Ерекше талап қоюмен іс жүргізу ерекшеліктері
Аннотация
Диплом жұмысы Ерекше талап қоюмен іс жүргізу ерекшеліктері тақырыбына
арналған.
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан тұрады.
Бірінші тарау ерекше талап қоюмен іс жүргізу түсінігі, мәні,
ерекшеліктері, ол екі бөліктен тұрады.
Екінші тарау ерекше талап қоюмен қаралатын істердің түрлері деп
аталады, ол алты бөліктен тұрады.
Көлемі 64 бет.
Пайдаланған әдебиеттер саны - 56
Орындаған студент - Курбанова Ж.
Жетекшісі – Есенбекова П.Т.
Жылы: 2013
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1. Ерекше талап қоюмен іс жүргізу түсінігі, мәні, ерекшеліктері
1. Ерекше талап қоюмен іс жүргізудің түсінігі,
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2. Ерекше талап қоюмен істерді қараудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ...20
2 Ерекше талап қоюмен қаралатын істердің түрлері
2.1 Сайлауға референдумға қатысушы азаматтар мен қоғамдық
бірлестіктердің сайлау құқықтарын қорғау туралы арыздары
бойынша iс
жүргiзу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..33
2.2 Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға уәкiлеттi
органдардың (лауазымды адамдардың) қаулыларына дау айту туралы
істер бойынша іс
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .36
2.3 Жергiлiктi атқарушы органдардың азаматтардың алқаби ретiнде
қылмыстық сот iсiн жүргiзуге қатысу құқықтарын бұзатын
шешiмдерiне, әрекеттерiне (әрекетсiздiгiне) дау айту жөнiндегi
арыздар бойынша iс
жүргiзу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...43
2.4 Мемлекеттік өкiмет, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының,
қоғамдық бірлестіктердің, ұйымдардың, лауазымды тұлғалардың және
мемлекет қызметшiлердiң шешімдері мен әрекеттерiне (немесе әрекетсiздiгiне)
дау айту туралы iс бойынша iс
жүргiзу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .46
2.5 Нормативтiк құқықтық актiлердiң заңдылығына орай даулар туралы
iс бойынша iс жүргiзу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..52
2.6 Прокурордың органдар мен лауазымды адамдардың актiлерi мен
iс-әрекеттерiн заңсыз деп тану туралы
жүгiнуi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..62
Нормативтік сілтемелер
Осы дипломдық жұмыста келесі сілтемелер қолданылған:
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы, 30.08.1995 ж.
(07.10.1998ж. және 21 мамыр 2007 жылғы енгізілген өзгерістер мен
толықтырулармен)
2 ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі. Алматы 1999ж. (2012.01.07 берілген
өзгерістер мен толықтырулармен)
3 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Соттардың Қазақстан
Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі 27-тарауының нормаларын
қолдануының кейбір мәселелері туралы 24 желтоқсан 2010 жылғы №20
нормативтік қаулысы
4 Қазақстан Республикасындағы жергiлiктi мемлекеттiк басқару және өзiн-өзi
басқару туралы 2001 жылғы 23 қаңтардағы N 148 Заңы
5 Мемлекеттік қызмет туралы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 23
шілдедегі № 453-1 Заңы (2012.05.07. берілген өзгерістер мен толықтыру-
ларымен)
6 ҚР Жоғарғы Сотының Азаматтық істерді соттың қарауына әзірлеу туралы
нормативтік қаулысы
7 Қазақстан Республикасының Республикалық референдум туралы
Конституциялық заңы. 2.11. 1995 ж
8 Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы Конституциялық заңы
28. 09. 1995ж.
9 Қазақстан Республикасының Алқабилер туралы заңы 1.01.2007
10 Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының 2004 жылғы 26 қарашасында
шыққан Соттардың әкімшілік құкық бұзушылық туралы заңдылықтарды колданудың
кейбір мәселелері туралы № 18 нормативті қаулысы
Қазақстан Республикасының Прокуратурасы туралы ҚР Президентінің заң күші
бар жарлығы, 21.12.1995ж.
11 ҚР Азаматтық кодексі. Алматы 27.12. 2004ж. (берілген өзгерістер мен
толықтырулармен)
12 Қазақстан Республикасының Салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы заңы (Салық кодексі) 10.12.2008 ж.
13 Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 30
қаңтардағы № 155-II Кодексі (2013.06.03. берілген өзгерістер мен
толықтырулармен)
14 Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы "Қазақстан Республикасының
сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы". 25желтоқсан, 2000 Егемен
Қазақстан. 25 желтоқсан, 2000.
15 Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының 2010 жылғы 12-ші тамызындағы №46
бұйрығымен бекітілген Азаматтық істер бойынша сот актілерінің заңдылығын
прокурорлық қадағалауды ұйымдастыру және азаматтық іс жүргізуде мемлекеттің
мүддесіне өкілдік ету жөніндегі Нұсқаулық
Анықтамалар
Осы дипломдық жұмыста келесі анықтамалар қолданылған:
Ерекше талап қоюмен іс жүргізу - әкімшілік-құқықтық қатынастардан
туындаған азаматтық істердің заңмен бекітілген түрлердің 1 сот
инстанциясында қарап шешілу тәртібі. Ерекше талап өндірісіндегі істер сот
өндірісінің жалпы ережелерін қолдана отырып шешіледі.
Нормативтік құқықтық актілердің заңдылығына орай даулар туралы іс
бойынша іс жүргізу - мемлекеттік органның немесе лауазымды адамның қабыл-
данған немесе жарияланған нормативтік құқықтық актісімен азаматар, мен
заңды тұлғалар келіспеген жағдайда бұл актіні заңға толық немесе жекелеген
бөлігіне қайшы келеді деп тану тұралы арызбен сотқа жүгінуге құқылы.
Мемлекеттік өкімет, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, қоғамдық
бірлестіктердің, ұйымдардың, лауазымды тұлғалар мен мемлекеттік
қызметшілердің шешімдері мен әрекеттеріне дау айту туралы істер бойынша іс
жүргізу - кез-келген азамат немесе заңды тұлға мемлекеттік органның,
лауазымды адамның, мемлекеттік қызметшінің, ұйымның шешіміне, әрекетіне
сотта дау айтуға құқылы. Азамат немесе заңды тұлға құқықтары бұзылғаны
тұралы өздеріне мәлім болған күннен бастап үш ай ішінде сотқа арызбен
жүгінуге құқылы. Арыз бір ай мерзім ішінде арызданушы тұлғаның және
әрекетіне дау айтылып отырған ұйым басшының қатысуымен қаралады.
Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы істерді қарауға уәкілетті органдар
мен лауазымды адамдардың қаулыларына дау айту туралы істер бойынша іс
жүргізу - кез-келген ұйғарымдардың лауазымды адамдары шығарған әкімшілік
құқық бұзушылық туралы істер жөніндегі қаулыларына әкімшіілік жауапты-лыққа
тартылған адамдар мен олардың өкілдері сотқа шағымдануға құқық бар.
Сайлауға, референдумға қатысушы азаматтар мен қоғамдық бірлестік-тердің
сайлау құқықтарын қорғау туралы арыздар бойынша іс жүргізу - сайлау
комиссиясының немесе басқа да лауазымды адамдардың шешімімен, әрекетімен
немесе әрекетсіздігімен сайлау немесе сайлану құқығым бұзылды деп санайтын
азамат немесе қоғамдық бірлестік арыз жазу арқылы сотқа жүгінуі мүмкін.
Прокурордың органдар мен лауазымды адамдардың актілері мен іс-
әрекеттерін заңсыз деп тану туралы жүгінуі - заңға сәйкес келметін
нормативтік құқықтық актіге немесе жеке қолданылатын құқықтық актіге сондай-
ақ мемлекеттік органның немесе лауазымды адамның іс-әрекетіне прокурор
наразылық келтіруге құқығы бар. Наразылықты он күн мерзім ішінде акт
қабылдаған орган, прокурордың қатысуымен қарауы тиіс. Наразылықта прокурор
қабылданған актінің күшін лауазымды жоюды немесе Конституцияға
сәйкестендіруді талап етеді. Егер наразылықты мемлекеттік орган немесе
лауазымды адам қабылдамаған жағдайда прокурор наразылық келтірілген актіні
немесе іс-әрекетті заңсыз деп тану туралы арызбен сотқа жүгінеді.
Белгілеулер мен қысқартулар
ҚР – Қазақстан Республикасы
АІЖК – Азаматтық іс жүргізу кодексі
АК – Азаматтық кодекс
ӘҚБтК - Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодексі
АҚШ – Америка Құрама Штаттары
БАҚ - Бұқаралық ақпарат құралдары
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының Конституциясындағы 13-
бабында әрбір азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот жүзінде қорғау
карастырылған және нормативті құқықтық актілерді, шешімдерді қабылдау
кездерінде азаматтардың құқықтарын бұзған мемлекеттік органдар, жергілікті
басқару органдарының әрекеттерінен, лауазымды тұлғалардың құқыққа қарсы
әрекеттері немесе әрекетсіздіктерінен азаматтар мен заңды тұлғалардың
құқықтары мен мүдделерін қорғайды. Азаматтардың өкіметпен келіспеушілігі
бұқаралық қарым-қатынастары туындайтын сот ісіне тән белгі болып табылады.
Қорғау туралы сотқа жүгінген тұлғалар мемлекеттік органдар олардың
құқықтары мен бостандықтарын бұзды не болмаса сол құқықтарын жүзеге асыруға
кедергі болды деп есептейді. Адам мен азаматтың конституциялық құқықтары
мен бостандықтары ретінде осы субъектілердің Конституцияда бекітілген
құқықтары мен бостандықтары түсініледі. Кейде бұл құқықтарды тұлғаның
негізгі құқықтары мен бостандықтары деп атайды.
Әдебиетте "қазіргі кезде адамның негізгі құқықтары ретінде...
мемлекеттің конституциясы мен адам құқықтары жөнінде халықаралық құқықтық
құжаттарда белгіленген құқықтарды түсіну керек..." делінген ой бар. Сонымен
қатар "адамның кез келген негізгі құқығы конституциялық бекітілуіне
қарамастан әрбір қатысушы мемлекет тарапынан танылуы қажет", — деген
пікірді де айтып кетуіміз керек[1].
Әкімшілік-құқықтық қатынастардан туындаған азаматтық істердің заңмен
бекітілген түрлердің бірінші сот инстанциясында қарап шешілу тәртібі ерекше
талаптың өндіріс деп аталады. Ерекше талап өндірісіндегі істер сот
өндірісінің жалпы ережелерін қолдана отырып шешіледі. Оған сот өндірісінің
қағидалары, іс жүргізудің сатылары, дәлелдеу тәртібі, сот мәжілісінің
хаттамасы істі қысқарту, арызды қараусыз қалдыру негіздері т.б. ережелер
кіреді.
Ғылыми жаңалық және ғылыми жаңалықтар жағдайы. Зерттеу барысында
теориялық ережелер жүйесі негізінде ерекше талап қоюмен іс жүргізудің
қалыптасуы мен дамуы сұрақтарына байланысты көзқарастар анықталады. Сонымен
қатар, ерекше талап қоюмен қаралатын істердің түрлері жеке – жеке
тоқталып, олардың құқықтық табиғаты және ерекшеліктері айқындалады және
жетілдіру жолдары қарастырылады.
Практикалық қажеттілігі. Зерттеудің нәтижесінде жасалған қорытынды
тұжырымдар азаматтық сот ісін жүргізудің міндеттерін орындауды құқықтық
қамтамасыз етуге бағытталған өзекті мәселелерді, кешенді зерттеуге
тырысумен сипатталады және Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу
заңдарын жетілдіру мәселелеріне байланысты қолданылуы мүмкін.
Ғылыми мәселелерді қазіргі жағдайда шешуі. Ерекше талап қоюмен іс
жүргізу – бірінші сатыда сотта іс жүргізудің бірі болып табылады. Азаматтық
іс жүргізу теориясы мен тәжірибесінде бұл сұраққа көптеген авторлар көңіл
бөлген болатын және оған байланысты көптеген зерттеулер жүргізілген. Ерекше
талап қоюмен іс жүргізу ерекшеліктерін зерттеу өзінің өзектілігін
жоғалпайды, себебі олар күнделікті өмірмен және қоғамды қорғауға бағыттал-
ған тәжірибелік қызметпен тығыз байланыста. Ғалымдар ерекше талап қоюмен
іс жүргізудің кең, ауқымды түсіндірмесін беріп, оның негізгі
компоненттерінің құрамын толық, жан-жақты талдауына және ашып беруге
тырысады.
Болашақ заңгер үшін осы жоғарыда аталған институтты айқындап, олардың
түрлерін, өзіндік ерекшеліктерін, қазіргі қоғамда кездесіп отырған олардың
теориялық және тәжірибелік мәселелерін зерттей білу маңызды деп ойлаймыз.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - біріншіден, ерекше талап қою мен іс
жүргізудің түсінігі, мәнін, ерекше талап қоюмен істерді қараудың ерекшелік-
терін айқындау, оларды жүзеге асыру барысында кездесетін мәселелерді шешу
жолдарын қарастыру, екінші жағынан, олардың құқықтық қатынастарда алатын
орнын белгілеп беру мақсатын, сондай-ақ ерекше талап қоюмен қаралатын
істердің әрқайсысының өзіндік ерекшелектерін, олардың құқықтық табиғатына
жаңа заңдар негізінде талдау жасап, қорытындылар жасауды көздейді. Қаралып
отырған мәселелердің күрделілігі оның құқықтық негіздеріне де байланысты.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылады:
- қоғам мен мемлекеттің мүдделерін қамтамасыз етуде ерекше талап қоюмен
қаралатын істерді қараудың алатын орны мен маңыздылығы;
- ерекше талап қою мен іс жүргізудің анықтау;
- олардың құқықтық табиғатына жаңа заңдар негізінде талдау жасау.
Зерттеудің обьектісі - ерекше талап қоюмен іс жүргізу.
Зерттеудің әдістемелері мен теориялық негіздері. Осы жұмыста ғылыми
танымның талдау, синтез, индукция және дедукция сияқты әдістер қолданылған.
Сонымен қатар тарихи, нақтылық және т.б. теориялық қағидалар басшылыққа
алынған.
Практикалық базасы – Қазақстан Республикасының соттары.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Зерттеу жұмысында ТМД елдері мен
Қазақстанның белгілі ғалымдарының еңбектеріне сүйендік. Олардың қатарында
Баймолдина З.Х., Васильева Г.Д., Громшина Н.А., Орлова Н.И., Абдуллина
З.К., Ударцев С.Ф., Щеглов В.Н., Чечот Д.М., Шайкенова С., Қ.Мами және т.б.
белгілі ғалымдардың еңбектері бар. Жоғары аталған бұл авторлардың бір
қатарының еңбектерінде келтірілген тұжырымдар мен ережелер осы жұмыста
пайдаланылып, өзінің лайықты орнын таба білді.
1 Ерекше талап қоюмен іс жүргізу түсінігі, мәні, ерекшеліктері
1.1 Ерекше талап қоюмен іс жүргізудің түсінігі, мәні
1999 жылы 13 шілдеде қабылданған Азаматтық іс жүргізу кодексі азаматтық
сот ісін жүргізуде түбегейлі өзгерістерді белгіледі. Талаптардың
бәсекелестігін күшейту жағына айқын бұрылыс межеленді, дәлелдемелерді
жинау процесінде соттың белсенділігінен бас тартылды. Іске қатысатын
талаптардың және басқа тұлғалардың бастамалығы мен белсенділігіне басым мән
беріледі.
Бірақ, жариялы-құқықтық сипаттағы дауларды шешу тәртібі осы күнге
дейін Азаматтық іс жүргізу кодекспен реттеледі. Қазіргі уақытта осындай
даулар Азаматтық іс жүргізу кодексінің 25-29 тарауларда көзделген, ерекше
талап қою іс жүргізу аясында қаралады және шешіледі.
Осыған орай, сотпен қаралатын ерекше талап қою іс жүргізу сотпен
қаралатын істердің саны бойынша ресми статистикалық деректерді келеді.
2010 жылы соттармен 700000 жуық азаматтық іс қаралды. Қаралған
азаматтық істердің жалпы санынан 5% немесе 35000 ерекше талап қою іс
жүргізу істері құрайды, 2011 жылы соттармен 500000 жуық азаматтық іс
қаралды. Қаралған азаматтық істердің жалпы санынан 4% немесе 20000 ерекше
талап қою іс жүргізу істері құрайды.
2012 жылдың бірінші жартыжылдығында соттармен 200000 астам азаматтық
іс қаралды. Азаматтық істердің жалпы санынан 7% немесе 13960 ерекше талап
қою іс жүргізу істері құрайды.
Осы деректерге сәйкес арнайы талаптық іс жүргізу істері аз пайызын
құрайды, аз пайыз туралы ойландыратын жүктеме әкімшілік соттардың
құзіретіне тек жариялы-құқықтық сипатындағы істер жатады.
Бұдан басқа, жаңа кезеңге өту үшін барлық құқықтық институттар мен
реалиялар өзара байланыс аспектінде қолданыстағы заңнаманы кешенді талдауын
қамтитын тиісті ұстанымсыз сындыру қауіптілігі бар, тарихи қалыптасқан
модельді ескеру қажет.
Қолданыстағы құқықтық жүйеге үйлесімді кіретін және құқық қолдану
субъектілерімен ауыртпалықсыз қабылданатын әкімшілік әділет моделін жасау
қажет.
Әрбір азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот жүзінде қорғау
карастырылған және нормативті құқықтық актілерді, шешімдерді қабылдау
кездерінде азаматтардың құқықтарын бұзған мемлекеттік органдар, жергілікті
басқару органдарының әрекеттерінен, лауазымды тұлғалардың құқыққа қарсы
әрекеттері немесе әрекетсіздіктерінен азаматтар мен заңды тұлғалардың
құқықтары мен мүдделерін қорғайды. Азаматтардың өкіметпен келіспеушілігі
бұқаралык қарым-қатынастары туындайтын сот ісіне тән белгі болып табылады.
Қорғау туралы сотқа жүгінген тұлғалар мемлекеттік органдар олардың
құқықтары мен бостандықтарын бұзды не болмаса сол құқықтарын жүзеге асыруға
кедергі болды деп есептейді. Бір жағынан мемлекеттік органдар әдетте
қарсылықтарын білдіреді, мұндай жағдайларда өздерінің қабылдаған шешімде-
рінің дұрыстығын, өз әрекеттерінін немесе әрекетсіздіктерінін заңдылығын
дәлелдеуге міндетті[2].
Өкімет салаларын бөлу принципі мемлекеттік өкіметті жүзеге асырудың
негізі ретінде тұтастай алғанда органдар мен атқару және заңдылық
өкіметтердін. лауазымды тұлғаларының әрекеттеріне соттың бақылауын қажет
етеді. Жекелеген жағдайларда сот бақылауы бұқаралық-құқықтық қарым-
қатынастардан (өкімет пен азаматтардың қарым-қатынастарынан) туындайтын
істерді қарау кезінде азаматтық сот ісі аясында жүргізіледі.
Бұқаралық-құқықтық қарым-қатынастардан туындайтын істерді қарау мен
шешу тәртібі Азаматтық іс жүргізу кодексінін 25, 26, 27, 28 және 29-
тарауларында бекітілген. Оларды қараудың негізіне жатады:
Сайлауға референдумға қатысушы азаматтар мен қоғамдық бірлестік-тердің
сайлау құқықтарын қорғау туралы арыздары бойынша iс жүргiзу;
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға уәкiлеттi органдардың
(лауазымды адамдардың) қаулыларына дау айту туралы істер бойынша іс
жүргізу;
Жергiлiктi атқарушы органдардың азаматтардың алқаби ретiнде қылмыстық сот
iсiн жүргiзуге қатысу құқықтарын бұзатын шешiмдерiне, әрекеттерiне
(әрекетсiздiгiне) дау айту жөнiндегi арыздар бойынша iс жүргiзу;
Мемлекеттік өкiмет, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, қоғам-дық
бірлестіктердің, ұйымдардың, лауазымды тұлғалардың және мемлекет
қызметшiлердiң шешімдері мен әрекеттерiне (немесе әрекетсiздiгiне) дау айту
туралы iс бойынша iс жүргiзу;
Нормативтiк құқықтық актiлердiң заңдылығына орай даулар туралы iс бойынша
iс жүргiзу;
Прокурордың органдар мен лауазымды адамдардың актiлерi мен iс-әрекеттерiн
заңсыз деп тану туралы жүгiнуi[3].
Соттың жүргізуі занда карастырылған бұқаралық қарым-қатынастары
туындаған өзге де істер қаралуы мүмкін.
Мемлекеттік органның, жергілікті басқару органының қоғамдық
бірлестіктің, ұйымның, лауазымды тұлғанын, мемлекеттік қызметкердің
шешімдерін, әрекеттерін (немесе әрекетсіздіктерін) жоққа шығару туралы
істерді азаматтың не болмаса мемлекеттік органнын тұратын жері бойынша
аудандық соттар қарайды.
Соттардың мемлекеттік органның, жергілікті басқару органының, қоғамдык
бірлестіктің, ұйымның, лауазымды тұлғаның, мемлекеттік қызметкердің
шешімдерін, әрекеттерін (немесе әрекетсіздіктерін) жоққа шығару туралы
заңдылыктарын қолдануы туралы нормативтік қаулыда мына даулардың ерекше
талап қою ісі тәртібімен емес, талап қою ісінің ережелері бойынша
қаралатыны көрсетілген:
соттың, сот төрешілерінің, прокурордың, тергеушінің, анықтаушының
азаматтық іс жүргізу, қылмыстық іс жүргізу, әкімшілік іс жүргізу заңдылықта-
рына қатысты шешімдерін, әрекеттерін жоққа шығару туралы арыздарды қараудың
өзге сот тәртібі бекітілген;
азаматтық-құқықтык, еңбек, тұрғын үй, отбасылық жер және өзге де жеке-
құқықтық қарым-қатынастардын субъектілері арасындағы даулар;
ішкі істер органдары, салык және кеден органдары жұмысшыларының осы
органдардың басшыларынын катаң айыппұл салу мен кызметтен босату туралы
бұйрықтарын заңсыз деп тану туралы арыздары;
акционерлік қоғамдардың, шаруашылық серіктестіктердің, тендерлік
комиссияның қабылдаған осы мекемелердің қатысушыларының және т.б.
мүдделеріне нұқсан келтіретін шешімдерін жоққа шығару туралы арыздары.
Қазақстан Республикасы Үкіметінін, министрліктердің және өзге де
республикалық атқару органдарының және Қазақстан Республикасы Президентіне
бағынышты, есеп беретін органдардың азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен
бостандықтарына қатысты жеке актілерін жоққа шығару туралы істерін облыстық
және оған тең соттар ҚР АІЖК 28-бабына сәйкес қарайды.
Аталған ережелер республикалық атқару органдарының, Қазақстан
Республикасының Президентіне бағынышты, есеп беретін органдардың аумақтык
құрылымдык бөлімшелеріне катысты емес екенін ескерген жөн.
Заңды тұлғанын және заңды тұлғалардың білімінсіз кәсіпкерлік кызметті
жүзеге асырушы азаматтардың мемлекеттік органның, жергілікті басқару
органынын шешімдері мен әрекеттерін жоққа шығару туралы істері арнайы
экономикалық соттарға сотты. Ерекше талап кою істері бойынша азаматтар өз
құқықтарының, бостандықтары мен заңды мүдделерінің бұзылғаны туралы белгілі
болған күннен бастап үш ай ішінде сотқа арыздануға құқылы.
Ерекше талап кою тәртібімен мемлекеттік органдардын қолдануда жеке, бір
реттік сипатқа ие актілері (бұйрықтар, жарлықтар, қаулылар) бойынша даулар
қаралатынын есте ұстаған дұрыс. Бұл актілер онын құқықтары мен міндеттерін
анықтау, өзгерту, тоқтату немесе тоқтата тұруды мақсат еткен белгілі бір
тұлғаға қолданылады.
Қызылорда қалалық сотымен іс жүргізу нормалары бұзылып, ерекше талап
қоюмен іс жүргізу бойынша 2, мамандандырылған ауданаралық экономикалық
сотымен 1 сырттай шешім қабылданғаны анықталды.
Талапкер А.Ахметовтың жауапкерлер Қызылорда қаласының әкімдігі және
шаруашылық жүргізу құқығындағы Тұрғын үйді бөлу,есепке алу және
жекешелендіру мемлекеттік коммуналдық кәсіпорнына қойған Қызылода қаласы
әкімдігінің 01.08.2007 жылғы №648 Азаматтарды тұрғын үй алу кезегінен
шығару туралы қаулысын заңсыз деп танып, бұзуды, өзін мемлекеттік
қызметкер ретінде 13.01.2004 жылы Қызылорда қаласы әкімінің атына өтініш
берген күнімен кезектегі тізімін қайта қалпына келтіру туралы азаматтық ісі
бойынша 27 ақпан 2012 жылы талапты қанағаттандырған сырттай шешім
қабылданған.
Статистикалық есепте іс лауазымды адамның әрекетіне дау айту санатына,
яғни ерекше талап қоюмен іс жүргізу тарауына қойылған.
Соттардың Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі 27-
тарауының нормаларын қолдануының кейбір мәселелері туралы Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының 24 желтоқсан 2010 жылғы №20 нормативтік
қаулысының 9-тармағына сай, ерекше талап қою бойынша іс жүргізу тәртібімен
қаралатын істерді сырттай іс жүргізу тәртібімен қарауға болмайды[4].
Сондай-ақ, АІЖК-нің 281 бабының 1-бөлігіне сай, лауазымды адамдар мен
мемлекеттік қызметшілердің шешімдері мен әрекеттеріне дау айту туралы
арызды сот заңды тұлға өкілінің, лауазымды адамның қатысуымен қарайды.
Аталған іс бойынша жауапкер-мемлекеттік орган болып табылатын заңды
тұлға бола тұрса да, бірінші сатыдағы сот жауапкер өкілінің сот отырысына
қатысуына тиісті шаралар қолданбай, негізсіз сырттай шешім қабылдаған.
Ерекше талап қоюмен іс жүргізудегі істі сырттай іс жүргізу тәртібімен
қарауға жатпайтыны 2007 жылы Жоғарғы Сотпен жасалған сот тәжірибесіне
шолуда да көрсетілген болатын.
2011 жыл және 2012 жылдың 6 айында қаралған мемлекеттік өкімет,
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, қоғамдық бірлестіктердің,
ұйымдардың, лауазымды адамдар мен мемлекеттік қызметшілердің шешімдері мен
әрекеттеріне дау айту жайлы азаматтық істерді қарау кезінде АІЖК-нің
кодексінің 27- тарауының және әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді
қарау кезінде АІЖК-нің 26-тарауының нормаларын қолдануы бойынша шолу
облыстық соттың 2012-жылдың екінші жартыжылдығына арналған жұмыс жоспарына
сәйкес 2011 және 2012 жылдың 1 жартыжылдығына жасалынды.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабы 2-тармағына сай
әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы
бар. Осыған орай жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың ҚР Конституциясында
және ҚР-ның өзге де заңдарында көзделген құқықтары, бостандықтары және
заңды мүдделері мемлекеттік органдардың және олардың лауазымды адамдарының
әрекеті салдарынан бұзылса немесе кедергі келтірілсе, азаматтар мен заңды
тұлғалар олардың әрекетіне сотқа шағымдана алады[5].
ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексінің 278 бабының 1 тармағында да азамат
және заңды тұлға мемлекеттік органның, жергілікті өзін-өзі басқару
органының, қоғамдық бірлестіктің, ұйымның, лауазымды адамның, мемлекеттік
қызметшінің шешіміне, әрекетіне(немесе әрекетсіздігіне) тікелей сотта дау
айтуға құқылы екендігі көзделген[3,107].
АІЖК-нің 27 тарауы Мемлекеттік өкімет, жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының, қоғамдық бірлестіктердің, ұйымдардың, лауазымды адамдар мен
мемлекеттік қызметшілердің шешімдері мен әрекеттеріне ( әрекетсіздігіне)
дау айту туралы іс бойынша іс жүргізу АІЖК-нің “Ерекше талап қоюмен іс
жүргізу“ атты 3-бөлімшесінде қамтылған.
2011 жыл және 2012 жылдың 6 айында қаралған мемлекеттік өкімет,
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, қоғамдық бірлестіктердің, ұйымдар-
дың, лауазымды адамдар мен мемлекеттік қызметшілердің шешімдері мен
әрекеттеріне дау айту жайлы қаралған азаматтық істердің статистикалық
мәліметтері төмендегідей:
АІЖК-нің 27-тарауы бойынша 2011 жылы облыс соттарында 179 іс өндірістен
аяқталған. Олардың 116-ы (64,8%) шешім шығару арқылы қаралса, 54 (46,6 %
шешім шыққан істерден алынған) іс бойынша арыз қанағаттан-дырылып, 62
(53,4%) іс бойынша арыз қанағаттандырусыз қалдырылған. Сондай-ақ 9 іс АІЖК-
нің 249-бабында көзделген негіздер бойынша өндірістен қысқартылса, 47 арыз
АІЖК-нің 249-бабы бойынша қараусыз қалдырылған, 7 іс соттылығы бойынша
қарау үшін жолданған.
2012-жылдың бірінші жартыжылдығында бұл санатта 97 іс өндірістен
аяқталып, оның 54-і (55,7 %) бойынша шешім қабылданған. 38 (70,4 %) іс
бойынша арыз қанағаттандырылса, 16 (29,6%) шешім арызды қанағаттан-дырусыз
қалдыру жайлы қабылданған. 4 іс өндірістен қысқартылса, 38 арыз қараусыз
қалдырылған. Соттылығы бойынша қарау үшін 1 іс жолданған.
Апелляциялық тәртіпте аталған санаттағы 68 шешім тексеріліп, оның 62-і
(91,2% тексерілген шешімдер) бойынша бірінші саты соттарының шешімі заңды
және негізді қабылдануына байланысты өзгеріссіз қалдырылған.
Апелляциялық саты сотымен 4 (5,9 %) шешімнің күші жойылған. Оның 1-і
бойынша іс қайта қарауға жолданса, 3 іс бойынша апелляциялық саты сотымен
жаңа шешім қабылданған. Сондай-ақ, 2 (2,9 %) сот шешімі өзгертілген.
Кассациялық тәртіпте аталған санаттағы 51 іс қаралып, оның 48-і (94,1%)
бойынша апелляциялық сот алқасының қаулысы өзгеріссіз қалдырылса, 1 іс
бойынша апелляция сотымен қабылданған шешім өзгеріссіз қалдырылған.
Апелляциялық саты сотының 2 (3,9 %) қаулысының күші жойылған. Олар
бойынша 1 іс қайта қарауға жолданса, 1 іс бойынша кассациялық сот алқасы-
мен жаңа шешім қабылданған.
2012 жылдың 1-жартыжылдығы апелляциялық тәртіпте 23 шешім тексеріл-ген.
Оның 18-і (78,3%) бойынша шешім өзгеріссіз қалдырылса, 2 (8,7%) іс бойынша
бірінші саты сотының шешімдерінің күші жойылған. Олардың 2-і бойынша да
апелляциялық саты сотымен жаңа шешім қабылданған.
Бірінші саты соттарының 3 (13,0 %) шешімі өзгертілген.
Кассациялық тәртіпте апелляциялық саты сотының 19 сот актісі тексеріл-
ген. Олар бойынша апелляциялық сот алқасының 17 қаулысы және 2 шешімі
өзгеріссіз қалдырылған.
АІЖК-нің 278 бабында шешімге, әрекетіне (әрекетсіздігіне) дау айту
туралы арыз сотқа беріледі деп көрсетілген, бірақ арыздың қандай талаптарға
сәйкес болуы көрсетілмеген.
Жоғарғы Сот заңның ұқсастығын пайдаланып, 2003 жылғы 19 желтоқсандағы
№10 нормативтік қаулысында арыз өз мазмұны бойынша АІЖК-нің 150 және 151
баптарында көрсетілген талаптарға сәйкес келуі керек деп түсіндірген.
Сондықтан, істердің осы санатына қатысты арызда арызданушы, сондай-ақ
шешімдері мен әрекеттеріне (немесе әрекетсіздігіне) дау айтылатын
мемлекеттік өкімет, жергілікті өзін өзі басқару органдары, лауазымды
адамдар мен мемлекеттік қызметшілер көрсетілуі керек.
Сот тәжірибесін зерттеу аталған санаттағы арыздарды өндіріске қабылдау,
қайтару, қабылдаудан бас тарту жөніндегі мәселелерді соттардың негізінен
дұрыс шешетіні, яғни негізді ұйғарымдар қабылдайтынын көрсетті[6].
Шолуға түскен істерді зерттеу аталған санаттағы даулардың ерекше талап
қоюмен іс жүргізу тәртібімен қаралатындығына қарамастан облыс соттарының
мұндай арыздарды талап арыз деп атап, іс бойынша тараптарды талапкер,
жауапкер деп көрсетіп, бұл санаттағы істердің өзіндік ерекшелігін
ескермей, талап қою өндірісінде қаралатын істер қатарында қабылдайтынын
көрсетті.
Заң талаптары бойынша азамат және заңды тұлға сотқа мемлекеттік
органның, жергілікті өзін-өзі басқару органының, қоғамдық бірлестік, ұйым,
лауазымды адам мен мемлекеттік қызметшінің әрекетіне дау айтқанда ол арыз
беруші болып табылады және соңғылары әрекетіне, шешіміне дау айтылып орган
немесе лауазымды адам, мемлекеттік қызметші ретінде ғана көрсетіледі, яғни
аталған органдар мен тұлғалар талап қою өндірісіндегідей талапкер мен
жауапкер деп аталмайды. Сондай-ақ мемлекеттік орган, лауазымды адам,
мемлекеттік қызметшінің әрекетінен, шешімінен құқығы мен бостындықтары
бұзылған тұлға сотқа талап арызбен емес, АІЖК-нің 278-бабына сәйкес
арызбен жүгінеді. Бұл мәселе осыған дейін шолу нысаны болып табылатын
санаттағы істерге жасалған шолуда көтерілгеніне қарамастан, жекелеген
соттардың қарапайым заң талаптарының тиісінше сақталуын қамтамасыз
етпейтіні көрінеді.
АІЖК-нің 170 бабына сәйкес, азааттық істерді сотта қарауға әзірлеу
бірінші сатыдағы соттың іс жүргізу сатысының қажетті бөлігі болып табылады
және тараптардың сот отырысына ұсынған дәлелдемелерін материалдық құқық
нормаларын қолдануға жататын тараптардың нақты құқықтары мен міндеттерін,
толық жан-жақты және объективті түрде зерделеу, заңды және негізделген
шешім шығару үшін қажетті жағдайлар жасайды.
Аталған заң талабы жекелеген істерді қарау барысында сақтала бермейтін-
дігі, формальды түрде жүргізілетіні анықталды.
Істерді қарауға әзірлеу негізінен АІЖК-нің 170 бабының мазмұнындағы сот
талқылауына істерді әзірлеу туралы анықтаманы көшіріп салумен шектеледі, ал
кейбір судьялар оны да жасамайды.
Істерді толық, жан-жақты және объективті түрде қарау үшін қажетті
жағдайлар жасауға әсер етпейді.
Аталған санаттағы істердің өз ерекшеліктері бар. Осы істерді сот
талқылауына әзірлеудің мақсаты: қойылған талап АІЖК-нің 27 тарауының
ережесі бойынша қаралуға жататындығы; шағымдалып отырған шешім, әрекет
(әрекетсіздік) азаматтардың қандай құқықтары мен бостандықтарын немесе
заңды тұлғалардың заңмен қорғалатын қандай мүдделерін бұзғандығы; істерді
қараған кезде соттың материалдық құқықтың қандай нормаларын қолдануы керек
екендігі сияқты осындай мәселелерді анықтау болып табылады.
Сонымен қатар, Азаматтық істерді соттың қарауына әзірлеу туралы ҚР
Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысының 1-тармағында ҚР АІЖК-нің істі соттың
қарауына әзірлеуді қамтамасыз ету жөніндегі 166-бабының 2-бөлігінде
көрсетілген міндеттерді жүзеге асыру мақсатында судьялар арыздарды сот
өндірісіне қабылдаған кезден бастап, сотқа берілген арыздардың дәлелдеме-
лермен негізделгендігі, АІЖК-нің 150 және 151 баптарының талаптарына сәйкес
келуін ескерулері қажеттігі көзделген[7].
Аталған заң талабы жекелеген істер бойынша орындалмайтыны көрінеді.
Мысалы: талапкер Теренозек Құрылыс Материалдары ЖШС-нің жауапкер
Сырдария ауданы бойынша салық басқармасына салықтық тексеру нәтижелері
туралы 06.05.2011 жылғы №8 санды хабарламаның күшін жою жайлы азаматтық ісі
бойынша әзірлік жүргізу туралы 23 қыркүйек 2011 жылғы ұйғарымында
жауапкерге талап арыздың көшірмесін тапсыруға, іске қатысушы тұлғалар сотқа
қатысу үшін сенім хаттарды сотқа тапсыруға, іске қатысушы тұлғаларға АІЖК-
нің 47 бабында көрсетілген құқықтары мен міндеттерін түсіндіруге деген
сөздермен шектелген.
Кейін, 29 қыркүйек 2011 жылғы ұйғарымымен істі уақытылы және дұрыс
қаралуын қамтамасыз ету мақсатында және әзірлік жұмыстарын толық жан-жақты
жүргізілмегеніне байланысты істі әзірлеу мерзімін 7 қазан 2011 жылға дейін
ұзартқан.
Сонымен қатар, іс бойынша тараптарды талапкер және жауапкер деп атап
көрсетілгеніне назар аудармағаны көрінеді.
Арызданушы Куат МонтажАвтоматика жауапкершілігі шектеулі серіктестігі
мемлекеттік орган Қызылорда қалалық салық басқармасына 2 наурыз 2011
жылғы №07000004849 санды хабарламасының күшін жою жайлы азаматтық ісі
бойынша әзірлік жүргізу туралы 6 сәуір 2011 жылғы ұйғарымын-да жауапкерге
талап арыздың көшірмесін тапсыруға және 13 сәуірге дейін қарсылықтарын
беруге деген сөзбен шектелген.
Жоғарыдағы аталған мән-жайлардан судьяның арызды өндіріске қабылдау
және істі сот мәжілісіне әзірлеу жұмыстарын тиісті деңгейде жүргізбеуі
салдарынан көрсетілген кемшіліктердің орын алып отырғанын байқауға болады.
Ерекше талап қойылған іс жүргізу істерін сот ісін жүргізудің жалпы
ережелері бойнша қаралады және шешіледі.
Ерекше талап қою бойынша іс жүргізу талап қою бойынша іс жүргізудің
бір түрі болып табылады, оның ерекшеліктері бар.
Соттардың Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі 27
тарауының нормаларын қолдануының кейбір мәселелері туралы Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының 24 желтоқсан 2010 жылғы №20 нормативтік
қаулысының 9 тармағында нақты көрсетілген.
1) дау АІЖК-нің 278 бабының бірінші бөлігінде көрсетілген субъектілердің
азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтарын, бостандықтарын және заңмен
қорғалатын мүдделерін бұзған шешімдеріне, әрекеттеріне (әрекетсіздігіне)
шағым беру арқылы шешіледі;
2) іс сырттай іс жүргізу тәртібімен қарауға болмайды;
3) істі бітімгершілік келісіммен аяқтауға болмайды;
4) аталған санаттағы істер бойынша талап қоюдың қысқартылған мерзімі және
істерді қараудың қысқартылған мерзімі белгіленген.
Ерекше талап қою бойынша іс жүргізу талап қою бойынша іс жүргізудің
бір түрі болғандықтан, осы санаттағы істерді қарау АІЖҚ-нің 14, 19, 20,
және 21 тарауларының нормалары сақтала отырып, талап қою бойынша іс жүргізу
тәртібімен жүргізіледі. Шолуға түскен істердің арасында заң талаптарын
сақтамай, сот істі сырттай іс жүргізу тәртібімен қараған істер орын алғаны
анықталды.
Қызылорда қалалық сотына шағым беруші Г.Касыбаева Қызылорда
қаласының әкімдігі, Қалалық тұрғын үй коммуналдық шаруашылық, жолаушылар
көлігі және автомобиль жолдары бөлімі Мемлекеттік мекемесі 29 желтоқсан
2003 жылғы №3308 санды Қызылорда қаласы әкімінің шешімін орындауға
міндеттеп, мемлекеттік тұрғын үй қорынан тұрғын үй алуға кезекке 29
желтоқсан 2003 жылдан бастап тіркелген деп белгілеу жайлы жүгінген.
Бірінші саты соты, жауапкерлер сот отырысының өткізілетін орны мен
уақыты тиісті түрде хабарланған. Алайда, жауапкерлер келмей қалуының
дәлелді себептерін хабарламаған және істі өзі жоқта қарауды сұрамаған деп,
істі сырттай іс жүргізу тәртібімен қараған .
АІЖК-нің 281 бабына сәйкес сот отырысының өткізілетін орны мен уақыты
туралы тиісті түрде хабарланған адамдардың қайсыбірінің сот отырысына
келмей қалуы арыздың қаралуына кедергі болмайды.
Заңның осы ережесі ерекше талап қойылған іс жүргізу істерін сырттай сот
ісін жүргізіп қараудың көзделмегенін білдіреді. Бұл заң талаптарына сот
жете мән бермегені көрінеді.
Сонымен қатар, шешім 19 шілде 2011 жылы қабылданғанымен сырттай
шешімнін тұп нұсқасында 19 шілде 2009 жыл деп қате көрсетілген.
АІЖК-нің 230 бабына сай, сот өз бастамашылығымен шешімде жіберілген
қате жазуларды түзетпей тараптарға жолданғаны көрінеді.
Сырттай шешім арызданушы Е.Алпысбаевтың ісі бойыншасудья Ә.Абу,
арызданушы Қазалы аудандық білім бөлімі мемлекеттік мекемесінің ісі
бойынша да шығарылған.
Шолуға түскен істердің арасында істі бітімгершілікпен аяқталған
істерде орын алғаны анықталды. Осы санаттағы істерді қараған кезде
тараптарға істі бітімгершілік келісіммен аяқтау құқығын түсіндіруге
болмайды, өйткені, АІЖК-нің 27 тарауындағы тәртіпте қаралатын істер жария-
құқықтық даулардан туындаған істер болып табылады.
Сот орындаушылардың шешімдеріне, әрекеттеріне (әрекетсіздігіне)
неғұрлым жиі дау айтылады. Осы санаттағы істер АІЖК-нің 240-5, 240-6
баптарында және Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі
туралы Заңның 87 бабында белгіленген тәртіпте қаралады.
Шешімдерге дау айту туралы өтініштер бойынша істер ерекше талап қою
бойынша іс жүргізу тәртібінде қаралуға жатады. Мысалы: М.Алтаева сотқа
берген арызында, 3 мамыр 2011 жылғы Жаңақорған аумақтық сот орындаушы-лар
бөлімінің орындаушысы А.Жанибековтың қаулысымен атқарушылық іс бойынша
өндіріс қысқартылғанын, ол қаулыны енді білгенін, қаулымен келіспейтінін,
себебі өндірісті қысқарту туралы арызды өзіне айтпай өз атынан қол қойып
азаматтық іске қатысқан О.Құрбанов бергенін, оған азаматтық іске қатысуға
берілген сенім хаттың мерзімі өтіп кеткенін, оны сот орындаушы
зерттемегенін, өзі білмегенін көрсетіп, қаулының күшін жоюды сүрап сотқа
жүгінген.
Жаңақорған аудандық сотының 2012 жылғы 3 мамырдағы ұйғарымымен
тараптар өз ара бітімгершілікке келгенін, осы бітімгершілікті соттың
бекітуін қабылдау туралы арызын қабылдап, бітімгершілік бекітілді.
Яғни, егер, арызда жеке құқықтық қатынастар көзделсе, онда іс талап
қойылған іс жүргізуде қаралуы қажет. Жария-құқықтық құқық қатынастарынан
(билікке және бағынысқа қатысты) туындайтын даулар ерекше талап қойылған іс
жүргізу істері тәртібінде қаралуға жатады.
Жоғарыда көрсетілген іс ерекше талап қойылған іс жүргізу істері
тәртібінде қаралған.
АІЖК-нің 282-бабының 3-бөлігінің талабы бойынша соттың шешімі жол
берілген заң бұзушылықтарды жою үшін шешімдері мен әрекеттеріне дау
айтылған мемлекеттік органның, жергілікті өзін-өзі басқару органының,
қоғамдық бірлестіктің, ұйымның басшысына, лауазымды адамға, мемлекеттік
қызметшіге не бағыныштылығы бойынша жоғары тұрған органға, ұйымға немесе
лауазымды адамға сот шешімі заңды күшіне енгеннен кейін үш күн ішінде
жіберіледі.
Осы баптың мағынасынан осы санаттағы істер бойынша заңды күшіне енген
шешімдердің тікелей әрекеті немесе шешіміне дау айтылып отырған органға
орындау үшін жіберілетінін ұғуға болады, яғни атқарушы парағын толтырудың
және оны орындауға ұсыну үшін арызданушыға берудің қажеті жоқ.
Осыған қарамастан, Қызылорда мамандырылған ауданаралық экономика-лық
сот Қызылорда аз тонналық мұнай өндеу зауыты ЖШС-нің жауапкер Қазақстан
Республикасы Әділет Министрлігінің Сот актілерін орындау комитетінің
Қызылорда облысы бойынша сот актілерін орындау Департаменті мемлекеттік
мекемесінің Қызылорда №2 аумақтық бөлімінің мемлекеттік сот орындаушы
Қ.Нұрпейсовтың 23.02.2011 жылғы қаулысының күшін жоюды және Қызылорда
облысы бойынша сот актілерін орындау Департаменті мемлекеттік мекемесіне
Банк Центр Кредит банкісіндегі есеп шотына тыйым салудан босатып,
301 414 тенге дипозиттік есеп шотқа аударылған ақшаны кері қайтаруды
сұраған азаматтық ісі бойынша шешім заңды күшіне енген соң атқарушы
парағын жазып, оны орындауға ұсыну үшін арызданушыға жіберген .
Алайда, сот шешімі өз еркімен орындалмаған жағдайда, сот арызданушы-ның
арызы бойынша атқару парағын жазып береді және оны аумағы бойынша сот
қаулыларын орындауға уәкілетті тиісті органға орындау үшін жіберуі керек.
АІЖК-нің 282-бабының 4-бөлігінің талабы бойынша шешімнің орындалғаны
туралы сотқа, азаматқа немесе заңды тұлғаға сот шешімі алынған күннен
бастап бір ай мерзімнен кешіктірілмей хабарлануға тиіс[3,109]. Бұл жағдайда
сотпен шешім заң талабына сәйкес нақты әрекетіне дау айтылып отырған
органға орындауға жолданбағандықтан, оның орындалу барысын қадағалауға
мүмкіндік жоқ және 11.10.2011 жылы орындауға жолданғанына қарамастан, іске
шешімнің орындалғанын бекітетін дәлелдемелер тіркелмеген.
АІЖК-нің 282-бабының 4-бөлігіне сай шешімнің орындалғаны туралы сотқа,
азаматқа немесе заңды тұлғаға сот шешімі алынған күннен бастап бір ай
мерзімнен кешіктірілмей хабарлануға тиіс. Сот шешімінің орындалмағаны үшін
кінәлі лауазымды адамдар заңда көзделген жауаптылықта болады.
Жоғарыда көрсетілген іс бойынша сот шешімінің орындалғаны жайлы сотқа
хабарланбаған, өз кезегінде сот та сот шешімінің 1 айлық мерзім ішінде
орындалуы жайлы заң талабының сақталуын қамтамасыз етуге шаралар
қолданбаған.
Шолуға түскен істерді зерттеу облыс соттарының аталған санаттағы
істерді негізінен заң талаптарына сай қарап, сот әділдігін жүзеге асыру
барысында заңды және негізді сот актілерін қабылдайтындығын көрсетті.
Дегенмен соттар :
1. осы санаттағы істердің өзіне тән ерекшеліктеріне, яғни олардың
ерекше талап қою өндірісінде қаралатындығына;
2. істі сотта қарауға әзірлеу жөніндегі іс-әрекеттерді тиісінше
жүргізіп, тараптардың істі дұрыс шешу үшін қажетті дәлелдемелерді ұсынуын
қамтама-сыз етіп, іске қосымша тартылуға тиісті тұлғаларды анықтауға;
3. осы істер бойынша қабылданатын сот шешімінде қамтылуға тиіс
жайларға;
4. шешімді орындауға жолдау тәртібін сақтап, әрбір азаматтың, заңды
тұлғаның бұзылған немесе даулы конституциялық құқықтары мен бостандық-
тарының немесе заңмен қорғалатын мүдделерінің сот арқылы қалпына
келтірілуін қамтамасыз етуге назар аударуы тиіс деп санаймыз[6,34].
1.2 Ерекше талап қоюмен істерді қараудың ерекшеліктері
Ерекше талаптың сот өндірісінің өзіне тән мынандай ерекшеліктері бар:
1. Ерекше талаптың өндірісте істі қозғаудың құралы ретінде талп арыз
емес арыз беріледі.
2. Арыз берудің мерзімі әрбір іс үшін заңда белгіленген, және істі
қарау мерзімі біршама істер үшін қысқартылған.
3. Іс бойынша 1 тарап азамат немесе қоғамдық бірлестік ал, 2-ші тарап
мемлекеттік орган немесе ұйғарымның лауазымды адам болып табылады.
4. Ерекше талаптың өндірісте талаптан бас тарту немесе бітімгершілік
келісіміне келу мүмкіндігі болмайды.
5. Сотқа арыз беруге арналған мерзімдер әрбір іс бойынша жеке
көрсетілген.
6. Аумақтық соттылық ережелерінде ерекшеліктер қарастырылған.
Істерді сот отырысында қарау үшін мемлекеттік органның қоғамдык
бірлестіктін басшысы, лауазымды тұлға немесе мемлекет қызметкері шақыры-
лады, сот олардың келу міндетті деп есептейтін ұйғарым шығарады. Аталған
органдардың басшылары мен лауазымды тұлғалар сот отырысына келуден
жалтарған жағдайда ҚР АІЖК 120-бабына сәйкес оларды еріксіз келтіру туралы
ұйғарым шығарылуы мүмкін.
Бұқаралық құқықтық қарым-қатынастардан туындаған істерді талқылаудың
мынадай ерекшеліктері бар:
а) сот кызметінің такырыбына жеке құкықтық қарым-қатынастарға қарағанда
императивтік және өкімдік сипатқа ие бұқаралық-құқықтық қарым-катынастар,
оның түрлі атқару органдары және лауазымды тұлғалар бастаған мемлекеттік
органдардың міндетті түрде қатысуы жатады. Сот азаматтық емес, әкімшілік,
сайлау, салық не болмаса өзге құқық туралы дауларды шешеді;
б) азаматтық сот ісінде қатысушылардың бірі ретінде атқару өкіметінің
тиісті органы не болмаса жергілікті басқару органы, лауазымды тұлға
сөйлейді. Бұл сот ісінде арызданушылар азамат, ұйым, атқару өкіметінің
органдары не болмаса жергілікті басқару органы, лауазымды тұлға, өз
кұзыретінін шегінде прокурор болып табылады;
в) бұқаралық құкықтык қарым-қатынастары туындаған істер бойынша талап
кою ісінде колданылатын бейбіт келісімді жасауға, істі аралык сотгардың
шешуіне беруге, талап кою бол майтындыктан карама-қарсы талап қоюға, сондай-
ақ талапты мойындау, талаптан бас тарту сиякты іс жүргізу әрекеттерін
жүргізуге болмайды;
г) бұқаралық құқықтық қарым-қатынастары туындаған істер бойынша сырттай
сот ісі қолданылмайды[8].
Бұқаралық құқықтық қарым-қатынастардан туындаған істерді әдетте соттар
жеке қарайды, ал сайлау комиссиясын, рерферендум комиссиясын қайта құру
туралы істерді үш сот төрешісі алқалы түрде қарауы мүмкін.
ҚР АІЖК 273, 281, 284-баптарына сәйкес бұқаралық құқықтық қарым-
қатынастардан туындаған істерді сот азаматтар мен заңды тұлғалардың
арыздары бойынша қарайды. Арызда, шағымда қандай шешімдердін, әрекеттердің
(әрекетсіздіктердің) заңсыз деп тану керектігі, осы шешімдермен,
әрекеттермен (әрекетсіздіктермен) кандай құқықтар мен бостандықтардың
бұзылғаны көрсетілуі тиіс. Азаматтардың немесе заңды тұлғалардың жоғарғы
органға арыз беруі арызды сот ісіне қабылдаудан бас тартуға негіз бола
алмайды.
Осы санаттағы істер бойынша прокурор азаматтардың немесе ұйымдардың
өтініштері бойынша сотқа олардың құкықтары мен заңды мүдделерін қорғау үшін
арыз беруге құқылы. Мемлекеттік органның немесе лауазымды тұлғаның құқықтық
актісін және әрекетін заңсыз деп таныған жағдайда, наразылыкты тиісті
мемлекеттік орган немесе лауазым-ды тұлға кабылдамағанына байланысты
прокурордын сотқа берген арызы ҚР АІЖК 29-бабының ережелері бойынша қаралуы
тиіс.
Егер де сотқа арыз беру кезінде сот ведомстволык бағынышты сотта құқық
туралы даудың барын анықтаса, сот төрешісі арызды қозғаусыз қалдырады және
арыз берушіге талап қою арызын ҚР АІЖК 150 және 151-баптарына сәйкес қайта
рәсімдеу қажеттігін түсіндіреді. Бұл ретте істің соттылық ережесі бұзылатын
болса, сот төрешісі арызды қабылдаудан бас тартады.
Нормативтік құқықтық актіні заңға қайшы келген деп тану туралы арызды
қараған кезде аталған актіні қабылдауға негіз болған мән-жайларды дәлелдеу
міндеті актіні қабылдаған мемлекеттік органға немесе лауазымды тұлғаға
жүктеледі. Сот, құқықтық қарым-қатынастардан туындаған істерді қарап шешім
шығарарда дәлелдемелерді осы бастамасы мен істі дұрыс шешу үшін оны
алдыруға (талап-тануға) құқылы[9].
Бұқаралық құқықтық қарым-қатынастардан туындаған істерді қарап, шешу
барысында сот жоққа шығарудың тақырыбына — мемлекеттік органның немесе
лауазымды тұлғаның шешімі немесе әрекеті (әрекетсіздігі) екендігін анықтауы
тиіс. Егер де мемлекеттік органның, жергілікті басқару органынын, коғамдык
ұйымдардың, лауазымды тұлғалар мен мемлекеттік қызметкердің шешімі жоққа
шығарылатын болса, бұл шешімді кімнің шығарғанын және кандай құкықтың
(азаматтық әкімшілік, зейнеткерлік және т.б.) бұзылғанын анықтау қажет.
Істін, барлық мән-жайлары мен азаматтар мен заңды тұлғалардың арыздары
негізді екендігін анықталғаннан кейін сот шешім шығарып, онда мыналарды
көрсетіп, тануы тиіс:
азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін бұзған мемлекеттік органның, жергілікті баскару органының,
қоғамдык бірлестіктің, ұйымның, лауазымды тұлғаның, мемлекеттік
қызметкердің заңсыз құқықтық актісін жоқка шығару туралы;
егер де тәртіп бұзушылық анықталмаса, осы тұлғалар мен органдардың
арыздарын қанағаттандырудан бас тарту туралы;
меншік иесінің немесе өздеріне тиеселі мүлікке иелік ету, пайдалану,
жарлық ету құқығы бұзылған жағдайда мемлекеттік басқару органының не
болмаса лауазымды тұлғанын заңға сәйкес келмейтін жеке актісін жарамсыз деп
тану.
Мемлекеттік органның және өзге органның қабылдаған нормативті-құқықтық
актісін заңсыз немесе занға сәйкес келмейді деп таныған жағдайда сот тиісті
мемлекеттік органға, жергілікті басқару органына, қоғамдық бірлестікке,
ұйымға, лауазымды тұлғаға немесе мемлекет кызметкеріне азаматтар мен заңды
тұлғалардың бұзылған құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін
толықтай қалпына келтіру міндетін жүктейді. Арызды канағаттандыру туралы
сот шешімінде жоққа шоғарылған шешіммен, әрекетпен (әрекетсіздікпен) жоққа
шығарыл-ған құқықтык акті мен жіберілген күкык бүзушылыктарды кал-пына
келтіру үшін жасалынатын іс-өрекеттер керсетілуі тиіс.
ҚР АІЖК 282-бабына сәйкес бұқаралық құқықтық қарым-қатынастары
туындаған істер бойынша сот шешімі заңды күшіне енгеннен кейін іске
қатысушы тұлғалар, сондай-ақ өзге де тұлғалар сотта сол талаптармен, сол
негізде арыздана алады. Демек, осы санаттағы істер бойынша сот шешімінін,
заңды күші егер де олардың арыздарының тақырыбы мен негізі сәйкес келсе,
барлық тұлғаларға арналған. Сондықтан да, егер де сол тақырып бойынша сот
шешім қабылдаған болса және ол заңды күшіне енген болса, сот төрешісі
арызды қабылдаудан бас тартады немесе бұқаралық-құқықтық қарым-
қатынастардан туындаған істер бойынша сот ісін тоқтатады[10].
Сот шешімі заңды күшінен енгеннен кейін үш күн ішінде заңды бұзған
кемшіліктерін жою үшін шешімі мен әрекеті жоққа шығарылған сол мекеменің
басшысына не болмаса органға бағыныштылық тәртібімен жоғарғы тұрған
органға, ұйымға не лауазымды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диплом жұмысы Ерекше талап қоюмен іс жүргізу ерекшеліктері тақырыбына
арналған.
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан тұрады.
Бірінші тарау ерекше талап қоюмен іс жүргізу түсінігі, мәні,
ерекшеліктері, ол екі бөліктен тұрады.
Екінші тарау ерекше талап қоюмен қаралатын істердің түрлері деп
аталады, ол алты бөліктен тұрады.
Көлемі 64 бет.
Пайдаланған әдебиеттер саны - 56
Орындаған студент - Курбанова Ж.
Жетекшісі – Есенбекова П.Т.
Жылы: 2013
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1. Ерекше талап қоюмен іс жүргізу түсінігі, мәні, ерекшеліктері
1. Ерекше талап қоюмен іс жүргізудің түсінігі,
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2. Ерекше талап қоюмен істерді қараудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ...20
2 Ерекше талап қоюмен қаралатын істердің түрлері
2.1 Сайлауға референдумға қатысушы азаматтар мен қоғамдық
бірлестіктердің сайлау құқықтарын қорғау туралы арыздары
бойынша iс
жүргiзу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..33
2.2 Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға уәкiлеттi
органдардың (лауазымды адамдардың) қаулыларына дау айту туралы
істер бойынша іс
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .36
2.3 Жергiлiктi атқарушы органдардың азаматтардың алқаби ретiнде
қылмыстық сот iсiн жүргiзуге қатысу құқықтарын бұзатын
шешiмдерiне, әрекеттерiне (әрекетсiздiгiне) дау айту жөнiндегi
арыздар бойынша iс
жүргiзу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...43
2.4 Мемлекеттік өкiмет, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының,
қоғамдық бірлестіктердің, ұйымдардың, лауазымды тұлғалардың және
мемлекет қызметшiлердiң шешімдері мен әрекеттерiне (немесе әрекетсiздiгiне)
дау айту туралы iс бойынша iс
жүргiзу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .46
2.5 Нормативтiк құқықтық актiлердiң заңдылығына орай даулар туралы
iс бойынша iс жүргiзу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..52
2.6 Прокурордың органдар мен лауазымды адамдардың актiлерi мен
iс-әрекеттерiн заңсыз деп тану туралы
жүгiнуi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..62
Нормативтік сілтемелер
Осы дипломдық жұмыста келесі сілтемелер қолданылған:
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы, 30.08.1995 ж.
(07.10.1998ж. және 21 мамыр 2007 жылғы енгізілген өзгерістер мен
толықтырулармен)
2 ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі. Алматы 1999ж. (2012.01.07 берілген
өзгерістер мен толықтырулармен)
3 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Соттардың Қазақстан
Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі 27-тарауының нормаларын
қолдануының кейбір мәселелері туралы 24 желтоқсан 2010 жылғы №20
нормативтік қаулысы
4 Қазақстан Республикасындағы жергiлiктi мемлекеттiк басқару және өзiн-өзi
басқару туралы 2001 жылғы 23 қаңтардағы N 148 Заңы
5 Мемлекеттік қызмет туралы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 23
шілдедегі № 453-1 Заңы (2012.05.07. берілген өзгерістер мен толықтыру-
ларымен)
6 ҚР Жоғарғы Сотының Азаматтық істерді соттың қарауына әзірлеу туралы
нормативтік қаулысы
7 Қазақстан Республикасының Республикалық референдум туралы
Конституциялық заңы. 2.11. 1995 ж
8 Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы Конституциялық заңы
28. 09. 1995ж.
9 Қазақстан Республикасының Алқабилер туралы заңы 1.01.2007
10 Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының 2004 жылғы 26 қарашасында
шыққан Соттардың әкімшілік құкық бұзушылық туралы заңдылықтарды колданудың
кейбір мәселелері туралы № 18 нормативті қаулысы
Қазақстан Республикасының Прокуратурасы туралы ҚР Президентінің заң күші
бар жарлығы, 21.12.1995ж.
11 ҚР Азаматтық кодексі. Алматы 27.12. 2004ж. (берілген өзгерістер мен
толықтырулармен)
12 Қазақстан Республикасының Салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы заңы (Салық кодексі) 10.12.2008 ж.
13 Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 30
қаңтардағы № 155-II Кодексі (2013.06.03. берілген өзгерістер мен
толықтырулармен)
14 Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы "Қазақстан Республикасының
сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы". 25желтоқсан, 2000 Егемен
Қазақстан. 25 желтоқсан, 2000.
15 Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының 2010 жылғы 12-ші тамызындағы №46
бұйрығымен бекітілген Азаматтық істер бойынша сот актілерінің заңдылығын
прокурорлық қадағалауды ұйымдастыру және азаматтық іс жүргізуде мемлекеттің
мүддесіне өкілдік ету жөніндегі Нұсқаулық
Анықтамалар
Осы дипломдық жұмыста келесі анықтамалар қолданылған:
Ерекше талап қоюмен іс жүргізу - әкімшілік-құқықтық қатынастардан
туындаған азаматтық істердің заңмен бекітілген түрлердің 1 сот
инстанциясында қарап шешілу тәртібі. Ерекше талап өндірісіндегі істер сот
өндірісінің жалпы ережелерін қолдана отырып шешіледі.
Нормативтік құқықтық актілердің заңдылығына орай даулар туралы іс
бойынша іс жүргізу - мемлекеттік органның немесе лауазымды адамның қабыл-
данған немесе жарияланған нормативтік құқықтық актісімен азаматар, мен
заңды тұлғалар келіспеген жағдайда бұл актіні заңға толық немесе жекелеген
бөлігіне қайшы келеді деп тану тұралы арызбен сотқа жүгінуге құқылы.
Мемлекеттік өкімет, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, қоғамдық
бірлестіктердің, ұйымдардың, лауазымды тұлғалар мен мемлекеттік
қызметшілердің шешімдері мен әрекеттеріне дау айту туралы істер бойынша іс
жүргізу - кез-келген азамат немесе заңды тұлға мемлекеттік органның,
лауазымды адамның, мемлекеттік қызметшінің, ұйымның шешіміне, әрекетіне
сотта дау айтуға құқылы. Азамат немесе заңды тұлға құқықтары бұзылғаны
тұралы өздеріне мәлім болған күннен бастап үш ай ішінде сотқа арызбен
жүгінуге құқылы. Арыз бір ай мерзім ішінде арызданушы тұлғаның және
әрекетіне дау айтылып отырған ұйым басшының қатысуымен қаралады.
Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы істерді қарауға уәкілетті органдар
мен лауазымды адамдардың қаулыларына дау айту туралы істер бойынша іс
жүргізу - кез-келген ұйғарымдардың лауазымды адамдары шығарған әкімшілік
құқық бұзушылық туралы істер жөніндегі қаулыларына әкімшіілік жауапты-лыққа
тартылған адамдар мен олардың өкілдері сотқа шағымдануға құқық бар.
Сайлауға, референдумға қатысушы азаматтар мен қоғамдық бірлестік-тердің
сайлау құқықтарын қорғау туралы арыздар бойынша іс жүргізу - сайлау
комиссиясының немесе басқа да лауазымды адамдардың шешімімен, әрекетімен
немесе әрекетсіздігімен сайлау немесе сайлану құқығым бұзылды деп санайтын
азамат немесе қоғамдық бірлестік арыз жазу арқылы сотқа жүгінуі мүмкін.
Прокурордың органдар мен лауазымды адамдардың актілері мен іс-
әрекеттерін заңсыз деп тану туралы жүгінуі - заңға сәйкес келметін
нормативтік құқықтық актіге немесе жеке қолданылатын құқықтық актіге сондай-
ақ мемлекеттік органның немесе лауазымды адамның іс-әрекетіне прокурор
наразылық келтіруге құқығы бар. Наразылықты он күн мерзім ішінде акт
қабылдаған орган, прокурордың қатысуымен қарауы тиіс. Наразылықта прокурор
қабылданған актінің күшін лауазымды жоюды немесе Конституцияға
сәйкестендіруді талап етеді. Егер наразылықты мемлекеттік орган немесе
лауазымды адам қабылдамаған жағдайда прокурор наразылық келтірілген актіні
немесе іс-әрекетті заңсыз деп тану туралы арызбен сотқа жүгінеді.
Белгілеулер мен қысқартулар
ҚР – Қазақстан Республикасы
АІЖК – Азаматтық іс жүргізу кодексі
АК – Азаматтық кодекс
ӘҚБтК - Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодексі
АҚШ – Америка Құрама Штаттары
БАҚ - Бұқаралық ақпарат құралдары
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының Конституциясындағы 13-
бабында әрбір азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот жүзінде қорғау
карастырылған және нормативті құқықтық актілерді, шешімдерді қабылдау
кездерінде азаматтардың құқықтарын бұзған мемлекеттік органдар, жергілікті
басқару органдарының әрекеттерінен, лауазымды тұлғалардың құқыққа қарсы
әрекеттері немесе әрекетсіздіктерінен азаматтар мен заңды тұлғалардың
құқықтары мен мүдделерін қорғайды. Азаматтардың өкіметпен келіспеушілігі
бұқаралық қарым-қатынастары туындайтын сот ісіне тән белгі болып табылады.
Қорғау туралы сотқа жүгінген тұлғалар мемлекеттік органдар олардың
құқықтары мен бостандықтарын бұзды не болмаса сол құқықтарын жүзеге асыруға
кедергі болды деп есептейді. Адам мен азаматтың конституциялық құқықтары
мен бостандықтары ретінде осы субъектілердің Конституцияда бекітілген
құқықтары мен бостандықтары түсініледі. Кейде бұл құқықтарды тұлғаның
негізгі құқықтары мен бостандықтары деп атайды.
Әдебиетте "қазіргі кезде адамның негізгі құқықтары ретінде...
мемлекеттің конституциясы мен адам құқықтары жөнінде халықаралық құқықтық
құжаттарда белгіленген құқықтарды түсіну керек..." делінген ой бар. Сонымен
қатар "адамның кез келген негізгі құқығы конституциялық бекітілуіне
қарамастан әрбір қатысушы мемлекет тарапынан танылуы қажет", — деген
пікірді де айтып кетуіміз керек[1].
Әкімшілік-құқықтық қатынастардан туындаған азаматтық істердің заңмен
бекітілген түрлердің бірінші сот инстанциясында қарап шешілу тәртібі ерекше
талаптың өндіріс деп аталады. Ерекше талап өндірісіндегі істер сот
өндірісінің жалпы ережелерін қолдана отырып шешіледі. Оған сот өндірісінің
қағидалары, іс жүргізудің сатылары, дәлелдеу тәртібі, сот мәжілісінің
хаттамасы істі қысқарту, арызды қараусыз қалдыру негіздері т.б. ережелер
кіреді.
Ғылыми жаңалық және ғылыми жаңалықтар жағдайы. Зерттеу барысында
теориялық ережелер жүйесі негізінде ерекше талап қоюмен іс жүргізудің
қалыптасуы мен дамуы сұрақтарына байланысты көзқарастар анықталады. Сонымен
қатар, ерекше талап қоюмен қаралатын істердің түрлері жеке – жеке
тоқталып, олардың құқықтық табиғаты және ерекшеліктері айқындалады және
жетілдіру жолдары қарастырылады.
Практикалық қажеттілігі. Зерттеудің нәтижесінде жасалған қорытынды
тұжырымдар азаматтық сот ісін жүргізудің міндеттерін орындауды құқықтық
қамтамасыз етуге бағытталған өзекті мәселелерді, кешенді зерттеуге
тырысумен сипатталады және Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу
заңдарын жетілдіру мәселелеріне байланысты қолданылуы мүмкін.
Ғылыми мәселелерді қазіргі жағдайда шешуі. Ерекше талап қоюмен іс
жүргізу – бірінші сатыда сотта іс жүргізудің бірі болып табылады. Азаматтық
іс жүргізу теориясы мен тәжірибесінде бұл сұраққа көптеген авторлар көңіл
бөлген болатын және оған байланысты көптеген зерттеулер жүргізілген. Ерекше
талап қоюмен іс жүргізу ерекшеліктерін зерттеу өзінің өзектілігін
жоғалпайды, себебі олар күнделікті өмірмен және қоғамды қорғауға бағыттал-
ған тәжірибелік қызметпен тығыз байланыста. Ғалымдар ерекше талап қоюмен
іс жүргізудің кең, ауқымды түсіндірмесін беріп, оның негізгі
компоненттерінің құрамын толық, жан-жақты талдауына және ашып беруге
тырысады.
Болашақ заңгер үшін осы жоғарыда аталған институтты айқындап, олардың
түрлерін, өзіндік ерекшеліктерін, қазіргі қоғамда кездесіп отырған олардың
теориялық және тәжірибелік мәселелерін зерттей білу маңызды деп ойлаймыз.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - біріншіден, ерекше талап қою мен іс
жүргізудің түсінігі, мәнін, ерекше талап қоюмен істерді қараудың ерекшелік-
терін айқындау, оларды жүзеге асыру барысында кездесетін мәселелерді шешу
жолдарын қарастыру, екінші жағынан, олардың құқықтық қатынастарда алатын
орнын белгілеп беру мақсатын, сондай-ақ ерекше талап қоюмен қаралатын
істердің әрқайсысының өзіндік ерекшелектерін, олардың құқықтық табиғатына
жаңа заңдар негізінде талдау жасап, қорытындылар жасауды көздейді. Қаралып
отырған мәселелердің күрделілігі оның құқықтық негіздеріне де байланысты.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылады:
- қоғам мен мемлекеттің мүдделерін қамтамасыз етуде ерекше талап қоюмен
қаралатын істерді қараудың алатын орны мен маңыздылығы;
- ерекше талап қою мен іс жүргізудің анықтау;
- олардың құқықтық табиғатына жаңа заңдар негізінде талдау жасау.
Зерттеудің обьектісі - ерекше талап қоюмен іс жүргізу.
Зерттеудің әдістемелері мен теориялық негіздері. Осы жұмыста ғылыми
танымның талдау, синтез, индукция және дедукция сияқты әдістер қолданылған.
Сонымен қатар тарихи, нақтылық және т.б. теориялық қағидалар басшылыққа
алынған.
Практикалық базасы – Қазақстан Республикасының соттары.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Зерттеу жұмысында ТМД елдері мен
Қазақстанның белгілі ғалымдарының еңбектеріне сүйендік. Олардың қатарында
Баймолдина З.Х., Васильева Г.Д., Громшина Н.А., Орлова Н.И., Абдуллина
З.К., Ударцев С.Ф., Щеглов В.Н., Чечот Д.М., Шайкенова С., Қ.Мами және т.б.
белгілі ғалымдардың еңбектері бар. Жоғары аталған бұл авторлардың бір
қатарының еңбектерінде келтірілген тұжырымдар мен ережелер осы жұмыста
пайдаланылып, өзінің лайықты орнын таба білді.
1 Ерекше талап қоюмен іс жүргізу түсінігі, мәні, ерекшеліктері
1.1 Ерекше талап қоюмен іс жүргізудің түсінігі, мәні
1999 жылы 13 шілдеде қабылданған Азаматтық іс жүргізу кодексі азаматтық
сот ісін жүргізуде түбегейлі өзгерістерді белгіледі. Талаптардың
бәсекелестігін күшейту жағына айқын бұрылыс межеленді, дәлелдемелерді
жинау процесінде соттың белсенділігінен бас тартылды. Іске қатысатын
талаптардың және басқа тұлғалардың бастамалығы мен белсенділігіне басым мән
беріледі.
Бірақ, жариялы-құқықтық сипаттағы дауларды шешу тәртібі осы күнге
дейін Азаматтық іс жүргізу кодекспен реттеледі. Қазіргі уақытта осындай
даулар Азаматтық іс жүргізу кодексінің 25-29 тарауларда көзделген, ерекше
талап қою іс жүргізу аясында қаралады және шешіледі.
Осыған орай, сотпен қаралатын ерекше талап қою іс жүргізу сотпен
қаралатын істердің саны бойынша ресми статистикалық деректерді келеді.
2010 жылы соттармен 700000 жуық азаматтық іс қаралды. Қаралған
азаматтық істердің жалпы санынан 5% немесе 35000 ерекше талап қою іс
жүргізу істері құрайды, 2011 жылы соттармен 500000 жуық азаматтық іс
қаралды. Қаралған азаматтық істердің жалпы санынан 4% немесе 20000 ерекше
талап қою іс жүргізу істері құрайды.
2012 жылдың бірінші жартыжылдығында соттармен 200000 астам азаматтық
іс қаралды. Азаматтық істердің жалпы санынан 7% немесе 13960 ерекше талап
қою іс жүргізу істері құрайды.
Осы деректерге сәйкес арнайы талаптық іс жүргізу істері аз пайызын
құрайды, аз пайыз туралы ойландыратын жүктеме әкімшілік соттардың
құзіретіне тек жариялы-құқықтық сипатындағы істер жатады.
Бұдан басқа, жаңа кезеңге өту үшін барлық құқықтық институттар мен
реалиялар өзара байланыс аспектінде қолданыстағы заңнаманы кешенді талдауын
қамтитын тиісті ұстанымсыз сындыру қауіптілігі бар, тарихи қалыптасқан
модельді ескеру қажет.
Қолданыстағы құқықтық жүйеге үйлесімді кіретін және құқық қолдану
субъектілерімен ауыртпалықсыз қабылданатын әкімшілік әділет моделін жасау
қажет.
Әрбір азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот жүзінде қорғау
карастырылған және нормативті құқықтық актілерді, шешімдерді қабылдау
кездерінде азаматтардың құқықтарын бұзған мемлекеттік органдар, жергілікті
басқару органдарының әрекеттерінен, лауазымды тұлғалардың құқыққа қарсы
әрекеттері немесе әрекетсіздіктерінен азаматтар мен заңды тұлғалардың
құқықтары мен мүдделерін қорғайды. Азаматтардың өкіметпен келіспеушілігі
бұқаралык қарым-қатынастары туындайтын сот ісіне тән белгі болып табылады.
Қорғау туралы сотқа жүгінген тұлғалар мемлекеттік органдар олардың
құқықтары мен бостандықтарын бұзды не болмаса сол құқықтарын жүзеге асыруға
кедергі болды деп есептейді. Бір жағынан мемлекеттік органдар әдетте
қарсылықтарын білдіреді, мұндай жағдайларда өздерінің қабылдаған шешімде-
рінің дұрыстығын, өз әрекеттерінін немесе әрекетсіздіктерінін заңдылығын
дәлелдеуге міндетті[2].
Өкімет салаларын бөлу принципі мемлекеттік өкіметті жүзеге асырудың
негізі ретінде тұтастай алғанда органдар мен атқару және заңдылық
өкіметтердін. лауазымды тұлғаларының әрекеттеріне соттың бақылауын қажет
етеді. Жекелеген жағдайларда сот бақылауы бұқаралық-құқықтық қарым-
қатынастардан (өкімет пен азаматтардың қарым-қатынастарынан) туындайтын
істерді қарау кезінде азаматтық сот ісі аясында жүргізіледі.
Бұқаралық-құқықтық қарым-қатынастардан туындайтын істерді қарау мен
шешу тәртібі Азаматтық іс жүргізу кодексінін 25, 26, 27, 28 және 29-
тарауларында бекітілген. Оларды қараудың негізіне жатады:
Сайлауға референдумға қатысушы азаматтар мен қоғамдық бірлестік-тердің
сайлау құқықтарын қорғау туралы арыздары бойынша iс жүргiзу;
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға уәкiлеттi органдардың
(лауазымды адамдардың) қаулыларына дау айту туралы істер бойынша іс
жүргізу;
Жергiлiктi атқарушы органдардың азаматтардың алқаби ретiнде қылмыстық сот
iсiн жүргiзуге қатысу құқықтарын бұзатын шешiмдерiне, әрекеттерiне
(әрекетсiздiгiне) дау айту жөнiндегi арыздар бойынша iс жүргiзу;
Мемлекеттік өкiмет, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, қоғам-дық
бірлестіктердің, ұйымдардың, лауазымды тұлғалардың және мемлекет
қызметшiлердiң шешімдері мен әрекеттерiне (немесе әрекетсiздiгiне) дау айту
туралы iс бойынша iс жүргiзу;
Нормативтiк құқықтық актiлердiң заңдылығына орай даулар туралы iс бойынша
iс жүргiзу;
Прокурордың органдар мен лауазымды адамдардың актiлерi мен iс-әрекеттерiн
заңсыз деп тану туралы жүгiнуi[3].
Соттың жүргізуі занда карастырылған бұқаралық қарым-қатынастары
туындаған өзге де істер қаралуы мүмкін.
Мемлекеттік органның, жергілікті басқару органының қоғамдық
бірлестіктің, ұйымның, лауазымды тұлғанын, мемлекеттік қызметкердің
шешімдерін, әрекеттерін (немесе әрекетсіздіктерін) жоққа шығару туралы
істерді азаматтың не болмаса мемлекеттік органнын тұратын жері бойынша
аудандық соттар қарайды.
Соттардың мемлекеттік органның, жергілікті басқару органының, қоғамдык
бірлестіктің, ұйымның, лауазымды тұлғаның, мемлекеттік қызметкердің
шешімдерін, әрекеттерін (немесе әрекетсіздіктерін) жоққа шығару туралы
заңдылыктарын қолдануы туралы нормативтік қаулыда мына даулардың ерекше
талап қою ісі тәртібімен емес, талап қою ісінің ережелері бойынша
қаралатыны көрсетілген:
соттың, сот төрешілерінің, прокурордың, тергеушінің, анықтаушының
азаматтық іс жүргізу, қылмыстық іс жүргізу, әкімшілік іс жүргізу заңдылықта-
рына қатысты шешімдерін, әрекеттерін жоққа шығару туралы арыздарды қараудың
өзге сот тәртібі бекітілген;
азаматтық-құқықтык, еңбек, тұрғын үй, отбасылық жер және өзге де жеке-
құқықтық қарым-қатынастардын субъектілері арасындағы даулар;
ішкі істер органдары, салык және кеден органдары жұмысшыларының осы
органдардың басшыларынын катаң айыппұл салу мен кызметтен босату туралы
бұйрықтарын заңсыз деп тану туралы арыздары;
акционерлік қоғамдардың, шаруашылық серіктестіктердің, тендерлік
комиссияның қабылдаған осы мекемелердің қатысушыларының және т.б.
мүдделеріне нұқсан келтіретін шешімдерін жоққа шығару туралы арыздары.
Қазақстан Республикасы Үкіметінін, министрліктердің және өзге де
республикалық атқару органдарының және Қазақстан Республикасы Президентіне
бағынышты, есеп беретін органдардың азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен
бостандықтарына қатысты жеке актілерін жоққа шығару туралы істерін облыстық
және оған тең соттар ҚР АІЖК 28-бабына сәйкес қарайды.
Аталған ережелер республикалық атқару органдарының, Қазақстан
Республикасының Президентіне бағынышты, есеп беретін органдардың аумақтык
құрылымдык бөлімшелеріне катысты емес екенін ескерген жөн.
Заңды тұлғанын және заңды тұлғалардың білімінсіз кәсіпкерлік кызметті
жүзеге асырушы азаматтардың мемлекеттік органның, жергілікті басқару
органынын шешімдері мен әрекеттерін жоққа шығару туралы істері арнайы
экономикалық соттарға сотты. Ерекше талап кою істері бойынша азаматтар өз
құқықтарының, бостандықтары мен заңды мүдделерінің бұзылғаны туралы белгілі
болған күннен бастап үш ай ішінде сотқа арыздануға құқылы.
Ерекше талап кою тәртібімен мемлекеттік органдардын қолдануда жеке, бір
реттік сипатқа ие актілері (бұйрықтар, жарлықтар, қаулылар) бойынша даулар
қаралатынын есте ұстаған дұрыс. Бұл актілер онын құқықтары мен міндеттерін
анықтау, өзгерту, тоқтату немесе тоқтата тұруды мақсат еткен белгілі бір
тұлғаға қолданылады.
Қызылорда қалалық сотымен іс жүргізу нормалары бұзылып, ерекше талап
қоюмен іс жүргізу бойынша 2, мамандандырылған ауданаралық экономикалық
сотымен 1 сырттай шешім қабылданғаны анықталды.
Талапкер А.Ахметовтың жауапкерлер Қызылорда қаласының әкімдігі және
шаруашылық жүргізу құқығындағы Тұрғын үйді бөлу,есепке алу және
жекешелендіру мемлекеттік коммуналдық кәсіпорнына қойған Қызылода қаласы
әкімдігінің 01.08.2007 жылғы №648 Азаматтарды тұрғын үй алу кезегінен
шығару туралы қаулысын заңсыз деп танып, бұзуды, өзін мемлекеттік
қызметкер ретінде 13.01.2004 жылы Қызылорда қаласы әкімінің атына өтініш
берген күнімен кезектегі тізімін қайта қалпына келтіру туралы азаматтық ісі
бойынша 27 ақпан 2012 жылы талапты қанағаттандырған сырттай шешім
қабылданған.
Статистикалық есепте іс лауазымды адамның әрекетіне дау айту санатына,
яғни ерекше талап қоюмен іс жүргізу тарауына қойылған.
Соттардың Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі 27-
тарауының нормаларын қолдануының кейбір мәселелері туралы Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының 24 желтоқсан 2010 жылғы №20 нормативтік
қаулысының 9-тармағына сай, ерекше талап қою бойынша іс жүргізу тәртібімен
қаралатын істерді сырттай іс жүргізу тәртібімен қарауға болмайды[4].
Сондай-ақ, АІЖК-нің 281 бабының 1-бөлігіне сай, лауазымды адамдар мен
мемлекеттік қызметшілердің шешімдері мен әрекеттеріне дау айту туралы
арызды сот заңды тұлға өкілінің, лауазымды адамның қатысуымен қарайды.
Аталған іс бойынша жауапкер-мемлекеттік орган болып табылатын заңды
тұлға бола тұрса да, бірінші сатыдағы сот жауапкер өкілінің сот отырысына
қатысуына тиісті шаралар қолданбай, негізсіз сырттай шешім қабылдаған.
Ерекше талап қоюмен іс жүргізудегі істі сырттай іс жүргізу тәртібімен
қарауға жатпайтыны 2007 жылы Жоғарғы Сотпен жасалған сот тәжірибесіне
шолуда да көрсетілген болатын.
2011 жыл және 2012 жылдың 6 айында қаралған мемлекеттік өкімет,
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, қоғамдық бірлестіктердің,
ұйымдардың, лауазымды адамдар мен мемлекеттік қызметшілердің шешімдері мен
әрекеттеріне дау айту жайлы азаматтық істерді қарау кезінде АІЖК-нің
кодексінің 27- тарауының және әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді
қарау кезінде АІЖК-нің 26-тарауының нормаларын қолдануы бойынша шолу
облыстық соттың 2012-жылдың екінші жартыжылдығына арналған жұмыс жоспарына
сәйкес 2011 және 2012 жылдың 1 жартыжылдығына жасалынды.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабы 2-тармағына сай
әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы
бар. Осыған орай жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың ҚР Конституциясында
және ҚР-ның өзге де заңдарында көзделген құқықтары, бостандықтары және
заңды мүдделері мемлекеттік органдардың және олардың лауазымды адамдарының
әрекеті салдарынан бұзылса немесе кедергі келтірілсе, азаматтар мен заңды
тұлғалар олардың әрекетіне сотқа шағымдана алады[5].
ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексінің 278 бабының 1 тармағында да азамат
және заңды тұлға мемлекеттік органның, жергілікті өзін-өзі басқару
органының, қоғамдық бірлестіктің, ұйымның, лауазымды адамның, мемлекеттік
қызметшінің шешіміне, әрекетіне(немесе әрекетсіздігіне) тікелей сотта дау
айтуға құқылы екендігі көзделген[3,107].
АІЖК-нің 27 тарауы Мемлекеттік өкімет, жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының, қоғамдық бірлестіктердің, ұйымдардың, лауазымды адамдар мен
мемлекеттік қызметшілердің шешімдері мен әрекеттеріне ( әрекетсіздігіне)
дау айту туралы іс бойынша іс жүргізу АІЖК-нің “Ерекше талап қоюмен іс
жүргізу“ атты 3-бөлімшесінде қамтылған.
2011 жыл және 2012 жылдың 6 айында қаралған мемлекеттік өкімет,
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, қоғамдық бірлестіктердің, ұйымдар-
дың, лауазымды адамдар мен мемлекеттік қызметшілердің шешімдері мен
әрекеттеріне дау айту жайлы қаралған азаматтық істердің статистикалық
мәліметтері төмендегідей:
АІЖК-нің 27-тарауы бойынша 2011 жылы облыс соттарында 179 іс өндірістен
аяқталған. Олардың 116-ы (64,8%) шешім шығару арқылы қаралса, 54 (46,6 %
шешім шыққан істерден алынған) іс бойынша арыз қанағаттан-дырылып, 62
(53,4%) іс бойынша арыз қанағаттандырусыз қалдырылған. Сондай-ақ 9 іс АІЖК-
нің 249-бабында көзделген негіздер бойынша өндірістен қысқартылса, 47 арыз
АІЖК-нің 249-бабы бойынша қараусыз қалдырылған, 7 іс соттылығы бойынша
қарау үшін жолданған.
2012-жылдың бірінші жартыжылдығында бұл санатта 97 іс өндірістен
аяқталып, оның 54-і (55,7 %) бойынша шешім қабылданған. 38 (70,4 %) іс
бойынша арыз қанағаттандырылса, 16 (29,6%) шешім арызды қанағаттан-дырусыз
қалдыру жайлы қабылданған. 4 іс өндірістен қысқартылса, 38 арыз қараусыз
қалдырылған. Соттылығы бойынша қарау үшін 1 іс жолданған.
Апелляциялық тәртіпте аталған санаттағы 68 шешім тексеріліп, оның 62-і
(91,2% тексерілген шешімдер) бойынша бірінші саты соттарының шешімі заңды
және негізді қабылдануына байланысты өзгеріссіз қалдырылған.
Апелляциялық саты сотымен 4 (5,9 %) шешімнің күші жойылған. Оның 1-і
бойынша іс қайта қарауға жолданса, 3 іс бойынша апелляциялық саты сотымен
жаңа шешім қабылданған. Сондай-ақ, 2 (2,9 %) сот шешімі өзгертілген.
Кассациялық тәртіпте аталған санаттағы 51 іс қаралып, оның 48-і (94,1%)
бойынша апелляциялық сот алқасының қаулысы өзгеріссіз қалдырылса, 1 іс
бойынша апелляция сотымен қабылданған шешім өзгеріссіз қалдырылған.
Апелляциялық саты сотының 2 (3,9 %) қаулысының күші жойылған. Олар
бойынша 1 іс қайта қарауға жолданса, 1 іс бойынша кассациялық сот алқасы-
мен жаңа шешім қабылданған.
2012 жылдың 1-жартыжылдығы апелляциялық тәртіпте 23 шешім тексеріл-ген.
Оның 18-і (78,3%) бойынша шешім өзгеріссіз қалдырылса, 2 (8,7%) іс бойынша
бірінші саты сотының шешімдерінің күші жойылған. Олардың 2-і бойынша да
апелляциялық саты сотымен жаңа шешім қабылданған.
Бірінші саты соттарының 3 (13,0 %) шешімі өзгертілген.
Кассациялық тәртіпте апелляциялық саты сотының 19 сот актісі тексеріл-
ген. Олар бойынша апелляциялық сот алқасының 17 қаулысы және 2 шешімі
өзгеріссіз қалдырылған.
АІЖК-нің 278 бабында шешімге, әрекетіне (әрекетсіздігіне) дау айту
туралы арыз сотқа беріледі деп көрсетілген, бірақ арыздың қандай талаптарға
сәйкес болуы көрсетілмеген.
Жоғарғы Сот заңның ұқсастығын пайдаланып, 2003 жылғы 19 желтоқсандағы
№10 нормативтік қаулысында арыз өз мазмұны бойынша АІЖК-нің 150 және 151
баптарында көрсетілген талаптарға сәйкес келуі керек деп түсіндірген.
Сондықтан, істердің осы санатына қатысты арызда арызданушы, сондай-ақ
шешімдері мен әрекеттеріне (немесе әрекетсіздігіне) дау айтылатын
мемлекеттік өкімет, жергілікті өзін өзі басқару органдары, лауазымды
адамдар мен мемлекеттік қызметшілер көрсетілуі керек.
Сот тәжірибесін зерттеу аталған санаттағы арыздарды өндіріске қабылдау,
қайтару, қабылдаудан бас тарту жөніндегі мәселелерді соттардың негізінен
дұрыс шешетіні, яғни негізді ұйғарымдар қабылдайтынын көрсетті[6].
Шолуға түскен істерді зерттеу аталған санаттағы даулардың ерекше талап
қоюмен іс жүргізу тәртібімен қаралатындығына қарамастан облыс соттарының
мұндай арыздарды талап арыз деп атап, іс бойынша тараптарды талапкер,
жауапкер деп көрсетіп, бұл санаттағы істердің өзіндік ерекшелігін
ескермей, талап қою өндірісінде қаралатын істер қатарында қабылдайтынын
көрсетті.
Заң талаптары бойынша азамат және заңды тұлға сотқа мемлекеттік
органның, жергілікті өзін-өзі басқару органының, қоғамдық бірлестік, ұйым,
лауазымды адам мен мемлекеттік қызметшінің әрекетіне дау айтқанда ол арыз
беруші болып табылады және соңғылары әрекетіне, шешіміне дау айтылып орган
немесе лауазымды адам, мемлекеттік қызметші ретінде ғана көрсетіледі, яғни
аталған органдар мен тұлғалар талап қою өндірісіндегідей талапкер мен
жауапкер деп аталмайды. Сондай-ақ мемлекеттік орган, лауазымды адам,
мемлекеттік қызметшінің әрекетінен, шешімінен құқығы мен бостындықтары
бұзылған тұлға сотқа талап арызбен емес, АІЖК-нің 278-бабына сәйкес
арызбен жүгінеді. Бұл мәселе осыған дейін шолу нысаны болып табылатын
санаттағы істерге жасалған шолуда көтерілгеніне қарамастан, жекелеген
соттардың қарапайым заң талаптарының тиісінше сақталуын қамтамасыз
етпейтіні көрінеді.
АІЖК-нің 170 бабына сәйкес, азааттық істерді сотта қарауға әзірлеу
бірінші сатыдағы соттың іс жүргізу сатысының қажетті бөлігі болып табылады
және тараптардың сот отырысына ұсынған дәлелдемелерін материалдық құқық
нормаларын қолдануға жататын тараптардың нақты құқықтары мен міндеттерін,
толық жан-жақты және объективті түрде зерделеу, заңды және негізделген
шешім шығару үшін қажетті жағдайлар жасайды.
Аталған заң талабы жекелеген істерді қарау барысында сақтала бермейтін-
дігі, формальды түрде жүргізілетіні анықталды.
Істерді қарауға әзірлеу негізінен АІЖК-нің 170 бабының мазмұнындағы сот
талқылауына істерді әзірлеу туралы анықтаманы көшіріп салумен шектеледі, ал
кейбір судьялар оны да жасамайды.
Істерді толық, жан-жақты және объективті түрде қарау үшін қажетті
жағдайлар жасауға әсер етпейді.
Аталған санаттағы істердің өз ерекшеліктері бар. Осы істерді сот
талқылауына әзірлеудің мақсаты: қойылған талап АІЖК-нің 27 тарауының
ережесі бойынша қаралуға жататындығы; шағымдалып отырған шешім, әрекет
(әрекетсіздік) азаматтардың қандай құқықтары мен бостандықтарын немесе
заңды тұлғалардың заңмен қорғалатын қандай мүдделерін бұзғандығы; істерді
қараған кезде соттың материалдық құқықтың қандай нормаларын қолдануы керек
екендігі сияқты осындай мәселелерді анықтау болып табылады.
Сонымен қатар, Азаматтық істерді соттың қарауына әзірлеу туралы ҚР
Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысының 1-тармағында ҚР АІЖК-нің істі соттың
қарауына әзірлеуді қамтамасыз ету жөніндегі 166-бабының 2-бөлігінде
көрсетілген міндеттерді жүзеге асыру мақсатында судьялар арыздарды сот
өндірісіне қабылдаған кезден бастап, сотқа берілген арыздардың дәлелдеме-
лермен негізделгендігі, АІЖК-нің 150 және 151 баптарының талаптарына сәйкес
келуін ескерулері қажеттігі көзделген[7].
Аталған заң талабы жекелеген істер бойынша орындалмайтыны көрінеді.
Мысалы: талапкер Теренозек Құрылыс Материалдары ЖШС-нің жауапкер
Сырдария ауданы бойынша салық басқармасына салықтық тексеру нәтижелері
туралы 06.05.2011 жылғы №8 санды хабарламаның күшін жою жайлы азаматтық ісі
бойынша әзірлік жүргізу туралы 23 қыркүйек 2011 жылғы ұйғарымында
жауапкерге талап арыздың көшірмесін тапсыруға, іске қатысушы тұлғалар сотқа
қатысу үшін сенім хаттарды сотқа тапсыруға, іске қатысушы тұлғаларға АІЖК-
нің 47 бабында көрсетілген құқықтары мен міндеттерін түсіндіруге деген
сөздермен шектелген.
Кейін, 29 қыркүйек 2011 жылғы ұйғарымымен істі уақытылы және дұрыс
қаралуын қамтамасыз ету мақсатында және әзірлік жұмыстарын толық жан-жақты
жүргізілмегеніне байланысты істі әзірлеу мерзімін 7 қазан 2011 жылға дейін
ұзартқан.
Сонымен қатар, іс бойынша тараптарды талапкер және жауапкер деп атап
көрсетілгеніне назар аудармағаны көрінеді.
Арызданушы Куат МонтажАвтоматика жауапкершілігі шектеулі серіктестігі
мемлекеттік орган Қызылорда қалалық салық басқармасына 2 наурыз 2011
жылғы №07000004849 санды хабарламасының күшін жою жайлы азаматтық ісі
бойынша әзірлік жүргізу туралы 6 сәуір 2011 жылғы ұйғарымын-да жауапкерге
талап арыздың көшірмесін тапсыруға және 13 сәуірге дейін қарсылықтарын
беруге деген сөзбен шектелген.
Жоғарыдағы аталған мән-жайлардан судьяның арызды өндіріске қабылдау
және істі сот мәжілісіне әзірлеу жұмыстарын тиісті деңгейде жүргізбеуі
салдарынан көрсетілген кемшіліктердің орын алып отырғанын байқауға болады.
Ерекше талап қойылған іс жүргізу істерін сот ісін жүргізудің жалпы
ережелері бойнша қаралады және шешіледі.
Ерекше талап қою бойынша іс жүргізу талап қою бойынша іс жүргізудің
бір түрі болып табылады, оның ерекшеліктері бар.
Соттардың Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі 27
тарауының нормаларын қолдануының кейбір мәселелері туралы Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының 24 желтоқсан 2010 жылғы №20 нормативтік
қаулысының 9 тармағында нақты көрсетілген.
1) дау АІЖК-нің 278 бабының бірінші бөлігінде көрсетілген субъектілердің
азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтарын, бостандықтарын және заңмен
қорғалатын мүдделерін бұзған шешімдеріне, әрекеттеріне (әрекетсіздігіне)
шағым беру арқылы шешіледі;
2) іс сырттай іс жүргізу тәртібімен қарауға болмайды;
3) істі бітімгершілік келісіммен аяқтауға болмайды;
4) аталған санаттағы істер бойынша талап қоюдың қысқартылған мерзімі және
істерді қараудың қысқартылған мерзімі белгіленген.
Ерекше талап қою бойынша іс жүргізу талап қою бойынша іс жүргізудің
бір түрі болғандықтан, осы санаттағы істерді қарау АІЖҚ-нің 14, 19, 20,
және 21 тарауларының нормалары сақтала отырып, талап қою бойынша іс жүргізу
тәртібімен жүргізіледі. Шолуға түскен істердің арасында заң талаптарын
сақтамай, сот істі сырттай іс жүргізу тәртібімен қараған істер орын алғаны
анықталды.
Қызылорда қалалық сотына шағым беруші Г.Касыбаева Қызылорда
қаласының әкімдігі, Қалалық тұрғын үй коммуналдық шаруашылық, жолаушылар
көлігі және автомобиль жолдары бөлімі Мемлекеттік мекемесі 29 желтоқсан
2003 жылғы №3308 санды Қызылорда қаласы әкімінің шешімін орындауға
міндеттеп, мемлекеттік тұрғын үй қорынан тұрғын үй алуға кезекке 29
желтоқсан 2003 жылдан бастап тіркелген деп белгілеу жайлы жүгінген.
Бірінші саты соты, жауапкерлер сот отырысының өткізілетін орны мен
уақыты тиісті түрде хабарланған. Алайда, жауапкерлер келмей қалуының
дәлелді себептерін хабарламаған және істі өзі жоқта қарауды сұрамаған деп,
істі сырттай іс жүргізу тәртібімен қараған .
АІЖК-нің 281 бабына сәйкес сот отырысының өткізілетін орны мен уақыты
туралы тиісті түрде хабарланған адамдардың қайсыбірінің сот отырысына
келмей қалуы арыздың қаралуына кедергі болмайды.
Заңның осы ережесі ерекше талап қойылған іс жүргізу істерін сырттай сот
ісін жүргізіп қараудың көзделмегенін білдіреді. Бұл заң талаптарына сот
жете мән бермегені көрінеді.
Сонымен қатар, шешім 19 шілде 2011 жылы қабылданғанымен сырттай
шешімнін тұп нұсқасында 19 шілде 2009 жыл деп қате көрсетілген.
АІЖК-нің 230 бабына сай, сот өз бастамашылығымен шешімде жіберілген
қате жазуларды түзетпей тараптарға жолданғаны көрінеді.
Сырттай шешім арызданушы Е.Алпысбаевтың ісі бойыншасудья Ә.Абу,
арызданушы Қазалы аудандық білім бөлімі мемлекеттік мекемесінің ісі
бойынша да шығарылған.
Шолуға түскен істердің арасында істі бітімгершілікпен аяқталған
істерде орын алғаны анықталды. Осы санаттағы істерді қараған кезде
тараптарға істі бітімгершілік келісіммен аяқтау құқығын түсіндіруге
болмайды, өйткені, АІЖК-нің 27 тарауындағы тәртіпте қаралатын істер жария-
құқықтық даулардан туындаған істер болып табылады.
Сот орындаушылардың шешімдеріне, әрекеттеріне (әрекетсіздігіне)
неғұрлым жиі дау айтылады. Осы санаттағы істер АІЖК-нің 240-5, 240-6
баптарында және Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі
туралы Заңның 87 бабында белгіленген тәртіпте қаралады.
Шешімдерге дау айту туралы өтініштер бойынша істер ерекше талап қою
бойынша іс жүргізу тәртібінде қаралуға жатады. Мысалы: М.Алтаева сотқа
берген арызында, 3 мамыр 2011 жылғы Жаңақорған аумақтық сот орындаушы-лар
бөлімінің орындаушысы А.Жанибековтың қаулысымен атқарушылық іс бойынша
өндіріс қысқартылғанын, ол қаулыны енді білгенін, қаулымен келіспейтінін,
себебі өндірісті қысқарту туралы арызды өзіне айтпай өз атынан қол қойып
азаматтық іске қатысқан О.Құрбанов бергенін, оған азаматтық іске қатысуға
берілген сенім хаттың мерзімі өтіп кеткенін, оны сот орындаушы
зерттемегенін, өзі білмегенін көрсетіп, қаулының күшін жоюды сүрап сотқа
жүгінген.
Жаңақорған аудандық сотының 2012 жылғы 3 мамырдағы ұйғарымымен
тараптар өз ара бітімгершілікке келгенін, осы бітімгершілікті соттың
бекітуін қабылдау туралы арызын қабылдап, бітімгершілік бекітілді.
Яғни, егер, арызда жеке құқықтық қатынастар көзделсе, онда іс талап
қойылған іс жүргізуде қаралуы қажет. Жария-құқықтық құқық қатынастарынан
(билікке және бағынысқа қатысты) туындайтын даулар ерекше талап қойылған іс
жүргізу істері тәртібінде қаралуға жатады.
Жоғарыда көрсетілген іс ерекше талап қойылған іс жүргізу істері
тәртібінде қаралған.
АІЖК-нің 282-бабының 3-бөлігінің талабы бойынша соттың шешімі жол
берілген заң бұзушылықтарды жою үшін шешімдері мен әрекеттеріне дау
айтылған мемлекеттік органның, жергілікті өзін-өзі басқару органының,
қоғамдық бірлестіктің, ұйымның басшысына, лауазымды адамға, мемлекеттік
қызметшіге не бағыныштылығы бойынша жоғары тұрған органға, ұйымға немесе
лауазымды адамға сот шешімі заңды күшіне енгеннен кейін үш күн ішінде
жіберіледі.
Осы баптың мағынасынан осы санаттағы істер бойынша заңды күшіне енген
шешімдердің тікелей әрекеті немесе шешіміне дау айтылып отырған органға
орындау үшін жіберілетінін ұғуға болады, яғни атқарушы парағын толтырудың
және оны орындауға ұсыну үшін арызданушыға берудің қажеті жоқ.
Осыған қарамастан, Қызылорда мамандырылған ауданаралық экономика-лық
сот Қызылорда аз тонналық мұнай өндеу зауыты ЖШС-нің жауапкер Қазақстан
Республикасы Әділет Министрлігінің Сот актілерін орындау комитетінің
Қызылорда облысы бойынша сот актілерін орындау Департаменті мемлекеттік
мекемесінің Қызылорда №2 аумақтық бөлімінің мемлекеттік сот орындаушы
Қ.Нұрпейсовтың 23.02.2011 жылғы қаулысының күшін жоюды және Қызылорда
облысы бойынша сот актілерін орындау Департаменті мемлекеттік мекемесіне
Банк Центр Кредит банкісіндегі есеп шотына тыйым салудан босатып,
301 414 тенге дипозиттік есеп шотқа аударылған ақшаны кері қайтаруды
сұраған азаматтық ісі бойынша шешім заңды күшіне енген соң атқарушы
парағын жазып, оны орындауға ұсыну үшін арызданушыға жіберген .
Алайда, сот шешімі өз еркімен орындалмаған жағдайда, сот арызданушы-ның
арызы бойынша атқару парағын жазып береді және оны аумағы бойынша сот
қаулыларын орындауға уәкілетті тиісті органға орындау үшін жіберуі керек.
АІЖК-нің 282-бабының 4-бөлігінің талабы бойынша шешімнің орындалғаны
туралы сотқа, азаматқа немесе заңды тұлғаға сот шешімі алынған күннен
бастап бір ай мерзімнен кешіктірілмей хабарлануға тиіс[3,109]. Бұл жағдайда
сотпен шешім заң талабына сәйкес нақты әрекетіне дау айтылып отырған
органға орындауға жолданбағандықтан, оның орындалу барысын қадағалауға
мүмкіндік жоқ және 11.10.2011 жылы орындауға жолданғанына қарамастан, іске
шешімнің орындалғанын бекітетін дәлелдемелер тіркелмеген.
АІЖК-нің 282-бабының 4-бөлігіне сай шешімнің орындалғаны туралы сотқа,
азаматқа немесе заңды тұлғаға сот шешімі алынған күннен бастап бір ай
мерзімнен кешіктірілмей хабарлануға тиіс. Сот шешімінің орындалмағаны үшін
кінәлі лауазымды адамдар заңда көзделген жауаптылықта болады.
Жоғарыда көрсетілген іс бойынша сот шешімінің орындалғаны жайлы сотқа
хабарланбаған, өз кезегінде сот та сот шешімінің 1 айлық мерзім ішінде
орындалуы жайлы заң талабының сақталуын қамтамасыз етуге шаралар
қолданбаған.
Шолуға түскен істерді зерттеу облыс соттарының аталған санаттағы
істерді негізінен заң талаптарына сай қарап, сот әділдігін жүзеге асыру
барысында заңды және негізді сот актілерін қабылдайтындығын көрсетті.
Дегенмен соттар :
1. осы санаттағы істердің өзіне тән ерекшеліктеріне, яғни олардың
ерекше талап қою өндірісінде қаралатындығына;
2. істі сотта қарауға әзірлеу жөніндегі іс-әрекеттерді тиісінше
жүргізіп, тараптардың істі дұрыс шешу үшін қажетті дәлелдемелерді ұсынуын
қамтама-сыз етіп, іске қосымша тартылуға тиісті тұлғаларды анықтауға;
3. осы істер бойынша қабылданатын сот шешімінде қамтылуға тиіс
жайларға;
4. шешімді орындауға жолдау тәртібін сақтап, әрбір азаматтың, заңды
тұлғаның бұзылған немесе даулы конституциялық құқықтары мен бостандық-
тарының немесе заңмен қорғалатын мүдделерінің сот арқылы қалпына
келтірілуін қамтамасыз етуге назар аударуы тиіс деп санаймыз[6,34].
1.2 Ерекше талап қоюмен істерді қараудың ерекшеліктері
Ерекше талаптың сот өндірісінің өзіне тән мынандай ерекшеліктері бар:
1. Ерекше талаптың өндірісте істі қозғаудың құралы ретінде талп арыз
емес арыз беріледі.
2. Арыз берудің мерзімі әрбір іс үшін заңда белгіленген, және істі
қарау мерзімі біршама істер үшін қысқартылған.
3. Іс бойынша 1 тарап азамат немесе қоғамдық бірлестік ал, 2-ші тарап
мемлекеттік орган немесе ұйғарымның лауазымды адам болып табылады.
4. Ерекше талаптың өндірісте талаптан бас тарту немесе бітімгершілік
келісіміне келу мүмкіндігі болмайды.
5. Сотқа арыз беруге арналған мерзімдер әрбір іс бойынша жеке
көрсетілген.
6. Аумақтық соттылық ережелерінде ерекшеліктер қарастырылған.
Істерді сот отырысында қарау үшін мемлекеттік органның қоғамдык
бірлестіктін басшысы, лауазымды тұлға немесе мемлекет қызметкері шақыры-
лады, сот олардың келу міндетті деп есептейтін ұйғарым шығарады. Аталған
органдардың басшылары мен лауазымды тұлғалар сот отырысына келуден
жалтарған жағдайда ҚР АІЖК 120-бабына сәйкес оларды еріксіз келтіру туралы
ұйғарым шығарылуы мүмкін.
Бұқаралық құқықтық қарым-қатынастардан туындаған істерді талқылаудың
мынадай ерекшеліктері бар:
а) сот кызметінің такырыбына жеке құкықтық қарым-қатынастарға қарағанда
императивтік және өкімдік сипатқа ие бұқаралық-құқықтық қарым-катынастар,
оның түрлі атқару органдары және лауазымды тұлғалар бастаған мемлекеттік
органдардың міндетті түрде қатысуы жатады. Сот азаматтық емес, әкімшілік,
сайлау, салық не болмаса өзге құқық туралы дауларды шешеді;
б) азаматтық сот ісінде қатысушылардың бірі ретінде атқару өкіметінің
тиісті органы не болмаса жергілікті басқару органы, лауазымды тұлға
сөйлейді. Бұл сот ісінде арызданушылар азамат, ұйым, атқару өкіметінің
органдары не болмаса жергілікті басқару органы, лауазымды тұлға, өз
кұзыретінін шегінде прокурор болып табылады;
в) бұқаралық құкықтык қарым-қатынастары туындаған істер бойынша талап
кою ісінде колданылатын бейбіт келісімді жасауға, істі аралык сотгардың
шешуіне беруге, талап кою бол майтындыктан карама-қарсы талап қоюға, сондай-
ақ талапты мойындау, талаптан бас тарту сиякты іс жүргізу әрекеттерін
жүргізуге болмайды;
г) бұқаралық құқықтық қарым-қатынастары туындаған істер бойынша сырттай
сот ісі қолданылмайды[8].
Бұқаралық құқықтық қарым-қатынастардан туындаған істерді әдетте соттар
жеке қарайды, ал сайлау комиссиясын, рерферендум комиссиясын қайта құру
туралы істерді үш сот төрешісі алқалы түрде қарауы мүмкін.
ҚР АІЖК 273, 281, 284-баптарына сәйкес бұқаралық құқықтық қарым-
қатынастардан туындаған істерді сот азаматтар мен заңды тұлғалардың
арыздары бойынша қарайды. Арызда, шағымда қандай шешімдердін, әрекеттердің
(әрекетсіздіктердің) заңсыз деп тану керектігі, осы шешімдермен,
әрекеттермен (әрекетсіздіктермен) кандай құқықтар мен бостандықтардың
бұзылғаны көрсетілуі тиіс. Азаматтардың немесе заңды тұлғалардың жоғарғы
органға арыз беруі арызды сот ісіне қабылдаудан бас тартуға негіз бола
алмайды.
Осы санаттағы істер бойынша прокурор азаматтардың немесе ұйымдардың
өтініштері бойынша сотқа олардың құкықтары мен заңды мүдделерін қорғау үшін
арыз беруге құқылы. Мемлекеттік органның немесе лауазымды тұлғаның құқықтық
актісін және әрекетін заңсыз деп таныған жағдайда, наразылыкты тиісті
мемлекеттік орган немесе лауазым-ды тұлға кабылдамағанына байланысты
прокурордын сотқа берген арызы ҚР АІЖК 29-бабының ережелері бойынша қаралуы
тиіс.
Егер де сотқа арыз беру кезінде сот ведомстволык бағынышты сотта құқық
туралы даудың барын анықтаса, сот төрешісі арызды қозғаусыз қалдырады және
арыз берушіге талап қою арызын ҚР АІЖК 150 және 151-баптарына сәйкес қайта
рәсімдеу қажеттігін түсіндіреді. Бұл ретте істің соттылық ережесі бұзылатын
болса, сот төрешісі арызды қабылдаудан бас тартады.
Нормативтік құқықтық актіні заңға қайшы келген деп тану туралы арызды
қараған кезде аталған актіні қабылдауға негіз болған мән-жайларды дәлелдеу
міндеті актіні қабылдаған мемлекеттік органға немесе лауазымды тұлғаға
жүктеледі. Сот, құқықтық қарым-қатынастардан туындаған істерді қарап шешім
шығарарда дәлелдемелерді осы бастамасы мен істі дұрыс шешу үшін оны
алдыруға (талап-тануға) құқылы[9].
Бұқаралық құқықтық қарым-қатынастардан туындаған істерді қарап, шешу
барысында сот жоққа шығарудың тақырыбына — мемлекеттік органның немесе
лауазымды тұлғаның шешімі немесе әрекеті (әрекетсіздігі) екендігін анықтауы
тиіс. Егер де мемлекеттік органның, жергілікті басқару органынын, коғамдык
ұйымдардың, лауазымды тұлғалар мен мемлекеттік қызметкердің шешімі жоққа
шығарылатын болса, бұл шешімді кімнің шығарғанын және кандай құкықтың
(азаматтық әкімшілік, зейнеткерлік және т.б.) бұзылғанын анықтау қажет.
Істін, барлық мән-жайлары мен азаматтар мен заңды тұлғалардың арыздары
негізді екендігін анықталғаннан кейін сот шешім шығарып, онда мыналарды
көрсетіп, тануы тиіс:
азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін бұзған мемлекеттік органның, жергілікті баскару органының,
қоғамдык бірлестіктің, ұйымның, лауазымды тұлғаның, мемлекеттік
қызметкердің заңсыз құқықтық актісін жоқка шығару туралы;
егер де тәртіп бұзушылық анықталмаса, осы тұлғалар мен органдардың
арыздарын қанағаттандырудан бас тарту туралы;
меншік иесінің немесе өздеріне тиеселі мүлікке иелік ету, пайдалану,
жарлық ету құқығы бұзылған жағдайда мемлекеттік басқару органының не
болмаса лауазымды тұлғанын заңға сәйкес келмейтін жеке актісін жарамсыз деп
тану.
Мемлекеттік органның және өзге органның қабылдаған нормативті-құқықтық
актісін заңсыз немесе занға сәйкес келмейді деп таныған жағдайда сот тиісті
мемлекеттік органға, жергілікті басқару органына, қоғамдық бірлестікке,
ұйымға, лауазымды тұлғаға немесе мемлекет кызметкеріне азаматтар мен заңды
тұлғалардың бұзылған құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін
толықтай қалпына келтіру міндетін жүктейді. Арызды канағаттандыру туралы
сот шешімінде жоққа шоғарылған шешіммен, әрекетпен (әрекетсіздікпен) жоққа
шығарыл-ған құқықтык акті мен жіберілген күкык бүзушылыктарды кал-пына
келтіру үшін жасалынатын іс-өрекеттер керсетілуі тиіс.
ҚР АІЖК 282-бабына сәйкес бұқаралық құқықтық қарым-қатынастары
туындаған істер бойынша сот шешімі заңды күшіне енгеннен кейін іске
қатысушы тұлғалар, сондай-ақ өзге де тұлғалар сотта сол талаптармен, сол
негізде арыздана алады. Демек, осы санаттағы істер бойынша сот шешімінін,
заңды күші егер де олардың арыздарының тақырыбы мен негізі сәйкес келсе,
барлық тұлғаларға арналған. Сондықтан да, егер де сол тақырып бойынша сот
шешім қабылдаған болса және ол заңды күшіне енген болса, сот төрешісі
арызды қабылдаудан бас тартады немесе бұқаралық-құқықтық қарым-
қатынастардан туындаған істер бойынша сот ісін тоқтатады[10].
Сот шешімі заңды күшінен енгеннен кейін үш күн ішінде заңды бұзған
кемшіліктерін жою үшін шешімі мен әрекеті жоққа шығарылған сол мекеменің
басшысына не болмаса органға бағыныштылық тәртібімен жоғарғы тұрған
органға, ұйымға не лауазымды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz