Оңтүстік Қазақстан облысында өндірістік шағын және орта кәсіпкерліктің даму тенденциялары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1 Өндірістегі шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың теориялық 11
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
1.1 Өндірістегі шағын және орта кәсіпкерліктің пайда болуы мен 11
дамуының теориялық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Өндірістегі шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың шет елдік 21
тәжірибесі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
2 Оңтүстік Қазақстан облысының дамуындағы өндірістік шағын және 27
орта кәсіпкерліктің ерекшеліктері мен даму жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
2.1 Оңтүстік Қазақстан облысында өндірістік шағын және орта 27
кәсіпкерліктің даму
тенденциялары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
2.2 Шағын және орта кәсіпкерліктің әлеуметтік-экономикалық дамуға 39
ықпалын арттырудың қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Аймақтың дамуына өндірістік шағын және орта кәсіпорындардың 54
әсерін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
3 Өндірістік шағын және орта кәсіпкерліктің аймақтың 68
әлеуметтік-экономикалық жағдайына ықпалын арттырудың ұтымды
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
3.1 Аймақтағы өндірістік шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың 68
басым
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 Өндірістік жаңа кәсіпорын ашудың 80
бизнес-жоспары ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .9 1
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 92
Аннотация
Дипломдық жұмыстың тақырыбы ”Өндірістік шағын және орта кәсіпкерлікті
дамыту тетіктерін жетілдіру жолдары ”
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында өндірістегі шағын және орта
кәсіпкерлікті дамытудың теориялық негіздері зерттелінген. Дипломдық
жүмыстың екінші тарауында Оңтүстік Қазақстан облысының дамуындағы
өндірістік шағын орта кәсіпкерліктің ерекшеліктері мен даму жағдайына
талдау жүргізілген. Жұмыстың үшінші тарауында өндірістік шағын және орта
кәсіпкерліктің аймақтың әлеуметтік-экономикалық жағдайына ықпалын
арттырудың ұтымды бағыттары ұсынылған.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі.
Дипломдық жұмыс құрылымы жағынан кіріспеден, 3 тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың негізгі мазмұны 92
беттен, 12 суреттен және 23 кестелерден тұрады.
Нормативтік сілтемелер
1. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. Алматы: 2004.
2. Қазақстан Республикасының Салық және бюджетке төленетін
басқа да төлемдер туралы Заңы, (Салық кодексі). ЛЕМ 2005.
3. Қазақстан Республикасының Инновациялық қызмет туралы
Заңы. Егемен Қазақстан, 2002, 9 шілде.
4. Қазақстан Республикасының Инвестициялар туралы Заңы. 7
қаңтар 2003.
5. Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік. Заңдылық құжаттар мен
ақпараттар. 2004.
6. Қазақстан Республикасындағы жеке бизнес. Заңдылық құжаттар мен
ақпараттар 2004 ж. Алматы, ЛЕМ 2004
7. Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы Заңы. Алматы 2004
8. Қазақстан Республикасының үдемелі индустриялық-инновациялық
дамуының 2010-2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы.
http:kz.government.kz
9. "Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика
үшін, бәсекеге қабілетті ұлт үшін" Президенттің Қазақстан халқына
Жолдауы. Егемен Қазақстан, 20 наурыз 2004.
10. "Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару
жолында" Президенттің Қазақстан халқына Жолдауы. Егемен Қазақстан,
19 ақпан 2005.
Анықтамалар
Кәсіпкерлік - табыс алу мақсатында өзінің жеке пайдасы мен қоғамдық
пайданың қажетті үйлесімін қамтамасыз етуге бағытталған қызмет.
Субконтрактинг - бұл шарт жасасушы “бас контрактор” деп аталатын
кәсіпорынды тауарлар мен қызметтермен қамтамасыз ету, оны өзінің
коммерциялық мақсатында пайдаланады.
Технологиялық бақ –технобақ – бұл ғылымды, білімді, өндірісті аймақтық
деңгейде ұйымдастырудың жаңа түрі.
Технобақ жоғары білікті мамандарды жинақтау арқылы ғылыми-техникалық
және технико-технологиялық жетістіктерді және оларды қолдануды жеделдету
мақсатында құрылады.
Технополистар – еркін экономикалық аймақтың бір түрі ретінде
инновациялық процестерді жеделдету мақсатында құрылады. Технополистың іс-
әрекет бағдарламасы фундаменталды және қолданбалы ғылыми зерттеулер
жүргізуді және олардың нәтижелерін өндіріске енгізуді қамтиды.
Шағын кәсіпкерлік бұл бір немесе бірнеше инвесторлардан құрылған,
географиялық шектелген зонада (аймақта) қызмет етіп, шектелген нарық үлесін
иеленетін, басқарылу сипаты икемді, өндіріс саласында жұмысшылардың өзара
алмастырылымдығы жоғарылығымен ерекшеленетін, заңды және жеке тұлғалардың
жүзеге асыруы мен экономиканың барлық салаларында кәсіпқойлық, ынталылық,
жаңашылдық, бәсекелестік жағдайында табыс алуға ұмтылу мен тәуекелділік тән
қызмет түрі.
Белгілер мен қысқартулар
ЖІӨ - жалпы ішкі өнім
ЖҰӨ - жалпы ұлттық өнім
ЭӘДҰ - экономикалық әріптестік және даму ұйымы
ҰИЖ - ұлттық инновациялық жүйе
ШИК - шағын инновациялық кәсіпорындар
ТҚД - тұтыну қорының деңгейі
СҰД - сатуды ұйымдастыру деңгейі
КСРО - Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
ЕурАзЭҚ - Еуразиялық экономикалық қауымдастық
ЕО - Еуропалық Одақ
ХВҚ - Халықаралық валюталық қор
ССНҰ - санақтар мен сертификаттаудың Еуропалық ұйымы
ИЖҚ - Инвестициялық жекешелендіру қоры
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
АҚ - акционерлік қоғам
ААҚ - ашық акционерлік қоғам
ҚҚН - құнды қағаздар нарығы
СК - салық кодексі
ҚР - Қазақстан Республикасы
ШБО - шағын кәсіпкерлік орталықтары
БҰҰ - Біріккен Ұлттар Ұйымы
БСҰ - бүкіләлемдік сауда ұйымы
АӘДИ - Адам әлуетінің даму индексі
ОҚО - Оңтүстік Қазақстан облысы
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Қазіргі экономиканың даму сипаты мемлекеттік тұрғыдан реттелетін
экономикалық жүйенің кәсіпкерлік түріне негізделген. Шағын кәсіпкерлік
нысандары тұрғындарды жұмыс орындарымен қамтамасыз етіп халықтың әл-
ауқатын, әлеуметтік деңгейін жоғарылатумен қатар, нарықтағы қажеттіліктің
қанағаттануына, тауар түрлерінің көбейіп толуына, жергілікті шикізат
ресурстарының дұрыс пайдаланылуына өз ықпалын тигізеді. Шағын
кәсіпкерліктің экономикалық және әлеуметтік қызметтерін маңызды мемлекеттік
міндеттер қатарына жатқызуға және экономиканы дамытудың ажырамас бөлігі деп
қарастыруға болады. Кәсіпкерлік қызметтің өсу қарқынын зерттеу және оны
болжау қоғамның қалыпты дамуы үшін өте маңызды.
Индустриалды-инновациялық саясаттың аясында өндірістік шағын және орта
кәсіпорындардың дамуы аймақтарда өмір сүрудің және әлеуметтік-экономикалық
дамудың маңызды факторына айналуда.
Өндіріс саласын көтермей әлеуметтік-экономикалық тұрақтылықты
қалыптастыру қиын. Ал өндірістегі кәсіпкерлік өзінің көлеміне қарамастан
ірі және шағын кәсіпорындардың арасында толық, бір тұтас, өзара байланысты
көптеген құбылыстарды сипаттайды. Шағын және орта кәсіпкерліктің өндірістік
саланы дамытудағы мәселелерінің ғылыми және тәжірибелік тұрғыда шешуді
қажетсінуі дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігін айқындай түседі.
Жұмыстың ғылыми және тәжірибелік маңыздылығы. Әлемдік тәжірибеде шағын
кәсіпкерліктің теориялары мен тәжірибелік мәселелерін отандық және шетел
ғалымдардың еңбектерінен көре аламыз.
Сонымен бірге өндіріс саласындағы шағын және орта кәсіпкерліктің
дамуындағы көптеген факторлары жеткіліксіз зерттеліп, терең талдауды қажет
етеді. Бұл мәселелердің, әсіресе, аймақтық тұрғыдан нашар зерттелуі
тақырыпты таңдап алуға, зерттеу пәнін, нысанын және мақсатын анықтауға
себеп болды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты Оңтүстік Қазақстан
облысындағы өндірістік шағын және орта кәсіпкерліктің қалыптасуының басым
бағыттарын анықтап, облыстың әлеуметтік-экономикалық дамуына олардың
ықпалын бағалаудың әдістемелік нұсқауларын дайындау және нақты экономикалық
тұрғыда негізделген тәжірибелік ұсыныстар беру.
Зерттеу мақсатына жету үшін дипломдық жұмыста мынадай міндеттер
қойылды:
- нарықтық экономика жағдайында шағын және орта кәсіпорындарды дамыту
бағыттарын зерттеу;
- өндірістік шағын және орта кәсіпкерліктің шет елдерде даму жағдайының
ерекшеліктері мен артықшылықтарын зерттеу және талдау;
- ОҚО нарықтық экономика жағдайында шағын және орта кәсіпкерліктің
басым бағыттарын анықтау;
- шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың іс-шараларын
негіздеу бойынша тәжірибелік ұсыныстар жасау;
- өндірістік шағын және орта кәсіпорындардың дамуының аймақтық
әлеуметтік-экономикалық жағдайына әсерін анықтау қағидаларын дайындау.
Зерттеудің пәні болып Оңтүстік Қазақстан облысындағы өндірістің дамуына
және аймақтың әлеуметтік-экономикалық ахуалының жоғарылауына мүмкіндік
беретін шағын кәсіпкерлікті дамыту мәселелері таңдалды.
Зерттеудің нысанына Оңтүстік Қазақстан облысындағы орта және шағын
кәсіпорындар алынды.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері. Шағын және орта
кәсіпкерліктің дамуының терең зерттелуіне үлкен үлес қосқан Қазақстанның
экономист - ғалымдарының, ТМД елдері мен шетелдік ғалымдардың еңбектері.
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдаулары,
Парламенттің және Министрлер кабинетінің басқа да нормативтік құжаттары
әдістемелік негіз болды.
Дипломдық жұмыста зерттеулердің абстрактілі-логикалық, экономикалық-
математикалық, есепті-сындарлы тәсілдері, сондай-ақ жүйелі және жағдайлық
талдау тәсілдері кеңінен қолданылды.
Дипломдық жұмыстың практикалық базасы Оңтүстік Қазақстан кәсіпкерлік
және өнеркәсіп басқармасы болып табылады.
1 Өндірістегі шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың теориялық
негіздері
1.1 Өндірістегі шағын және орта кәсіпкерліктің пайда болуы мен дамуының
теориялық негіздері
Қазақстан өзінің егемендігін жариялағаннан кейін кең көлемді
экономикалық реформалар жүзеге асырылып, соның ішінде кәсіпкерлікті дамыту
бағыттары басымдылыққа ие болып отыр.
Кәсіпкерлік ерекше қызмет түрі, әлеуметтік-экономикалық феномен. Ол
белгілі бір тарихи әлеуметтік ортада дамып, ұлттық құндылықтар мен
дәстүрлер жүйесіне енгізілген. Сондықтан да ірі, түбегейлі өзгерістерді
жүзеге асырғанда кең көлемді, барлығын жұмылдыратын, ұлтты, қоғамды, елді
танытатын мақсат қою керек. Бүгінгі таңда біз тоқыраудан шығып, нарықтық
экономиканы қалыптастырып қана қоймай адамдарға қажетті өмір сүру жағдайын
қамтамасыз ететін, ұлттық мақтанышқа айналатын, жоғарғы тиімділікті
экономикалы қоғам құратын идеяға бірігуіміз қажет. Ондай мақсаттарды жүзеге
асыру үшін өзіміздің күшімізді, мүмкіндігімізді сонымен бірге кәсіпкерлік
қабілетімізді өлшеуіміз керек.
Ұлттық асқақ идеяны жүзеге асыратын кәсіпкер, іскер, іздемпаз адамдарды
қалыптастырмай табысқа, үкімет пен кәсіпкерлердің күш жігерін біріктірмей
алға қойған мақсатқа жету мүмкін емес. Шаруашылықтағы табыс ең жоғарғы
әлеуметтік құндылық болғандықтан, қоғамдағы кәсіпкерлік қызметтің беделін
қалыптастырмай табысқа жету қиын.
Қазақстанның әлемнің бәсекеге барынша қабілетті әрі серпінді дамып келе
жатқан мемлекеттерінің қатарына қосылып, әлеуметтік бағдарланған қоғам, ел
халқының барлық топтары тұрмысының жоғары сапасы мен алдыңғы қатарлы
әлеуметтік стандарттарын қамтамасыз ететін қоғам құрудың басымдықтарының
бірі деп Н.Ә. Назарбаев жолдауында көрсеткендей бұл шағын және орта
кәсіпкерлікті дамыту мен жан-жақты қолдау.
Монополизм нарықтағы еркін бәсекелестіктің мүмкіндігін жоя отырып,
экономикалық өрлеуге кері әсерін тигізетіні белгілі, яғни капитал мен
өндірістің жиынтығын құрайтын монополизмнің бойында қай кезде де тоқырау
қаупі бар. Оған қарсы тұра алатын бірден бір фактор – ол әлемдік тәжірибеде
кең етек алған, біздің елімізде де енді дамып келе жатқан шағын және орта
кәсіпкерлік.
Шағын кәсіпкерліктің мәнін анықтауда ең алдымен “кәсіпкерлік” сөзінің
энтимологиясы мен даму эволюциясын зерттеуден бастап, шағын кәсіпкерлік
түсінігі мен оны анықтайтын көрсеткіштерге тоқталамыз. “Кәсіп” біріншіден,
тіршілік әрекетінің белгілі бір түрі, мамандық, екіншіден, ауыспалы
мағынасында жұмыс, іс, еңбек деп ал кәсіпкер белгілі бір кәсіппен
айналысатын адам деп қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде көрсетілген.
Кәсіпкер ұғымының дәл көпшілік қабылдаған анықтамасы әлі күнге дейін жоқ
болуынан дүние жүзінде кәсіпкерлік маңсап мәселесі төңірегінде өскелең
қызығушылық таңылуда. Кәсіпкерлікті көптеген жылдар бойы түрлі мемлекетте
түрлі адамдар өздігінше түсінді. Кәсіпкер сөзі француз тілінен шыққан, XII-
XV ғасырларда бір нәрсені істеу, делдал деген ұғымды білдірді. ХV ғасырдан
бастап Англияда кәсіпкерлік түсінігіне жақын ”merchent-саудагер, adventure-
тәуекелділікке мойын бұрған адам, undertaker-міндеттемелерді өзінің мойнына
алушы” деген ұғымды білдірді [2]. Орта ғасырларда антрепенер термині екі
түрлі мағынада музыкалы қойылымдардың ұйымдастырушыларына және ірі
өндірістік немесе құрылыстық жобалардың басшыларына қатысты айтылды.
Жобаның басшысы діни адамдар ешқандай тәуекелге бел байламады - өзіне
тиісті ресурстарды пайдалана отырып барлық жұмыстардың іске асырылуына
басшылық жасады. Оларға ірі құрылыс, сәулеттік жобалар, қорғаныстар
тұрғызу, әскери бекіністер, қоғамдық мекемелер, шіркеулер салу тапсырылды.
Кәсіпкерлік тәуекел ету ұғымы өз дамуын ХVII ғасырдан бастайды. Осы
уақыттан бастап жұмысты орындау немесе белгілі бір бұйымды жеткізіп тұру
үшін мемлекет пен шарт жасасқан адамдарды кәсіпкерлер деп атай бастады.
Келісім шарттың құны алдын - ала келісілген болса, пайда мен шығынның
мөлшері кәсіпкерлердің өздерінің сәтті іскерліктерімен анықталды. Франция
корольдік банкі мен Мисисипий компаниясының негізін салушы Джон Лоның іс-
әрекеті осы кезеңге жатады. Лоның қателігін ағылшын экономисті Ричард
Контиллион (1725-1730) түсінді. Ол кәсіпкерліктің алғашқы концепцияларының
бірін жете зерттеді. “Сауда табиғаты” еңбегінде алтындай ақшалай ағымның
механизмдік теориясын жасай отырып, арзанға ал да, қымбатқа сат формуласын
жетекшілік ететін адамдарды кәсіпкер деп атады. Контильон кәсіпкерлерді
тәуекел ете отырып, әрекет жасайтын адам деп, оларды капитал салушы және өз
еңбегін, ресурстарын пайдаланушы деп бөлді. Ол кәсіпкерлерді өз-өзіне жұмыс
орнын жасайтын адам деп көрсетті. Адамға тауып жатқан табысы
қанағаттандырмаған жағдайда өзінің жеке идеясын жүзеге асыру жолдарын
іздеп, соңында кәсіпкер болып шығады. Кантильонның айтуы бойынша
кәсіпкерден жалдамалы жұмысшының айырмашылығы кәсіпкерлердің
анықталмағандық жағдайында жұмыс істеуінде [3].
Кейінірек оның идеясын неміс экономисті, орналастыру теориясының
негізін қалаушысы және шекті өнімділікті зерттеуші Тюнен дамытты. Ол
кәсіпкерді өз саласындағы өнім өндірісін ұйымдастыруда жаңа әдістер
енгізіп, жаңа өткізу нарықтарын іздеу қажет деп есептеді.
Физиократ Николас Бауде (1767) фермерлер мен өнім өндірушілердің
өркендеуі жаңашылдыққа, яғни инновациялық менеджментке бейімділігіне
байланысты деп есептеді. Бауде еңбек өнімділігін жоғарылатуда ғылым мен
технологиялардың маңыздылығына көңіл аударды. Ол кәсіпкер мен меншік
иесінің арасындағы айырмашылықты анықтады. Меншік иелері ресурстарды сатып
алуға және еңбек ақыны төлеу қаражаттарын пайдалану тәуекелдігін өз мойнына
алатын кәсіпкерлерді капиталмен қамтамасыз етеді. Ол ілімдерінде ол
жаңалықтарды басқару қажеттілігін дәлелдеп, тәуекелділік деңгейін тек қана
білім төмендете алады деді. Ол кәсіпкерлердің жетіспейтіндігін, оларды
өндірісті ұйымдастыру өнеріне үйретудің маңыздылығын айтып, мемлекетті
әкімшілік билігімен заңдарды пайдалану арқылы кәсіпкерлерді қолдауға
шақырды. Сол кездің өзінде, яғни XVIII ғасырдың ортасында Бауде қазіргі
кезде де өзекті болып табылатын монополиямен күрес, салық жүйесіндегі
тәртіпсіздік сияқты мәселелерді көтерді.
1810 жылы Жан Батист Сэй кәсіпкерліктің ролі мен маңызын негізгі
өндіріс факторларына дейін көтерді. Сэй “ағылшын кәсіпкерлерінің дарыны“
Англия өндірісінің табысты дамуының басты факторларының бірі деді. Сэйдің
пікірінше кәсіпкер табысы оның еңбегіне өндірісті ұйымдастыра алу мен
өнімді өткізе алу, тәртіп рухын қалыптастыра алу қабілеттігіне берілетін
сый ақы. Кәсіпкер белгілі бір өнімді өз пайдасы үшін өндіріп тәуекелділікті
өз мойнына алатын тұлға деп көрсетті. Ол индустрияда болатын революция мен
бірге кәсіби менеджментте де төңкеріс болады деп айтты. Жан Батист Сэй
кәсіпкерді ерекше талантты менеджер деп есептейтіні байқауға болады [4].
Кәсіпкерлік терминді одан ары танымал еткен ағылшын экономисті Д Миль
(1806-1873) “Саяси экономияның принциптері “ деген белгілі еңбектің авторы.
Осы кезеңдегі неміс экономисті В. Зомбарт кәсіпкерлікті зерттеуде көп
көңіл бөлді. Оның басты сіңірген еңбегі кәсіпкер өзінің мақсатына жету үшін
жұмысшылардың материалдық жағдайын қамқорлыққа алып, мәдени функцияны
орындай отырып, тіршілік ететін кәсіпкерлік мінездемені жасады. Осыдан
кейін барлық экономистер мамандандырылған кәсіпкерлік қызметтегі гуманистік
бағытты айта бастады. Зомбарт кәсіпкер бейнесін буржуа деп есептеді. Ол
егер кәсіпкер табысты болғысы келсе, көптеген функцияны атқаруы керек,
дәлірек айтса басып алушы, ұйымдастырушы, саудагер болу деп жазды. Осы
функцияларды атқару үшін кәсіпкердің бойында жан бостандығы және
энергиясы, жігер тұрақтылығы, ұйымдастырушылық қабілеті, келіссөздерді
жүргізе алу барысында тұтынушылардың көзін жеткізе алу қабілеті,
тәуекелділікке бел буа білу қасиеттері болу керек деп есептеді [5].
Австриялық субьективті экономикалық мектептің негізін салушы Карл
Менеджер кәсіпкердің шешім қабылдау концепциясын жетілдірді. Ол тәуелділік
кәсіпкерлердің қызметінде онша үлкен роль ойнамады. Тәуелділік кездейсоқ
сипатта болатын, көп кездеспейтін құбылыс. Менеджер қажетті ресурстарды
табу мен қандай өнім түрін таңдау қажеттігі туралы шешім қабылдау
процесінің келесідей 4 негізгі сатысын жасады:
- экономикалық жағдай туралы ақпаратты жинау;
- экономикалық есеп (ең тиімді өндіріс тәсілін анықтау);
- кәсіпорын мақсатына сай келетін өнімдерді таңдау;
- негізгі экономикалық нәтижелерге жету мақсатында өндірістік жоспардың
орындалуын басқару.
Альфред Маршал ең бірінші болып менеджер мен кәсіпкер арасындағы
айырмашылықтың бар екенін көрсетті. Менеджер кәсіпорында өте маңызды
функцияны атқарады, тек кәсіпкер ғана кәсіпкерліктің табыстылығының
жаупкершілігі мен тәуелділігін толық өзі алатындықтан, менеджердің бойында
болатын барлық қасиеттерді кәсіпкер де иеленуі керек. Кәсіпкер бейнесін
сипаттайтын қасиеттер өте көп, бірақ оларды аз ғана адам иеленеді.
Кәсіпкердің негізгі міндеті жер капитал, еңбекті қозғалысқа келтіру,
негізгі жоспары мен жүзеге асырылатын шараларды тиянақты дайындау.
Кәсіпорын өскен сайын кәсіпкерге тән жан–жақтылық, табандылық,
бастамашылдық сияқты қасиеттерді сақтай отырып, арттырған жағдайда ғана
табысты кәсіпкер бола алады.
“Протестанттық этика және капитализмдік рух” деген еңбектің авторы
М.Вебер (1864 -1920) басқа да экономикадағы неміс мектебінің
экономистерімен бірге кәсіпкерлікті кәсіпкер иеленуші рух категориясы
арқылы қарастырды. Кәсіпкерлік рух іскерлік белсенділікке табысқа жетуге
қажетті барлық рухани денелердің жиынтығы. Ол кәсіпкерлік рух деген
түсінікті білдіретін еңбек қорлық ысырап етпеушілік, есептеушілік, сияқты
жеке қасиеттердің жиынтығынан тұратын категорияны ерекшеледі [6].
Кәсіпкерлік принципті ғылыми әзірлеуде экономист, Й. Шумпетердің (1883
- 1950) еңбектері өте маңызды. Ол “Экономикалық сараптаудың тарихы” атты
еңбегінде жаңа комбинациялардың орындалуын кәсіпкерлік, ал олардың орындалу
функциясын атқаратын адамдарды кәсіпкер деп атаймыз деп жазды. Шумпетер
кәсіпкерді тек кәсіпкерлікі басқаратын менеджер бейнесінде сипаттамайды.
Оның ойынша кәсіпкер қызметінің басты мәні жаңа өндіргіш күштерді
ұйымдастырып, қиыстырудың нәтижесінде жалпы экономикалық өсімді немесе
өндіріс циклын жылдамдату болып табылады. Сол себепті кәсіпкерлерді әр
түрлі бағыттар мен әрекеттерді байланыстыру арқылы жаңа кәсіпкерлік құратын
әлеуметтік-экономикалық жаңашылдар деп атайды.
Й. Шумпетердің көзқарасы бойынша жаңа комбинацияларды орындау үшін
жаңа тауар нарығы үшін тауар дайындау; ұйымдастырып жатқан өндіріс
процесіне жаңа технология енгізу; жаңа өткізу нарығын жаулап алу; жаңа
шикізат түрлерін игеру; ұйымдастырудың жаңа формаларын табу қажет [7].
“Пайда болмаған жерде даму болмайды, ал дамусыз пайда да жоқ”, деп
кәсіпкерлік пайданың мәніне сипаттама берді. “Жаңа жоспардың орындалуы мен
үйреншікті жоспарға сәйкес жұмыс істеудің айырмашылығы жол салу мен және
сол жолда серуендеумен бірдей”, деп есептейді Й. Шумпетер. Ол
менеджерлермен кәсіпкерлер арасында да осындай айрмашылықтар бар деп
санады. Кәсіпкерлердің жұмысы өнертабыстарды өндіру арқылы өндірісті
реформалау және революциялау, жаңа шикізат көзі мен дайын өнім нарығын ашу,
ұйымдастырудың жаңа формаларын іздестіру арқылы жаңа және бұрынғы заттарды
өндіруде жаңа технологиялық мүмкіндікті пайдалану деп есептеді.
Франк Найт (1921) кәсіпкерлік қызметтің ерекше белгісі бұл
анықталмағандық жағдайда жұмыс істеу деп оған ерекше көңіл бөледі. Найттың
пікірінше кәсіпкер бұл әр уақытта өз пікірін қорғай білуі, мүмкін болатын
барлық кедергілерді батыл жеңе білуі керек. Найт кәсіпкердің ұйымдастыру,
бақылау сияқты қызметтеріна ерекше көңіл аударып, кәсіпкер бұл функцияларды
орындау мен шектелмей өз кәсіпорынының иесі болуы керек дейді. Найт
кәсіпкерліктің мәні сыртқы ортада болып жатқан өзгерістерге жылдам
бейімделіп, белгісіздік жағдайында жұмыс істей білу қабілеттілігінде деп
есептейді. Кәсіпкер кәсіпорынның пайдасын ұлғайту мақсатында өзінің
капиталымен тәуекелдікке дайын болуы қажет деді [8].
1940 жылы Г.К.Гинс (1887-1971) “Кәсіпкер” деген кітабында кәсіпкерді
фабрика мен заводтарды қозғалысқа әкелетін көзге көрінбейтін машинаның
инженері деп белгіледі [9].
Давид Маккленд (1961) кәсіпкерге келесідей сипаттама береді:
- Ақталатын тәуекелдікке бара білу;
- Жігерлілікпен құрастырушылық;
- Жеке тұлғаның жауапкершілілігі;
- Қабылданған шешімнің себеп саладарын білу;
- Қабылданатын шешімдердің нәтижесінің кіритериі пайда;
- Қоршаған ортада болатын өзгерсітерді көре білу;
- Ұйымдастырушылық шеберлігі.
Ол кәсіпкер белгілі бір тәуекелділік жағдайында іс – әрекет істейтін
жігерлі адам деп сипаттама берді.
Питер Друкер кәсіпорынды ұйымдастыру мүмкіндігі деген түсінікті
енгізді. Жаңа кәсіпорын ашуға керекті ресурстарды, іздеп орналастырмас
бұрын кәсіпкерліктің дамуына қолайлы болатын мүмкіндікті иелену керек.
Кәсіпкерлікке қолайлы мүмкіндіктердің іздестіру кәсіпкердің басты қызметі
болғандықтан төмен тиімділікті ортадан әлде қайда жоғары нәтиже беретін
ортаға ресурстарды алмастыру арқылы жоғары тиімділікті кәсіпорын құру
қабілеттілігі кәсіпкерлік қызметке тән болу керек. Сонымен қатар кәсіпкер
кәсіпкерліктің түрлі саласында жұмыс істеуге дайын болу қажет дейді [10].
Харви Либенстейін (1978) кәсіпкерлік белсенділіктің екі түрін бөліп
көрсетеді. Біріншісі менеджментке тән қызмет болса, екіншісі инновациялық
қызмет түріне байланысты. Бірінші қызмет жақсы зерттелген нарықтық ортада
кәсіпорынды басқаруды білдірсе, инновациялық қызмет, жаңа өнім түрлерінің
өндірісі, қызметтер мен жаңа нарық жағдайында жұмыс істеуді білдіреді.
Кәсіпкер түрлі нарықтық жағдайларда жұмыс істей алуы қажет дейді [11].
Шет елдік теория мен тәжірибеде кәсіпкерлік жаңа кәсіпорынды құруда
жауапкершілік пен тәуекелділікті мойнына алуды тудыратын, жеке қасиеттерді
бағалаудың итеративті процесін жүзеге асыру барысында кәсіпорынды басқару
үшін кәсіпкерлік менеджменттің негізгі тәсілдері мен әдістерін білуді, өсім
процесінің барысында кәсіпкерлік қызметті жандандыру үшін жекелеген
тәуелсіз құрылымдарды анықтауды қажет ететін қызмет деп түсініктеме береді.
Бүгінгі таңда кәсіпкерлік түсінігіне “Жеке кәсіпкерлікті қолдау және
қорғау туралы” Қазақстан Республикасының заңында кәсіпкерлік азаматтардың
өз меншігінің немесе мемлекеттік емес заңды тұлғаның меншігіне негізделген
азаматтардың өзінің немесе мемлекеттік емес заңды тұлғаның заңдылық
негіздегі жауапкершілігі мен тәуекелділігін өз мойнына алып, табыс табуға
бағытталған азаматтардың немесе заңды тұлғалардың бастамалық қызметі деген
анықтама берілген.
Біз “Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік” кітабында кәсіпкерлікке
берілген анықтамаға қызығушылық білдіріп отырмыз. Онда кәсіпкерлік табыс
алу мақсатында өзінің жеке пайдасы мен қоғамдық пайданың қажетті үйлесімін
қамтамасыз етуге бағытталған қызмет делінген.
Осы анықтамаға кәсіпкерлік қолданып жүрген заңдар шеңберінде,
азаматтардың өз меншігінің немесе мемелекеттік емес заңды тұлғаның
меншігіне негізделген азаматтардың өзінің немесе мемлекеттік емес заңды
тұлғаның заңдылық негіздегі жауапкершілігі мен тәуекелділігін өз мойнына
алып, өзінің жеке пайдасы мен қоғамдық пайданың қажетті үйлесімін
қамтамасыз етуге бағытталған, азаматтардың немесе заңды тұлғалардың
бастамалық қызметі деген анықтама берілсе дұрыс болар еді деп ойлаймыз.
Біздің көзқарасымыз бойынша кәсіпкерліктің бұл анықтамасы кәсіпкерліктің
тек қана белгілі бір қызметпен айналыса алу қабілеттігін ғана сипаттамай,
экономикалық категория ретінде белгілі бір қызмет түрі екендігін анықтайды.
Ал енді шағын кәсіпкерлік анықтамасына тоқталайық. Біздің
көзқарасымызға сәйкес Қазақстан жағдайында шағын кәсіпкерлік бұл бір немесе
бірнеше инвесторлардан құрылған, географиялық шектелген зонада (аймақта)
қызмет етіп, шектелген нарық үлесін иеленетін, басқарылу сипаты икемді,
өндіріс саласында жұмысшылардың өзара алмастырылымдығы жоғарылығымен
ерекшеленетін, заңды және жеке тұлғалардың жүзеге асыруы мен экономиканың
барлық салаларында кәсіпқойлық, ынталылық, жаңашылдық, бәсекелестік
жағдайында табыс алуға ұмтылу мен тәуекелділік тән қызмет түрі.
Анықтамадағы шағын кәсіпкерліктің сапалық сипаты маңызы жағынан үлкен
мәнге ие болуына қарамастан экономикалық әдебиеттерде, статистика мен
тәжірибеде сандық көрсеткіштер негізінде ерекшеленіп көрсетіледі. Әлемдік
тәжірибеде кәсіпорындардың шағын кәсіпорын секторына жататындығын
анықтайтын келесідей сандық көрсеткіштер пайдаланылады: жұмыскерлердің
саны, жалпы өнім көлемі, капитал айналымының көлемі, өндірістік қорлар
көлемі, активтердің баланстық құны.
Экономикасы дамыған елдерде шағын кәсіпорын нысандарын анықтауда
қолданылатын көрсеткіштерін қарастырып өтейік. ЕО 1995 ж. бірінші
қаңтарында қабылданған заңға сәйкес келесі көрсеткіштерге сай келетін
кәсіпорындар шағын кәсіпорын нысанына жатады:
- жұмыскерлердің саны 50 адам;
- жылдық айналымының көлемі 4млн. ЭКЮ;
- баланс сомасы 2 млн. ЭКЮ.
Экономикасы дамыған елдер енетін Экономикалық ынтымақтастық және
дамудың халықаралық ұйымы жұмыскерлер саны 19 адамнан тұратын ұжымды “өте
шағын”, 99 адамы бар ұжымды “шағын”, 100-ден 499 адамы бар ұйымды “орта”
ал, 500 –ден жоғары адамы бар кәсіпорынды “ірі” деп анықтайды.
Кейбір елдерде шағын кәсіпорындарға жатқызылған көрсеткіштердің сандық
өлшемі Еуропалық қоғамда қабылданғаннан ерекшеленеді. Ұлыбританияда шағын
кәсіпорындар экономика салаларына байланысты белгіленген нақты үш фактор:
жылдық айналым, баланс көлемі, жұмыскерлердің саны негізінде анықталады.
Ұлыбританияда жұмыскерлердің санына қатысты фирмалардың барлығын 6 топқа
бөлетін схема жасалған: 1-19; 20-49; 50-99; 100-499; 500-999; 1000 және
одан жоғары. Ең тиімдісі 1-19 адамнан тұратын ұжым болып табылады. Олар
жаңадан құрылған жұмыс орнының 57 пайызын құрайды.
АҚШ-та шағын кәсіпорындардың өлшемін анықтауда түрлі ыңғай қолданылады.
Шағын кәсіпкерлікті басқаратын орталық федералды әкімшілік өндіріс
ерекшелігіне байланысты әр бір сала үшін сандық көрсеткіштерді бөлек
белгілейді. Жылдық түсім көлеміне байланысты келесі кәсіпорындар шағын
болып есептеледі: көлік саласында 3,5-20 млн долл, жеке саудада - 3,5-13,5
млн долл, көтерме саудада 15-35 млн долл, құрылыста 9-21 млн долл, қызмет
көрсету 2,5-14,5 млн долл. Жұмыскерлердің орташа тізімі көрсеткішінде
салалар бойынша ауытқу жоғары: көтерме саудада 100 адам болса, темірбалқыту
өнеркәсібінде 1000 адам. Ал федералды статистикалық бюро жұмыскерлердің
орташа тізімдік саны 500-ден асатын кәсіпорындарды шағынға жатқызады.
Жапонияда 20.07.1963ж енгізілген шағын және орта кәсіпорындар туралы
заңға сәйкес, оларға:
- өндеуші өнеркәсіп, құрылыс, көлік саласында адам саны 300, жарғылық
қоры 100 млн иен;
- көтерме саудада 100 адам, жарғылық қоры 30 млн иен,
- бөлшек сауда мен қызмет көрсету саласында 50 адам, жарғылық қоры 10
млн иен болатын кәсіпорындар жатады.
Германия мен Испанияда шағын кәсіпкерліктің ресми анықтамасы жоқ,
мемлекет шағын кәсіпкерлікке түрлі қолдау көрсетуде нақты көрсеткіштерді
пайдаланады. Бұл мақсатта шағын және орта кәсіпорындарды екі көрсеткіш
бойынша анықтайды. Бұл жұмыскерлердің саны 500 адамнан, ал жылдық айналым
50 млн ЭКЮ–ден аспау қажет.
Испанияда 250 адамы бар фирмалар орта, ал 50 адамы бар фирмалар шағын
кәсіпорынға жатқызылады. Аймақтық және жергілікті басқару органдары
мемлекеттік қолдау бағдарламасына сәйкес шағын кәсіпорынға жатқызатын
ерекшелік көрсеткіштерін өздері белгілейді.
Австрияда шағын кәсіпорында жұмыс істейтін адам санының жоғары шегі 100
адам.
Малайзияда заңға сәйкес 50 жұмыскері мен жылдық айналымы 10 млн рингит
болатын кәсіпорын шағын, ал жұмыскерлерінің саны 51-150, жылдық айналымы 10-
25 млн рингит болатын кәсіпорын орта болып табылады [12].
Жоғарыда келтірілген мәліметтер келесі қорытындыны жасауға мүмкіндік
берді:
1. Шағын кәсіпорынды анықтауда пайдаланылатын көрсеткіштер мен сандық
көрсеткіштер экономика салалары мен елдер бойынша бір - бірінен
ерекшеленеді.
2. Барлық ерекшеліктерді ескергенде шағын кәсіпорынды анықтаудың сандық
және сапалық көрсткіштері ортақ болып табылады.
3. Шағын кәсіпорындардың біріңғай анықтамасының болмауы жекелеген елдер
мен салалардың экономикалық даму үрдісіндегі ерекшеліктердің болуынан ғана
емес, бұл анықтаманы дайындауда қойылған мақсаттың ыңғайына байланысты
болады.
Жекелеген елдердің ерекшеліктеріне қарай әртүрлі деңгейде қалыптасатын
макроортадағы шағын және орта кәсіпорындарға қатысты анықтамалардың
түрлілігімен түсіндіруге болады. Оның үстіне аталмыш кәсіпорындардың құрылу
мақсаты мен атқаратын міндеттерін белгілеу және кәсіпорындардың ауқымы мен
ерекшеліктеріне қатысты түсініктердің мағынасын толық ашу үшін әр түрлі
анықтамалар жасауға өздігінен қажеттілік туындайды. Шағын немесе орта
кәсіпкерлікпен айналысатын кез-келген кәсіпорынды бір ғана көрсеткіш
бойынша бағалауға болмайды. Өйткені бір салада орта кәсіпорын ретінде
саналатын кез-келген бір кәсіпорын өзге салаларда шағын немесе ірі
кәсіпорын сипатында қарастырылуы мүмкін. Бұл көбіне кәсіпорынның ауқымына
әсер ететін айналымдағы капиталдың көлемі мен айналым жылдамдығының
мәдениет, өнеркәсіп, құрылыс және білім беру салаларында әр түрлі болып
келуімен түсіндіріледі.
Республикамыздағы шағын кәсіпкерліктің мәнін тереңірек түсінуге Қазақ
КСР-індегі шаруашылық қызмет еркіндігі мен кәсіпкерліктің дамуы туралы
заңның қабылдануы жол ашты. Бұл заң азаматтар мен заңды тұлғалардың
кәсіпкерлік қызметінің еркіндігін қамтамасыз ететін негізгі құқықтық,
экономикалық, әлеуметтік шаралар мен кепілдіктерді анықтап берді. 1990
жылдың тамыз айында Кеңес Одағы министірлер Кеңесінің жарлығымен шағын
кәсіпорындарды құру және дамыту шаралары туралы Қабылданған заңның
негізінде Қазақ ССР-нің Министрлер Кеңесі N432 жарлығын қабылдау арқылы
шағын кәсіпорындарды классификациалау негізіне жұмыс істейтіндердің саны
алынған. Қазақстан Республикасының 1997 жылдың 8 сәуірінен N499 жарғысына
сәйкес келесідей:
- өнеркәсіп пен құрылыста жұмыскерлер саны 50-ге дейін;
- ғылым мен ғылыми қызмет көрсету саласында: жұмыскерлер саны 20 адамға
дейін;
- көлік пен байланыс салаларында жұмыс істейтіндердің саны 25 адамға
дейін;
- бөлшек саудада жұмыс істейтіндер саны 30 адамға дейін, ал
активтерінің жалпы құны 60 мың АЕК жоғары емес кәсіпорындар шағын деп
есептелініп отыр. Орта кәсіпкерлікте – жұмысшылар саны 250-ге дейін, жылдық
активтері 352 мың АЕК дейін, ірі кәсіпкерлікте жұмысшылар саны 250 және
одан жоғары, жылдық активтері 325 мың АЕК болатын кәсіпкерлік нысандары
жатады [13]. Біздің көзқарасымыз бойынша Қазақстанда микро кәсіпкерлік пен
шағын кәсіпкерліктің нақты шекарасы негізделіп, дайындалмаған. Статистика
органдарының мәліметтері бойынша шағын кәсіпкерлікке 5 адамға дейін жұмыс
істейтіндер жатқызылады. Заңда жеке кәсіпкерлік түсінігі анықталмаған.
Біздің көзқарасымыз бойынша заң тәртібінде майда, шағын, орта және ірі
кәсіпорын көрсеткіштерін белгілеу қажет. Әсіресе кәсіпкерлік қызмет халық
шаруашылығының салаларын ескере отырып, шағын, орташа, ірі кәсіпорында
жұмыс істейтіндердің санының шекті өлшемін дұрыс анықтау қажет.
Осыған байланысты, шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту мен қолдауға
арналған мемлекеттік бағдарламада шағын және орта кәсіпкерліктің нысандары
үшін олардың қызмет көрсету саласының ерекшеліктерін және өндіріп жатқан
тауарлары мен қызметтерінің маңыздылығын ескере отырып, әртүрлі
жеңілдіктерді қолдану және жалпы құқықтық шарттарды қалыптастыруға мән
берілу керек. Сондай-ақ, мұндай шаралар кәсіпкерлік қызметті қолдау мен
дамытуға бағытталған аймақтық бағдарламаларда да қолға алыну қажет.
Оңтүстік Қазақстан облысында кәсіпкерлік белсенділіктің қалыптасуына
тән ерекшеліктерді анықтау мақсатында кәсіпкерлердің арасында сауалнамалық
зерттеу жүргіздік (1-кесте).
1 кесте
Оңтүстік Қазақстан облысында кәсіпкерлік белсенділіктің қалыптасуының
негізгі себептері
N Өз ісін бастаудың себептері %
1 2 3
Барлығы: 100
1 Жұмыссыз қалғандықтан кәсіпкерлікпен айналысуға мәжбүр 34
болу
2 Алатын жалақымен қолайлы өмір сүру деңгейін қамтамасыз 22
ететін мүмкіншіліктің болмауы
3 Ағымдағы жағдайдың ретсіздігін пайдаланып, тез баюға 18
ұмтылу
4 Мемлекеттік құрылым мен мемлекеттік қызметкерлерге 12
тәуелді болудан құтылып іс-әрекет бостандығын алып,
еркін өмір сүруді, қызықтыратын іспен ешкімге тәуелді
болмай айналысуды қалау
5 Мемлекеттік, бюрократтық ережелер мен процедуралардың 10
әсерінен жүзеге асыруға мүмкін болмаған әлеуетті,
идеяларды жүзеге асыруға ұмтылу
6 Қоршаған адамдар арасында беделінді, әлеуметтік 3
статусынды жоғарылатуға ұмтылу
7 Өзінді төзімділікке тексеру 1
Ескерту: Сауалнама материалдары мен ХЕҰ материалдары негiзiнде
құрастырылған.
Сондықтан шағын және орта кәсіпорындарды анықтау кезінде олардың
кәсіпкерлік қызметтері жайында дұрысырақ мәлімет беретін сандық және
сапалық көрсеткіштерді толық ескерген жөн, себебі олардың әрқайсысының
экономикалық шектеулері мен кемшіліктері бар.
Шағын кәсіпорындарды анықтауда келесі сандық көрсеткіштерді ескерген
жөн: жұмыскерлердің саны; жалпы өнім көлемі; капитал айналымының көлемі;
сатылу көлемі.
Бірақ бұларды өндірістің ішкі ұйымдастырылу және басқарылу сипаты,
өндірілген өнім, көрсетілген қызмет түрі, тұтыну нарығының шектелген
секторын ескеріп, жұмыс істеу сияқты сапалық көрсеткіштермен толықтыру
қажет. Себебі сапалық көрсеткіштер шағын және орта кәсіпкерліктің
экономикалық жағдайын дұрысырақ анықтауға мүмкіндік береді.
Кәсіпкерлік белсенділіктің негізін жұмыссыз қалғандар (34%) жалақының
қолайлы өмір сүруге жеткіліксіздігі (22%) мен тез баюға ұмтылғандар (18%)
құрап отыр, ал ешкімге тәуелді болмай еркін өмір сүруді қалағандар (12%)
мен өз идеяларын жүзеге асырғысы келген адамдардың (10%) үлесі аз деңгейді
иеленіп отыр. Алынған нәтижелерден Қазақстанда кәсіпкерлік
макроэкономикалық тоқырау мен адамдардың өмір сүру деңгейінің төмендеуі,
жұмыссыздық сияқты өтпелі кезеннің қолайсыз әлеуметтік-экономикалық саяси
жағдайының әсерінен қалыптасқанын көреміз [14].
Кәсіпкерлік процесінің екінші қозғаушы күші толық жүйені құрайтын
белгілі бір мүмкіндіктердің бар болуында. Біз кәсіпкерліктің тиімді қызмет
ету мүмкіндігі жайлы айтылған Хизрич пен Петрсонның пікірлеріне қосыламыз.
Бұл жүйені схема түрінде келесі 1-сурет түрінде көрсетеміз.
Cурет 1. Кәсіпкерліктің тиімді қызмет ету мүмкіндігі
Кәсіпкерліктің тиімді қызмет етуі үшін қажетті талаптарды бес негізгі
блоктарға бөлеміз. Оларға: жеке меншік, экономикалық еркіндік, экономикалық
ынталандыру, бәсекелі нарықтар, мемлекеттің шектеулі араласуы жатады.
Нарық негізінен көп миллионды айналымы бар үлкен кәсіпорындар үшін
тиімді, ал шағын кәсіпорындар үшін тиімсіз деген пікірдің қалыптасуының
басты себебі жақсы жабдықталған ірі компаниялар мен шағын кәсіпорындардың
бәсекеге түсе алмайды деген аргументіне негізделеді. lрі кәсіпорындар
жаппай өндіріс пен бұйымдардың номенклатурасының тұрақты жағдайында қызмет
етіп, көтерме сатушылармен жұмыс істейді. Ал шағын кәсіпорындар өндіріс
қалдықтарын екіншілей шикізаттарды пайдаланып, белгілі бір нарықтық
сегментте сатушылардың қажеттілігін қанағаттандыруға, өнімдерді аз
партиямен өндіруге бағытталады. Әр қайсысы өздерінің қызметтерін атқара
отырып, олар бірін-бірі толықтырады. Шағын кәсіпорын нысандары ірі
фирмаларға қарағанда қызметі әлде қайда жоғары болатын салада жұмыс
істейді. Оларға сауда, сервистік қызмет, материалдармен жабдықтау сияқты
жұмыстар жатады. Автомобиль өндірісімен ірі кәсіпорындар айналысса, ал
оларды жөндеу, техникалық қызмет көрсету жұмыстарын шағын кәсіпорын
нысандары әлдеқайда тиімді орындайды. Шағын кәсіпорын нысандары өнім
номенклатурасын жылдам өзгерте алуы мен технология, қызмет ету саласында
жаңалыққа бейімділігімен ерекшеленеді.
Орта кәсіпорындарына келетін болсақ, олар шағын кәсіпкерліктен өсе
келе, көбінесе тұтынушылардың ерекше сұрауларын қанағаттандыратын теңдесі
жоқ сипатына ие қасиеттегі тауарларды өндірумен шұғылданады. Бұл
кәсіпорындар, ең алдымен, экономикалық қажеттіліктердің әр алуандылығы мен
тұтынушылардың ерекше, кейде сирек кездесетін сұраныстарының бар болуының
арқасында пайда болды.
Ірі кәсіпорындар шағын және орта кәсіпорындармен өзара байланысып,
шағын және орта өндірістік кәсіпорындардың дамуы мен табысты қызмет етуіне
белсенді түрде көмектесе алады.
2. Өндірістегі шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың шет елдік тәжірибесі
Дамыған елдерде ірі кәсіпорындар шағын кәсіпорындарды стратегиялық
серіктестері ретінде қарап, табысты өзара іс-әрекет етуде. Оларға
өнеркәсіптік, көліктік, ғылыми техникалық, қызмет көрсету корпорациялары
өзінің қызметінде франчайзингті, көліктік, ғылыми-техникалық, қызмет
көрсету корпорациялары өзінің қызметінде венчурлық қаржыны, лизинг,
кәсіпкерлік инкубаторларды және субконтрактингті пайдаланады. Біздің
мақсатымыз өндірістік шағын кәсіпорындарды дамытудың алғы шарттарын
қалыптастыру болғандықтан шағын кәсіпорындарды қолдаудың және ірі
кәсіпорындармен өзара үйлесімді қызмет етуінің шетелдік тәжірибедегі
кәсіпкерлік инкубаторлар мен субконтрактинг қызметін қарастырамыз.
Кәсіпкерлік-инкубаторлар шағын кәсіпорындарға жеңілдетілген
жағдайлармен өндірістік алаң, байланыс құралдарын, оргтехника, қажетті
құрал-жабдықтармен қызметкерлерді оқыту, кеңес беруді қамтамасыз ететін
ресурстар мен қызметтер кешенін ұсына отырып, олардың бастапқы дамуына
қолайлы жағдайларды жасайтын ұйым.
Кәсіпкерлік-инкубаторлар шағын кәсіпорындарды қолдау мақсатында
құрылады. Жаңадан ісін бастаған кәсіпкерге жан-жақты өндіріс алаңын,
ұйымдастырушылық, қаржылық, кеңес беру қызметтерін қамтамасыз ете отырып,
бастапқы сатыда табысты қызмет етуіне көмектеседі. Бұл кәсіпорындардың
қызмет етуінің алғы шартын өсіреді. Сонымен бірге жаңадан құрылатын
кәсіпорын құрылымының азаюына мүмкіндік туып, бұдан кәсіпкерлікпен
айналысуға адамдардың көпшілігі мүдделі болар еді. БИ кіру және одан шығу 3-
5 жыл аралығын құрап, ол келісім шартта көрсетіледі. Бұл басқа да
кәсіпкерлердің БИ қол жетімдігін қамтамасыз ету мақсатында қажет. БИ
қызметін пайдаланушылар кеткеннен кейін де оның кеңес берушілік қызметін
пайдалана алады. Инкубаторларды құру кәсіпкерліктің тез пайдалы болуына
ұмтылмайды. Жердің, ғимараттардың және құрал жабдықтар қоғамдық
қаржыландыруды талап етеді.
Сондықтан дамыған елдерде жергілікті биліктің белсенді қолдауымен БИ
мақсатты мемлекеттік бағдарламалардың аясында құрылады. АҚШ
инкубаторларының саны 1983 ж. 100 болса, соңғы жылдары 400 жуық. Еуропа,
Канада, Австралияда 200 инкубатор қызмет етеді. Қызмет етуші инкубаторларда
қызметкерлердің саны 4-6 адамға дейін, ал жылдық бюджеті 200 мың АҚШ
долларын құрайды [15].
Субконтрактинг - бұл шарт жасасушы “бас контрактор” деп аталатын
кәсіпорынды тауарлармен қызметтермен қамтамасыз ету керек. Оны өзінің
коммерциялық мақсатында пайдаланады.
Сонымен бірге бұл терминді - “өнеркәсіптік серіктестік” немесе
өндірісті бөлу синонимдерімен алмастырады.
Ірі кәсіпорындардың тапсырыстарын орындауға шағын кәсіпорындарды тарту
арқылы мемлекет ынталандыруды жүзеге асырады. Себебі өндірісте жұмыс
істейтін шағын кәсіпорындардың көпшілігі ірі кәсіпорындардың тапсырысынсыз
тұрақты жұмыс істей алмайды. Нарықтық экономикадағы барлық мемлекеттерде әр
бір ірі өндірістік компания ондаған, жүздеген шағын кәсіпорындармен
бірлесіп қызмет етеді. Шетелдік зерттеулерде әр бір өндірістік компанияның
500-ге жуық шағын жабдықтаушылары мен 3000 мыңнан астам түрлі сатушылары
бар. Ірі және шағын кәсіпкерліктің өзара әсерлесуін белгілеуде ірі
кәсіпорындарға тартымды қылу үшін шағын кәсіпкерлікке жеңілдіктер ұсынуды
ерекше маңызды роль атқарады. Шағын кәсіпорындарда тапсырыстарды
орналастыру арқылы өндірістік шығындарды азайтуға болады.
Субконтракцияның 2 негізгі үлгісі бар.
1) Субконтракцияның американдық үлгісі
Бұл дамыған субконтаркциялық нарықты талап етіп, тапсырыс берушілер мен
орындаушылар санының көп болуына негізделеді. Тапсырысты орындаудың негізгі
көрсеткіштеріне ұсынылатын баға жатады. Бұндай жүйе дамыған шағын
кәсіпкерліктік тығыз байланыс, орындаушы фирмалардың инновациялық
белсендігі, шарт жасасушылар үшін лизингтік қатынастардың қол жетімдігі
жағдайында жұмыс істейді. Субконтракцияның американдық үлгісі тапсырыс
беруші мен орындаушы арасындағы қатынас бір реттік сипатта болып, ұзақ
мерзімге есептелмеген. Орындаушылар ұсынысының көп болуы тапсырыс беруші
үшін ең ұтымды орындаушыны таңдауға мүмкіндік беріп отыр. Автомобиль
құрылысындағы ірі кәсіпорындар 2-2,5 мың субконтракторлерді иеленеді.
Chrysler, Ford, General Motors компанияларында жинақтаушы бөлшектердің 13
бөлігінен көбі өз бетінше дайындалады. Қалған жинақтаушы бөлшектерді
субконтракторлік тапсырыс шеңберінде жеткізіледі.
Субконтракцияның американдық үлгісінің дамуына тек қана еркін
экономикалық саясат қана емес, сонымен бірге қорғаныс саласына мемлекеттік
тапсырыс жүйесінің орналастырылуы да әсер етті.
2) Субконтракцияның жапондық үлгісі
Жапондық үлгі үшін субконтрактор кәсіпорындар өндірістік қуаты мен
технологиялық деңгейіне байланысты бөледі. Жапонияда көп деңгейлі
субконтракциялық жүйе қалыптасқан: контрактор тапсырысты бірнеше
субконтрактерлерге береді, ал олар одан да төмен деңгейлі
субконтракторлармен қызмет етеді. Ірі жапондық автомобиль құрылыс
кәсіпорыны орташа шамамен 300-400 субконтакторлары бар.
Бірінші деңгейдегі субконтракторлер мен тікелей ұзақ мерзімді
қатынастар белгілейді. Жапон автомобиль құрылысының Nissan және Toyota
алпауыты пайдаланатын құрастырушы бөлшектердің 14 өндіріледі. Ал
қалғандарын субконтракторлар тапсырысы арқылы орындалды.
Субконтракторларды таңдау көрсеткіштері бұйымның техникалық сыйымдылығы
мен сапасына қарай таңдалады. Келісім шарт бұйымның белгілі бір үлгісін
шығаруда субконтрактор тапсырысты дұрыс орындаса шарт ұзартылады. Бағаға
келетін болсақ субконтракторлар арасында бәсекелестік күреске контракторлер
қарсы.
Керісінше тапсырыс берушілер өндіріс тиімділігін жоғарылату үшін
орындаушылармен берік серіктестік қатынас орнатуға ұмтылады. Бастапқы баға
сметалы шығындар негізінде белгіленіп, одан кейін оған контрактордың алатын
экономикалық әсерінің үлесі қосылады. Бастапқы бағада субконтрактордың
пайдсы мен құрал-жабдықтардың аммортизациясы, шикізат бағасының өсімі де
ескеріледі. Субконтракцияның жапондық үлгісінің ерекшелігі ірі тапсырыс
берушілер мен майда орындаушылар арасында өндірістік - техникалық бірлесуді
орнату болып табылады. Тапсырыс беруші орындаушымен жиі байланыс жасап,
бөлшектерді дайындау өндірісін игеруде белсенді қатыса отырып, сапасының
жоғарылауына әсер етіп, техникалық, технологиялық, қаржылық көмек
көрсетеді. Субконтракцияның жапондық үлгісі салалық және салааралық кластер
қалыптастыруға мүмкіндік береді. Бұл оның американдық үлгіден артықшылығы
болып табылады [16].
Индустриалды дамыған елдерде өндірістік коооперация мен
субконтракцияның дамуы мемлекеттік-экономикалық саясат болып табылады.
Шағын кәсіпорындарға субконтракциялық тапсырыстарды беру заң негізінде
бекітілген.
Испанияда субконтракторлік қатынастарды дамытудың тәжірибиесі үлкен
қызығушылық тудырып отыр. ХХ ғасырдың 70 жылдарының ортасында Испания
индустриалды дамыған елдердің өнеркәсібінен бәсекеге қабілеттілігі артта
қалған. Осыған байланысты өндірістік кооперация мен субконтракция
механизмін белсенді енгізе бастады.
Жобаны бастаушы: сауда өнеркәсіп палатасы, шағын және орта
кәсіпорындардың институты, сыртқы сауда институты болып табылады.
Экономикалық тоқыраудан шығу жолында ірі трансұлттық компаниялардың
өндірістік тапсырыстарын испандық өнеркәсіптік кәсіпорындарына орналастыру
жүзеге асырылады.
Сауда-өнеркәсіптік палатаның негізінде Бильбао қаласында өнеркәсіп
кооперациясы мен мердігерлер орталығы құрылды. Сауда өнеркәсіп палатасы
қызметінің бастапқы сатысында шарт жасасушы кәсіпорындардың шығаратын өнімі
мен испандық фирмалардың өндірістік мүмкіндігі туралы мәліметтер базасы
қалыптастырылған болатын. Мәліметтер базасының негізінде шарт жасасушылар
каталогы шығарылды.
Субконтракция тәжірибесінің кеңінен таралуы аз уақыт ішінде ірі шетел
компанияларының тапсырыстарын орындауға маманданған шағын және орта
кәсіпорын торабтарын дамыту мүмкіндігін береді. Өндірістік кооперация
процесінің тереңдеуі мен экономикалық өсім ірі өнеркәсіптің жандануына
әкеліп, субконтракцияның ішкі нарығын қалыптастыруға мүмкіндік берді.
Қуатты өнеркәсіптің дамуы Испанияның шетел компанияларына тәуелділігін
төмендетіп, тұрақты экономикалық өсім мен тұрғындардың әлеуметтік-
экономикалық жағдайының жоғарылауына әсер етті.
Еуроодақ ірі кәсіпорындары шағын және орта кәсіпорындарды негізінен
келесідей қарым-қатынас жасау арқылы өздеріне тартады:
А) түрлі деңгейдегі жадықтаушылар мен мердігерлер;
Б) арнайы қызмет көрстуші провайдерлер (жөндеу, ақпарат, дизайн,
маркетинг, кеңес беру, әлеуметтік салаға қызмет көрсету);
В) жаңа технологияларды енгізу бойынша жаңа кәсіпорындар.
Олардың қарым-қатынастары акционерлік емес, келісім шартты негізде
қалады. ЕО заң жүзінде ірі кәсіпорындары мемлекеттік қолдауға ие болатын
шағын және орта кәсіпорын капиталының 25% артығын иеленуге құқығы жоқтығы
бекітілген. Бұл ірі кәсіпкерліктің шағын кәсіпкерлікке бекітілген
жеңілдіктерді иеленбеуі үшін жасалған шара.
Бірқатар елдерде мемлекеттік тапсырыстарды орындайтын ірі
кәсіпорындардың өндіретін өнімінің 20% шағын және орта кәсіпорындардың
мердігерлері мен жабдықтаушыларына, кеңес берушілеріне, инспекторлеріне
беруін заңмен міндеттеген.
Еуроодақ елдерінде субконтракция процесіне 293 мың кәсіпорын тартылып,
4 миллионнан астам адам жұмыспен қамтамасыз етілген. Субконтракторлардың
өндірген өнім көлемі 350 млрд еуро болып, ЕО елдерінің жалпы өнім көлемінің
15% құрады. ЕО елдерінде ірі және шағын кәсіпорындардың әсерлесуінің жаңа
сапалы деңгейі шағын кәсіпорындарды қолдаудың аймақтық орталықтары болып
табылады. Билік органдары орталықтарды шағын кәсіпкерлікті қолдаудың түрлі
қорлары арқылы қатысып, қаржыландырады. Ірі кәсіпорындар орталығы
шығындарының бір бөлігін өз мойындарына алып, ұйымдастыру жұмыстарына
көмектеседі [17].
Бельгияның Гента қаласында шағын кәсіпорындарды қолдау орталығының
қызметін мысалға аламыз. Ол 18 акционерлердің, Вольво, Хонда, 5 ірі
банктер, қала әкімшілігі, мемлекеттік қаржыландырудың түрлі ұйымдарымен
ұйымдастырылған.
Ресейде субконтракциялық орталықтардың ең алғашқысы Москва қаласында
“Аймақаралық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1 Өндірістегі шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың теориялық 11
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
1.1 Өндірістегі шағын және орта кәсіпкерліктің пайда болуы мен 11
дамуының теориялық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Өндірістегі шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың шет елдік 21
тәжірибесі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
2 Оңтүстік Қазақстан облысының дамуындағы өндірістік шағын және 27
орта кәсіпкерліктің ерекшеліктері мен даму жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
2.1 Оңтүстік Қазақстан облысында өндірістік шағын және орта 27
кәсіпкерліктің даму
тенденциялары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
2.2 Шағын және орта кәсіпкерліктің әлеуметтік-экономикалық дамуға 39
ықпалын арттырудың қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Аймақтың дамуына өндірістік шағын және орта кәсіпорындардың 54
әсерін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
3 Өндірістік шағын және орта кәсіпкерліктің аймақтың 68
әлеуметтік-экономикалық жағдайына ықпалын арттырудың ұтымды
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
3.1 Аймақтағы өндірістік шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың 68
басым
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 Өндірістік жаңа кәсіпорын ашудың 80
бизнес-жоспары ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .9 1
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 92
Аннотация
Дипломдық жұмыстың тақырыбы ”Өндірістік шағын және орта кәсіпкерлікті
дамыту тетіктерін жетілдіру жолдары ”
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында өндірістегі шағын және орта
кәсіпкерлікті дамытудың теориялық негіздері зерттелінген. Дипломдық
жүмыстың екінші тарауында Оңтүстік Қазақстан облысының дамуындағы
өндірістік шағын орта кәсіпкерліктің ерекшеліктері мен даму жағдайына
талдау жүргізілген. Жұмыстың үшінші тарауында өндірістік шағын және орта
кәсіпкерліктің аймақтың әлеуметтік-экономикалық жағдайына ықпалын
арттырудың ұтымды бағыттары ұсынылған.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі.
Дипломдық жұмыс құрылымы жағынан кіріспеден, 3 тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың негізгі мазмұны 92
беттен, 12 суреттен және 23 кестелерден тұрады.
Нормативтік сілтемелер
1. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. Алматы: 2004.
2. Қазақстан Республикасының Салық және бюджетке төленетін
басқа да төлемдер туралы Заңы, (Салық кодексі). ЛЕМ 2005.
3. Қазақстан Республикасының Инновациялық қызмет туралы
Заңы. Егемен Қазақстан, 2002, 9 шілде.
4. Қазақстан Республикасының Инвестициялар туралы Заңы. 7
қаңтар 2003.
5. Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік. Заңдылық құжаттар мен
ақпараттар. 2004.
6. Қазақстан Республикасындағы жеке бизнес. Заңдылық құжаттар мен
ақпараттар 2004 ж. Алматы, ЛЕМ 2004
7. Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы Заңы. Алматы 2004
8. Қазақстан Республикасының үдемелі индустриялық-инновациялық
дамуының 2010-2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы.
http:kz.government.kz
9. "Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика
үшін, бәсекеге қабілетті ұлт үшін" Президенттің Қазақстан халқына
Жолдауы. Егемен Қазақстан, 20 наурыз 2004.
10. "Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару
жолында" Президенттің Қазақстан халқына Жолдауы. Егемен Қазақстан,
19 ақпан 2005.
Анықтамалар
Кәсіпкерлік - табыс алу мақсатында өзінің жеке пайдасы мен қоғамдық
пайданың қажетті үйлесімін қамтамасыз етуге бағытталған қызмет.
Субконтрактинг - бұл шарт жасасушы “бас контрактор” деп аталатын
кәсіпорынды тауарлар мен қызметтермен қамтамасыз ету, оны өзінің
коммерциялық мақсатында пайдаланады.
Технологиялық бақ –технобақ – бұл ғылымды, білімді, өндірісті аймақтық
деңгейде ұйымдастырудың жаңа түрі.
Технобақ жоғары білікті мамандарды жинақтау арқылы ғылыми-техникалық
және технико-технологиялық жетістіктерді және оларды қолдануды жеделдету
мақсатында құрылады.
Технополистар – еркін экономикалық аймақтың бір түрі ретінде
инновациялық процестерді жеделдету мақсатында құрылады. Технополистың іс-
әрекет бағдарламасы фундаменталды және қолданбалы ғылыми зерттеулер
жүргізуді және олардың нәтижелерін өндіріске енгізуді қамтиды.
Шағын кәсіпкерлік бұл бір немесе бірнеше инвесторлардан құрылған,
географиялық шектелген зонада (аймақта) қызмет етіп, шектелген нарық үлесін
иеленетін, басқарылу сипаты икемді, өндіріс саласында жұмысшылардың өзара
алмастырылымдығы жоғарылығымен ерекшеленетін, заңды және жеке тұлғалардың
жүзеге асыруы мен экономиканың барлық салаларында кәсіпқойлық, ынталылық,
жаңашылдық, бәсекелестік жағдайында табыс алуға ұмтылу мен тәуекелділік тән
қызмет түрі.
Белгілер мен қысқартулар
ЖІӨ - жалпы ішкі өнім
ЖҰӨ - жалпы ұлттық өнім
ЭӘДҰ - экономикалық әріптестік және даму ұйымы
ҰИЖ - ұлттық инновациялық жүйе
ШИК - шағын инновациялық кәсіпорындар
ТҚД - тұтыну қорының деңгейі
СҰД - сатуды ұйымдастыру деңгейі
КСРО - Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
ЕурАзЭҚ - Еуразиялық экономикалық қауымдастық
ЕО - Еуропалық Одақ
ХВҚ - Халықаралық валюталық қор
ССНҰ - санақтар мен сертификаттаудың Еуропалық ұйымы
ИЖҚ - Инвестициялық жекешелендіру қоры
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
АҚ - акционерлік қоғам
ААҚ - ашық акционерлік қоғам
ҚҚН - құнды қағаздар нарығы
СК - салық кодексі
ҚР - Қазақстан Республикасы
ШБО - шағын кәсіпкерлік орталықтары
БҰҰ - Біріккен Ұлттар Ұйымы
БСҰ - бүкіләлемдік сауда ұйымы
АӘДИ - Адам әлуетінің даму индексі
ОҚО - Оңтүстік Қазақстан облысы
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Қазіргі экономиканың даму сипаты мемлекеттік тұрғыдан реттелетін
экономикалық жүйенің кәсіпкерлік түріне негізделген. Шағын кәсіпкерлік
нысандары тұрғындарды жұмыс орындарымен қамтамасыз етіп халықтың әл-
ауқатын, әлеуметтік деңгейін жоғарылатумен қатар, нарықтағы қажеттіліктің
қанағаттануына, тауар түрлерінің көбейіп толуына, жергілікті шикізат
ресурстарының дұрыс пайдаланылуына өз ықпалын тигізеді. Шағын
кәсіпкерліктің экономикалық және әлеуметтік қызметтерін маңызды мемлекеттік
міндеттер қатарына жатқызуға және экономиканы дамытудың ажырамас бөлігі деп
қарастыруға болады. Кәсіпкерлік қызметтің өсу қарқынын зерттеу және оны
болжау қоғамның қалыпты дамуы үшін өте маңызды.
Индустриалды-инновациялық саясаттың аясында өндірістік шағын және орта
кәсіпорындардың дамуы аймақтарда өмір сүрудің және әлеуметтік-экономикалық
дамудың маңызды факторына айналуда.
Өндіріс саласын көтермей әлеуметтік-экономикалық тұрақтылықты
қалыптастыру қиын. Ал өндірістегі кәсіпкерлік өзінің көлеміне қарамастан
ірі және шағын кәсіпорындардың арасында толық, бір тұтас, өзара байланысты
көптеген құбылыстарды сипаттайды. Шағын және орта кәсіпкерліктің өндірістік
саланы дамытудағы мәселелерінің ғылыми және тәжірибелік тұрғыда шешуді
қажетсінуі дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігін айқындай түседі.
Жұмыстың ғылыми және тәжірибелік маңыздылығы. Әлемдік тәжірибеде шағын
кәсіпкерліктің теориялары мен тәжірибелік мәселелерін отандық және шетел
ғалымдардың еңбектерінен көре аламыз.
Сонымен бірге өндіріс саласындағы шағын және орта кәсіпкерліктің
дамуындағы көптеген факторлары жеткіліксіз зерттеліп, терең талдауды қажет
етеді. Бұл мәселелердің, әсіресе, аймақтық тұрғыдан нашар зерттелуі
тақырыпты таңдап алуға, зерттеу пәнін, нысанын және мақсатын анықтауға
себеп болды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты Оңтүстік Қазақстан
облысындағы өндірістік шағын және орта кәсіпкерліктің қалыптасуының басым
бағыттарын анықтап, облыстың әлеуметтік-экономикалық дамуына олардың
ықпалын бағалаудың әдістемелік нұсқауларын дайындау және нақты экономикалық
тұрғыда негізделген тәжірибелік ұсыныстар беру.
Зерттеу мақсатына жету үшін дипломдық жұмыста мынадай міндеттер
қойылды:
- нарықтық экономика жағдайында шағын және орта кәсіпорындарды дамыту
бағыттарын зерттеу;
- өндірістік шағын және орта кәсіпкерліктің шет елдерде даму жағдайының
ерекшеліктері мен артықшылықтарын зерттеу және талдау;
- ОҚО нарықтық экономика жағдайында шағын және орта кәсіпкерліктің
басым бағыттарын анықтау;
- шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың іс-шараларын
негіздеу бойынша тәжірибелік ұсыныстар жасау;
- өндірістік шағын және орта кәсіпорындардың дамуының аймақтық
әлеуметтік-экономикалық жағдайына әсерін анықтау қағидаларын дайындау.
Зерттеудің пәні болып Оңтүстік Қазақстан облысындағы өндірістің дамуына
және аймақтың әлеуметтік-экономикалық ахуалының жоғарылауына мүмкіндік
беретін шағын кәсіпкерлікті дамыту мәселелері таңдалды.
Зерттеудің нысанына Оңтүстік Қазақстан облысындағы орта және шағын
кәсіпорындар алынды.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері. Шағын және орта
кәсіпкерліктің дамуының терең зерттелуіне үлкен үлес қосқан Қазақстанның
экономист - ғалымдарының, ТМД елдері мен шетелдік ғалымдардың еңбектері.
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдаулары,
Парламенттің және Министрлер кабинетінің басқа да нормативтік құжаттары
әдістемелік негіз болды.
Дипломдық жұмыста зерттеулердің абстрактілі-логикалық, экономикалық-
математикалық, есепті-сындарлы тәсілдері, сондай-ақ жүйелі және жағдайлық
талдау тәсілдері кеңінен қолданылды.
Дипломдық жұмыстың практикалық базасы Оңтүстік Қазақстан кәсіпкерлік
және өнеркәсіп басқармасы болып табылады.
1 Өндірістегі шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың теориялық
негіздері
1.1 Өндірістегі шағын және орта кәсіпкерліктің пайда болуы мен дамуының
теориялық негіздері
Қазақстан өзінің егемендігін жариялағаннан кейін кең көлемді
экономикалық реформалар жүзеге асырылып, соның ішінде кәсіпкерлікті дамыту
бағыттары басымдылыққа ие болып отыр.
Кәсіпкерлік ерекше қызмет түрі, әлеуметтік-экономикалық феномен. Ол
белгілі бір тарихи әлеуметтік ортада дамып, ұлттық құндылықтар мен
дәстүрлер жүйесіне енгізілген. Сондықтан да ірі, түбегейлі өзгерістерді
жүзеге асырғанда кең көлемді, барлығын жұмылдыратын, ұлтты, қоғамды, елді
танытатын мақсат қою керек. Бүгінгі таңда біз тоқыраудан шығып, нарықтық
экономиканы қалыптастырып қана қоймай адамдарға қажетті өмір сүру жағдайын
қамтамасыз ететін, ұлттық мақтанышқа айналатын, жоғарғы тиімділікті
экономикалы қоғам құратын идеяға бірігуіміз қажет. Ондай мақсаттарды жүзеге
асыру үшін өзіміздің күшімізді, мүмкіндігімізді сонымен бірге кәсіпкерлік
қабілетімізді өлшеуіміз керек.
Ұлттық асқақ идеяны жүзеге асыратын кәсіпкер, іскер, іздемпаз адамдарды
қалыптастырмай табысқа, үкімет пен кәсіпкерлердің күш жігерін біріктірмей
алға қойған мақсатқа жету мүмкін емес. Шаруашылықтағы табыс ең жоғарғы
әлеуметтік құндылық болғандықтан, қоғамдағы кәсіпкерлік қызметтің беделін
қалыптастырмай табысқа жету қиын.
Қазақстанның әлемнің бәсекеге барынша қабілетті әрі серпінді дамып келе
жатқан мемлекеттерінің қатарына қосылып, әлеуметтік бағдарланған қоғам, ел
халқының барлық топтары тұрмысының жоғары сапасы мен алдыңғы қатарлы
әлеуметтік стандарттарын қамтамасыз ететін қоғам құрудың басымдықтарының
бірі деп Н.Ә. Назарбаев жолдауында көрсеткендей бұл шағын және орта
кәсіпкерлікті дамыту мен жан-жақты қолдау.
Монополизм нарықтағы еркін бәсекелестіктің мүмкіндігін жоя отырып,
экономикалық өрлеуге кері әсерін тигізетіні белгілі, яғни капитал мен
өндірістің жиынтығын құрайтын монополизмнің бойында қай кезде де тоқырау
қаупі бар. Оған қарсы тұра алатын бірден бір фактор – ол әлемдік тәжірибеде
кең етек алған, біздің елімізде де енді дамып келе жатқан шағын және орта
кәсіпкерлік.
Шағын кәсіпкерліктің мәнін анықтауда ең алдымен “кәсіпкерлік” сөзінің
энтимологиясы мен даму эволюциясын зерттеуден бастап, шағын кәсіпкерлік
түсінігі мен оны анықтайтын көрсеткіштерге тоқталамыз. “Кәсіп” біріншіден,
тіршілік әрекетінің белгілі бір түрі, мамандық, екіншіден, ауыспалы
мағынасында жұмыс, іс, еңбек деп ал кәсіпкер белгілі бір кәсіппен
айналысатын адам деп қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде көрсетілген.
Кәсіпкер ұғымының дәл көпшілік қабылдаған анықтамасы әлі күнге дейін жоқ
болуынан дүние жүзінде кәсіпкерлік маңсап мәселесі төңірегінде өскелең
қызығушылық таңылуда. Кәсіпкерлікті көптеген жылдар бойы түрлі мемлекетте
түрлі адамдар өздігінше түсінді. Кәсіпкер сөзі француз тілінен шыққан, XII-
XV ғасырларда бір нәрсені істеу, делдал деген ұғымды білдірді. ХV ғасырдан
бастап Англияда кәсіпкерлік түсінігіне жақын ”merchent-саудагер, adventure-
тәуекелділікке мойын бұрған адам, undertaker-міндеттемелерді өзінің мойнына
алушы” деген ұғымды білдірді [2]. Орта ғасырларда антрепенер термині екі
түрлі мағынада музыкалы қойылымдардың ұйымдастырушыларына және ірі
өндірістік немесе құрылыстық жобалардың басшыларына қатысты айтылды.
Жобаның басшысы діни адамдар ешқандай тәуекелге бел байламады - өзіне
тиісті ресурстарды пайдалана отырып барлық жұмыстардың іске асырылуына
басшылық жасады. Оларға ірі құрылыс, сәулеттік жобалар, қорғаныстар
тұрғызу, әскери бекіністер, қоғамдық мекемелер, шіркеулер салу тапсырылды.
Кәсіпкерлік тәуекел ету ұғымы өз дамуын ХVII ғасырдан бастайды. Осы
уақыттан бастап жұмысты орындау немесе белгілі бір бұйымды жеткізіп тұру
үшін мемлекет пен шарт жасасқан адамдарды кәсіпкерлер деп атай бастады.
Келісім шарттың құны алдын - ала келісілген болса, пайда мен шығынның
мөлшері кәсіпкерлердің өздерінің сәтті іскерліктерімен анықталды. Франция
корольдік банкі мен Мисисипий компаниясының негізін салушы Джон Лоның іс-
әрекеті осы кезеңге жатады. Лоның қателігін ағылшын экономисті Ричард
Контиллион (1725-1730) түсінді. Ол кәсіпкерліктің алғашқы концепцияларының
бірін жете зерттеді. “Сауда табиғаты” еңбегінде алтындай ақшалай ағымның
механизмдік теориясын жасай отырып, арзанға ал да, қымбатқа сат формуласын
жетекшілік ететін адамдарды кәсіпкер деп атады. Контильон кәсіпкерлерді
тәуекел ете отырып, әрекет жасайтын адам деп, оларды капитал салушы және өз
еңбегін, ресурстарын пайдаланушы деп бөлді. Ол кәсіпкерлерді өз-өзіне жұмыс
орнын жасайтын адам деп көрсетті. Адамға тауып жатқан табысы
қанағаттандырмаған жағдайда өзінің жеке идеясын жүзеге асыру жолдарын
іздеп, соңында кәсіпкер болып шығады. Кантильонның айтуы бойынша
кәсіпкерден жалдамалы жұмысшының айырмашылығы кәсіпкерлердің
анықталмағандық жағдайында жұмыс істеуінде [3].
Кейінірек оның идеясын неміс экономисті, орналастыру теориясының
негізін қалаушысы және шекті өнімділікті зерттеуші Тюнен дамытты. Ол
кәсіпкерді өз саласындағы өнім өндірісін ұйымдастыруда жаңа әдістер
енгізіп, жаңа өткізу нарықтарын іздеу қажет деп есептеді.
Физиократ Николас Бауде (1767) фермерлер мен өнім өндірушілердің
өркендеуі жаңашылдыққа, яғни инновациялық менеджментке бейімділігіне
байланысты деп есептеді. Бауде еңбек өнімділігін жоғарылатуда ғылым мен
технологиялардың маңыздылығына көңіл аударды. Ол кәсіпкер мен меншік
иесінің арасындағы айырмашылықты анықтады. Меншік иелері ресурстарды сатып
алуға және еңбек ақыны төлеу қаражаттарын пайдалану тәуекелдігін өз мойнына
алатын кәсіпкерлерді капиталмен қамтамасыз етеді. Ол ілімдерінде ол
жаңалықтарды басқару қажеттілігін дәлелдеп, тәуекелділік деңгейін тек қана
білім төмендете алады деді. Ол кәсіпкерлердің жетіспейтіндігін, оларды
өндірісті ұйымдастыру өнеріне үйретудің маңыздылығын айтып, мемлекетті
әкімшілік билігімен заңдарды пайдалану арқылы кәсіпкерлерді қолдауға
шақырды. Сол кездің өзінде, яғни XVIII ғасырдың ортасында Бауде қазіргі
кезде де өзекті болып табылатын монополиямен күрес, салық жүйесіндегі
тәртіпсіздік сияқты мәселелерді көтерді.
1810 жылы Жан Батист Сэй кәсіпкерліктің ролі мен маңызын негізгі
өндіріс факторларына дейін көтерді. Сэй “ағылшын кәсіпкерлерінің дарыны“
Англия өндірісінің табысты дамуының басты факторларының бірі деді. Сэйдің
пікірінше кәсіпкер табысы оның еңбегіне өндірісті ұйымдастыра алу мен
өнімді өткізе алу, тәртіп рухын қалыптастыра алу қабілеттігіне берілетін
сый ақы. Кәсіпкер белгілі бір өнімді өз пайдасы үшін өндіріп тәуекелділікті
өз мойнына алатын тұлға деп көрсетті. Ол индустрияда болатын революция мен
бірге кәсіби менеджментте де төңкеріс болады деп айтты. Жан Батист Сэй
кәсіпкерді ерекше талантты менеджер деп есептейтіні байқауға болады [4].
Кәсіпкерлік терминді одан ары танымал еткен ағылшын экономисті Д Миль
(1806-1873) “Саяси экономияның принциптері “ деген белгілі еңбектің авторы.
Осы кезеңдегі неміс экономисті В. Зомбарт кәсіпкерлікті зерттеуде көп
көңіл бөлді. Оның басты сіңірген еңбегі кәсіпкер өзінің мақсатына жету үшін
жұмысшылардың материалдық жағдайын қамқорлыққа алып, мәдени функцияны
орындай отырып, тіршілік ететін кәсіпкерлік мінездемені жасады. Осыдан
кейін барлық экономистер мамандандырылған кәсіпкерлік қызметтегі гуманистік
бағытты айта бастады. Зомбарт кәсіпкер бейнесін буржуа деп есептеді. Ол
егер кәсіпкер табысты болғысы келсе, көптеген функцияны атқаруы керек,
дәлірек айтса басып алушы, ұйымдастырушы, саудагер болу деп жазды. Осы
функцияларды атқару үшін кәсіпкердің бойында жан бостандығы және
энергиясы, жігер тұрақтылығы, ұйымдастырушылық қабілеті, келіссөздерді
жүргізе алу барысында тұтынушылардың көзін жеткізе алу қабілеті,
тәуекелділікке бел буа білу қасиеттері болу керек деп есептеді [5].
Австриялық субьективті экономикалық мектептің негізін салушы Карл
Менеджер кәсіпкердің шешім қабылдау концепциясын жетілдірді. Ол тәуелділік
кәсіпкерлердің қызметінде онша үлкен роль ойнамады. Тәуелділік кездейсоқ
сипатта болатын, көп кездеспейтін құбылыс. Менеджер қажетті ресурстарды
табу мен қандай өнім түрін таңдау қажеттігі туралы шешім қабылдау
процесінің келесідей 4 негізгі сатысын жасады:
- экономикалық жағдай туралы ақпаратты жинау;
- экономикалық есеп (ең тиімді өндіріс тәсілін анықтау);
- кәсіпорын мақсатына сай келетін өнімдерді таңдау;
- негізгі экономикалық нәтижелерге жету мақсатында өндірістік жоспардың
орындалуын басқару.
Альфред Маршал ең бірінші болып менеджер мен кәсіпкер арасындағы
айырмашылықтың бар екенін көрсетті. Менеджер кәсіпорында өте маңызды
функцияны атқарады, тек кәсіпкер ғана кәсіпкерліктің табыстылығының
жаупкершілігі мен тәуелділігін толық өзі алатындықтан, менеджердің бойында
болатын барлық қасиеттерді кәсіпкер де иеленуі керек. Кәсіпкер бейнесін
сипаттайтын қасиеттер өте көп, бірақ оларды аз ғана адам иеленеді.
Кәсіпкердің негізгі міндеті жер капитал, еңбекті қозғалысқа келтіру,
негізгі жоспары мен жүзеге асырылатын шараларды тиянақты дайындау.
Кәсіпорын өскен сайын кәсіпкерге тән жан–жақтылық, табандылық,
бастамашылдық сияқты қасиеттерді сақтай отырып, арттырған жағдайда ғана
табысты кәсіпкер бола алады.
“Протестанттық этика және капитализмдік рух” деген еңбектің авторы
М.Вебер (1864 -1920) басқа да экономикадағы неміс мектебінің
экономистерімен бірге кәсіпкерлікті кәсіпкер иеленуші рух категориясы
арқылы қарастырды. Кәсіпкерлік рух іскерлік белсенділікке табысқа жетуге
қажетті барлық рухани денелердің жиынтығы. Ол кәсіпкерлік рух деген
түсінікті білдіретін еңбек қорлық ысырап етпеушілік, есептеушілік, сияқты
жеке қасиеттердің жиынтығынан тұратын категорияны ерекшеледі [6].
Кәсіпкерлік принципті ғылыми әзірлеуде экономист, Й. Шумпетердің (1883
- 1950) еңбектері өте маңызды. Ол “Экономикалық сараптаудың тарихы” атты
еңбегінде жаңа комбинациялардың орындалуын кәсіпкерлік, ал олардың орындалу
функциясын атқаратын адамдарды кәсіпкер деп атаймыз деп жазды. Шумпетер
кәсіпкерді тек кәсіпкерлікі басқаратын менеджер бейнесінде сипаттамайды.
Оның ойынша кәсіпкер қызметінің басты мәні жаңа өндіргіш күштерді
ұйымдастырып, қиыстырудың нәтижесінде жалпы экономикалық өсімді немесе
өндіріс циклын жылдамдату болып табылады. Сол себепті кәсіпкерлерді әр
түрлі бағыттар мен әрекеттерді байланыстыру арқылы жаңа кәсіпкерлік құратын
әлеуметтік-экономикалық жаңашылдар деп атайды.
Й. Шумпетердің көзқарасы бойынша жаңа комбинацияларды орындау үшін
жаңа тауар нарығы үшін тауар дайындау; ұйымдастырып жатқан өндіріс
процесіне жаңа технология енгізу; жаңа өткізу нарығын жаулап алу; жаңа
шикізат түрлерін игеру; ұйымдастырудың жаңа формаларын табу қажет [7].
“Пайда болмаған жерде даму болмайды, ал дамусыз пайда да жоқ”, деп
кәсіпкерлік пайданың мәніне сипаттама берді. “Жаңа жоспардың орындалуы мен
үйреншікті жоспарға сәйкес жұмыс істеудің айырмашылығы жол салу мен және
сол жолда серуендеумен бірдей”, деп есептейді Й. Шумпетер. Ол
менеджерлермен кәсіпкерлер арасында да осындай айрмашылықтар бар деп
санады. Кәсіпкерлердің жұмысы өнертабыстарды өндіру арқылы өндірісті
реформалау және революциялау, жаңа шикізат көзі мен дайын өнім нарығын ашу,
ұйымдастырудың жаңа формаларын іздестіру арқылы жаңа және бұрынғы заттарды
өндіруде жаңа технологиялық мүмкіндікті пайдалану деп есептеді.
Франк Найт (1921) кәсіпкерлік қызметтің ерекше белгісі бұл
анықталмағандық жағдайда жұмыс істеу деп оған ерекше көңіл бөледі. Найттың
пікірінше кәсіпкер бұл әр уақытта өз пікірін қорғай білуі, мүмкін болатын
барлық кедергілерді батыл жеңе білуі керек. Найт кәсіпкердің ұйымдастыру,
бақылау сияқты қызметтеріна ерекше көңіл аударып, кәсіпкер бұл функцияларды
орындау мен шектелмей өз кәсіпорынының иесі болуы керек дейді. Найт
кәсіпкерліктің мәні сыртқы ортада болып жатқан өзгерістерге жылдам
бейімделіп, белгісіздік жағдайында жұмыс істей білу қабілеттілігінде деп
есептейді. Кәсіпкер кәсіпорынның пайдасын ұлғайту мақсатында өзінің
капиталымен тәуекелдікке дайын болуы қажет деді [8].
1940 жылы Г.К.Гинс (1887-1971) “Кәсіпкер” деген кітабында кәсіпкерді
фабрика мен заводтарды қозғалысқа әкелетін көзге көрінбейтін машинаның
инженері деп белгіледі [9].
Давид Маккленд (1961) кәсіпкерге келесідей сипаттама береді:
- Ақталатын тәуекелдікке бара білу;
- Жігерлілікпен құрастырушылық;
- Жеке тұлғаның жауапкершілілігі;
- Қабылданған шешімнің себеп саладарын білу;
- Қабылданатын шешімдердің нәтижесінің кіритериі пайда;
- Қоршаған ортада болатын өзгерсітерді көре білу;
- Ұйымдастырушылық шеберлігі.
Ол кәсіпкер белгілі бір тәуекелділік жағдайында іс – әрекет істейтін
жігерлі адам деп сипаттама берді.
Питер Друкер кәсіпорынды ұйымдастыру мүмкіндігі деген түсінікті
енгізді. Жаңа кәсіпорын ашуға керекті ресурстарды, іздеп орналастырмас
бұрын кәсіпкерліктің дамуына қолайлы болатын мүмкіндікті иелену керек.
Кәсіпкерлікке қолайлы мүмкіндіктердің іздестіру кәсіпкердің басты қызметі
болғандықтан төмен тиімділікті ортадан әлде қайда жоғары нәтиже беретін
ортаға ресурстарды алмастыру арқылы жоғары тиімділікті кәсіпорын құру
қабілеттілігі кәсіпкерлік қызметке тән болу керек. Сонымен қатар кәсіпкер
кәсіпкерліктің түрлі саласында жұмыс істеуге дайын болу қажет дейді [10].
Харви Либенстейін (1978) кәсіпкерлік белсенділіктің екі түрін бөліп
көрсетеді. Біріншісі менеджментке тән қызмет болса, екіншісі инновациялық
қызмет түріне байланысты. Бірінші қызмет жақсы зерттелген нарықтық ортада
кәсіпорынды басқаруды білдірсе, инновациялық қызмет, жаңа өнім түрлерінің
өндірісі, қызметтер мен жаңа нарық жағдайында жұмыс істеуді білдіреді.
Кәсіпкер түрлі нарықтық жағдайларда жұмыс істей алуы қажет дейді [11].
Шет елдік теория мен тәжірибеде кәсіпкерлік жаңа кәсіпорынды құруда
жауапкершілік пен тәуекелділікті мойнына алуды тудыратын, жеке қасиеттерді
бағалаудың итеративті процесін жүзеге асыру барысында кәсіпорынды басқару
үшін кәсіпкерлік менеджменттің негізгі тәсілдері мен әдістерін білуді, өсім
процесінің барысында кәсіпкерлік қызметті жандандыру үшін жекелеген
тәуелсіз құрылымдарды анықтауды қажет ететін қызмет деп түсініктеме береді.
Бүгінгі таңда кәсіпкерлік түсінігіне “Жеке кәсіпкерлікті қолдау және
қорғау туралы” Қазақстан Республикасының заңында кәсіпкерлік азаматтардың
өз меншігінің немесе мемлекеттік емес заңды тұлғаның меншігіне негізделген
азаматтардың өзінің немесе мемлекеттік емес заңды тұлғаның заңдылық
негіздегі жауапкершілігі мен тәуекелділігін өз мойнына алып, табыс табуға
бағытталған азаматтардың немесе заңды тұлғалардың бастамалық қызметі деген
анықтама берілген.
Біз “Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік” кітабында кәсіпкерлікке
берілген анықтамаға қызығушылық білдіріп отырмыз. Онда кәсіпкерлік табыс
алу мақсатында өзінің жеке пайдасы мен қоғамдық пайданың қажетті үйлесімін
қамтамасыз етуге бағытталған қызмет делінген.
Осы анықтамаға кәсіпкерлік қолданып жүрген заңдар шеңберінде,
азаматтардың өз меншігінің немесе мемелекеттік емес заңды тұлғаның
меншігіне негізделген азаматтардың өзінің немесе мемлекеттік емес заңды
тұлғаның заңдылық негіздегі жауапкершілігі мен тәуекелділігін өз мойнына
алып, өзінің жеке пайдасы мен қоғамдық пайданың қажетті үйлесімін
қамтамасыз етуге бағытталған, азаматтардың немесе заңды тұлғалардың
бастамалық қызметі деген анықтама берілсе дұрыс болар еді деп ойлаймыз.
Біздің көзқарасымыз бойынша кәсіпкерліктің бұл анықтамасы кәсіпкерліктің
тек қана белгілі бір қызметпен айналыса алу қабілеттігін ғана сипаттамай,
экономикалық категория ретінде белгілі бір қызмет түрі екендігін анықтайды.
Ал енді шағын кәсіпкерлік анықтамасына тоқталайық. Біздің
көзқарасымызға сәйкес Қазақстан жағдайында шағын кәсіпкерлік бұл бір немесе
бірнеше инвесторлардан құрылған, географиялық шектелген зонада (аймақта)
қызмет етіп, шектелген нарық үлесін иеленетін, басқарылу сипаты икемді,
өндіріс саласында жұмысшылардың өзара алмастырылымдығы жоғарылығымен
ерекшеленетін, заңды және жеке тұлғалардың жүзеге асыруы мен экономиканың
барлық салаларында кәсіпқойлық, ынталылық, жаңашылдық, бәсекелестік
жағдайында табыс алуға ұмтылу мен тәуекелділік тән қызмет түрі.
Анықтамадағы шағын кәсіпкерліктің сапалық сипаты маңызы жағынан үлкен
мәнге ие болуына қарамастан экономикалық әдебиеттерде, статистика мен
тәжірибеде сандық көрсеткіштер негізінде ерекшеленіп көрсетіледі. Әлемдік
тәжірибеде кәсіпорындардың шағын кәсіпорын секторына жататындығын
анықтайтын келесідей сандық көрсеткіштер пайдаланылады: жұмыскерлердің
саны, жалпы өнім көлемі, капитал айналымының көлемі, өндірістік қорлар
көлемі, активтердің баланстық құны.
Экономикасы дамыған елдерде шағын кәсіпорын нысандарын анықтауда
қолданылатын көрсеткіштерін қарастырып өтейік. ЕО 1995 ж. бірінші
қаңтарында қабылданған заңға сәйкес келесі көрсеткіштерге сай келетін
кәсіпорындар шағын кәсіпорын нысанына жатады:
- жұмыскерлердің саны 50 адам;
- жылдық айналымының көлемі 4млн. ЭКЮ;
- баланс сомасы 2 млн. ЭКЮ.
Экономикасы дамыған елдер енетін Экономикалық ынтымақтастық және
дамудың халықаралық ұйымы жұмыскерлер саны 19 адамнан тұратын ұжымды “өте
шағын”, 99 адамы бар ұжымды “шағын”, 100-ден 499 адамы бар ұйымды “орта”
ал, 500 –ден жоғары адамы бар кәсіпорынды “ірі” деп анықтайды.
Кейбір елдерде шағын кәсіпорындарға жатқызылған көрсеткіштердің сандық
өлшемі Еуропалық қоғамда қабылданғаннан ерекшеленеді. Ұлыбританияда шағын
кәсіпорындар экономика салаларына байланысты белгіленген нақты үш фактор:
жылдық айналым, баланс көлемі, жұмыскерлердің саны негізінде анықталады.
Ұлыбританияда жұмыскерлердің санына қатысты фирмалардың барлығын 6 топқа
бөлетін схема жасалған: 1-19; 20-49; 50-99; 100-499; 500-999; 1000 және
одан жоғары. Ең тиімдісі 1-19 адамнан тұратын ұжым болып табылады. Олар
жаңадан құрылған жұмыс орнының 57 пайызын құрайды.
АҚШ-та шағын кәсіпорындардың өлшемін анықтауда түрлі ыңғай қолданылады.
Шағын кәсіпкерлікті басқаратын орталық федералды әкімшілік өндіріс
ерекшелігіне байланысты әр бір сала үшін сандық көрсеткіштерді бөлек
белгілейді. Жылдық түсім көлеміне байланысты келесі кәсіпорындар шағын
болып есептеледі: көлік саласында 3,5-20 млн долл, жеке саудада - 3,5-13,5
млн долл, көтерме саудада 15-35 млн долл, құрылыста 9-21 млн долл, қызмет
көрсету 2,5-14,5 млн долл. Жұмыскерлердің орташа тізімі көрсеткішінде
салалар бойынша ауытқу жоғары: көтерме саудада 100 адам болса, темірбалқыту
өнеркәсібінде 1000 адам. Ал федералды статистикалық бюро жұмыскерлердің
орташа тізімдік саны 500-ден асатын кәсіпорындарды шағынға жатқызады.
Жапонияда 20.07.1963ж енгізілген шағын және орта кәсіпорындар туралы
заңға сәйкес, оларға:
- өндеуші өнеркәсіп, құрылыс, көлік саласында адам саны 300, жарғылық
қоры 100 млн иен;
- көтерме саудада 100 адам, жарғылық қоры 30 млн иен,
- бөлшек сауда мен қызмет көрсету саласында 50 адам, жарғылық қоры 10
млн иен болатын кәсіпорындар жатады.
Германия мен Испанияда шағын кәсіпкерліктің ресми анықтамасы жоқ,
мемлекет шағын кәсіпкерлікке түрлі қолдау көрсетуде нақты көрсеткіштерді
пайдаланады. Бұл мақсатта шағын және орта кәсіпорындарды екі көрсеткіш
бойынша анықтайды. Бұл жұмыскерлердің саны 500 адамнан, ал жылдық айналым
50 млн ЭКЮ–ден аспау қажет.
Испанияда 250 адамы бар фирмалар орта, ал 50 адамы бар фирмалар шағын
кәсіпорынға жатқызылады. Аймақтық және жергілікті басқару органдары
мемлекеттік қолдау бағдарламасына сәйкес шағын кәсіпорынға жатқызатын
ерекшелік көрсеткіштерін өздері белгілейді.
Австрияда шағын кәсіпорында жұмыс істейтін адам санының жоғары шегі 100
адам.
Малайзияда заңға сәйкес 50 жұмыскері мен жылдық айналымы 10 млн рингит
болатын кәсіпорын шағын, ал жұмыскерлерінің саны 51-150, жылдық айналымы 10-
25 млн рингит болатын кәсіпорын орта болып табылады [12].
Жоғарыда келтірілген мәліметтер келесі қорытындыны жасауға мүмкіндік
берді:
1. Шағын кәсіпорынды анықтауда пайдаланылатын көрсеткіштер мен сандық
көрсеткіштер экономика салалары мен елдер бойынша бір - бірінен
ерекшеленеді.
2. Барлық ерекшеліктерді ескергенде шағын кәсіпорынды анықтаудың сандық
және сапалық көрсткіштері ортақ болып табылады.
3. Шағын кәсіпорындардың біріңғай анықтамасының болмауы жекелеген елдер
мен салалардың экономикалық даму үрдісіндегі ерекшеліктердің болуынан ғана
емес, бұл анықтаманы дайындауда қойылған мақсаттың ыңғайына байланысты
болады.
Жекелеген елдердің ерекшеліктеріне қарай әртүрлі деңгейде қалыптасатын
макроортадағы шағын және орта кәсіпорындарға қатысты анықтамалардың
түрлілігімен түсіндіруге болады. Оның үстіне аталмыш кәсіпорындардың құрылу
мақсаты мен атқаратын міндеттерін белгілеу және кәсіпорындардың ауқымы мен
ерекшеліктеріне қатысты түсініктердің мағынасын толық ашу үшін әр түрлі
анықтамалар жасауға өздігінен қажеттілік туындайды. Шағын немесе орта
кәсіпкерлікпен айналысатын кез-келген кәсіпорынды бір ғана көрсеткіш
бойынша бағалауға болмайды. Өйткені бір салада орта кәсіпорын ретінде
саналатын кез-келген бір кәсіпорын өзге салаларда шағын немесе ірі
кәсіпорын сипатында қарастырылуы мүмкін. Бұл көбіне кәсіпорынның ауқымына
әсер ететін айналымдағы капиталдың көлемі мен айналым жылдамдығының
мәдениет, өнеркәсіп, құрылыс және білім беру салаларында әр түрлі болып
келуімен түсіндіріледі.
Республикамыздағы шағын кәсіпкерліктің мәнін тереңірек түсінуге Қазақ
КСР-індегі шаруашылық қызмет еркіндігі мен кәсіпкерліктің дамуы туралы
заңның қабылдануы жол ашты. Бұл заң азаматтар мен заңды тұлғалардың
кәсіпкерлік қызметінің еркіндігін қамтамасыз ететін негізгі құқықтық,
экономикалық, әлеуметтік шаралар мен кепілдіктерді анықтап берді. 1990
жылдың тамыз айында Кеңес Одағы министірлер Кеңесінің жарлығымен шағын
кәсіпорындарды құру және дамыту шаралары туралы Қабылданған заңның
негізінде Қазақ ССР-нің Министрлер Кеңесі N432 жарлығын қабылдау арқылы
шағын кәсіпорындарды классификациалау негізіне жұмыс істейтіндердің саны
алынған. Қазақстан Республикасының 1997 жылдың 8 сәуірінен N499 жарғысына
сәйкес келесідей:
- өнеркәсіп пен құрылыста жұмыскерлер саны 50-ге дейін;
- ғылым мен ғылыми қызмет көрсету саласында: жұмыскерлер саны 20 адамға
дейін;
- көлік пен байланыс салаларында жұмыс істейтіндердің саны 25 адамға
дейін;
- бөлшек саудада жұмыс істейтіндер саны 30 адамға дейін, ал
активтерінің жалпы құны 60 мың АЕК жоғары емес кәсіпорындар шағын деп
есептелініп отыр. Орта кәсіпкерлікте – жұмысшылар саны 250-ге дейін, жылдық
активтері 352 мың АЕК дейін, ірі кәсіпкерлікте жұмысшылар саны 250 және
одан жоғары, жылдық активтері 325 мың АЕК болатын кәсіпкерлік нысандары
жатады [13]. Біздің көзқарасымыз бойынша Қазақстанда микро кәсіпкерлік пен
шағын кәсіпкерліктің нақты шекарасы негізделіп, дайындалмаған. Статистика
органдарының мәліметтері бойынша шағын кәсіпкерлікке 5 адамға дейін жұмыс
істейтіндер жатқызылады. Заңда жеке кәсіпкерлік түсінігі анықталмаған.
Біздің көзқарасымыз бойынша заң тәртібінде майда, шағын, орта және ірі
кәсіпорын көрсеткіштерін белгілеу қажет. Әсіресе кәсіпкерлік қызмет халық
шаруашылығының салаларын ескере отырып, шағын, орташа, ірі кәсіпорында
жұмыс істейтіндердің санының шекті өлшемін дұрыс анықтау қажет.
Осыған байланысты, шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту мен қолдауға
арналған мемлекеттік бағдарламада шағын және орта кәсіпкерліктің нысандары
үшін олардың қызмет көрсету саласының ерекшеліктерін және өндіріп жатқан
тауарлары мен қызметтерінің маңыздылығын ескере отырып, әртүрлі
жеңілдіктерді қолдану және жалпы құқықтық шарттарды қалыптастыруға мән
берілу керек. Сондай-ақ, мұндай шаралар кәсіпкерлік қызметті қолдау мен
дамытуға бағытталған аймақтық бағдарламаларда да қолға алыну қажет.
Оңтүстік Қазақстан облысында кәсіпкерлік белсенділіктің қалыптасуына
тән ерекшеліктерді анықтау мақсатында кәсіпкерлердің арасында сауалнамалық
зерттеу жүргіздік (1-кесте).
1 кесте
Оңтүстік Қазақстан облысында кәсіпкерлік белсенділіктің қалыптасуының
негізгі себептері
N Өз ісін бастаудың себептері %
1 2 3
Барлығы: 100
1 Жұмыссыз қалғандықтан кәсіпкерлікпен айналысуға мәжбүр 34
болу
2 Алатын жалақымен қолайлы өмір сүру деңгейін қамтамасыз 22
ететін мүмкіншіліктің болмауы
3 Ағымдағы жағдайдың ретсіздігін пайдаланып, тез баюға 18
ұмтылу
4 Мемлекеттік құрылым мен мемлекеттік қызметкерлерге 12
тәуелді болудан құтылып іс-әрекет бостандығын алып,
еркін өмір сүруді, қызықтыратын іспен ешкімге тәуелді
болмай айналысуды қалау
5 Мемлекеттік, бюрократтық ережелер мен процедуралардың 10
әсерінен жүзеге асыруға мүмкін болмаған әлеуетті,
идеяларды жүзеге асыруға ұмтылу
6 Қоршаған адамдар арасында беделінді, әлеуметтік 3
статусынды жоғарылатуға ұмтылу
7 Өзінді төзімділікке тексеру 1
Ескерту: Сауалнама материалдары мен ХЕҰ материалдары негiзiнде
құрастырылған.
Сондықтан шағын және орта кәсіпорындарды анықтау кезінде олардың
кәсіпкерлік қызметтері жайында дұрысырақ мәлімет беретін сандық және
сапалық көрсеткіштерді толық ескерген жөн, себебі олардың әрқайсысының
экономикалық шектеулері мен кемшіліктері бар.
Шағын кәсіпорындарды анықтауда келесі сандық көрсеткіштерді ескерген
жөн: жұмыскерлердің саны; жалпы өнім көлемі; капитал айналымының көлемі;
сатылу көлемі.
Бірақ бұларды өндірістің ішкі ұйымдастырылу және басқарылу сипаты,
өндірілген өнім, көрсетілген қызмет түрі, тұтыну нарығының шектелген
секторын ескеріп, жұмыс істеу сияқты сапалық көрсеткіштермен толықтыру
қажет. Себебі сапалық көрсеткіштер шағын және орта кәсіпкерліктің
экономикалық жағдайын дұрысырақ анықтауға мүмкіндік береді.
Кәсіпкерлік белсенділіктің негізін жұмыссыз қалғандар (34%) жалақының
қолайлы өмір сүруге жеткіліксіздігі (22%) мен тез баюға ұмтылғандар (18%)
құрап отыр, ал ешкімге тәуелді болмай еркін өмір сүруді қалағандар (12%)
мен өз идеяларын жүзеге асырғысы келген адамдардың (10%) үлесі аз деңгейді
иеленіп отыр. Алынған нәтижелерден Қазақстанда кәсіпкерлік
макроэкономикалық тоқырау мен адамдардың өмір сүру деңгейінің төмендеуі,
жұмыссыздық сияқты өтпелі кезеннің қолайсыз әлеуметтік-экономикалық саяси
жағдайының әсерінен қалыптасқанын көреміз [14].
Кәсіпкерлік процесінің екінші қозғаушы күші толық жүйені құрайтын
белгілі бір мүмкіндіктердің бар болуында. Біз кәсіпкерліктің тиімді қызмет
ету мүмкіндігі жайлы айтылған Хизрич пен Петрсонның пікірлеріне қосыламыз.
Бұл жүйені схема түрінде келесі 1-сурет түрінде көрсетеміз.
Cурет 1. Кәсіпкерліктің тиімді қызмет ету мүмкіндігі
Кәсіпкерліктің тиімді қызмет етуі үшін қажетті талаптарды бес негізгі
блоктарға бөлеміз. Оларға: жеке меншік, экономикалық еркіндік, экономикалық
ынталандыру, бәсекелі нарықтар, мемлекеттің шектеулі араласуы жатады.
Нарық негізінен көп миллионды айналымы бар үлкен кәсіпорындар үшін
тиімді, ал шағын кәсіпорындар үшін тиімсіз деген пікірдің қалыптасуының
басты себебі жақсы жабдықталған ірі компаниялар мен шағын кәсіпорындардың
бәсекеге түсе алмайды деген аргументіне негізделеді. lрі кәсіпорындар
жаппай өндіріс пен бұйымдардың номенклатурасының тұрақты жағдайында қызмет
етіп, көтерме сатушылармен жұмыс істейді. Ал шағын кәсіпорындар өндіріс
қалдықтарын екіншілей шикізаттарды пайдаланып, белгілі бір нарықтық
сегментте сатушылардың қажеттілігін қанағаттандыруға, өнімдерді аз
партиямен өндіруге бағытталады. Әр қайсысы өздерінің қызметтерін атқара
отырып, олар бірін-бірі толықтырады. Шағын кәсіпорын нысандары ірі
фирмаларға қарағанда қызметі әлде қайда жоғары болатын салада жұмыс
істейді. Оларға сауда, сервистік қызмет, материалдармен жабдықтау сияқты
жұмыстар жатады. Автомобиль өндірісімен ірі кәсіпорындар айналысса, ал
оларды жөндеу, техникалық қызмет көрсету жұмыстарын шағын кәсіпорын
нысандары әлдеқайда тиімді орындайды. Шағын кәсіпорын нысандары өнім
номенклатурасын жылдам өзгерте алуы мен технология, қызмет ету саласында
жаңалыққа бейімділігімен ерекшеленеді.
Орта кәсіпорындарына келетін болсақ, олар шағын кәсіпкерліктен өсе
келе, көбінесе тұтынушылардың ерекше сұрауларын қанағаттандыратын теңдесі
жоқ сипатына ие қасиеттегі тауарларды өндірумен шұғылданады. Бұл
кәсіпорындар, ең алдымен, экономикалық қажеттіліктердің әр алуандылығы мен
тұтынушылардың ерекше, кейде сирек кездесетін сұраныстарының бар болуының
арқасында пайда болды.
Ірі кәсіпорындар шағын және орта кәсіпорындармен өзара байланысып,
шағын және орта өндірістік кәсіпорындардың дамуы мен табысты қызмет етуіне
белсенді түрде көмектесе алады.
2. Өндірістегі шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың шет елдік тәжірибесі
Дамыған елдерде ірі кәсіпорындар шағын кәсіпорындарды стратегиялық
серіктестері ретінде қарап, табысты өзара іс-әрекет етуде. Оларға
өнеркәсіптік, көліктік, ғылыми техникалық, қызмет көрсету корпорациялары
өзінің қызметінде франчайзингті, көліктік, ғылыми-техникалық, қызмет
көрсету корпорациялары өзінің қызметінде венчурлық қаржыны, лизинг,
кәсіпкерлік инкубаторларды және субконтрактингті пайдаланады. Біздің
мақсатымыз өндірістік шағын кәсіпорындарды дамытудың алғы шарттарын
қалыптастыру болғандықтан шағын кәсіпорындарды қолдаудың және ірі
кәсіпорындармен өзара үйлесімді қызмет етуінің шетелдік тәжірибедегі
кәсіпкерлік инкубаторлар мен субконтрактинг қызметін қарастырамыз.
Кәсіпкерлік-инкубаторлар шағын кәсіпорындарға жеңілдетілген
жағдайлармен өндірістік алаң, байланыс құралдарын, оргтехника, қажетті
құрал-жабдықтармен қызметкерлерді оқыту, кеңес беруді қамтамасыз ететін
ресурстар мен қызметтер кешенін ұсына отырып, олардың бастапқы дамуына
қолайлы жағдайларды жасайтын ұйым.
Кәсіпкерлік-инкубаторлар шағын кәсіпорындарды қолдау мақсатында
құрылады. Жаңадан ісін бастаған кәсіпкерге жан-жақты өндіріс алаңын,
ұйымдастырушылық, қаржылық, кеңес беру қызметтерін қамтамасыз ете отырып,
бастапқы сатыда табысты қызмет етуіне көмектеседі. Бұл кәсіпорындардың
қызмет етуінің алғы шартын өсіреді. Сонымен бірге жаңадан құрылатын
кәсіпорын құрылымының азаюына мүмкіндік туып, бұдан кәсіпкерлікпен
айналысуға адамдардың көпшілігі мүдделі болар еді. БИ кіру және одан шығу 3-
5 жыл аралығын құрап, ол келісім шартта көрсетіледі. Бұл басқа да
кәсіпкерлердің БИ қол жетімдігін қамтамасыз ету мақсатында қажет. БИ
қызметін пайдаланушылар кеткеннен кейін де оның кеңес берушілік қызметін
пайдалана алады. Инкубаторларды құру кәсіпкерліктің тез пайдалы болуына
ұмтылмайды. Жердің, ғимараттардың және құрал жабдықтар қоғамдық
қаржыландыруды талап етеді.
Сондықтан дамыған елдерде жергілікті биліктің белсенді қолдауымен БИ
мақсатты мемлекеттік бағдарламалардың аясында құрылады. АҚШ
инкубаторларының саны 1983 ж. 100 болса, соңғы жылдары 400 жуық. Еуропа,
Канада, Австралияда 200 инкубатор қызмет етеді. Қызмет етуші инкубаторларда
қызметкерлердің саны 4-6 адамға дейін, ал жылдық бюджеті 200 мың АҚШ
долларын құрайды [15].
Субконтрактинг - бұл шарт жасасушы “бас контрактор” деп аталатын
кәсіпорынды тауарлармен қызметтермен қамтамасыз ету керек. Оны өзінің
коммерциялық мақсатында пайдаланады.
Сонымен бірге бұл терминді - “өнеркәсіптік серіктестік” немесе
өндірісті бөлу синонимдерімен алмастырады.
Ірі кәсіпорындардың тапсырыстарын орындауға шағын кәсіпорындарды тарту
арқылы мемлекет ынталандыруды жүзеге асырады. Себебі өндірісте жұмыс
істейтін шағын кәсіпорындардың көпшілігі ірі кәсіпорындардың тапсырысынсыз
тұрақты жұмыс істей алмайды. Нарықтық экономикадағы барлық мемлекеттерде әр
бір ірі өндірістік компания ондаған, жүздеген шағын кәсіпорындармен
бірлесіп қызмет етеді. Шетелдік зерттеулерде әр бір өндірістік компанияның
500-ге жуық шағын жабдықтаушылары мен 3000 мыңнан астам түрлі сатушылары
бар. Ірі және шағын кәсіпкерліктің өзара әсерлесуін белгілеуде ірі
кәсіпорындарға тартымды қылу үшін шағын кәсіпкерлікке жеңілдіктер ұсынуды
ерекше маңызды роль атқарады. Шағын кәсіпорындарда тапсырыстарды
орналастыру арқылы өндірістік шығындарды азайтуға болады.
Субконтракцияның 2 негізгі үлгісі бар.
1) Субконтракцияның американдық үлгісі
Бұл дамыған субконтаркциялық нарықты талап етіп, тапсырыс берушілер мен
орындаушылар санының көп болуына негізделеді. Тапсырысты орындаудың негізгі
көрсеткіштеріне ұсынылатын баға жатады. Бұндай жүйе дамыған шағын
кәсіпкерліктік тығыз байланыс, орындаушы фирмалардың инновациялық
белсендігі, шарт жасасушылар үшін лизингтік қатынастардың қол жетімдігі
жағдайында жұмыс істейді. Субконтракцияның американдық үлгісі тапсырыс
беруші мен орындаушы арасындағы қатынас бір реттік сипатта болып, ұзақ
мерзімге есептелмеген. Орындаушылар ұсынысының көп болуы тапсырыс беруші
үшін ең ұтымды орындаушыны таңдауға мүмкіндік беріп отыр. Автомобиль
құрылысындағы ірі кәсіпорындар 2-2,5 мың субконтракторлерді иеленеді.
Chrysler, Ford, General Motors компанияларында жинақтаушы бөлшектердің 13
бөлігінен көбі өз бетінше дайындалады. Қалған жинақтаушы бөлшектерді
субконтракторлік тапсырыс шеңберінде жеткізіледі.
Субконтракцияның американдық үлгісінің дамуына тек қана еркін
экономикалық саясат қана емес, сонымен бірге қорғаныс саласына мемлекеттік
тапсырыс жүйесінің орналастырылуы да әсер етті.
2) Субконтракцияның жапондық үлгісі
Жапондық үлгі үшін субконтрактор кәсіпорындар өндірістік қуаты мен
технологиялық деңгейіне байланысты бөледі. Жапонияда көп деңгейлі
субконтракциялық жүйе қалыптасқан: контрактор тапсырысты бірнеше
субконтрактерлерге береді, ал олар одан да төмен деңгейлі
субконтракторлармен қызмет етеді. Ірі жапондық автомобиль құрылыс
кәсіпорыны орташа шамамен 300-400 субконтакторлары бар.
Бірінші деңгейдегі субконтракторлер мен тікелей ұзақ мерзімді
қатынастар белгілейді. Жапон автомобиль құрылысының Nissan және Toyota
алпауыты пайдаланатын құрастырушы бөлшектердің 14 өндіріледі. Ал
қалғандарын субконтракторлар тапсырысы арқылы орындалды.
Субконтракторларды таңдау көрсеткіштері бұйымның техникалық сыйымдылығы
мен сапасына қарай таңдалады. Келісім шарт бұйымның белгілі бір үлгісін
шығаруда субконтрактор тапсырысты дұрыс орындаса шарт ұзартылады. Бағаға
келетін болсақ субконтракторлар арасында бәсекелестік күреске контракторлер
қарсы.
Керісінше тапсырыс берушілер өндіріс тиімділігін жоғарылату үшін
орындаушылармен берік серіктестік қатынас орнатуға ұмтылады. Бастапқы баға
сметалы шығындар негізінде белгіленіп, одан кейін оған контрактордың алатын
экономикалық әсерінің үлесі қосылады. Бастапқы бағада субконтрактордың
пайдсы мен құрал-жабдықтардың аммортизациясы, шикізат бағасының өсімі де
ескеріледі. Субконтракцияның жапондық үлгісінің ерекшелігі ірі тапсырыс
берушілер мен майда орындаушылар арасында өндірістік - техникалық бірлесуді
орнату болып табылады. Тапсырыс беруші орындаушымен жиі байланыс жасап,
бөлшектерді дайындау өндірісін игеруде белсенді қатыса отырып, сапасының
жоғарылауына әсер етіп, техникалық, технологиялық, қаржылық көмек
көрсетеді. Субконтракцияның жапондық үлгісі салалық және салааралық кластер
қалыптастыруға мүмкіндік береді. Бұл оның американдық үлгіден артықшылығы
болып табылады [16].
Индустриалды дамыған елдерде өндірістік коооперация мен
субконтракцияның дамуы мемлекеттік-экономикалық саясат болып табылады.
Шағын кәсіпорындарға субконтракциялық тапсырыстарды беру заң негізінде
бекітілген.
Испанияда субконтракторлік қатынастарды дамытудың тәжірибиесі үлкен
қызығушылық тудырып отыр. ХХ ғасырдың 70 жылдарының ортасында Испания
индустриалды дамыған елдердің өнеркәсібінен бәсекеге қабілеттілігі артта
қалған. Осыған байланысты өндірістік кооперация мен субконтракция
механизмін белсенді енгізе бастады.
Жобаны бастаушы: сауда өнеркәсіп палатасы, шағын және орта
кәсіпорындардың институты, сыртқы сауда институты болып табылады.
Экономикалық тоқыраудан шығу жолында ірі трансұлттық компаниялардың
өндірістік тапсырыстарын испандық өнеркәсіптік кәсіпорындарына орналастыру
жүзеге асырылады.
Сауда-өнеркәсіптік палатаның негізінде Бильбао қаласында өнеркәсіп
кооперациясы мен мердігерлер орталығы құрылды. Сауда өнеркәсіп палатасы
қызметінің бастапқы сатысында шарт жасасушы кәсіпорындардың шығаратын өнімі
мен испандық фирмалардың өндірістік мүмкіндігі туралы мәліметтер базасы
қалыптастырылған болатын. Мәліметтер базасының негізінде шарт жасасушылар
каталогы шығарылды.
Субконтракция тәжірибесінің кеңінен таралуы аз уақыт ішінде ірі шетел
компанияларының тапсырыстарын орындауға маманданған шағын және орта
кәсіпорын торабтарын дамыту мүмкіндігін береді. Өндірістік кооперация
процесінің тереңдеуі мен экономикалық өсім ірі өнеркәсіптің жандануына
әкеліп, субконтракцияның ішкі нарығын қалыптастыруға мүмкіндік берді.
Қуатты өнеркәсіптің дамуы Испанияның шетел компанияларына тәуелділігін
төмендетіп, тұрақты экономикалық өсім мен тұрғындардың әлеуметтік-
экономикалық жағдайының жоғарылауына әсер етті.
Еуроодақ ірі кәсіпорындары шағын және орта кәсіпорындарды негізінен
келесідей қарым-қатынас жасау арқылы өздеріне тартады:
А) түрлі деңгейдегі жадықтаушылар мен мердігерлер;
Б) арнайы қызмет көрстуші провайдерлер (жөндеу, ақпарат, дизайн,
маркетинг, кеңес беру, әлеуметтік салаға қызмет көрсету);
В) жаңа технологияларды енгізу бойынша жаңа кәсіпорындар.
Олардың қарым-қатынастары акционерлік емес, келісім шартты негізде
қалады. ЕО заң жүзінде ірі кәсіпорындары мемлекеттік қолдауға ие болатын
шағын және орта кәсіпорын капиталының 25% артығын иеленуге құқығы жоқтығы
бекітілген. Бұл ірі кәсіпкерліктің шағын кәсіпкерлікке бекітілген
жеңілдіктерді иеленбеуі үшін жасалған шара.
Бірқатар елдерде мемлекеттік тапсырыстарды орындайтын ірі
кәсіпорындардың өндіретін өнімінің 20% шағын және орта кәсіпорындардың
мердігерлері мен жабдықтаушыларына, кеңес берушілеріне, инспекторлеріне
беруін заңмен міндеттеген.
Еуроодақ елдерінде субконтракция процесіне 293 мың кәсіпорын тартылып,
4 миллионнан астам адам жұмыспен қамтамасыз етілген. Субконтракторлардың
өндірген өнім көлемі 350 млрд еуро болып, ЕО елдерінің жалпы өнім көлемінің
15% құрады. ЕО елдерінде ірі және шағын кәсіпорындардың әсерлесуінің жаңа
сапалы деңгейі шағын кәсіпорындарды қолдаудың аймақтық орталықтары болып
табылады. Билік органдары орталықтарды шағын кәсіпкерлікті қолдаудың түрлі
қорлары арқылы қатысып, қаржыландырады. Ірі кәсіпорындар орталығы
шығындарының бір бөлігін өз мойындарына алып, ұйымдастыру жұмыстарына
көмектеседі [17].
Бельгияның Гента қаласында шағын кәсіпорындарды қолдау орталығының
қызметін мысалға аламыз. Ол 18 акционерлердің, Вольво, Хонда, 5 ірі
банктер, қала әкімшілігі, мемлекеттік қаржыландырудың түрлі ұйымдарымен
ұйымдастырылған.
Ресейде субконтракциялық орталықтардың ең алғашқысы Москва қаласында
“Аймақаралық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz