып Атырау-Самара мұнай құбыры
саналады, ол Балтық құбырлық жүйесі, Достық жүйесі арқылы Шығыс Еуропа
нарығына, сонымен қатар қара теңіздік порттарға шығу мүмкіндігін ұсынады.
Осылайша, көрсетілген барлық жобаларды іске асыру қазақстандық
көмірсутектердің экспорттық бағытын диверсификациялауға және жүк
жіберушілер үшін тиімді транспорттық жүйені қамтамасыз етуге мүмкіндік
береді.
Бүгінгі күнде мұнай мен газды меңгерудің және бірінші кезекте Каспия
қайраңындағы мұнай қорларын меңгерудің өте үлкен мәселесі тұр. Осы мәселе
шеңберінде көмірсутектерді экспорттауға тасымалдаушы жүйелердің мәселесі
шешуші мәнге ие болады.
1.3 Шетелдегі озық диверсификация үлгілері
Жапония, Қытай, Оңтүстік Корея және Индия елдерін мысалға ала отырып
шетелдік мемлекеттердің тәжірибесін қарастырайын. Әртүрлі мәселелерді
шешкеніне қарамастан, аталған елдердің үкіметтерінің жүргізген
саясаттарында өте көп ұқсастықтар бар. Жапония соғыстан кейінгі өнеркәсіпті
қалпына келтіру, ал Қытай, Оңтүстік Корея және Индия елдері индустриялдану
мәселелерін алға қойған болатын.
Іс жүзінде дүние жүзіндегі барлық елдерде экономика құрылымын
диверсификациялауда барынша көп инвестицияланатын басым салаларды анықтау
іске асырылады. Бұл басым салаларға салықтық және тағы да басқа жеңілдіктер
ұсынылды. Басым салалардың құрылымы уақыт өте өзгеріп отырды.
Жоғарыда аталған елдерде (Жапония, Оңтүстік Корея) бизнеспен
келісу саясаты және шетел инвестициясын тарту саясаты қолданылды.
Көптеген елдердің үкіметтері компаниялардың қосылуын
ынталандырды (ТНК). Дегенмен кәсіпорындардың бірігуі мен қосып алуларын
жасанды ынталандыру Оңтүстік Кореяда экономикадағы коррупцияның өсуіне
алып келді. Біздің елде де бұл - Үкіметтің көңіл аударуын қажетсінетін
мәселе.
Экономиканы диверсификациялаудың альтернативті моделі ретінде
Ирландия және Финляндия елдерінің тәжірибесін қарастыруымызға болады. Бұл
елдердің экономикалық саясаты үш бағыт бойынша іске асырылды: қаржылық
тұрақтылық, инвестициялық және саудалық режимнің ашықтығы, белсенді
құрылымдық саясат. Ирландияның Еуропалық Қоғамдастыққа (ЕҚ) қарастылығы бір
жағынан еуропалық нарыққа кіруде саудалық кедергілерді алып тастады және
елдің ЕҚ қоры арқылы қомақты қаржы көлемімен қаржыландырылуын қамтамасыз
етті. Екінші жағынан, тиімділікті күшейтуге ынталандырулар жасай отырып,
бәсекелестікті арттырды. Ирландия белсенді инвестициялық саясат жүргізді
және шетел бизнесіне айтарлықтай салық жеңілдіктерін ұсынды.
Қызықты мысал ретінде еуропалық типтегі Финляндия елінде
жүргізілген диверсификация қарастырылады. Төрт онжылдықта бұл ел орман
ресурстарына негізделген өнеркәсіп экономикасынан, орман шарушылығы
саласы мен электроника экспорт үшін бірдей маңызды саналатын экономикаға
дейінгі көшу жолынан өтті. Финляндия тәжірибесі әлеуметтік қолдау жүйесін
құрудағы тұрақты институционалдық қарым- қатынасты қалыптастыруда мемлекет
рөлінің жоғары саналуымен қызықты. Мемлекеттік университеттер, жеке
компаниялар, мемлекеттік зерттеу институттарының үшжақты серіктестігі
Финляндиядағы технологияларды дамытуда негізгі факторды бірі болған және
бола да бермек.
Дүние жүзінің көптеген елдері қысқа уақыт мерзімде экономикада
озық жетістіктерге табиғи-ресурстық қуаттылығымен емес, экономикаларын
инновациялық даму бағытына көшіру арқылы жетті.
Осы жоғарыда айтылғандардың барлығы өте маңызды. Осы тұрғыда
мысалға келтірілген елдердің біздің елімізге ұқсас жақтары көп
болғандықтан олардың тәжірибелерін ескере отырып, еліміздегі стратегиялық
бағдарламаларды қайта қарастыру жайлы ой тастағым келеді .
Қазақстан-Оңтүстік Африка Республикасы: жаңа бизнес мүмкіндіктер.
ҚАЗКА 17 қаңтар күні Ambassador қонақ-үйінде (Алматы қ.) Қазақстан-
Оңтүстік Африка Республкасы: жаңа бизнес мүмкіндіктер атты дөңгелек стол
ұйымдастырды.
Оған Оңтүстік Африка Республикасының Қазақстан
Республикасындағы Елшісі Бекизизве Гила мырза, сондай-ақ құрылыс пен
құрылыс материалдары, химиялық өндіріс, брокерлік қызмет, жылжымайтын
мүлік, ауыл шаруашылығы, ағаш өңдеу өнеркәсібі, медициналық қызмет,
ақпараттық технологиялар, қаптама өнеркәсібі, туризм, электрлік бұйымдар
өндірісі және т.б. салаларда жұмыс істейтін 30-дан астам қазақстандық
кәсіпкерлер қатысқан.
Дөңгелек стол барысында Оңтүстік Африка Республикасы жайлы
презентация жасалып, қатысушылар осы елдің мәдени, тарихи, саяси және
әлеуметтік экономикалық қырларымен танысты. Әсіресе, Оңтүстік Африка
экономикасының негізгі салалары, шетелдік инвестицияларды тартуға
бағытталған үкіметтік саясат секілді маңызды мәселелер қаралды.
Презентациядан кейін кәсіпкерлер Елші мырзамен екі-жақты сауда
экономикалық қатынастарға байланысты бірқатар мәселелерді талқылады. Атап
айтқанда, Оңтүстік Африкадағы саяси және криминалдық жағдай, елдегі
жемқорлық, индустриалдық аймақ құру шарттары, құрылыс, туризм нарықтарының
жағдайы, Қазақстаннан Оңтүстік Африкаға ауыл шаруашылығы өнімдерін сату
мүмкіншілігі, Оңтүстік Африкадан елімізге тауар тасымалдау мерзімі,
Оңтүстік Африкада кәсіпорын ашу шарттары, бизнеспен айналысу үшін лицензия
алу, кәсіпорындағы жұмысшылар квотасы, Оңтүстік Африкаға виза алу және
мерзімін ұзарту сияқты мәселелер талқыланды. Талқылау барысында отандық
бизнесмендерді Оңтүстік Африка Республикасында жылжымайтын мүлік, кен қазу
өнеркәсібі, туризм, ауыл шаруашылық өнімдері, көлік, энергетика, минералды
ресурстар және т.б. салалар қызықтырады деген пікір айтылған.
Осы орайда айта кететін жәйт, жалпы отандық кәсіпкерлер
Оңтүстік Африка Республикасына қызығушылық танытуда. Осы елдің Қазақстанда
елшілігі ашылғаннан бері еліміздің азаматтарына 800-ден астам туристік және
іскерлік визалар берілген екен. Олардың көбісі іскерлік қатынас орнату үшін
барған.
Қазақстан үшін Оңтүстік Африканың экономиканы
диверсификациялаудағы тәжірибесі пайдалы болуы мүмкін. Өйткені осы елде
шикізаттың Жалпы ұлттық өнімдегі үлесі 13% ғана. Ел экономикасы 1998 жылдан
бастап жылдам қарқынмен дамуда. Оған дамыған экономикалық инфрақұрылым, кең
технологиялық база, жоғары білікті басқарушы және инженерлік техникалық
қызметкерлер, сондай-ақ арзан білікті және жәй жұмысшылардың бар болуы
себеп болған.
Екі ел арасындағы тауар айналымы 2006 жылы 24 млн. 221 мың АҚШ
доллары, соның ішінде экспорт - 7 млн 493,5 мың доллар, ал импорт – 16 млн
890 мың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz