Лизинг түрлерін дәрежелеу, лизингтің арендадан айырмашылығы
Мазмұны
Кіріспе 3
1-Тарау. Лизинг туралы негізгі түсініктер 8
1.1 Лизингті анықгау және оның мәні. 8
1.2 Лизинг шартының обьектілері мен субьектілері 14
2-Тарау. Лизинг шартын қүқыктық реттеу; лизинг түрлері және
олардың ерекшеліктері 25
2.1 Қазақстан Республикасында лизинг шартының құқықтық
реттелуі 25
2.2 Лизинг түрлерін дәрежелеу, лизингтің арендадан
айырмашылығы 35
3. Дамыған елдерде қаржылық лизингке сипаттама береяін
негізгі ерекшеліктер (халықаралық лизинг) 46
З-Тарау. Лизинг қатынастарының даму мәселелері және лизинг
мәмелесін жасауды ұйымдастыру 56
Қазақстан Республикасындағы лизинг 56
Лизинг мәмілесін жасаудағы негізгі кезеңдер 64
3.3 Лизинг мәмілесін жасауға дайындық және оның
тиімділігін таддау 66
Қорытыңды 72
Қолданылған әдебиеттер 77
2
Кіріспе
Қазақстанның нарықгық экономикаға өтуі өндірістік кәсіпорындар алдына
бірқатар мәселелер қойып отыр. Соның ішінде өсіп бара жатқан
бәсекелестіктің қазіргі ерекше жағдайларына бейімделу, өндірілген өнім
бағасының жоғарылауына байланысты өтім нарқын қысқарту және төлемеушілік
мәселелері, шикізатпен, материалдармен қамтамасыз етушілерді іздеудің
қиындығы және қаржы ресурстарының шектелуі. Сол себепті қазіргі
кәсіпорындар өз орнын сақгап қалу үшін икемділік және ассортиментін тез
өзгерту қабілетін игере білулері қажет.
80-жылдардың аяғынан бастап өндірістік және ауылшаруашылық өнімін
әндірушілердің ірі қарқында баланстық байланыс айтарлықгай өзгерді.
Бүрынғы КСРО аймағындағы дезинтеграция мен Еуропадағы валюттік-
кедендік бірлестік осы факторларды туғызып отыр. 90-жылдардың басында ТМД
және нарқының жалпы жүйесінде Орта Азия елдері мен Қазақстанға қиын
кұрылымды мемлекеттер деген баға берілді. Сондыктан бүрын-сонды ұлттық
табысқа едәуір үлес қосып жүрген онеркәсіп және агросектор саласындағы
көптеген мамандандырылған кәсіпорыңдар өзі өндірген және импорттық
өнімдерімен ТМД елдерінде орын алған болатын.
Несиелер мен инвестицшшар, үлттық несие мен инвестицияны қоспағанда
дүние жүзі мен Еуропа банктерінің белгілі бір шарттарын орындамайынша
жүмсалмаған.
Сыртқы нарық жергілікті өндірушілердің алдын-ала мақгап шығарған
өнімін, сонымен қатар көлемі мен сапасын да қабылдауға дайын емес еді.
Экономикалық динамикада белгілі бір әсер ету Түркия мен Корея
республикаларының экономикасына тікелей еліктеу концепцияларымен тікелей
байланысты. Басқа сезбен айтқанда, индустриялық елдердің қаржы
деректері мен технологиялары жөнінде хабардар болу ин-директивтік жолдар
жүйесі бойынша жүзеге асырылған.
Соның нәтижесінде, бірінші жағынан, тендерлік жобалардың
бәсекестілігі аса қымбат жобалардың (мұнай, газ өндіру, автокөлік кұрылысы
саласында), екінші жағынан, ерекше шағын шетелдік қор инвестициясы
саласында орын алды.
Үкімет кдбылдаған кешенді бағдарлама бойынша офшорлық аймақ құру
арқылы индустриялық елдердің қаржы көздері мен технологгияларына жол ашу,
кіші және орта кәсіпкерлікті қолдау, мүлікті толығымен жеке меншікке бере
отырып, қоғамды демократияландыру — еліміздің жастарына дүние жүзілік
өркениетке жету жолын ашып беріп отыр.
Республика экономикасының басты бағыттарын дамытуда орта және кіші
кәсіпкерлікке аса көңіл аударылады. Батыс елдерде кеңінен қолданылатын
кәсіпкерлікті жүзеге асыру, біздің ойымызша, индустриялық елдердің қаржы
көздері мен технологияларына жол ашуды ұйымдастыру тәсілдерінің бірі бола
алады және ол жаңа инвестициялардың маңызды көзі ретінде қызмет атқара
алады.
Тұтынушылары аз, сол сияқгы нақгы қойылған шарттарды орындауға
бейімделмеген өндіріс орындары банкротқа душар болулары әбден мүмкін.
Технологияның күрделенгені соншалықгы, еңбекті үйымдастыру мен бөлуге,
бақылаудың жаңа түрлерін үйымдастыруға тура келеді. Қаржы айналымын
тездетуге, артылған тауарлар санын қысқартуға, өнімнің өтуін тездетуге
көңіл аудару қажет болады.
Реформаларды дамыту және Қазақстан экономикасын түрақгандыру
бағдарламасы нарықты (рынокты) жоғары техноло-гиялы және бәсекелестікке
жарамды өніммен қамтамасыз ететін, әлеуметтік дүрыс бағыттағы тиімді
экономика күруды алдын-ала қарастырады.
Қазақстан экономикасы өзінің ішкі ресурстары негізінде өсіп-дамуы,
ғылыми жетістіктерді зерттеуі, экономикалық зақымсыздық-пен және
экологиялық қауіпсіздікпен қамтамасыз ете отырып, дүниежүзілік шаруашылық
байланыстарға қосылуы тиіс.
Қазақстан өнеркәсібін осылай қайта құру үшін қазіргі таңда жетіспей
отырған инвестициялар қажет-ақ.
Сондықган инвестициялардың қалыптасқан түрімен қатар, оның басқа
ерекше түрі де өзіне көңіл аудартып отыр. Инвестицияның бұл түрі лизинг деп
аталады. Лизинг өзінің мүмкіншіліктерінің арқасында техниканы қайта
жабдықгауда итермелеуші күшке айналады, өндірістік кәсіпорындардың қажетті
күшін құрай алады, сонымен қатар экономиканы толығымен қайта кұруға себін
тигізеді.
Кәсіпкерлік қызметті инвестициялаудың ерекше түрі ретінде саналатын
осы механизмнің маңызына сүйене отырып, Қазақстан Үкіметі лизинг қызметін
жүзеге асыруға мүмкіндік туғызатын бірқатар қаулылар қабылдады.
Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Парламентінің және жергілікті
атқарушы органдардың лизингті дамыту жөніндегі қолданған шаралары оны
қолдану мүмкіншіліктерін анағұрлым кеңейтуге себін тигізеді. Лизинг қызметі
нарқында көптеген лизингтік компаниялар жүмыс істейді. Олар көптеген
кәсіпорындардың өндіріс техникасын жаңалай отырып, қаржы ресурстарының
тапшылығы кезінде көмек береді. Яғни дағдарыстан шығудың және болашақга
экономиканың көтерілу негізін қалайды.
Қазіргі таңда лизинг өндірістік кәсіпорындарға инвестицияларды
жұмылдырудың жалғыз ғана перспективалық түрі болып саналуда. Шаруашылықга
қолданудың нәтижесінде жетістіктерге жеткен лизинг шартының тиімділігі
инвестициялық процестерді активтендіруден, лизинг алушы кәсіпорындардың
қаржылық жағдайын жақсартудан, кіші және орта бизнестің бәсекелестік
қабілетін арттырудан байкалады.
Лизинг қатынастарының экономикалық-кұқықгық қамсыздан-дырудың жоғарғы
деңгейі жағдайында ғана табысты болатындығын лизингті ендірудің алғашқы
кезеңі көрсетіп отыр.
Бұл жұмыстың мақсаты — лизинг пен оның жеке түрлерінің экономикалық
мәнін және лизинг шарттарының құқықгық регламен-тациясын, лизингті
үйымдастыру негіздерін, осы операциялармен айналысатын әртүрлі коммерциялық
құрылымдардың жұмыс істеу принциптерін ашу, лизинг операцияларын жүзеге
асырудың кезеңцері мен тәртібін суреттеу. Шетел тәжірибесін зерттеу
негізінде біз кәсіпкерлерге еліміздегі лизинг бизнесін дамытудың
мүмкіншіліктері мен перспективаларын түсіндіруге тырысамыз.
Кдзақстанда осы тақырып пен жалпы лизинг дамуының маңыздылығы,
біріншіден, техникалық құралдар жағдайының қолайсыздығына (моральдық
ескірген жабдықгардың едәуір үлес салмағына, оны қолдану тиімділігінің
төмендігіне) байланысты.
Осы мәселелерді шешудегі варианттардың бірі - лизинг. Лизинг
аренданың басқа түрлерінен кешендік өзгешіліісгерімен, сыртқы сауда, несие
және инвестиция операциялары элементтерін біріктірумен ерекшеленеді.
Лизингтің басты артықшылығы несиелік қызмет түрінің кең көлемділігінен
тұрады. Көбіне лизинг кеңес беру қызметтерін, көлікпен тасымалдауды
ұйымдастыру мен несиелеуді, лизинг обьектілеріне техникалық қызмет көрсету
мен сақгандыруды, монтаж, қосалқы бөлшектермен қамтамасыз етуді жүзеге
асырады. Осының барлығы лизинг несиесінің икемділігін арттырады, қажетті
құрал- жабдықгарды сатып алу кезіндегі нарықгық коньюктураның өзгерістеріне
жедел түрде үйренуге ыісдал жасайды.
Сонымен лизинг шаруашылық үйымдардың өз бетінше жүмыс атқаруға
үмтылуына жауап беретін инвестициялармен несиелеудің демократиялық түрі
болып табылады.
Қазақстанның шаруашылық субьектілері соңғы кездерге дейін осы
несиелік тур жайында қажетті ақпараттың жоқгығына, құқықгық базаның
дамымағанына байланысты лизингке аса көңіл аудармаған болатын.
Республика аймағында лизинг әзірге кеңінен таралған жоқ. Мүның себебі
Қазақстан Республикасы азаматтық кодексінің (ерекше бөлім) жаңа редакциясы
осы уақытқа дейін қабылданбаған, ал Үкіметтің нормативті акт-қаулылары,
уәзірліктер (министрліктер) мен ведомостволардың ережелері қоғамдық
ьсдтынастардың осы түрінің құқықгық реттелуін нақгы түсіндіре алмай отыр.
Нарықгық экономиканы қалыптастыру мақсатымен әртүрлі салалар ғылым мен
техниканың жаңа жетістіктерін ендіруге, өнеркәсіптік өндірісті және
импорттық-экспорттық операцияларды жаңартып, нығайтуға тиіс. Сонда ғана
лизинг операциялары біртіндеп кеңейе түседі және олар Қазақстан
Республикасы нарықгық қатынастар жүйесінде нақгы орын алады.
§1 Лизинг туралы негізгі түсініктер
1.1 Лизингті анықгау және оның мәні
Лизинг идеясы біз үшін жаңалық емес, бірақ "лизинг" термині бүрын
бізде қолданылмаған. Лизинг шартының мәнін ашу Аристотель заманына (б. д.
д. ГУғ.) келіп тіреледі. Байлық меншікті иелену қүқынан емес, сол меншікті
пайдалана білу құқынан түрады. Бүл — Аристотельдің сөзі. Сонымен мүліктің
иесі оны иемденіп қана қоймай, сол мүлікті пайдалану нәтижесінде табыс
табуы қажет.
Лизинг (to lease, lease) ағылшын тілінен аударғанда "аренда,
арендовать" — "жал, жалға беру" деген мағына білдіреді. Лизинг түсінігі
отанымыздың және шетелдердің кәсіпкерлік қызметінде кеңінен қолданады.
Лизингке байланысты қатынастардың күрделенуі лизингтің мәні жөнінде әртүрлі
көзкарастардың пайда болуына себеп болып отыр.
Лизингтің қаржылық-коммерциялық, күқықгық және техникалық аспектілері
бар. Лизинг терминінің дәл қай уақытта пайда болғаны анықгалмаған.
Австриялық зерттеуші В. Хойер "Еуропада бизнесті қалай жасау керек"
кітабында "лизинг" терминінің қолданылуын XIX ғасырдың соңғы ширегіне
жатқызады. Мүны 1887 жылы "Белл" телефон компаниясы өз телефон аппараттарын
сатпай, оларды арендаға беру туралы шешім қабылдаған оқиғамен
байланыстырады. Оның пікірі бойынша, 1952 жылы Сан-Францискода "Юнайтед
стейтс лизинг корпорейшн" атты бірінші лизинг қоғамының қүрылуы лизингтің
дамуына күшті себеп болды.^
Орыс тілінде "лизинг" терминінің тура аналогы жоқ. Көбіне ли-зингті
өндірісте қолданылатын машиналардың, жабдықгардың, көлік күралдары мен
қүрылыстардың үзақ уақыттық арендасы деп түсінеді. Францияның, Бельгия мен
Италияның лизинг туралы заң актілерінде credit-tail (несие — аренда)
location financement (аренданы қаржыландыру) operazion di locazione
finansiativo - қаржылық арендасы жөніндегі операциялар деген терминдер
қолданылады. Бірақ біздің ойымызша, бұлардың барлығы лизингтің мәнін толық
айтпайды.
Лизингтің экономикалық тура мағынасы мүлікті уақытша пайда-лануға
берумен байланысты пайда болған мүліктік кдтынастардың кешені ретінде
түсіндірілуді. Бүл кешен лизинг шартынан бөлек басқа да шарттарды енгізеді,
соның ішінде сатып алу — сату шарты мен несие шарттары (займ) кіреді.
Лизингке осы шарттардың күрделі үйлесімділігі тән.
Мүлікті уақытша пайдалануға өткізу кезіндегі қатынастар лизингте
өзекті және негізгі қатынастар болып саналады. Мүлікті сатып алу — сату
жөніндегі қатынастар көмекші роль атқарады. Бүл қатынастар шарттың басында
ғана роль аткдрып қоймай, лизинг шарты біткен соң пайдаланушы мүлікті өз
меншігіне алу кезінде лизинг қатынастарының толық кешенін аяқгай алады.
Сонымен лизингті мүлікті меншікке сатушыдан сатып алумен және ақыға
уақытша пайдалануға берумен байланысты пайда болған қоғамдық қатынастардың
кешені деп қарау керек.
Сонымен Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі 1999 жылғы 1
шілдедегі жаңа жобасының (ерекше бөлім 565 бабында "лизинг шарты бойынша
лизинг беруші лизинг алушы көрсеткен мүлікті сатушыдан меншігіне сатып
алуға және лизинг алушыға осы мүлікті ақы төлеп уақытша иеленуге және
кәсіпкерлік мақсатта пайдалануға міндеттенеді" деп лизингке түсініктеме
берілген).
Лизингтің қарама-қайшы екі жақгы мәні бар. Экономикалық түрғыдан
қарайтын болсақ, біріншіден лизингті қаржыларды негізгі капиталға қайтару
мақсатымен жүмсау деп түсінуге болады. Яғни меншік иесі (лизинг беруші)
бекітілген уақытта қайтарып алатын қаржыны белгілі бір мерзімге береді.
Лизинг беруші өзінің атқарған қызметі үшін қаржылай марапатталады. Осыған
қарай өзінің мазмүны бойынша лизинг несиелік қатынастарға сәйкес келеді
және несиелікшарттардың мәнін сақгайды. Екінші жағынан, несие беруші мен
несие алушы капиталмен ақша түрінде емес, тауар түрінде іс жүргізетіндіктен
лизинг инвестициялауға ұқсас келеді. Лизингті тауарлық несие деп те айтуға
болады.
Сондықган қаржы шарты, нақгылап айтқанда несие операциясы, лизинг
шарттарының өзегі болып табылады. Мүліктің иесі пайдаланушыға, яғни лизинг
беруші лизинг алушыға қаржылай қызмет көрсетеді: лизинг беруші мүлікті өз
меншігіне толық бағасына сатушыдан сатып алып, лизинг алушының
аммортизациялық төлемдері есебінен мүліктің бағасын өтеп алады.
Сонымен, егер лизингті мүлікті уақытша ақы төлетіп пайдалануға беру
ретінде қарастырсақ, онда оған негізгі қорлардағы тауарлық несие ретінде
баға беруге болады.
Несие қатынастарының субьектілеріне қарыз беруші ретінде лизинг
беруші, қарыз алушы ретінде лизинг алушы жатады. Лизинг беруші (лизинг
компаниялары, банктер, кәсіпорындар және т. б.) лизинг шарты бойынша
мүлікті лизинг алушыға (занды түлға бола алатын кез-келген мемлекеттік
акционерлік қоғамдар, жауапкершілігі шектеулі қоғамдар және т. б.) жалға
береді. Ал несие обьектілеріне машиналар, жабдықгар, көлік қүралдары және
т. б. жатады. Қарыз (несие) қүнын үйымдастыру түрі бойынша лизинг
коммерциялық кредитке үқсас болғанмен, олардың арасында айырмашылық та бар.
Ең алдымен бүл коммерциялық несие мен лизингтегі мүліюгі иелену
қатынастарын қамтиды. Коммерциялық несие беру кезінде уақытша пайдалануға
алынған шарт обьектісі несие алушының меншігінде қалады.
Лизинг беру кезінде лизинг алушының мүлікті пайдалануға қүқы
болғанымен, оны меншіктенуге қүқы жоқ. Яғни мүлікті иелену қүқы лизинг
берушіде қалады да, оны пайдалану құқы лизинг алушыға өтеді. Лизинг алушы
осы қүқықгы иемдену үшін лизинг берушіге лизинг төлемдерін жүзеге асырады.
Лизинг мерзімі аяқгалған соң, обьект (пайдалануга берілген мүлік) лизинг
берушінің меншігінде қалады. Бірқатар лизинг шарттарында, шарт мерзімі
біткен соң, лизинг алушының лизинг обьектісін сатып алу құқы қарастырылады.
Мұндай жагдайда лизинг берушіге обьект қүны толық төленген соң, обьект
лизинг алушының меншігіне өтеді.
Коммерциялық несие де, лизинг те сауда және несие шарттарының өзара
байланысын болжайды. Коммерциялық несие кезінде несие шарты сатып алу —
сату актісімен келісіледі, сауда шарты күшін жоймай, несие шарты да күшін
жоймайды.
Лизингтің сатып алу — сатумен тығыз байланысы жоқ. Мүлік лизинг
компаниясының меншігінде болады және лизинг компаниясы лизинг алушыға
мүлікті сатумен айналыспайды. Сатып алу — сату лизингте сирек кездеседі.
Коммерциялық несие тауар түрінде беріліп, ақша түрінде өтеледі.
Лизингте несие тауар түрінде беріледі. Лизингтік төлемдер, өзінің
экономикалық түрғысынан қарағанда, несиені пайдаланғаны үшін, мүлік түрінде
төленеді. Келісім-шарт аяқгалған соң, шарт обьектісі лизинг берушіге сол
зат түрінде қайтарылады.
Лизинг шартының өтемақылық өзгешелігі бар, онда төлем жалға алынған
жабдыктардың шығарған өнімі арқылы немесе үстеме қызмет арқылы (встречные
услуги) жүзеге асырылады.
Коммерциялық несие қыскд мерзімге беріледі. Классикалық лизинг
мүлікті жалға үзақ мерзімге береді, сонымен қатар орта және қыска мерзімге
де шарт жасасуға болады. Біздің елімізде лизинг дамуының осы кезеңі бірнеше
айға жасалған лизинг шарттарының көптігімен ерекшеленеді.
Сондыктан жоғарыда айтылган түжырымдарға сүйене отырып, лизингтің
экономикалық ролі мен мазмүны теорияда және машықга әртүрлі болып
талқыланатынын айта кету керек. Біреулер лизингті кәсіпкерлік істі
несиелендіру тәсілі деп түсінсе, енді біреулер оны
қаржылық арендамен теңестіреді (Қазақстан
Республикасы
Мемлекеттік комитетінің 540-бабы), үшінші біреулер лизинг өндіріс
құралдарын сатып алу — сатудың бүркемеленген (жасырын) тәсілі десе,
төртіншілер лизингті сенім берушінің мүлкін пайдалану деп түсінеді.
Бірақ қазіргі танда классикалық принциптерге сүйене отырып лизингке
мүлік иеленуші және пайдаланушы деген түсініктер беруге болады. Лизингті
кәсіпкерліктің ерекше бір түріне жатқыза отырып, мүлікті екі маңызды
қүқықгық шекке белуге болады:
1. мүлікті пайдалану құқы (пайда, табыс табу мақсатымен пайдалану);2.
мүлікті меншіктену күқы (меншік обьектісін иелену).
Баскд сөзбен айтқанда лизинг — байлықтың көзі. Осыдан келе лизингке
өндірістік күштер мен өндірістік қатынастардың байланысындағы ахуалын
анықтайтын меншіктік қатынастарды жүзеге асыру тәсілі деген мағлүмат беруге
болады. Осы аныктаманың негізіне Оттава қаласындағы 1988 жылғы 28-мамырда
жазылған (Канада — Оттава) халықаралық лизинг конвенциясындағы лизингке
берілген түсініктеме кіреді. Бүл халықаралық қүжаткд "лизинг — мүліктік
қатынастардың үш жақгы кешені" деген пікір орын алған. "Қаржылық лизинг
туралы" Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 5-шілдедегі заңында және
"Лизинг туралы" Ресей Федерациясының 1998 жылғы 29-желтоқсандағы Заңында үш
субьектінің (лизинг берушінің, лизинг алушының, сатушының) лизингтегі кдрым-
қатынастары қарастырылады, яғни лизинг мүліктік қатынастардың үш жакты
кешені ретінде қарастырылады.
Осыған орай классикалық лизинг үш жактың - лизинг берушінің, лизинг
алушының, сатушының қарым-қатынастарын алдын-ала қарастырады. Лизинг
операциясының мәні мынада: артық қаржысы жоқ потенциялды лизинг алушы
лизинг беруші компанияға лизинг шартын жасау жөнінде іскерлік үсыныс
жасайды.
Осы шартка сәйкес лизинг беруші лизинг алушы тандаған мүлікті
сатушыдан меншігіне сатып алып, лизинг алушыға осы мүлікті ақы төлеп
уақытша иеленуге және пайдалануға береді. Шарт аяқгалған соң мүлік лизинг
берушінің меншігінде қалады. Кешеннің құрамына екі шарт кіреді:
1) сатып алу — сату шарты (лизинг компаниясы мен сатушы арасындағы
шарт, бұл жерде мүлікті жасап шығарушы ретінде сатушы, сатып
алушы ретінде лизинг компаниясы болып табылады);
2) лизинг шарты (лизинг компаниясы мен пайдаланушы
арасындағы шарт, яғни лизинг компаниясы сатушыдан сатып алынған
мүлікті пайдаланушыға, лизинг алушыға уақытша иеленуге береді). Егер сатушы
мен лизинг беруші немесе сатушы мен лизинг алушы бір ғана түлға болатын
болса, онда шарт жасаушылардың құрамы екі адамнан ғана түрады.
Қымбат жобаны жүзеге асыру кезінде түлғалардың саны көбейе түседі.
Бүл лизинг берушінің шартқа басқа қаржы көздерін (банктерді, сақгандыру
компанияларын, инвестициялық қорларды және т. б.) қатыстыруымен байланысты.
Енді біз мына суретте (1.1-сүреті) лизинг шарты мен қаржы ағымдарының жалпы
желісін (үлгісін) көрсеткіміз келіп отыр.
1.1. Суреті.
Бұл жерде: ЛБ — лизинг беруші,
ЛА — лизинг алушы,
МС — мүлікті сатушы,
ҚҮ — қаржы үйымдары,
СК — сақгандыру компаниялары.
Лизинг — ұйымдық форма және меншікке қатысты бола түрып. қожалықгың
белгілі бір жүйесін қамтамасыз етеді. Әрбір экономикалық дәреже сияқгы
лизингтің мазмұны және оны қолданудың әртүрлі тәсілдері бар. Өндіріс
күштері мен өндірістік қатынастар элементтерімен өзара байланыса отырып,
лизині өндірістің үйымдастыру — құқықгық формасларына, материалдын негізіне
(кәсіпкерлік істің заттық элементтеріне, мүлікті сатып алу-сатуға,
несиелендіру шарттарына сүйенеді және оның әлеуметтік-экономикалық негізі
бола алады).
1.2. Лизинг шартының обьектілері мен субьектілері
Лизинг шарттарын жасау кезінде лизинг обьектісін анықгау өте маңызды.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 565-бабында былай
делінген: "Лизинг шартының обьектілері мен нысанасына бағалы қағаздар мен
табиғи ресурстарынан басқа кәсіпкерлік қызметте қолданылатын кез-келген
тұтынылмайтын зат жатады". Ресей азаматтық заңы мен көптеген елдердің
заңцарында жер учаскесінің (танабының) лизині шартының обьектісіне
жатпайтындығы көрсетілген, ал біздін республикамыздың азматтық заңына
сәйкес, жер учаскесі лизинг шартының обьектісі бола алады, ал бағалы
қағаздар шарттын нысанасы бола алмайды.
Сонымен, нарықга айналымға тиым салынбайтын және өндірістік циклда
жабылмайтын кез-келген мүлікті лизингке өткізуге болады. Лизинг
обьектілерінің өзгешеліктеріне қарай жылжымалы мүлік лизингі және
жылжымайтын мүлік лизингі болып екіге бөлінеді.
Жылжымалы лизинг обьектілеріне:
-ауыр машиналары мен жабдықгар (жылу-техникалық, турбиндік құрал-дар,
электроқозғағыштар және т. б.);
-жұмыс машиналары мен өннеркәсіптің әртүрлі саласына қажетті кұ-
ралдар (полиграфиялық жабдықгар, күрылыс техникасы, станоктар және т. б.);
-есептеу және оргтехника кұралдары;
-көлік қүралдары (темір жол жылжымалы қүралы, теңіз бен өзен
кемелері, автокөліктер, үшақгар және т. б.);
-теле- және арақашықгық байланыс күралдары;
-және т. б.
Жылжымайтын лизинг обьектілеріне:
-өндірістік ғимараттар;
-құрылыстар (мүнай және газ скважиналары, гидротехникалық және
көліктік кұрылыстар) жатады. Лизинг обьектісіне жаңа мүліктер ғана емес,
бұрын пайдаланғандар да жатады.
Лизинг обьектісіне жылжымайтын мүліктер (үйлер, құрылыстар, кәсіп-
орындар мен цехтар) жатса, сол мүліктер түрған жер учаскесін пайдалану үшін
лизинг алушыға беру қарастырылады. Қазіргі танда түрмыста және жанүяда
пайдаланылатын мүлікті лизинг обьектісі ретінде қарастыруға қажет-ақ. Батыс
елдерде осы аталған мүлік түрлері лизингке жиі беріледі. Бүл шетелдегі авто-
көлік пен қүрылыс техника нарығының ерекшеліктерімен байланысты. Бірақ бүл
мүліктер кәсіпкерлік қызметте қолданылмағандықган, олар, такси ретінде
пайдаланылатын жеңіл автокөліктерді қоспағанда, лизинг обьектілері бола ал-
майды. Әрине, заң бойынша айналымға тиым салынған мүліктер де лизинг
обьектілері бола алмайды. Сонымен Қазақстан Республикасының "Қаржы лизингі
туралы" заңының 4-бабына сәйкес лизинг обьектілеріне ғимарат-тар,
құрылыстар, машиналар, жабдықгар, инвентарлар, көлік құралдары, жер
учаскелері және кез-келген тұтынылмайтын заттар жатады.
Бағалы қағаздар мен табиғи ресурстар лизинг нысанасы бола алмайды.
Заң актілері жер учаскелерінің жеке категорияларын пайдалануға баска да шек-
теулер қоюы мүмкін.
Лизинг нарқының субьектілеріне лизинг берушілер, лизинг алушылар,
мүлікті өндірушілер (сатушылар), сонымен қатар лизинг операцияларына тіке-
лей қатынаспаса да, делдалдық, ақпараттық және консалтингтік қызмет көрсе-
тетін брокерлік және консалтингтік фирмалар жатады.
Лизинг алушы мен лизинг беруші, яғни шарт жасасатын екі жақ, лизинг-
тің негізгі субьектілері болып табылады.
Лизинг беруші — лизинг алушы көрсеткен мүлікті өндірушіден (сату-
шыдан) өз меншігіне сатып алып, лизинг алушыға осы мүлікті ақы төлеп уақыт-
ша пайдалануға беретін занды түлға болып табылады. Заң бойынша кәсіпкер
ретінде тіркелген жеке түлға да лизинг беруші бола алады. Лизингтік қызмет
нарығында лизинг берушінің функциясын шаруашылық серіктестік пен
акционерлік қоғам түріндегі лизинг компаниялары, яғни мамандандырылған
коммерциялық үйымдар орындайды.
Банктер, басқа да несиелік-қаржылық мекемелер де лизинг беруші бола
алады, көбіне олар лизинг мүлкін өндірушілер, яғни машина жасайтын
зауыттар, күрылыс фирмалары және т. б. болып табылады.
Лизингтік қызметті жүзеге асыру қүқығын лицензия береді.
Лизинг шарты бойынша лизинг мүлкін ақы төлеп уақытша иемденіп,
пайдаланатын занды түлға немесе заңгерлік білімі жоқ кәсіпкер ретінде
тіркелген азамат лизинг алушы болып табылады.
Лизинг шарты бойынша мүлік алуға үміттенген кез-келген кәсіпорын
лизинг алушы бола алады.
Өндіруші (сатушы) мүлікті лизинг шарты бойынша лизинг берушіге
сататын заңцы тұлға.
Сатушы — лизинг алушы таңцаған мүліктің иесі және лизинг берушімен
сатып алу-сату шартын жасасатын занды немесе жеке түлға.
Өндірушінің (сатушының) қызметін лизинг қызметі нарқында
кәсіпорындар, яғни лизинг мүлкін жасап шығарушылар орындайды, бүлардың
орнында машиналармен және жабдықгармен көтерме сауда жасайтын фирмалар да
бола алады.
Банктер мен баска да несиелік-қаржылық мекемелер, тікелей лизинг
беруші бола алмаса да, лизинг қызметі нарқына қатыса алады, өйткені олар
лизинг берушіні мүлік сатып алуға қажет қаржымен қамтамасыз етеді.
Лизинг қызметі нарқында жүмыс істейтін брокерлік фирмалар өте маңызды
роль атқарады. Олардың міндеті серіктес (партнер) іздеуден, делдалдық
қызмет атқарудан, нарыққа қатыспаушыларды ақпаратпен қамтамасыз етуден
түрады.
Консалтингтік фирмалар нарыққа қатысушылардың барлығына, ең бірінші
лизинг алушыға, консалтингтік көмек көрсетеді. Егер сатушы мен лизинг
беруші бір ғана түлға болса, онда шарт жасасушылардың қүрамы қысқартылады.
Мүндай жағдайда лизинг мәселелерімен лизинг арқылы нарықга тауарларды
өткізу үшін тауар өндірушілер қүрған лизинг компанияларының фирмалары,
сонымен қатар өндіруші кәсіпорынның қүрамындағы арнайы бөлімшелер
(маркетинг баскару қызмет орындары) айналысады.
Халықаралық лизингте лизинг берушінің, лизинг алушының, сатушының
қызметін атқаратын шетелдік занды түлғалар Қазақстандық лизинг нарқының
субьектісі болып табылады.
Осыған орай біздің алдымызда лизинг қатынастарын қалаі жетілдіруге
болады және лизинг шарттарын жасаудың дұрыс ыңғайыь таба келе, лизинг шарты
элементтері арасындағы заңцы шектеулерд қалай жүргізу керек деген сүрақ
туады. Бұл жерде, сөзсіз, азаматтық-кұқықгық кдтынастарды басқару ретіндегі
лизинг келісімінің елеул шарттарын қарастыру арқылы осы сұрақгарға жауап
таба аламыз.
Іс жүзінде лизинг шарттары көбіне шарт жасаушылардың күрдел қүқықгық,
коммерциялық, қаржылық мәселелерін қарастырады "Қаржы лизингі туралы" заң
лизинг қатынастарының әр субьектісініь қүқықгық статусын белгілейді.
Сонымен, осы аталған заңның 5-бабында былай делінген: лизинг берушінің
лизинг алушыға уақытіш пайдалануға берген мүлкіне меншік қүқы лизинг
шартындс белгіленген барлық мерзім ішінде сақгалады. Лизинг мүлкін уақытіш
иелену мен пайдалану кұқы лизинг шарты мемлекеттік тіркеудеғ өткен заматта
лизинг алушыға өтеді.
Лизинг алушы банкрот болған жағдайда лизинг нысанась] конкурстық
жиынға кірмейді.
Лизинг алушының лизинг мүлкін пайдалану нәтижесінде алғак өнімдері
мен тапқан табыстары және басқа да жетістіктері лизині алушының меншігінде
қалады. Егер лизинг алушы мүлікке зияе келтірмей, өз қаржысы есебінен
жетістіктерге жетсе, лизині берушінің жазбаша келісімі бойынша, егер өзгеше
шарттар көзделмесе, шарт аяқгалған соң, сол жетістіктерге жүмсалғак қаржыны
өтеп алуға қүқы бар. Егер заң актілерімен және лизині шартымен өзгеше
көзделмесе, лизинг берушінің рүқсатынсыз лизиш алушы өндірген бөлінбейтін
жетістіктерінің қүнын өтей алмайды.
Лизингке берілген мүлікке иелену, пайдалану қүқы басқа түлғаға өтсе,
бүл жағдай лизинг шартын өзгертуге немесе бүзуға себеп бола алмайды.
6-бапта былай делінген:
Егер шартта өзгеше көзделмесе, лизинг берушінің жазбаша келісімімен,
лизинг алушының лизинг мүлкін сублизингке өткізуге құқы бар. Бірақ лизинг
алушы лизинг төлемдері жөніндегі міндетін сублизингке қабыддаған үшінші
түлғаға жүктей алмайды.
Сублизинг шартының мерзімі лизинг шартының мерзімінен асып түсе
алмайды. Егер заң актілерімен және лизинг шартымен өзгеше көзделмеген
болса, сублизинг шартын жасауда лизинг шартындағы ережелер қолданылады.
Егер лизинг шарты мерзімінен бүрын тоқгатылса, сублизинг шарты да
тоқгатылады.
Заң, Азаматтық Кодекс және басқа да заң актілері негіздерімен лизинг
шарты күшін жойса, оған сәйкес сублизинг шарты да күшін жояды.
7-бапта көрсетілгендей, лизинг алушының лизинг мүлкіне деген қүқығын
қорғау жеке меншік құқын қорғаумен тең қамтамасыз етіледі. Лизинг алушы
талаптар қоюға, басқа да жолдармен лизинг шарты кезінде өз атынан
қүқықгарын қорғауға хақы бар.
8-бапқа сәйкес лизинг шарты алдын-ала бекітілген бағамен лизинг
алушының лизинг мүлкін меншігіне алу қүқы мен міндеттерін қарастырады.
Осы заңның 9-бабы "Жылжымайтын мүлікті иелену қүқын және осыған
байланысты мәміле жасау қүқын мемлекеттік тіркеуден өткізу туралы" Заңын
Қазақстан Республикасы Президентінің жарлығы бойынша жүзеге асыруды
міндеттейді. Жылжымайтын мүліктің лизинг шарты жылжымалы мүлік кепілін
жүзеге асыратын органдармен міндетті түрде мемлекеттік тіркеуге алынуы
тиіс. Бүл тәртіпті Қазақстан Республикасының Үкіметі анықгайды.
Лизинг беруші ретінде банк операцияларының жеке түрлерін жүзеге
асыратын банктер мен үйымдардың лизинг қызметін лицензиялауды Қазақстан
Республикасының Үлттық банкі 10-бапка сәйкес іске асырады.
Жеке кәсіпкер болып табылатын басқа да занды және жеке түлғалар
лизинг қызметін лицензиясы жоқ лизинг беруші ретінде жүзеге асырады.
Ең маңыздысы "Қаржы лизингі туралы" Заң лизинг қатынастарындағы әр
субьектінің құқықгары мен міндеттерін анық көрсетеді.
11-бапта көрсетілген лизинг берушінің
1. қүқықгары:
1)оған тиісті төленбеген лизинг төлемдерін және шығын орнын талап
етуге құқы бар;
2)лизинг шартына сәйкес лизинг алушының лизинг шарттарын орындауын
бақылауға кұқы бар;
3)лиизинг алушы лизинг мүлкін қайтару жөніндегі міндеттерін бүзған
кезде өтіп кеткен мерзімге және шығындарды өтетуге талап қоюға қүқы бар;
4)занда қарастырылған жағдайларға байланысты лизинг алушыдан лизинг
мүлкін қайтарып алуға қүқы бар. 2. Лизинг берушінің міндеттері:
лизинг шарты бойынша лизинг алушы көрсеткен мүлікті
сатушыдан өз меншігіне сатып алуға міндетті;
сатып алу-сату шартын жасау кезінде лизинг мүлкін белгілі бір
лизинг алушыға тапсыратыны жайында сатушыға жазбаша түрде
хабарлауға міндетті;
лизинг алушыға лизинг шарттарын түсіндіре отырып, лизинг
мүлкін пайдалануға беруге міндетті;
лизинг беруші лизинг шарты мен Қазақстан Республикасы заң
актілерінде кдрастырылған және заңға қайшы келмейтін басқа да
қүқықгары мен міндеттерін жүзеге асыруға міндетті.
12-бабы лизинг алушының қүқықгары мен міндеттерін орнатқан.
1. Лизинг алушының қүқықгары:
лизинг алушының лизинг шарты бойынша лизинг мүлкін иеленуге
және пайдалануға құқы бар;
лизинг мүлкінің сапасы мен жинағы жөнінде, оны жеткізу мерзімі
жөнінде және де сатушы мен лизинг берушінің арасындағы шарт
ұқыпты орындалмаған жағдайларда талап қоюға құқы бар;
лизинг беруші шартты бүзған жағдайда, лизинг шарты бойынша,
өз міндеттерін лизинг алушының алдында орындамайынша лизинг
төлемдерін тоқгатып қоюға қүқы бар;
лизинг шартын бір жақ, яғни лизинг беруші тоқгатқан жағдайда
аванс ретінде төлеген сомасын қайтаруды талап етуге қүқы бар;
егер лизинг беруші лизинг алушыны мүлікпен өз уақытында қамта-асыз етпесе
немесе лизинг шартында көрсетілгендей лизинг мүлкін пайдалануға кедергі
болып табылатын мүліктің жөндеуге келмейтін кемшіліктері болса,
лизингтен бастартуға, басқа мүлікке ауыстыруға, лизинг шартын бүзуға қүқы
бар;
егер лизинг беруші лизинг шартын орындамаса немесе тиісті
орындамаса, шығындарды өтеуін талап етуге қүқы бар;
егер лизинг алушының өзі жауап бермейтін кейбір себептерге
байланысты лизинг шартында қарастырылған мүлікті пайдалану
жағдайлары тым нашарлап кетсе, онда лизинг сомасы мен төлемдерін
талап етуге қүқы бар.
2. Лизинг алушының міндеттері:
лизинг мүлкін лизинг шартының тәртібі бойынша қабылдауға
міндетті;
лизинг төлемдерін өз уақытында төлеуге міндетті;
мүлікті лизинг шартына сәйкес пайдалануға міндетті;
шартта қарастырылғандай, мүліктің ескіруі мен өзгеруі ескеріліп,
лизинг беруші өткізген мүлікті сол күйде сақгауға міндетті;
өз қаржысы есебінен лизинг мүлкін тәртіппен үстауға, соның
ішінде лизинг мүлкіне байланысты коммуналдық төлемдерді
уақытында жузеге асыруға, жөндеу жүмыстарын жүргізуге міндетті;
6) лизинг берушіге лизинг мүлкінің жайын біліп түруға бөгет жасамауға
міндетті.
Сатушының қүқықгары мен міндеттері 13-бапта көрсетілген және олар
сатып алу-сату келісімінің шарты бойынша бекітіледі. Егер лизинг шартына
лизинг беруші де, лизинг алушы да, сатушы да катысса, онда сатушының
құқықгары мен міндеттері лизинг шартына сәйкес бекітіледі.
Заңның 14-бабы лизингке қатысупіылардың жауаптылығын қарастырады. 14-
бапка сәйкес лизинг берушінің, лизинг алушының, сатушының жауаптылықгары
лизинг шартымен, сатып алу-сату шартымен, Қазақстан Республикасының заң
актілерімен бекітіледі.
Мүлікті сатушы лизинг алушының алдында сатып алу-сату шарты жөнінде,
соның ішінде лизинг мүлкінің сапасы мен жинақгалғаны жөнінде,
онымен қамтамасыз ету жөнінде жауапты. Ал лизинг алушы Азаматтық
кодекстегі сатып алушы үшін қарастырылған қүқықгарын
пайдалануға және міндеттерін орындауға тиісті. Лизинг алушы сатып алу-
сату шартына қатыспағандықган, пайдалануға алған лизинг мүлкін сатып
алуға мідетті емес. Егер сатушы лизинг алушының талаптарына келісім
берсе, онда лизинг мүлкін лизинг берушіге өткізу кезіңцегі
өзгерістерді (мүлік жинақгығы, қамтамасыз ету мерзімі ж. т.
б.) лизинг берушімен
келісіп шешуге міндетті.
Егер лизинг шартында өзгеше көзделмесе, сатушыны лизинг алушы тандамаған
болса, лизинг берушінің алдында сатушы міндеттерінің
орындалуына жауап бермейді. Мүндай жағдайда лизинг шарты бойынша лизинг
алушы лизинг берушіге де, сатушыға да, егер олардың жауаптылықгары ортақ
болса, өз бетінше талаптар қоюға қүқы бар.
3. Егер лизинг беруші мүлікті лизингке өткізу жөнінде сатушыға
ескертпесе, онда ол лизинг алушының алдында сатушының міндеттерін орындауға
жауапты.
ТҰЖЫРЫМДАМА
Байлық көзі мүлікті меншіктенуде емес, мүліісгі пайдалануда, яғни табыс
табу үшін мүлікті меншікке сатып алмай-ақ, пайдалану қүқын иеленудің өзі
жеткілікті.
Дүниеүзілік тәжірибе лизинг механизмінің келешегі бар екенін
дәлелдеп отыр, өйткені лизинг сатушьщан алынған мүлікті
пайда-лануға берумен байланысты пайда болатын мүліктік
қатынастардың кешенін қамтамасыз етеді.
3. Лизинг мазмүны бойынша несиелік қатынастарға сәйкес
келеді, бірақ қарызданушы мен несие беруші капиталды ақша түрінде емес,
тауар түрінде қолданғандықган, лизинг капитал инвестицияларына үқсас
келеді.
4. Лизинг механизмінің инвесторларға қажетті кепілдік көлемінде
де аргықшылықгары бар.
Лизинг механизмі арендамен өзара байланысты, бірақ ол
кәсіпкерліктің жаңа үйымдастыру-қүқықгық формаларын қүра
отырып, күрделі үш жақгы негізден түрады және оның несиелік,инвестициялық
шарт касиеттері, арендалық қызмет көрсету қасиеті бар.
Көпшіліктің түсінігі сияқгы, лизинг - қаржы арендасы емес, өндіріс-тік
қүралдарды сатып алу-сату тәсілі емес, сенімхат берушінің келісімі
бойынша мүлікпен пайдалану емес, лизинг өзара байланысы бойынша
өндірістік күштер мен өндірістік қатынастардың ахуалын анықгайтын меншік
қатынастарын жүзеге асыратын тәсіл болып табылады.
Лизинг шаруашылықгың ерекше формасы ретінде кәсіпорынның өндірістік
процестеріне (еңбек қүралдары мен жүмыс күштерін пайдалануға) жалпы әсерін
тигізеді.
Лизинг экономиканың ең маңызды қаржылық, өндірістік,
қамтамасыз ету, салықгық және аммортизациялық жеңілдіктерді
пайдалану функцияларын қамтиды.
Бағалы қағаздар мен табиғи ресурстардан басқа, кәсіпкерлік қызмет-те
қолданылатын кез-келген түгынылмайтын зат лизинг шартының мүлкі
немесе обьектісі бола алады (Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік Комитетінің 566-бабы).
Лизинг берушілер, лизинг алушылар, сатушылар мен мүлікпен
қамтамасыз етушілер, несиелік-қаржылық мекемелер және т. Б.
Лизинг нарқының субьектілері бола алады.
§2 Лизинг шартын құқықгық реттеу лизинг түрлері және олардың
ерекшеліктері
2.1 Қазақстан Республикасында лизинг шартының құқықгық реттелуі
'Өзара байланысты субьектілердің мүдделерін ескере отырып, оларды
қүқықпен қамтамасыз ету — лизингтік механизм тиімділігінің ең маңызды
шарттарының бірі.
Қазақстандағы лизинг құқықгық орта қүруда және шаруашылық
операциялардың белгілі бір формасы ретінде қалыптасудың үш кезеңін өтті.
Бірінші кезеңце лизинг туралы заңның болмауы кәсіпкерліктің осы
түрінің дамымағандығымен байланыстырылады.
Екінші кезеңде лизинг қызметі арнайы нормативті және заң актілерінсіз
арендаға сәйкес жүзеге асырылды. Мүндай белгісіздік лизинг процесіне
ьсдтысушылардың қызметіндегі қауіп деңгейін үлғайтты және кәсіпкерлік
инициативаға бөгет жасап, ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін машықга
қолдануға шек қойды.
Үшінші кезеңде лизинг шарттарының арнайы базасы жедел
қалыптаса бастады.
Қазақстанда "лизинг" термині бірінші рет азаматтық зандарда емес,
банк операцияларын басқаратын зандарда қолданыла бастады. Қазақ ССР Жоғарғы
Кеңесінің 1990 жылғы 6-желтоқсандағы қаулысымен бекітілген "Қазақ ССР
экономикасын түрақгандыру және нарықкд өту"бағдарламасын-дағы "Қаржылық-
несиелік саясат" бөлімінде банкгердің қызметіне "лизинг-факторинг"
операциялары кірді.)
Қазіргі таңда лизинг 1999 жылғы 1-шіддеден бастап күшіне енген
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінде (ерекше бөлім) занды түрде
бекітілді. Қазақстак Республикасының Азаматтық кодексінде тек ісдна мүлікті
жалдау түжырымы бар, ал лизинг туралы түжырым жоқ, соған сәйкес ол
лизингтің құқықгық шеңберін анықгай алмайды.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексіне терең өзгерістер
енгізілгенімен, ол 1963 жылғы 28-желтоқсанда қабылданған түрінде әрекет
істеуде. Бірақ Жаңа Азаматтық кодексте (ерекше бөлім) лизинг тұжырымы
баяндалған және оған "лизинг шарты бойынша лизинг беруші лизинг алушы
көрсеткен мүлікті сатушыдан меншігіне алып, оны лизинг алушыға ақы төлеп
уақытша иеленуге және кәсіпкерлік мақсатта пайдалануға беруге міндеттенеді"
деген анықгама берілген)
Сонымен қатар, лизинг қызметі салықгы есепке алу мақсатында салық
туралы заңда да көрсетілген.
"Салықгар және бюджетке міндетті төлемдер туралы" 71995 жылғы 24-
сәуірдегі Заңына Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығымен
толықгыру және өзгерту арқылы "лизинг, лизинг бойынша операциялар" деген
түсініктер енгізілді.
Біздің республикамызда үзақ уақыт бойы нормативтік базаның
болмағандығына қарамай, лизинг қаржы арендасы ретінде кәсіпкерлік қызмет
субьектілерінің машығында қолданылып жүргенін жоққа шығаруға болмайды.
"Банктер мен банк қызметі" туралы 1995 жылғы 31-тамызда қабылданған заңның
күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығында көрсетілгендей,
банк туралы зандар екінші дәрежедегі банктердің лизинг операцияларымен
айналысу мүмкіндігін қарастырады.
Тек Үлттық Банктің лицензиясы бар банктер ғана лизинг операцияларын
жүзеге асыра алады.Бұл кепілдік 30-баптың 3-тармағының астында бекітілген.
Осы уақытқа дейін лизинг қызметінің жұмыс тәртібін белгілейтін баска
да нормативтік актілер, Үкімет пен мемлекеттік басқа органдардың қаулылары
қолданылып келді. Мысалы, Қазақстан Республикасы Үкіметінің Азияттық
Банкті дамытудың бағдарламалық займын ауылшаруашылық секторлар үшін
жүзеге асыру туралы" 1996 жылғы 15-шілдедегі Қаулысы лизинг негізінде
қаржыландыруды ең алғаш рет ұсынған болатын.
Сонымен қатар лизинг қызметіне "Инвестициялар туралы" Қазақстан
Республикасының заңы, дәлірек айтқанда "Инвестициялар туралы" 2003 жылғы 8-
қаңтардағы Кдзақстан Республикасының заңы және де лизинг бизнесінің
экономикалық қызметіне байланысты баска да зандар қарастырған инвестициялық
қүқықгы жүзеге асырудың құқықгық және экономикалық режимі кіреді.
Қазақстан Республикасының кедендік заңы бекіткен шетелге шығару және
шетелден әкелу режимі қолданылатын лизинг нысаналарының тізімін Қазақстан
Республикасының Үкіметі анықгайды.
Сонымен қатар лизинг қызметі көп жақгы және екі жақгы халыкдралық
келісім-шарттармен басқарылады. Осы халықаралық құжаттардың нормалары
мемлекет ішіндегі зандардың нормаларынан басым келеді.
2000 жылғы 5-шілдеде "Кдржы лизингі туралы" ғ78-П негізгі заң
қабылданды. Осы заң қаржы лизингі процесінде пайда болатын қатынастарды
реттейді және бүл заң инвестицияларды лизинг қызметі негізінде
жұмыддандыруға бағытталған.
Біз өткен тарауда кейбір жалпы ережелерді, лизинг қатынастарының
құқықгық негіздерін, "Қаржы лизингі" туралы Заңның негізгі түсініктерін
қарастырдық. Лизинг шарты лизинг қатынастарының негізі болғандықган, біз
шарт жасаудың талаптары мен шарттарын анықгағымыз келді.
"Қаржы лизингі туралы" заңның 15-бабында былай делінген:
1. Лизинг шарты бойынша лизинг беруші лизинг алушы көрсеткен мүлікті
сатушыдан меншігіне сатып алуға және лизинг алушыға осы мүлікті ақы төлеп
уақытша иеленуге және кәсіпкерлік мақсатта пайдалануға беруге міндеттенеді.
2. Лизинг шартында мынадай маңызды талаптар болуға тиіс:
лизинг мүлкі;
мүлікті сатушының және мүлікті таңцаушының атауы;
лизинг алушыға мүлікті берудің талаптары мен мерзімі;
төлемдердің мөлшері мен мерзімділігі;
лизинг мүлкінің қүны;
шарттың мерзімі;
егер шартта лизинг алушының меншігіне мүліктің көшуі көзделсе,
осындай көшудің талаптары;
лизинг мүлкін сипаттау;
лизинг мүлкін күтіп үстау және жөндеу тәртіптері;
10) мүлікті сақгандыру;
11) мүлікті лизинг берушінің атына мемлекеттік тіркеуден өткізу
міндеттерін шарт жасасушы жақгардың біріне жүктеу;
12) лизинг шарты бойынша лизинг алушының міндеттерін
орындауын лизинг берушімен бақылау тәртібі;
13) шарт жасасушылардың жауаптылығы;
Осы шарттар мен талаптардың біреуі орындалмаса лизинг шарты
жасалмаған болып табылады.
3. Шарт жасасушы жақгардың келісімі бойынша лизинг шартына
басқа да талаптар кіруі мүмкін.
4. Лизинг шарты жазбаша түрде жасалмаса, ол өз күшіне енбейді^
Осы Заңның 16-бабында лизинг шартының күші көрсетілген:
1. Лизинг шарты, Қазақстан Республикасының зандарымен белгіленген
басқа жағдайларды қоспағанда, шарт жасасушылар белгілеген мерзімге
жасалады. Мүндай жағдайда лизинг шартының мерзімі мүлік күнының едәуір
бөлігін төлеп біту мерзімінен кем болмау керек.
2. .Лизинг шарты барлық жақгар өз міндеттерін орындап болған кезде
ғана және заң актілері қарастырған басқа жағдайларда ғана өз күшін жояды.
Лизинг мүлкі мына төмендегі ережелер бойынша беріледі:
Лизинг мүлкін сатушы лизинг алушыға, егер шартта өзгеше
көзделмесе немесе міндеттеме мәнінен өзгеше туындамаса, лизинг
алушы орналасқан жерде тікелей береді.
Лизинг мүлкі лизинг алушыға барлық өзінің керек-жарақгары-
мен және соған қатысты қүжаттарымен (мүліктің жиынтықгылығын,
қауіпсіздігін, сапасын, пайдалану, жөндеу, монтаж
тәртібін
куәландыратын қүжаттарымен) бірге өткізеді.
3. Егер лизинг алушыға осы керек-жарақгар мен қүжаттар
өткізілмесе және соның саддарынан лизинг алушы мүліьсгі пайдалана
алмаса, осының барлығын лизинг берушіден талап етуге немесе
лизинг беруші есебінен өзіне мүлікті қайтарып беруге қүқы бар.
4. Егер лизинг беруші лизинг алушыны мүлікпен өз уақытында
қамтамасыз етпесе, лизинг алушы мүлікті талап етуге немесе шартты
бүзуға қүқы бар. Мүндай жағдайларда шығындарды лизинг беруші
өтейді.
20-баптың 1-тармағында лизинг мүлкінің бүзылу немесе кездейсоқ жойылу
қаупі лизинг алушыға мүлікті өткізу кезінде өтеді.
Лизинг шарты лизинг алушының немесе лизинг берушінің лизинг мүлкін
сақгандыру міндеттерін қарастыруы мүмкін. Егер мүлікті сақгандыруға
міндетті жақ мүлікті сақгандырмаса, онда екінші жақ мүлікті сақгандырып,
кеткен шығынды сақгандыруға міндетті жақган сақгандыру төлемдері ретінде
өтеп алуға күқы бар.
21-бап бойынша — лизинг шартының мерзімі кезінде төленетін шарт шарт
жасасқан кездегі баға бойынша қүнының барлық немесе елеулі бөлігінің
аммортизациясы жүзеге асырылатын төлемдердің ішіне:
лизинг мүлкімен кдмтамасыз етуге, оны пайдалану үшін жүмыс
қалпына келтіруге жүмсаған лизинг берушінің шығындарын өтеу;
лизинг бойынша марапаттау кіреді.
Салықгың, бухгалтерлік есеп берудің, экспорттық-импорттық
операцияларды жүзеге асырудың жалпы мәселелерін белгілі бір тәртіпке
бағындыратын көптеген занды және нормативті қүжаттардың ережелері лизинг
компанияларының қызметіне жанама түрде қарайды. Сондықган лизингтік есеп
беру бухгалтерлік есеп жөніндегі заңдылықгардың талабына сәйкес жүзеге
асырылады (22-бап).
23-бап: Лизинг нысанасы мына төмендегі тармақгардың ережелері бойынша
лизинг берушіге қайтарылады:
1. Егер лизинг шарты мерзімінен бүрын сот тәртібімен күшін жоймаған
болса және лизинг шарты бойынша лизинг мүлкін лизинг алушының иелігіне
өткізу немесе сатып алу күқықгары алдын-ала қарастырылмаса, онда лизинг
алушы лизинг мүлкін лизинг шарты бойынша қайтаруға міндетті.
2 Лизинг алушы лизинг мүлкінің тозуын ескере отырып, оны алған
кездегі күйінде қайтаруға міндетті.
3. Егер қайтарылған мүліктің жағдайы ғ2-тармаққа сәйкес
келмесе лизинг алушы лизинг берушіге келтірген шығындарды өтеуге
міндетті.
Егер дүрыс пайдаланбау нәтижесінде лизинг мүлкі өз мерзімі-
нен бүрын бүзылса, онда лизинг алушы мүлікті қайтарып, келтірген
шығындарды өтеуге міндетті.
Егер лизинг алушы лизинг мүлкін қайтаруға тиісті болып, оны
қайтармаса, онда өтіп кеткен мерзім үшін лизинг берушінің
төлемдерді талап етуге қүқы бар. Егер лизинг төлемдерінің көлемі
лизинг берушіге келтірген шығындарды өтей алмаса, онда осы
шығындарды өтеуді талап етуге қүқы бар.
24-баптың 1-тармағы:
1. Егер лизинг алушы лизинг мүлкін шартқа сәйкес пайдалан-
баса;
а) егер лизинг алушы лизинг берушіге мүлікті тексеріп тұруға шек
қойса;
ә) егер лизинг алушы лизинг шартының мерзімі өткен соң 2-3 рет
төлемдерді жүзеге асырмаса Қазақстан Республикасы заңы бекіткен тәртіп
бойынша лизинг беруші мүлікті қайтарып алуға қүқы бар.
Лизинг мүлкін даусыз қайтарып алу Қазақстан Республикасы-
ның Азаматтық кодексіне сәйкес бүйрық тәртібінде жүзеге
асырылады.
Сот бұйрығын шығару үшін лизинг беруші мына қүжаттарды
көрсетуге тиіс: 1) өтініш-қағаз, 2) лизинг шарты, 3) лизинг мүлкін
лизинг алушыдан кайтарып алу себептері жөніндегі жазбаша ескерту,
4) лизинг алушының жүзеге асырған төлемдерін дәлелдейтін қүжат.
Лизинг алушы сот бүйрығының көшірмесін алғаннан кейін он
күндік мерзім ішінде бүйрық шығарған сотқа лизинг мүлкін қайтарып
алу талабына қарсылық білдіре алады.
Қаржы лизингі төңірегіндегі мәселелерді егжей-тегжейлі қарастырып
көрейік. Біздің ойымызша, осы мәселелерді шешу үшін, қазіргі заңға
қосымшалар мен өзгерістер енгізу керек сияқгы.
Қаржы лизингінің мәнінің анықгамасы жайында, ғылымп жүмыс және
халықаралық қатынастар жөніндегі проректорі, экономикалық ғылымдарының
докторы, профессор, FYA-ның мүше-корреспонденті В.В. Григарукгің пікірін,
яғни үсынысын негізге алсақ:
"Қаржы лизингі туралы" Қазақстан Республикасының қазіргі заңында
барлық белгілері атап өтілген қаржы лизингісіне анықгама берілген. Бірақ
"Салықгар мен бюджетке міндетті төлемдер туралы" Қазақстан Республикасының
Кодексінде қаржы лизингі белгілері басқаша сипатталған.
Сонымен заңның 2-бабына сәйкес шарт аяқгалған соң лизинг мүлкінің
лизинг алушының меншігіне өтуі, егер алдын-ала шартта қарастырылса ғана
және бүл қаржы лизингісінің міндетті белгісі болып саналмасағана жүзеге
асырылады. Бірақ,Салық кодексінің 74-бабында лизинг мүлкінің лизинг
алушының меншігіне өтуін міндетті белгісі деп санайды. Қорыта, егер лизинг
шарты мүлікті алушының меншігіне өткізу мәселелерін қарастырмаса Заң
талаптарына жауап бере алады. Ал салық салу мақсатында бүл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1-Тарау. Лизинг туралы негізгі түсініктер 8
1.1 Лизингті анықгау және оның мәні. 8
1.2 Лизинг шартының обьектілері мен субьектілері 14
2-Тарау. Лизинг шартын қүқыктық реттеу; лизинг түрлері және
олардың ерекшеліктері 25
2.1 Қазақстан Республикасында лизинг шартының құқықтық
реттелуі 25
2.2 Лизинг түрлерін дәрежелеу, лизингтің арендадан
айырмашылығы 35
3. Дамыған елдерде қаржылық лизингке сипаттама береяін
негізгі ерекшеліктер (халықаралық лизинг) 46
З-Тарау. Лизинг қатынастарының даму мәселелері және лизинг
мәмелесін жасауды ұйымдастыру 56
Қазақстан Республикасындағы лизинг 56
Лизинг мәмілесін жасаудағы негізгі кезеңдер 64
3.3 Лизинг мәмілесін жасауға дайындық және оның
тиімділігін таддау 66
Қорытыңды 72
Қолданылған әдебиеттер 77
2
Кіріспе
Қазақстанның нарықгық экономикаға өтуі өндірістік кәсіпорындар алдына
бірқатар мәселелер қойып отыр. Соның ішінде өсіп бара жатқан
бәсекелестіктің қазіргі ерекше жағдайларына бейімделу, өндірілген өнім
бағасының жоғарылауына байланысты өтім нарқын қысқарту және төлемеушілік
мәселелері, шикізатпен, материалдармен қамтамасыз етушілерді іздеудің
қиындығы және қаржы ресурстарының шектелуі. Сол себепті қазіргі
кәсіпорындар өз орнын сақгап қалу үшін икемділік және ассортиментін тез
өзгерту қабілетін игере білулері қажет.
80-жылдардың аяғынан бастап өндірістік және ауылшаруашылық өнімін
әндірушілердің ірі қарқында баланстық байланыс айтарлықгай өзгерді.
Бүрынғы КСРО аймағындағы дезинтеграция мен Еуропадағы валюттік-
кедендік бірлестік осы факторларды туғызып отыр. 90-жылдардың басында ТМД
және нарқының жалпы жүйесінде Орта Азия елдері мен Қазақстанға қиын
кұрылымды мемлекеттер деген баға берілді. Сондыктан бүрын-сонды ұлттық
табысқа едәуір үлес қосып жүрген онеркәсіп және агросектор саласындағы
көптеген мамандандырылған кәсіпорыңдар өзі өндірген және импорттық
өнімдерімен ТМД елдерінде орын алған болатын.
Несиелер мен инвестицшшар, үлттық несие мен инвестицияны қоспағанда
дүние жүзі мен Еуропа банктерінің белгілі бір шарттарын орындамайынша
жүмсалмаған.
Сыртқы нарық жергілікті өндірушілердің алдын-ала мақгап шығарған
өнімін, сонымен қатар көлемі мен сапасын да қабылдауға дайын емес еді.
Экономикалық динамикада белгілі бір әсер ету Түркия мен Корея
республикаларының экономикасына тікелей еліктеу концепцияларымен тікелей
байланысты. Басқа сезбен айтқанда, индустриялық елдердің қаржы
деректері мен технологиялары жөнінде хабардар болу ин-директивтік жолдар
жүйесі бойынша жүзеге асырылған.
Соның нәтижесінде, бірінші жағынан, тендерлік жобалардың
бәсекестілігі аса қымбат жобалардың (мұнай, газ өндіру, автокөлік кұрылысы
саласында), екінші жағынан, ерекше шағын шетелдік қор инвестициясы
саласында орын алды.
Үкімет кдбылдаған кешенді бағдарлама бойынша офшорлық аймақ құру
арқылы индустриялық елдердің қаржы көздері мен технологгияларына жол ашу,
кіші және орта кәсіпкерлікті қолдау, мүлікті толығымен жеке меншікке бере
отырып, қоғамды демократияландыру — еліміздің жастарына дүние жүзілік
өркениетке жету жолын ашып беріп отыр.
Республика экономикасының басты бағыттарын дамытуда орта және кіші
кәсіпкерлікке аса көңіл аударылады. Батыс елдерде кеңінен қолданылатын
кәсіпкерлікті жүзеге асыру, біздің ойымызша, индустриялық елдердің қаржы
көздері мен технологияларына жол ашуды ұйымдастыру тәсілдерінің бірі бола
алады және ол жаңа инвестициялардың маңызды көзі ретінде қызмет атқара
алады.
Тұтынушылары аз, сол сияқгы нақгы қойылған шарттарды орындауға
бейімделмеген өндіріс орындары банкротқа душар болулары әбден мүмкін.
Технологияның күрделенгені соншалықгы, еңбекті үйымдастыру мен бөлуге,
бақылаудың жаңа түрлерін үйымдастыруға тура келеді. Қаржы айналымын
тездетуге, артылған тауарлар санын қысқартуға, өнімнің өтуін тездетуге
көңіл аудару қажет болады.
Реформаларды дамыту және Қазақстан экономикасын түрақгандыру
бағдарламасы нарықты (рынокты) жоғары техноло-гиялы және бәсекелестікке
жарамды өніммен қамтамасыз ететін, әлеуметтік дүрыс бағыттағы тиімді
экономика күруды алдын-ала қарастырады.
Қазақстан экономикасы өзінің ішкі ресурстары негізінде өсіп-дамуы,
ғылыми жетістіктерді зерттеуі, экономикалық зақымсыздық-пен және
экологиялық қауіпсіздікпен қамтамасыз ете отырып, дүниежүзілік шаруашылық
байланыстарға қосылуы тиіс.
Қазақстан өнеркәсібін осылай қайта құру үшін қазіргі таңда жетіспей
отырған инвестициялар қажет-ақ.
Сондықган инвестициялардың қалыптасқан түрімен қатар, оның басқа
ерекше түрі де өзіне көңіл аудартып отыр. Инвестицияның бұл түрі лизинг деп
аталады. Лизинг өзінің мүмкіншіліктерінің арқасында техниканы қайта
жабдықгауда итермелеуші күшке айналады, өндірістік кәсіпорындардың қажетті
күшін құрай алады, сонымен қатар экономиканы толығымен қайта кұруға себін
тигізеді.
Кәсіпкерлік қызметті инвестициялаудың ерекше түрі ретінде саналатын
осы механизмнің маңызына сүйене отырып, Қазақстан Үкіметі лизинг қызметін
жүзеге асыруға мүмкіндік туғызатын бірқатар қаулылар қабылдады.
Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Парламентінің және жергілікті
атқарушы органдардың лизингті дамыту жөніндегі қолданған шаралары оны
қолдану мүмкіншіліктерін анағұрлым кеңейтуге себін тигізеді. Лизинг қызметі
нарқында көптеген лизингтік компаниялар жүмыс істейді. Олар көптеген
кәсіпорындардың өндіріс техникасын жаңалай отырып, қаржы ресурстарының
тапшылығы кезінде көмек береді. Яғни дағдарыстан шығудың және болашақга
экономиканың көтерілу негізін қалайды.
Қазіргі таңда лизинг өндірістік кәсіпорындарға инвестицияларды
жұмылдырудың жалғыз ғана перспективалық түрі болып саналуда. Шаруашылықга
қолданудың нәтижесінде жетістіктерге жеткен лизинг шартының тиімділігі
инвестициялық процестерді активтендіруден, лизинг алушы кәсіпорындардың
қаржылық жағдайын жақсартудан, кіші және орта бизнестің бәсекелестік
қабілетін арттырудан байкалады.
Лизинг қатынастарының экономикалық-кұқықгық қамсыздан-дырудың жоғарғы
деңгейі жағдайында ғана табысты болатындығын лизингті ендірудің алғашқы
кезеңі көрсетіп отыр.
Бұл жұмыстың мақсаты — лизинг пен оның жеке түрлерінің экономикалық
мәнін және лизинг шарттарының құқықгық регламен-тациясын, лизингті
үйымдастыру негіздерін, осы операциялармен айналысатын әртүрлі коммерциялық
құрылымдардың жұмыс істеу принциптерін ашу, лизинг операцияларын жүзеге
асырудың кезеңцері мен тәртібін суреттеу. Шетел тәжірибесін зерттеу
негізінде біз кәсіпкерлерге еліміздегі лизинг бизнесін дамытудың
мүмкіншіліктері мен перспективаларын түсіндіруге тырысамыз.
Кдзақстанда осы тақырып пен жалпы лизинг дамуының маңыздылығы,
біріншіден, техникалық құралдар жағдайының қолайсыздығына (моральдық
ескірген жабдықгардың едәуір үлес салмағына, оны қолдану тиімділігінің
төмендігіне) байланысты.
Осы мәселелерді шешудегі варианттардың бірі - лизинг. Лизинг
аренданың басқа түрлерінен кешендік өзгешіліісгерімен, сыртқы сауда, несие
және инвестиция операциялары элементтерін біріктірумен ерекшеленеді.
Лизингтің басты артықшылығы несиелік қызмет түрінің кең көлемділігінен
тұрады. Көбіне лизинг кеңес беру қызметтерін, көлікпен тасымалдауды
ұйымдастыру мен несиелеуді, лизинг обьектілеріне техникалық қызмет көрсету
мен сақгандыруды, монтаж, қосалқы бөлшектермен қамтамасыз етуді жүзеге
асырады. Осының барлығы лизинг несиесінің икемділігін арттырады, қажетті
құрал- жабдықгарды сатып алу кезіндегі нарықгық коньюктураның өзгерістеріне
жедел түрде үйренуге ыісдал жасайды.
Сонымен лизинг шаруашылық үйымдардың өз бетінше жүмыс атқаруға
үмтылуына жауап беретін инвестициялармен несиелеудің демократиялық түрі
болып табылады.
Қазақстанның шаруашылық субьектілері соңғы кездерге дейін осы
несиелік тур жайында қажетті ақпараттың жоқгығына, құқықгық базаның
дамымағанына байланысты лизингке аса көңіл аудармаған болатын.
Республика аймағында лизинг әзірге кеңінен таралған жоқ. Мүның себебі
Қазақстан Республикасы азаматтық кодексінің (ерекше бөлім) жаңа редакциясы
осы уақытқа дейін қабылданбаған, ал Үкіметтің нормативті акт-қаулылары,
уәзірліктер (министрліктер) мен ведомостволардың ережелері қоғамдық
ьсдтынастардың осы түрінің құқықгық реттелуін нақгы түсіндіре алмай отыр.
Нарықгық экономиканы қалыптастыру мақсатымен әртүрлі салалар ғылым мен
техниканың жаңа жетістіктерін ендіруге, өнеркәсіптік өндірісті және
импорттық-экспорттық операцияларды жаңартып, нығайтуға тиіс. Сонда ғана
лизинг операциялары біртіндеп кеңейе түседі және олар Қазақстан
Республикасы нарықгық қатынастар жүйесінде нақгы орын алады.
§1 Лизинг туралы негізгі түсініктер
1.1 Лизингті анықгау және оның мәні
Лизинг идеясы біз үшін жаңалық емес, бірақ "лизинг" термині бүрын
бізде қолданылмаған. Лизинг шартының мәнін ашу Аристотель заманына (б. д.
д. ГУғ.) келіп тіреледі. Байлық меншікті иелену қүқынан емес, сол меншікті
пайдалана білу құқынан түрады. Бүл — Аристотельдің сөзі. Сонымен мүліктің
иесі оны иемденіп қана қоймай, сол мүлікті пайдалану нәтижесінде табыс
табуы қажет.
Лизинг (to lease, lease) ағылшын тілінен аударғанда "аренда,
арендовать" — "жал, жалға беру" деген мағына білдіреді. Лизинг түсінігі
отанымыздың және шетелдердің кәсіпкерлік қызметінде кеңінен қолданады.
Лизингке байланысты қатынастардың күрделенуі лизингтің мәні жөнінде әртүрлі
көзкарастардың пайда болуына себеп болып отыр.
Лизингтің қаржылық-коммерциялық, күқықгық және техникалық аспектілері
бар. Лизинг терминінің дәл қай уақытта пайда болғаны анықгалмаған.
Австриялық зерттеуші В. Хойер "Еуропада бизнесті қалай жасау керек"
кітабында "лизинг" терминінің қолданылуын XIX ғасырдың соңғы ширегіне
жатқызады. Мүны 1887 жылы "Белл" телефон компаниясы өз телефон аппараттарын
сатпай, оларды арендаға беру туралы шешім қабылдаған оқиғамен
байланыстырады. Оның пікірі бойынша, 1952 жылы Сан-Францискода "Юнайтед
стейтс лизинг корпорейшн" атты бірінші лизинг қоғамының қүрылуы лизингтің
дамуына күшті себеп болды.^
Орыс тілінде "лизинг" терминінің тура аналогы жоқ. Көбіне ли-зингті
өндірісте қолданылатын машиналардың, жабдықгардың, көлік күралдары мен
қүрылыстардың үзақ уақыттық арендасы деп түсінеді. Францияның, Бельгия мен
Италияның лизинг туралы заң актілерінде credit-tail (несие — аренда)
location financement (аренданы қаржыландыру) operazion di locazione
finansiativo - қаржылық арендасы жөніндегі операциялар деген терминдер
қолданылады. Бірақ біздің ойымызша, бұлардың барлығы лизингтің мәнін толық
айтпайды.
Лизингтің экономикалық тура мағынасы мүлікті уақытша пайда-лануға
берумен байланысты пайда болған мүліктік кдтынастардың кешені ретінде
түсіндірілуді. Бүл кешен лизинг шартынан бөлек басқа да шарттарды енгізеді,
соның ішінде сатып алу — сату шарты мен несие шарттары (займ) кіреді.
Лизингке осы шарттардың күрделі үйлесімділігі тән.
Мүлікті уақытша пайдалануға өткізу кезіндегі қатынастар лизингте
өзекті және негізгі қатынастар болып саналады. Мүлікті сатып алу — сату
жөніндегі қатынастар көмекші роль атқарады. Бүл қатынастар шарттың басында
ғана роль аткдрып қоймай, лизинг шарты біткен соң пайдаланушы мүлікті өз
меншігіне алу кезінде лизинг қатынастарының толық кешенін аяқгай алады.
Сонымен лизингті мүлікті меншікке сатушыдан сатып алумен және ақыға
уақытша пайдалануға берумен байланысты пайда болған қоғамдық қатынастардың
кешені деп қарау керек.
Сонымен Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі 1999 жылғы 1
шілдедегі жаңа жобасының (ерекше бөлім 565 бабында "лизинг шарты бойынша
лизинг беруші лизинг алушы көрсеткен мүлікті сатушыдан меншігіне сатып
алуға және лизинг алушыға осы мүлікті ақы төлеп уақытша иеленуге және
кәсіпкерлік мақсатта пайдалануға міндеттенеді" деп лизингке түсініктеме
берілген).
Лизингтің қарама-қайшы екі жақгы мәні бар. Экономикалық түрғыдан
қарайтын болсақ, біріншіден лизингті қаржыларды негізгі капиталға қайтару
мақсатымен жүмсау деп түсінуге болады. Яғни меншік иесі (лизинг беруші)
бекітілген уақытта қайтарып алатын қаржыны белгілі бір мерзімге береді.
Лизинг беруші өзінің атқарған қызметі үшін қаржылай марапатталады. Осыған
қарай өзінің мазмүны бойынша лизинг несиелік қатынастарға сәйкес келеді
және несиелікшарттардың мәнін сақгайды. Екінші жағынан, несие беруші мен
несие алушы капиталмен ақша түрінде емес, тауар түрінде іс жүргізетіндіктен
лизинг инвестициялауға ұқсас келеді. Лизингті тауарлық несие деп те айтуға
болады.
Сондықган қаржы шарты, нақгылап айтқанда несие операциясы, лизинг
шарттарының өзегі болып табылады. Мүліктің иесі пайдаланушыға, яғни лизинг
беруші лизинг алушыға қаржылай қызмет көрсетеді: лизинг беруші мүлікті өз
меншігіне толық бағасына сатушыдан сатып алып, лизинг алушының
аммортизациялық төлемдері есебінен мүліктің бағасын өтеп алады.
Сонымен, егер лизингті мүлікті уақытша ақы төлетіп пайдалануға беру
ретінде қарастырсақ, онда оған негізгі қорлардағы тауарлық несие ретінде
баға беруге болады.
Несие қатынастарының субьектілеріне қарыз беруші ретінде лизинг
беруші, қарыз алушы ретінде лизинг алушы жатады. Лизинг беруші (лизинг
компаниялары, банктер, кәсіпорындар және т. б.) лизинг шарты бойынша
мүлікті лизинг алушыға (занды түлға бола алатын кез-келген мемлекеттік
акционерлік қоғамдар, жауапкершілігі шектеулі қоғамдар және т. б.) жалға
береді. Ал несие обьектілеріне машиналар, жабдықгар, көлік қүралдары және
т. б. жатады. Қарыз (несие) қүнын үйымдастыру түрі бойынша лизинг
коммерциялық кредитке үқсас болғанмен, олардың арасында айырмашылық та бар.
Ең алдымен бүл коммерциялық несие мен лизингтегі мүліюгі иелену
қатынастарын қамтиды. Коммерциялық несие беру кезінде уақытша пайдалануға
алынған шарт обьектісі несие алушының меншігінде қалады.
Лизинг беру кезінде лизинг алушының мүлікті пайдалануға қүқы
болғанымен, оны меншіктенуге қүқы жоқ. Яғни мүлікті иелену қүқы лизинг
берушіде қалады да, оны пайдалану құқы лизинг алушыға өтеді. Лизинг алушы
осы қүқықгы иемдену үшін лизинг берушіге лизинг төлемдерін жүзеге асырады.
Лизинг мерзімі аяқгалған соң, обьект (пайдалануга берілген мүлік) лизинг
берушінің меншігінде қалады. Бірқатар лизинг шарттарында, шарт мерзімі
біткен соң, лизинг алушының лизинг обьектісін сатып алу құқы қарастырылады.
Мұндай жагдайда лизинг берушіге обьект қүны толық төленген соң, обьект
лизинг алушының меншігіне өтеді.
Коммерциялық несие де, лизинг те сауда және несие шарттарының өзара
байланысын болжайды. Коммерциялық несие кезінде несие шарты сатып алу —
сату актісімен келісіледі, сауда шарты күшін жоймай, несие шарты да күшін
жоймайды.
Лизингтің сатып алу — сатумен тығыз байланысы жоқ. Мүлік лизинг
компаниясының меншігінде болады және лизинг компаниясы лизинг алушыға
мүлікті сатумен айналыспайды. Сатып алу — сату лизингте сирек кездеседі.
Коммерциялық несие тауар түрінде беріліп, ақша түрінде өтеледі.
Лизингте несие тауар түрінде беріледі. Лизингтік төлемдер, өзінің
экономикалық түрғысынан қарағанда, несиені пайдаланғаны үшін, мүлік түрінде
төленеді. Келісім-шарт аяқгалған соң, шарт обьектісі лизинг берушіге сол
зат түрінде қайтарылады.
Лизинг шартының өтемақылық өзгешелігі бар, онда төлем жалға алынған
жабдыктардың шығарған өнімі арқылы немесе үстеме қызмет арқылы (встречные
услуги) жүзеге асырылады.
Коммерциялық несие қыскд мерзімге беріледі. Классикалық лизинг
мүлікті жалға үзақ мерзімге береді, сонымен қатар орта және қыска мерзімге
де шарт жасасуға болады. Біздің елімізде лизинг дамуының осы кезеңі бірнеше
айға жасалған лизинг шарттарының көптігімен ерекшеленеді.
Сондыктан жоғарыда айтылган түжырымдарға сүйене отырып, лизингтің
экономикалық ролі мен мазмүны теорияда және машықга әртүрлі болып
талқыланатынын айта кету керек. Біреулер лизингті кәсіпкерлік істі
несиелендіру тәсілі деп түсінсе, енді біреулер оны
қаржылық арендамен теңестіреді (Қазақстан
Республикасы
Мемлекеттік комитетінің 540-бабы), үшінші біреулер лизинг өндіріс
құралдарын сатып алу — сатудың бүркемеленген (жасырын) тәсілі десе,
төртіншілер лизингті сенім берушінің мүлкін пайдалану деп түсінеді.
Бірақ қазіргі танда классикалық принциптерге сүйене отырып лизингке
мүлік иеленуші және пайдаланушы деген түсініктер беруге болады. Лизингті
кәсіпкерліктің ерекше бір түріне жатқыза отырып, мүлікті екі маңызды
қүқықгық шекке белуге болады:
1. мүлікті пайдалану құқы (пайда, табыс табу мақсатымен пайдалану);2.
мүлікті меншіктену күқы (меншік обьектісін иелену).
Баскд сөзбен айтқанда лизинг — байлықтың көзі. Осыдан келе лизингке
өндірістік күштер мен өндірістік қатынастардың байланысындағы ахуалын
анықтайтын меншіктік қатынастарды жүзеге асыру тәсілі деген мағлүмат беруге
болады. Осы аныктаманың негізіне Оттава қаласындағы 1988 жылғы 28-мамырда
жазылған (Канада — Оттава) халықаралық лизинг конвенциясындағы лизингке
берілген түсініктеме кіреді. Бүл халықаралық қүжаткд "лизинг — мүліктік
қатынастардың үш жақгы кешені" деген пікір орын алған. "Қаржылық лизинг
туралы" Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 5-шілдедегі заңында және
"Лизинг туралы" Ресей Федерациясының 1998 жылғы 29-желтоқсандағы Заңында үш
субьектінің (лизинг берушінің, лизинг алушының, сатушының) лизингтегі кдрым-
қатынастары қарастырылады, яғни лизинг мүліктік қатынастардың үш жакты
кешені ретінде қарастырылады.
Осыған орай классикалық лизинг үш жактың - лизинг берушінің, лизинг
алушының, сатушының қарым-қатынастарын алдын-ала қарастырады. Лизинг
операциясының мәні мынада: артық қаржысы жоқ потенциялды лизинг алушы
лизинг беруші компанияға лизинг шартын жасау жөнінде іскерлік үсыныс
жасайды.
Осы шартка сәйкес лизинг беруші лизинг алушы тандаған мүлікті
сатушыдан меншігіне сатып алып, лизинг алушыға осы мүлікті ақы төлеп
уақытша иеленуге және пайдалануға береді. Шарт аяқгалған соң мүлік лизинг
берушінің меншігінде қалады. Кешеннің құрамына екі шарт кіреді:
1) сатып алу — сату шарты (лизинг компаниясы мен сатушы арасындағы
шарт, бұл жерде мүлікті жасап шығарушы ретінде сатушы, сатып
алушы ретінде лизинг компаниясы болып табылады);
2) лизинг шарты (лизинг компаниясы мен пайдаланушы
арасындағы шарт, яғни лизинг компаниясы сатушыдан сатып алынған
мүлікті пайдаланушыға, лизинг алушыға уақытша иеленуге береді). Егер сатушы
мен лизинг беруші немесе сатушы мен лизинг алушы бір ғана түлға болатын
болса, онда шарт жасаушылардың құрамы екі адамнан ғана түрады.
Қымбат жобаны жүзеге асыру кезінде түлғалардың саны көбейе түседі.
Бүл лизинг берушінің шартқа басқа қаржы көздерін (банктерді, сақгандыру
компанияларын, инвестициялық қорларды және т. б.) қатыстыруымен байланысты.
Енді біз мына суретте (1.1-сүреті) лизинг шарты мен қаржы ағымдарының жалпы
желісін (үлгісін) көрсеткіміз келіп отыр.
1.1. Суреті.
Бұл жерде: ЛБ — лизинг беруші,
ЛА — лизинг алушы,
МС — мүлікті сатушы,
ҚҮ — қаржы үйымдары,
СК — сақгандыру компаниялары.
Лизинг — ұйымдық форма және меншікке қатысты бола түрып. қожалықгың
белгілі бір жүйесін қамтамасыз етеді. Әрбір экономикалық дәреже сияқгы
лизингтің мазмұны және оны қолданудың әртүрлі тәсілдері бар. Өндіріс
күштері мен өндірістік қатынастар элементтерімен өзара байланыса отырып,
лизині өндірістің үйымдастыру — құқықгық формасларына, материалдын негізіне
(кәсіпкерлік істің заттық элементтеріне, мүлікті сатып алу-сатуға,
несиелендіру шарттарына сүйенеді және оның әлеуметтік-экономикалық негізі
бола алады).
1.2. Лизинг шартының обьектілері мен субьектілері
Лизинг шарттарын жасау кезінде лизинг обьектісін анықгау өте маңызды.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 565-бабында былай
делінген: "Лизинг шартының обьектілері мен нысанасына бағалы қағаздар мен
табиғи ресурстарынан басқа кәсіпкерлік қызметте қолданылатын кез-келген
тұтынылмайтын зат жатады". Ресей азаматтық заңы мен көптеген елдердің
заңцарында жер учаскесінің (танабының) лизині шартының обьектісіне
жатпайтындығы көрсетілген, ал біздін республикамыздың азматтық заңына
сәйкес, жер учаскесі лизинг шартының обьектісі бола алады, ал бағалы
қағаздар шарттын нысанасы бола алмайды.
Сонымен, нарықга айналымға тиым салынбайтын және өндірістік циклда
жабылмайтын кез-келген мүлікті лизингке өткізуге болады. Лизинг
обьектілерінің өзгешеліктеріне қарай жылжымалы мүлік лизингі және
жылжымайтын мүлік лизингі болып екіге бөлінеді.
Жылжымалы лизинг обьектілеріне:
-ауыр машиналары мен жабдықгар (жылу-техникалық, турбиндік құрал-дар,
электроқозғағыштар және т. б.);
-жұмыс машиналары мен өннеркәсіптің әртүрлі саласына қажетті кұ-
ралдар (полиграфиялық жабдықгар, күрылыс техникасы, станоктар және т. б.);
-есептеу және оргтехника кұралдары;
-көлік қүралдары (темір жол жылжымалы қүралы, теңіз бен өзен
кемелері, автокөліктер, үшақгар және т. б.);
-теле- және арақашықгық байланыс күралдары;
-және т. б.
Жылжымайтын лизинг обьектілеріне:
-өндірістік ғимараттар;
-құрылыстар (мүнай және газ скважиналары, гидротехникалық және
көліктік кұрылыстар) жатады. Лизинг обьектісіне жаңа мүліктер ғана емес,
бұрын пайдаланғандар да жатады.
Лизинг обьектісіне жылжымайтын мүліктер (үйлер, құрылыстар, кәсіп-
орындар мен цехтар) жатса, сол мүліктер түрған жер учаскесін пайдалану үшін
лизинг алушыға беру қарастырылады. Қазіргі танда түрмыста және жанүяда
пайдаланылатын мүлікті лизинг обьектісі ретінде қарастыруға қажет-ақ. Батыс
елдерде осы аталған мүлік түрлері лизингке жиі беріледі. Бүл шетелдегі авто-
көлік пен қүрылыс техника нарығының ерекшеліктерімен байланысты. Бірақ бүл
мүліктер кәсіпкерлік қызметте қолданылмағандықган, олар, такси ретінде
пайдаланылатын жеңіл автокөліктерді қоспағанда, лизинг обьектілері бола ал-
майды. Әрине, заң бойынша айналымға тиым салынған мүліктер де лизинг
обьектілері бола алмайды. Сонымен Қазақстан Республикасының "Қаржы лизингі
туралы" заңының 4-бабына сәйкес лизинг обьектілеріне ғимарат-тар,
құрылыстар, машиналар, жабдықгар, инвентарлар, көлік құралдары, жер
учаскелері және кез-келген тұтынылмайтын заттар жатады.
Бағалы қағаздар мен табиғи ресурстар лизинг нысанасы бола алмайды.
Заң актілері жер учаскелерінің жеке категорияларын пайдалануға баска да шек-
теулер қоюы мүмкін.
Лизинг нарқының субьектілеріне лизинг берушілер, лизинг алушылар,
мүлікті өндірушілер (сатушылар), сонымен қатар лизинг операцияларына тіке-
лей қатынаспаса да, делдалдық, ақпараттық және консалтингтік қызмет көрсе-
тетін брокерлік және консалтингтік фирмалар жатады.
Лизинг алушы мен лизинг беруші, яғни шарт жасасатын екі жақ, лизинг-
тің негізгі субьектілері болып табылады.
Лизинг беруші — лизинг алушы көрсеткен мүлікті өндірушіден (сату-
шыдан) өз меншігіне сатып алып, лизинг алушыға осы мүлікті ақы төлеп уақыт-
ша пайдалануға беретін занды түлға болып табылады. Заң бойынша кәсіпкер
ретінде тіркелген жеке түлға да лизинг беруші бола алады. Лизингтік қызмет
нарығында лизинг берушінің функциясын шаруашылық серіктестік пен
акционерлік қоғам түріндегі лизинг компаниялары, яғни мамандандырылған
коммерциялық үйымдар орындайды.
Банктер, басқа да несиелік-қаржылық мекемелер де лизинг беруші бола
алады, көбіне олар лизинг мүлкін өндірушілер, яғни машина жасайтын
зауыттар, күрылыс фирмалары және т. б. болып табылады.
Лизингтік қызметті жүзеге асыру қүқығын лицензия береді.
Лизинг шарты бойынша лизинг мүлкін ақы төлеп уақытша иемденіп,
пайдаланатын занды түлға немесе заңгерлік білімі жоқ кәсіпкер ретінде
тіркелген азамат лизинг алушы болып табылады.
Лизинг шарты бойынша мүлік алуға үміттенген кез-келген кәсіпорын
лизинг алушы бола алады.
Өндіруші (сатушы) мүлікті лизинг шарты бойынша лизинг берушіге
сататын заңцы тұлға.
Сатушы — лизинг алушы таңцаған мүліктің иесі және лизинг берушімен
сатып алу-сату шартын жасасатын занды немесе жеке түлға.
Өндірушінің (сатушының) қызметін лизинг қызметі нарқында
кәсіпорындар, яғни лизинг мүлкін жасап шығарушылар орындайды, бүлардың
орнында машиналармен және жабдықгармен көтерме сауда жасайтын фирмалар да
бола алады.
Банктер мен баска да несиелік-қаржылық мекемелер, тікелей лизинг
беруші бола алмаса да, лизинг қызметі нарқына қатыса алады, өйткені олар
лизинг берушіні мүлік сатып алуға қажет қаржымен қамтамасыз етеді.
Лизинг қызметі нарқында жүмыс істейтін брокерлік фирмалар өте маңызды
роль атқарады. Олардың міндеті серіктес (партнер) іздеуден, делдалдық
қызмет атқарудан, нарыққа қатыспаушыларды ақпаратпен қамтамасыз етуден
түрады.
Консалтингтік фирмалар нарыққа қатысушылардың барлығына, ең бірінші
лизинг алушыға, консалтингтік көмек көрсетеді. Егер сатушы мен лизинг
беруші бір ғана түлға болса, онда шарт жасасушылардың қүрамы қысқартылады.
Мүндай жағдайда лизинг мәселелерімен лизинг арқылы нарықга тауарларды
өткізу үшін тауар өндірушілер қүрған лизинг компанияларының фирмалары,
сонымен қатар өндіруші кәсіпорынның қүрамындағы арнайы бөлімшелер
(маркетинг баскару қызмет орындары) айналысады.
Халықаралық лизингте лизинг берушінің, лизинг алушының, сатушының
қызметін атқаратын шетелдік занды түлғалар Қазақстандық лизинг нарқының
субьектісі болып табылады.
Осыған орай біздің алдымызда лизинг қатынастарын қалаі жетілдіруге
болады және лизинг шарттарын жасаудың дұрыс ыңғайыь таба келе, лизинг шарты
элементтері арасындағы заңцы шектеулерд қалай жүргізу керек деген сүрақ
туады. Бұл жерде, сөзсіз, азаматтық-кұқықгық кдтынастарды басқару ретіндегі
лизинг келісімінің елеул шарттарын қарастыру арқылы осы сұрақгарға жауап
таба аламыз.
Іс жүзінде лизинг шарттары көбіне шарт жасаушылардың күрдел қүқықгық,
коммерциялық, қаржылық мәселелерін қарастырады "Қаржы лизингі туралы" заң
лизинг қатынастарының әр субьектісініь қүқықгық статусын белгілейді.
Сонымен, осы аталған заңның 5-бабында былай делінген: лизинг берушінің
лизинг алушыға уақытіш пайдалануға берген мүлкіне меншік қүқы лизинг
шартындс белгіленген барлық мерзім ішінде сақгалады. Лизинг мүлкін уақытіш
иелену мен пайдалану кұқы лизинг шарты мемлекеттік тіркеудеғ өткен заматта
лизинг алушыға өтеді.
Лизинг алушы банкрот болған жағдайда лизинг нысанась] конкурстық
жиынға кірмейді.
Лизинг алушының лизинг мүлкін пайдалану нәтижесінде алғак өнімдері
мен тапқан табыстары және басқа да жетістіктері лизині алушының меншігінде
қалады. Егер лизинг алушы мүлікке зияе келтірмей, өз қаржысы есебінен
жетістіктерге жетсе, лизині берушінің жазбаша келісімі бойынша, егер өзгеше
шарттар көзделмесе, шарт аяқгалған соң, сол жетістіктерге жүмсалғак қаржыны
өтеп алуға қүқы бар. Егер заң актілерімен және лизині шартымен өзгеше
көзделмесе, лизинг берушінің рүқсатынсыз лизиш алушы өндірген бөлінбейтін
жетістіктерінің қүнын өтей алмайды.
Лизингке берілген мүлікке иелену, пайдалану қүқы басқа түлғаға өтсе,
бүл жағдай лизинг шартын өзгертуге немесе бүзуға себеп бола алмайды.
6-бапта былай делінген:
Егер шартта өзгеше көзделмесе, лизинг берушінің жазбаша келісімімен,
лизинг алушының лизинг мүлкін сублизингке өткізуге құқы бар. Бірақ лизинг
алушы лизинг төлемдері жөніндегі міндетін сублизингке қабыддаған үшінші
түлғаға жүктей алмайды.
Сублизинг шартының мерзімі лизинг шартының мерзімінен асып түсе
алмайды. Егер заң актілерімен және лизинг шартымен өзгеше көзделмеген
болса, сублизинг шартын жасауда лизинг шартындағы ережелер қолданылады.
Егер лизинг шарты мерзімінен бүрын тоқгатылса, сублизинг шарты да
тоқгатылады.
Заң, Азаматтық Кодекс және басқа да заң актілері негіздерімен лизинг
шарты күшін жойса, оған сәйкес сублизинг шарты да күшін жояды.
7-бапта көрсетілгендей, лизинг алушының лизинг мүлкіне деген қүқығын
қорғау жеке меншік құқын қорғаумен тең қамтамасыз етіледі. Лизинг алушы
талаптар қоюға, басқа да жолдармен лизинг шарты кезінде өз атынан
қүқықгарын қорғауға хақы бар.
8-бапқа сәйкес лизинг шарты алдын-ала бекітілген бағамен лизинг
алушының лизинг мүлкін меншігіне алу қүқы мен міндеттерін қарастырады.
Осы заңның 9-бабы "Жылжымайтын мүлікті иелену қүқын және осыған
байланысты мәміле жасау қүқын мемлекеттік тіркеуден өткізу туралы" Заңын
Қазақстан Республикасы Президентінің жарлығы бойынша жүзеге асыруды
міндеттейді. Жылжымайтын мүліктің лизинг шарты жылжымалы мүлік кепілін
жүзеге асыратын органдармен міндетті түрде мемлекеттік тіркеуге алынуы
тиіс. Бүл тәртіпті Қазақстан Республикасының Үкіметі анықгайды.
Лизинг беруші ретінде банк операцияларының жеке түрлерін жүзеге
асыратын банктер мен үйымдардың лизинг қызметін лицензиялауды Қазақстан
Республикасының Үлттық банкі 10-бапка сәйкес іске асырады.
Жеке кәсіпкер болып табылатын басқа да занды және жеке түлғалар
лизинг қызметін лицензиясы жоқ лизинг беруші ретінде жүзеге асырады.
Ең маңыздысы "Қаржы лизингі туралы" Заң лизинг қатынастарындағы әр
субьектінің құқықгары мен міндеттерін анық көрсетеді.
11-бапта көрсетілген лизинг берушінің
1. қүқықгары:
1)оған тиісті төленбеген лизинг төлемдерін және шығын орнын талап
етуге құқы бар;
2)лизинг шартына сәйкес лизинг алушының лизинг шарттарын орындауын
бақылауға кұқы бар;
3)лиизинг алушы лизинг мүлкін қайтару жөніндегі міндеттерін бүзған
кезде өтіп кеткен мерзімге және шығындарды өтетуге талап қоюға қүқы бар;
4)занда қарастырылған жағдайларға байланысты лизинг алушыдан лизинг
мүлкін қайтарып алуға қүқы бар. 2. Лизинг берушінің міндеттері:
лизинг шарты бойынша лизинг алушы көрсеткен мүлікті
сатушыдан өз меншігіне сатып алуға міндетті;
сатып алу-сату шартын жасау кезінде лизинг мүлкін белгілі бір
лизинг алушыға тапсыратыны жайында сатушыға жазбаша түрде
хабарлауға міндетті;
лизинг алушыға лизинг шарттарын түсіндіре отырып, лизинг
мүлкін пайдалануға беруге міндетті;
лизинг беруші лизинг шарты мен Қазақстан Республикасы заң
актілерінде кдрастырылған және заңға қайшы келмейтін басқа да
қүқықгары мен міндеттерін жүзеге асыруға міндетті.
12-бабы лизинг алушының қүқықгары мен міндеттерін орнатқан.
1. Лизинг алушының қүқықгары:
лизинг алушының лизинг шарты бойынша лизинг мүлкін иеленуге
және пайдалануға құқы бар;
лизинг мүлкінің сапасы мен жинағы жөнінде, оны жеткізу мерзімі
жөнінде және де сатушы мен лизинг берушінің арасындағы шарт
ұқыпты орындалмаған жағдайларда талап қоюға құқы бар;
лизинг беруші шартты бүзған жағдайда, лизинг шарты бойынша,
өз міндеттерін лизинг алушының алдында орындамайынша лизинг
төлемдерін тоқгатып қоюға қүқы бар;
лизинг шартын бір жақ, яғни лизинг беруші тоқгатқан жағдайда
аванс ретінде төлеген сомасын қайтаруды талап етуге қүқы бар;
егер лизинг беруші лизинг алушыны мүлікпен өз уақытында қамта-асыз етпесе
немесе лизинг шартында көрсетілгендей лизинг мүлкін пайдалануға кедергі
болып табылатын мүліктің жөндеуге келмейтін кемшіліктері болса,
лизингтен бастартуға, басқа мүлікке ауыстыруға, лизинг шартын бүзуға қүқы
бар;
егер лизинг беруші лизинг шартын орындамаса немесе тиісті
орындамаса, шығындарды өтеуін талап етуге қүқы бар;
егер лизинг алушының өзі жауап бермейтін кейбір себептерге
байланысты лизинг шартында қарастырылған мүлікті пайдалану
жағдайлары тым нашарлап кетсе, онда лизинг сомасы мен төлемдерін
талап етуге қүқы бар.
2. Лизинг алушының міндеттері:
лизинг мүлкін лизинг шартының тәртібі бойынша қабылдауға
міндетті;
лизинг төлемдерін өз уақытында төлеуге міндетті;
мүлікті лизинг шартына сәйкес пайдалануға міндетті;
шартта қарастырылғандай, мүліктің ескіруі мен өзгеруі ескеріліп,
лизинг беруші өткізген мүлікті сол күйде сақгауға міндетті;
өз қаржысы есебінен лизинг мүлкін тәртіппен үстауға, соның
ішінде лизинг мүлкіне байланысты коммуналдық төлемдерді
уақытында жузеге асыруға, жөндеу жүмыстарын жүргізуге міндетті;
6) лизинг берушіге лизинг мүлкінің жайын біліп түруға бөгет жасамауға
міндетті.
Сатушының қүқықгары мен міндеттері 13-бапта көрсетілген және олар
сатып алу-сату келісімінің шарты бойынша бекітіледі. Егер лизинг шартына
лизинг беруші де, лизинг алушы да, сатушы да катысса, онда сатушының
құқықгары мен міндеттері лизинг шартына сәйкес бекітіледі.
Заңның 14-бабы лизингке қатысупіылардың жауаптылығын қарастырады. 14-
бапка сәйкес лизинг берушінің, лизинг алушының, сатушының жауаптылықгары
лизинг шартымен, сатып алу-сату шартымен, Қазақстан Республикасының заң
актілерімен бекітіледі.
Мүлікті сатушы лизинг алушының алдында сатып алу-сату шарты жөнінде,
соның ішінде лизинг мүлкінің сапасы мен жинақгалғаны жөнінде,
онымен қамтамасыз ету жөнінде жауапты. Ал лизинг алушы Азаматтық
кодекстегі сатып алушы үшін қарастырылған қүқықгарын
пайдалануға және міндеттерін орындауға тиісті. Лизинг алушы сатып алу-
сату шартына қатыспағандықган, пайдалануға алған лизинг мүлкін сатып
алуға мідетті емес. Егер сатушы лизинг алушының талаптарына келісім
берсе, онда лизинг мүлкін лизинг берушіге өткізу кезіңцегі
өзгерістерді (мүлік жинақгығы, қамтамасыз ету мерзімі ж. т.
б.) лизинг берушімен
келісіп шешуге міндетті.
Егер лизинг шартында өзгеше көзделмесе, сатушыны лизинг алушы тандамаған
болса, лизинг берушінің алдында сатушы міндеттерінің
орындалуына жауап бермейді. Мүндай жағдайда лизинг шарты бойынша лизинг
алушы лизинг берушіге де, сатушыға да, егер олардың жауаптылықгары ортақ
болса, өз бетінше талаптар қоюға қүқы бар.
3. Егер лизинг беруші мүлікті лизингке өткізу жөнінде сатушыға
ескертпесе, онда ол лизинг алушының алдында сатушының міндеттерін орындауға
жауапты.
ТҰЖЫРЫМДАМА
Байлық көзі мүлікті меншіктенуде емес, мүліісгі пайдалануда, яғни табыс
табу үшін мүлікті меншікке сатып алмай-ақ, пайдалану қүқын иеленудің өзі
жеткілікті.
Дүниеүзілік тәжірибе лизинг механизмінің келешегі бар екенін
дәлелдеп отыр, өйткені лизинг сатушьщан алынған мүлікті
пайда-лануға берумен байланысты пайда болатын мүліктік
қатынастардың кешенін қамтамасыз етеді.
3. Лизинг мазмүны бойынша несиелік қатынастарға сәйкес
келеді, бірақ қарызданушы мен несие беруші капиталды ақша түрінде емес,
тауар түрінде қолданғандықган, лизинг капитал инвестицияларына үқсас
келеді.
4. Лизинг механизмінің инвесторларға қажетті кепілдік көлемінде
де аргықшылықгары бар.
Лизинг механизмі арендамен өзара байланысты, бірақ ол
кәсіпкерліктің жаңа үйымдастыру-қүқықгық формаларын қүра
отырып, күрделі үш жақгы негізден түрады және оның несиелік,инвестициялық
шарт касиеттері, арендалық қызмет көрсету қасиеті бар.
Көпшіліктің түсінігі сияқгы, лизинг - қаржы арендасы емес, өндіріс-тік
қүралдарды сатып алу-сату тәсілі емес, сенімхат берушінің келісімі
бойынша мүлікпен пайдалану емес, лизинг өзара байланысы бойынша
өндірістік күштер мен өндірістік қатынастардың ахуалын анықгайтын меншік
қатынастарын жүзеге асыратын тәсіл болып табылады.
Лизинг шаруашылықгың ерекше формасы ретінде кәсіпорынның өндірістік
процестеріне (еңбек қүралдары мен жүмыс күштерін пайдалануға) жалпы әсерін
тигізеді.
Лизинг экономиканың ең маңызды қаржылық, өндірістік,
қамтамасыз ету, салықгық және аммортизациялық жеңілдіктерді
пайдалану функцияларын қамтиды.
Бағалы қағаздар мен табиғи ресурстардан басқа, кәсіпкерлік қызмет-те
қолданылатын кез-келген түгынылмайтын зат лизинг шартының мүлкі
немесе обьектісі бола алады (Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік Комитетінің 566-бабы).
Лизинг берушілер, лизинг алушылар, сатушылар мен мүлікпен
қамтамасыз етушілер, несиелік-қаржылық мекемелер және т. Б.
Лизинг нарқының субьектілері бола алады.
§2 Лизинг шартын құқықгық реттеу лизинг түрлері және олардың
ерекшеліктері
2.1 Қазақстан Республикасында лизинг шартының құқықгық реттелуі
'Өзара байланысты субьектілердің мүдделерін ескере отырып, оларды
қүқықпен қамтамасыз ету — лизингтік механизм тиімділігінің ең маңызды
шарттарының бірі.
Қазақстандағы лизинг құқықгық орта қүруда және шаруашылық
операциялардың белгілі бір формасы ретінде қалыптасудың үш кезеңін өтті.
Бірінші кезеңце лизинг туралы заңның болмауы кәсіпкерліктің осы
түрінің дамымағандығымен байланыстырылады.
Екінші кезеңде лизинг қызметі арнайы нормативті және заң актілерінсіз
арендаға сәйкес жүзеге асырылды. Мүндай белгісіздік лизинг процесіне
ьсдтысушылардың қызметіндегі қауіп деңгейін үлғайтты және кәсіпкерлік
инициативаға бөгет жасап, ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін машықга
қолдануға шек қойды.
Үшінші кезеңде лизинг шарттарының арнайы базасы жедел
қалыптаса бастады.
Қазақстанда "лизинг" термині бірінші рет азаматтық зандарда емес,
банк операцияларын басқаратын зандарда қолданыла бастады. Қазақ ССР Жоғарғы
Кеңесінің 1990 жылғы 6-желтоқсандағы қаулысымен бекітілген "Қазақ ССР
экономикасын түрақгандыру және нарықкд өту"бағдарламасын-дағы "Қаржылық-
несиелік саясат" бөлімінде банкгердің қызметіне "лизинг-факторинг"
операциялары кірді.)
Қазіргі таңда лизинг 1999 жылғы 1-шіддеден бастап күшіне енген
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінде (ерекше бөлім) занды түрде
бекітілді. Қазақстак Республикасының Азаматтық кодексінде тек ісдна мүлікті
жалдау түжырымы бар, ал лизинг туралы түжырым жоқ, соған сәйкес ол
лизингтің құқықгық шеңберін анықгай алмайды.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексіне терең өзгерістер
енгізілгенімен, ол 1963 жылғы 28-желтоқсанда қабылданған түрінде әрекет
істеуде. Бірақ Жаңа Азаматтық кодексте (ерекше бөлім) лизинг тұжырымы
баяндалған және оған "лизинг шарты бойынша лизинг беруші лизинг алушы
көрсеткен мүлікті сатушыдан меншігіне алып, оны лизинг алушыға ақы төлеп
уақытша иеленуге және кәсіпкерлік мақсатта пайдалануға беруге міндеттенеді"
деген анықгама берілген)
Сонымен қатар, лизинг қызметі салықгы есепке алу мақсатында салық
туралы заңда да көрсетілген.
"Салықгар және бюджетке міндетті төлемдер туралы" 71995 жылғы 24-
сәуірдегі Заңына Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығымен
толықгыру және өзгерту арқылы "лизинг, лизинг бойынша операциялар" деген
түсініктер енгізілді.
Біздің республикамызда үзақ уақыт бойы нормативтік базаның
болмағандығына қарамай, лизинг қаржы арендасы ретінде кәсіпкерлік қызмет
субьектілерінің машығында қолданылып жүргенін жоққа шығаруға болмайды.
"Банктер мен банк қызметі" туралы 1995 жылғы 31-тамызда қабылданған заңның
күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығында көрсетілгендей,
банк туралы зандар екінші дәрежедегі банктердің лизинг операцияларымен
айналысу мүмкіндігін қарастырады.
Тек Үлттық Банктің лицензиясы бар банктер ғана лизинг операцияларын
жүзеге асыра алады.Бұл кепілдік 30-баптың 3-тармағының астында бекітілген.
Осы уақытқа дейін лизинг қызметінің жұмыс тәртібін белгілейтін баска
да нормативтік актілер, Үкімет пен мемлекеттік басқа органдардың қаулылары
қолданылып келді. Мысалы, Қазақстан Республикасы Үкіметінің Азияттық
Банкті дамытудың бағдарламалық займын ауылшаруашылық секторлар үшін
жүзеге асыру туралы" 1996 жылғы 15-шілдедегі Қаулысы лизинг негізінде
қаржыландыруды ең алғаш рет ұсынған болатын.
Сонымен қатар лизинг қызметіне "Инвестициялар туралы" Қазақстан
Республикасының заңы, дәлірек айтқанда "Инвестициялар туралы" 2003 жылғы 8-
қаңтардағы Кдзақстан Республикасының заңы және де лизинг бизнесінің
экономикалық қызметіне байланысты баска да зандар қарастырған инвестициялық
қүқықгы жүзеге асырудың құқықгық және экономикалық режимі кіреді.
Қазақстан Республикасының кедендік заңы бекіткен шетелге шығару және
шетелден әкелу режимі қолданылатын лизинг нысаналарының тізімін Қазақстан
Республикасының Үкіметі анықгайды.
Сонымен қатар лизинг қызметі көп жақгы және екі жақгы халыкдралық
келісім-шарттармен басқарылады. Осы халықаралық құжаттардың нормалары
мемлекет ішіндегі зандардың нормаларынан басым келеді.
2000 жылғы 5-шілдеде "Кдржы лизингі туралы" ғ78-П негізгі заң
қабылданды. Осы заң қаржы лизингі процесінде пайда болатын қатынастарды
реттейді және бүл заң инвестицияларды лизинг қызметі негізінде
жұмыддандыруға бағытталған.
Біз өткен тарауда кейбір жалпы ережелерді, лизинг қатынастарының
құқықгық негіздерін, "Қаржы лизингі" туралы Заңның негізгі түсініктерін
қарастырдық. Лизинг шарты лизинг қатынастарының негізі болғандықган, біз
шарт жасаудың талаптары мен шарттарын анықгағымыз келді.
"Қаржы лизингі туралы" заңның 15-бабында былай делінген:
1. Лизинг шарты бойынша лизинг беруші лизинг алушы көрсеткен мүлікті
сатушыдан меншігіне сатып алуға және лизинг алушыға осы мүлікті ақы төлеп
уақытша иеленуге және кәсіпкерлік мақсатта пайдалануға беруге міндеттенеді.
2. Лизинг шартында мынадай маңызды талаптар болуға тиіс:
лизинг мүлкі;
мүлікті сатушының және мүлікті таңцаушының атауы;
лизинг алушыға мүлікті берудің талаптары мен мерзімі;
төлемдердің мөлшері мен мерзімділігі;
лизинг мүлкінің қүны;
шарттың мерзімі;
егер шартта лизинг алушының меншігіне мүліктің көшуі көзделсе,
осындай көшудің талаптары;
лизинг мүлкін сипаттау;
лизинг мүлкін күтіп үстау және жөндеу тәртіптері;
10) мүлікті сақгандыру;
11) мүлікті лизинг берушінің атына мемлекеттік тіркеуден өткізу
міндеттерін шарт жасасушы жақгардың біріне жүктеу;
12) лизинг шарты бойынша лизинг алушының міндеттерін
орындауын лизинг берушімен бақылау тәртібі;
13) шарт жасасушылардың жауаптылығы;
Осы шарттар мен талаптардың біреуі орындалмаса лизинг шарты
жасалмаған болып табылады.
3. Шарт жасасушы жақгардың келісімі бойынша лизинг шартына
басқа да талаптар кіруі мүмкін.
4. Лизинг шарты жазбаша түрде жасалмаса, ол өз күшіне енбейді^
Осы Заңның 16-бабында лизинг шартының күші көрсетілген:
1. Лизинг шарты, Қазақстан Республикасының зандарымен белгіленген
басқа жағдайларды қоспағанда, шарт жасасушылар белгілеген мерзімге
жасалады. Мүндай жағдайда лизинг шартының мерзімі мүлік күнының едәуір
бөлігін төлеп біту мерзімінен кем болмау керек.
2. .Лизинг шарты барлық жақгар өз міндеттерін орындап болған кезде
ғана және заң актілері қарастырған басқа жағдайларда ғана өз күшін жояды.
Лизинг мүлкі мына төмендегі ережелер бойынша беріледі:
Лизинг мүлкін сатушы лизинг алушыға, егер шартта өзгеше
көзделмесе немесе міндеттеме мәнінен өзгеше туындамаса, лизинг
алушы орналасқан жерде тікелей береді.
Лизинг мүлкі лизинг алушыға барлық өзінің керек-жарақгары-
мен және соған қатысты қүжаттарымен (мүліктің жиынтықгылығын,
қауіпсіздігін, сапасын, пайдалану, жөндеу, монтаж
тәртібін
куәландыратын қүжаттарымен) бірге өткізеді.
3. Егер лизинг алушыға осы керек-жарақгар мен қүжаттар
өткізілмесе және соның саддарынан лизинг алушы мүліьсгі пайдалана
алмаса, осының барлығын лизинг берушіден талап етуге немесе
лизинг беруші есебінен өзіне мүлікті қайтарып беруге қүқы бар.
4. Егер лизинг беруші лизинг алушыны мүлікпен өз уақытында
қамтамасыз етпесе, лизинг алушы мүлікті талап етуге немесе шартты
бүзуға қүқы бар. Мүндай жағдайларда шығындарды лизинг беруші
өтейді.
20-баптың 1-тармағында лизинг мүлкінің бүзылу немесе кездейсоқ жойылу
қаупі лизинг алушыға мүлікті өткізу кезінде өтеді.
Лизинг шарты лизинг алушының немесе лизинг берушінің лизинг мүлкін
сақгандыру міндеттерін қарастыруы мүмкін. Егер мүлікті сақгандыруға
міндетті жақ мүлікті сақгандырмаса, онда екінші жақ мүлікті сақгандырып,
кеткен шығынды сақгандыруға міндетті жақган сақгандыру төлемдері ретінде
өтеп алуға күқы бар.
21-бап бойынша — лизинг шартының мерзімі кезінде төленетін шарт шарт
жасасқан кездегі баға бойынша қүнының барлық немесе елеулі бөлігінің
аммортизациясы жүзеге асырылатын төлемдердің ішіне:
лизинг мүлкімен кдмтамасыз етуге, оны пайдалану үшін жүмыс
қалпына келтіруге жүмсаған лизинг берушінің шығындарын өтеу;
лизинг бойынша марапаттау кіреді.
Салықгың, бухгалтерлік есеп берудің, экспорттық-импорттық
операцияларды жүзеге асырудың жалпы мәселелерін белгілі бір тәртіпке
бағындыратын көптеген занды және нормативті қүжаттардың ережелері лизинг
компанияларының қызметіне жанама түрде қарайды. Сондықган лизингтік есеп
беру бухгалтерлік есеп жөніндегі заңдылықгардың талабына сәйкес жүзеге
асырылады (22-бап).
23-бап: Лизинг нысанасы мына төмендегі тармақгардың ережелері бойынша
лизинг берушіге қайтарылады:
1. Егер лизинг шарты мерзімінен бүрын сот тәртібімен күшін жоймаған
болса және лизинг шарты бойынша лизинг мүлкін лизинг алушының иелігіне
өткізу немесе сатып алу күқықгары алдын-ала қарастырылмаса, онда лизинг
алушы лизинг мүлкін лизинг шарты бойынша қайтаруға міндетті.
2 Лизинг алушы лизинг мүлкінің тозуын ескере отырып, оны алған
кездегі күйінде қайтаруға міндетті.
3. Егер қайтарылған мүліктің жағдайы ғ2-тармаққа сәйкес
келмесе лизинг алушы лизинг берушіге келтірген шығындарды өтеуге
міндетті.
Егер дүрыс пайдаланбау нәтижесінде лизинг мүлкі өз мерзімі-
нен бүрын бүзылса, онда лизинг алушы мүлікті қайтарып, келтірген
шығындарды өтеуге міндетті.
Егер лизинг алушы лизинг мүлкін қайтаруға тиісті болып, оны
қайтармаса, онда өтіп кеткен мерзім үшін лизинг берушінің
төлемдерді талап етуге қүқы бар. Егер лизинг төлемдерінің көлемі
лизинг берушіге келтірген шығындарды өтей алмаса, онда осы
шығындарды өтеуді талап етуге қүқы бар.
24-баптың 1-тармағы:
1. Егер лизинг алушы лизинг мүлкін шартқа сәйкес пайдалан-
баса;
а) егер лизинг алушы лизинг берушіге мүлікті тексеріп тұруға шек
қойса;
ә) егер лизинг алушы лизинг шартының мерзімі өткен соң 2-3 рет
төлемдерді жүзеге асырмаса Қазақстан Республикасы заңы бекіткен тәртіп
бойынша лизинг беруші мүлікті қайтарып алуға қүқы бар.
Лизинг мүлкін даусыз қайтарып алу Қазақстан Республикасы-
ның Азаматтық кодексіне сәйкес бүйрық тәртібінде жүзеге
асырылады.
Сот бұйрығын шығару үшін лизинг беруші мына қүжаттарды
көрсетуге тиіс: 1) өтініш-қағаз, 2) лизинг шарты, 3) лизинг мүлкін
лизинг алушыдан кайтарып алу себептері жөніндегі жазбаша ескерту,
4) лизинг алушының жүзеге асырған төлемдерін дәлелдейтін қүжат.
Лизинг алушы сот бүйрығының көшірмесін алғаннан кейін он
күндік мерзім ішінде бүйрық шығарған сотқа лизинг мүлкін қайтарып
алу талабына қарсылық білдіре алады.
Қаржы лизингі төңірегіндегі мәселелерді егжей-тегжейлі қарастырып
көрейік. Біздің ойымызша, осы мәселелерді шешу үшін, қазіргі заңға
қосымшалар мен өзгерістер енгізу керек сияқгы.
Қаржы лизингінің мәнінің анықгамасы жайында, ғылымп жүмыс және
халықаралық қатынастар жөніндегі проректорі, экономикалық ғылымдарының
докторы, профессор, FYA-ның мүше-корреспонденті В.В. Григарукгің пікірін,
яғни үсынысын негізге алсақ:
"Қаржы лизингі туралы" Қазақстан Республикасының қазіргі заңында
барлық белгілері атап өтілген қаржы лизингісіне анықгама берілген. Бірақ
"Салықгар мен бюджетке міндетті төлемдер туралы" Қазақстан Республикасының
Кодексінде қаржы лизингі белгілері басқаша сипатталған.
Сонымен заңның 2-бабына сәйкес шарт аяқгалған соң лизинг мүлкінің
лизинг алушының меншігіне өтуі, егер алдын-ала шартта қарастырылса ғана
және бүл қаржы лизингісінің міндетті белгісі болып саналмасағана жүзеге
асырылады. Бірақ,Салық кодексінің 74-бабында лизинг мүлкінің лизинг
алушының меншігіне өтуін міндетті белгісі деп санайды. Қорыта, егер лизинг
шарты мүлікті алушының меншігіне өткізу мәселелерін қарастырмаса Заң
талаптарына жауап бере алады. Ал салық салу мақсатында бүл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz