ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАСТАРЫНЫҢ ЭТНИКАЛЫҚ АРХЕТИПТЕРІ
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстанның қазіргі жастарының ұлттық құндылық жүйесіндегі этникалық архетиптері өзекті тақырыптардың бірі екендігі шындық. Кеңестік тоталитарлық жүйе жағдайында қазақ халқы ұлттық құндылықтарынан айырылып қалды, ал сақталып қалған ұлттық салт - дәстүрлердің бет - пішіні, мазмұны өзгерістерге ұшырады. Ұлттың этникалық қасиеттерінің ең бір құндыларына оның әдет - ғұрыптары жатады. Әдет - ғұрыпсыз ұлт, ұлт емес.
Архетип түсінігі мәдениеттің түпнұсқалық негіздерін, оның негізгі және ең тұрақты элементтерін айшықтайды. Әлеуметтік мінез-құлық сипатын анықтайтын және қазақ халқының менталитетін қалыптастыруға және бүкіл қоғамға әсер ететін қоғамның архетиптік тұжырымдамасы және ар-ұждан түсінігінің этнология ғылымында алатын орны ерекше.
Архетиптер халықтың жан-дүниесінен хабар береді. Көптеген әңгімелер мен мақал - мәтелдер дүниеге келіп, сол уақыттың өмір философиясын бейнелеп, ынтымақтастық пен бірлікті насихаттады. Мысалы, Туысқаны аз елдің ерлігі зая, тілеуқоры жоқ елдің еңбегі зая, Туысы бірдің - ырысы бір,-деген мақалдар да белгілі.
Туысқанына дұшпан, ал дұшпанына туыс болма. Егер салыстырмалы түрде ренжіген болса, бірақ оның бауыры ренжімейді, яғни ол қалай да болса бейтаныс адам бола алмайды. Бұл архетиптік тұжырымдаманың пайда болу шарттары ұмытылуға ұшырады. Бүгінгі күні қазақтар баяғыдай көшпелі емес. Біздің айналамыздағы әлем өзгерді. Этностың семантикалық кеңістігін өткен шындықпен байланыстыратын қоғамдық ұғым 21 ғасырдың заманауи әлемімен соқты, асимметриялық сипатқа ие болды. Қазір жаңа шындықта қоғамдық деген архетиптілік тұжырымдамасы тек қана жақын туыстары мен достарының шеңберіне дейін кеңейтіп, оның психикалық ықпалының ауқымын едәуір төмендетіп, барлық этникалық кеңістікте маңызды, ұжымдық бейсаналық ретінде өмір сүреді.
Қазақтардың ұлттық сипатының әдеттегі сапасы ретінде қауымдастықты санауға болар еді, егер ол тек адамның ішкі шеңбері арасында болса ғана. Қоғамдық архетиптің тұтқында болған кезде сол жыныста, аумақта немесе ұжымда болуымен байланысты адамдардың маңызды тобын құрап, қазіргі кезде ол жеке адам мен ел үшін ауыр зардаптар туғызатын иррационалды сипатқа ие болады. Архетиптік қоғамның адамның ақыл-парасатында өмір сүруі ұят деп ұйғарылып, қазақтардың ішкі мінез-құлқының, ұлттық сипатының ерекшеліктерін айқындайды.
Бұл концепцияның қазақ тілінің сана-сезімінің өзектілігінің маңызды көрсеткіші оның номиналды тығыздығы жоғары дамыған. Бұл, комплексті семантикалық нюанстарды тағайындаған бірнеше вариативті белгілеу болып табылады. Бұл тұжырымдаманың өріс мазмұны объективтілігін көрсетіп ар-намыс, бедел, адал атау; өзін-өзі бағалау деген сөздерде нақты этномәдени конфигурацияны қалыптастыратын айырмашылығы анықтайды.
Қазақи ақыл-ойдың моральдық-этикалық нормаларын бейнелейтін ұят ұғымының қасиеттері ұлттық сипатына сәйкес жеке тұлғаның мінез-құлқын реттейтін ең маңызды жетістік ретінде оны іріктеу үшін негіз болды. Бұл санат философиялық және моральдық жағын, мақал-мәтелдер мен сөздерді қоса алғанда, оның әлеуметтік мінез-құлық нормасы мен қоғам нормасы болды.
Отбасы мүшелерінің қауіпсіздігі мен әл-ауқаты үшін жұмыс істеген Қоғам архетипі демократиялық бостандықтар жағдайында бүгінгі таңда адам өзінің жеке мүмкіншіліктерін көрсетуге болғанда, өз құндылығын қоғам алдында жоғары көрсетуге қызмет етеді.
Халық ауыз әдебиетіміздегі бейнеленген батырлар тұлғасы ел арасында жас өскін ұрпақты елімізді сүюге, туған жерін жаулардан қорғауға тәрбиелеуде маңызы зор болған. Демек, қазақ тарихында батырлық, ерлік дәстүрлерін дәріптеген туындылардың өзі жайдан - жай дүниеге келмеген. Олардың қоғамдық ой - сана арқылы жас ұрпақты ынталандырып, жан дүниесіне нақты түрткі ететін ықпалы болған.
Ұлттық патриотизмнің қалыптасуының бірнеше қайнар бастаулары бар, солардың бірі - сөз өнері. Халықтық әуен қуатына тікелей байланысты, поэтикалық мәні бар жырлар отансүйгіштік қасиеттерді қалыптастыруда ақын - жыраулардың өлең - толғауларында халық билігін нығайту, елдің қорғаныс қабілетін арттыру қажеттігін насихаттауда нақты көрініс тапқан. Қазақ ақын - жыраулары өлең - толғауларына ел бірлігін арттыруды, Отан алдындағы жауапкершілігін сезінуді, ұлттық болмысы мен ұлттық намысын қалыптастыруды арқау етеді. Қол бастайтын ерлердің бойында асыл қасиеттерді қалыптастыру керек дегенді айтады. Еліңді сүйсең, Отаныңды сүйсең, кісілікті бол, тектілікті бойға дарыт, сол арқылы бірлігі мықты орта қалыптастыр дегенді уағыздайды. Осы келтірілген сөздердің астарында үлкен қоғамдық, саяси - әлеуметтік мазмұн бар. Қазақ халқының біртума ақын - жырауларының шығармашылығының философияық дүниетанымы Отансүйгіштік, елжандылық атты қастерлі қасиетті ұғымдарды дәріптеуге маңызды рөл атқарған. Атадан қалған асыл сөздің құдірет - күші де осында болса керек.
Ақылдың көзі - аталы сөз деп ұққан бабаларымыздан қалған даналық сөз болған мәселелердің бірі - атамекенін, Отанын қадірлеп, құрметтеп тәрбиелеу мәселесі. Атамекен - дәстүрлі дала қоғамының қоныс тепкен кеңістігі, қазақ жұртының тіршілігі, өмір сүру ортасы. Қазақ үшін атамекен - Отанжанды пенде ретінде өмір сүруінің шартты атрибуты. Сондықтан да халқымыз өз атамекенін, Отанын, өз халқын, өз тілін, салт - дәстүрін жүрекпен сүйе білген әрі ұрпағын да соған баулыған.Ұлтжандылық - әр адамға керекті ұлы қасиет. Отан сүю сезімі - халқының келешегі үшін күресумен, ол үшін аянбай еңбек етумен етене, қабысып жататын сезім.
Сонымен, Қазақстанның қазіргі жастарының ұлттық құндылық жүйесіндегі этникалық архетиптерін зерттеу этнография ғылымының қай заманда болса да өте маңызды мәселесі болып есептеледі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстанның қазіргі жастарының ұлттық құндылық жүйесіндегі этникалық архетиптері жан-жақты зерттелмеген. Тақырыпты зерттеу барысында Р.Әбсаттаров, М.Дәкенов, Большакова, А. Ю. , Рачин, Е. И. , Бютпер К., Хендерсон, Дж. , Юнг, К. Г. , Айталы А. , Салғараұлы Қ. Еңбектерімен жұмыс жасадым.
Зерттеудің деректік негізі. Бұл кезеңнің маңызды деректеріне халық ауыз әдебиетінің туындылары кірді.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері 1991 жылдан бастап ХХІ ғасырға дейінгі кезеңді қамтиды. Мұндай хронологиялық шекті алуымыздың себептері: біріншіден, тәуелсіздік кезеңі, екіншіден қрастырылып отырған кезең Отандық этнология ғылымында жан-жақты зерттелмеген.
Зерттеу нысаны. Қазақстанның қазіргі жастарының ұлттық құндылық жүйесіндегі этникалық архетиптері
Диплом жұмысының мақсаты: Қазақстанның қазіргі жастарының ұлттық құндылық жүйесіндегі этникалық архетиптерін зерделеу.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
Архетип ұғымы: мәні мен маңызын талдау;
Этнологиялық архетип ұғымының зерттелу деңгейін жүйелеу;
Қазақстанның қазіргі жастарының этникалық архетиптері ұлттық патриотизм, тарихқа құмарлық туралы дәйектеу;
Қазақстан жастарының бойындағы білімге, ғылымға құштарлық мәселесін талдау;
Этникалық архетиптегі әсіре діншілдік секілді теріс құбылыс мәселесін зерделеу;
Этникалық архетиптегі рушылдық секілді теріс құбылыс мәселесін талдау.
Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық негізі
Аса ауқымды кеңістік пен уақыт аясында болып өткен тарихи оқиғаларға дұрыс баға берудің қалыптасқан дәстүрлі тәсілі - топтап жинақтау, салыстырып сараптау арқылы ғылыми қорытынды жасауға ұмтылдық.
Зерттеудің әдістемелік негізіне нақтылық, тарихилық, салыстырмалы талдау қағидаларын, назарда ұстай отырып, Қазақстан Республикасындағы тарихи сананы қалыптастыру тұжырымдамасына сәйкес, отандық этнология ғылымында мемлекеттіліктің дәстүрлі жалғастылығы тұғырнамасын орнықтыру мен тәуелсіздікті одан әрі дамытып, Қазақстанның қазіргі жастарының ұлттық құндылық жүйесіндегі этникалық архетиптерін сараптап зерттеп, көркейту идеясы басшылыққа алынды.
Тақырыпты талдауда біз соңғы жылдары заман ағымына байланысты отандық тарих ғылымында болып жатқан жаңа методологиялық бағыттарды негізге алдық. Зерттеу барысында жүйелілік, объективтілік, тарихи-салыстырмалылық секілді ғылыми таным принциптерін басшылыққа алдық. Сондай-ақ, осы тақырып төңірегінде соңғы уақытта қалыптасқан жаңа ғылыми бағыттарды, тұжырымдар мен ой-пікірлерді мүмкіндігінше нақты басшылыққа алып, зерттеу барысында талдау, жинақтау, қорыту әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. АРХЕТИП ҰҒЫМЫ, ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Архетип ұғымы: мәні мен маңызы
Архетип ұғымы - ғылым әлемінде бірінші ежелгі ойшылдардың мәтіндерінде жазылған, ол ортағасырлық теология классикалық, классикалық емес және кейінгі классикалық философия еңбектерінде қолданылған, бұл ұғым кеңінен жеке ғылымдарда қолданылады- әлеуметтік және мәдени антропологияда, лингвистикада, мәдениеттану мен этнографияда. Ұғымды зерттеп, оның мағынасы туралы ой жүгірткен бірінші швейцариялық ғалым К.Г. Юнга алғашқы жұмысында жазды. Коллективтік санасыздық дейтіннің әлдебір бастапқы туабітті құрылымын, адамның қайталанып тұратын тұрмыс жағдайларының, міндеттерінің және күйзелістерінің ескірген психологиясы дегенді білдіреді. Жеке немесе әлеуметтік өмірдің проблемалық, дағдарысты жағдайының ықпалымен, Юнгтің пікірі бойынша, санасыз қозғалыс болады және тиісті архетип жүзеге асырылады. Бұл орайда осы процестің ішкі себептік, ықтиярсыздық, демоникалық сипаты болады. Нақ архетиптік матрица, қиял мен шығармашылық ойлау қызметін қалыптастыратын априори, оның көзқарасы бойынша, аңыздардағы әртүрлі халықтардың ертегілеріндегі қайталанатын дәлелдердің, дүнижүзілік әдебиет пен өнердегі мәңгі бейнелердің бар екенін түсіндіреді. Швейцариялық ғалымдардың еңбектерінде прототиптер бастауыш суреттер, тәжірибенің қайталанатын үлгілері, ретінде адамзаттың ұжымдық санасында сақталған , сондай-ақ әдеби жұмыстарда, аңыздар, діндерде, арман мн қиялдарда, өрнек тапты.
Юнг кезеңінең кейін архетип түсінігі білімнің әртүрлі салаларында кеңеюде. Сондай-ақ ол әдеби зерттеулерде, этнография мен социологияда, лингвистикада, дінтану мен мәдениеттануда, және т.б. салаларда мазмұнына толы пайдаланылатыны пән. Осылайша, қазіргі заманғы ғылымда, архетип ұғымы аналитикалық психологияға қарағанда көп қырлы және кең, сонымен қатар белгілі бір ғылыми пән аясында түзетілген және де кішірейтілген. Коллективтік санасыздық тұжырымдамасын ғылыми білімді алуан түрлі бағыттарда көші-қоны оның өзгеруімен қатар жүреді. Айта кетер болсақ, осы санаттағы кешенді талдауда архетипке сәйкес дұрыс теория жоқ. Нәтижесінде бұл термин тұжырымдамалық емес, оның мәртебесі анықталмаған, бұл өз кезегінде оны дұрыс қолданбауға әкеледі. Осыған байланысты А.А. Пелипенко, И.Г. Яковенко психологиялық корреляция деп аталатын архетип санатын онтологизациясына кедергі келтіреді.
Сонымен қатар, бұл санатты мәдениет туралы философиялық әмбебап жіктеуші ретінде санауға негіз бар. Әртүрлі зерттеу парадигмалары контексіндегі аталған түсінікті қарастыра отырып, архетип ұғымын түсіндіруде әр көзқарастың ерекшелігін анықтау мүмкіндігін ашады, сонымен қатар, архетип санатын мәдениет туралы әртүрлі білімнің мәдени философиялық әрқайсысының сипаттамасына үлес қосатындығын анықтауға болады; ол метафоретикалық категория ретінде ішінара әмбебаптығына ықпал етеді. Бұл жағдайда метаформатикалық теорияларды жіктеушінің екінші ретті теория ретінде түсініледі.
Зерттеу нысаны. Мәдениеттің өзіндік нысаны зерттеу объектісі ретінде - ғылыми қоғамдастықтың дискурсын қалыптастыратын санаттар, тұжырымдамалар, түсініктер жүйесі, мәдени философиялық зерттеулердің категориялық аппараты сияқты түсінікті интеллектуалды, ғылыми мәдениеті.
Зерттеудің гипотезасы. Зерттеудің гипотезасы келесідей тұжырымдауға болады: қазіргі заманның философиясында қазіргі заман философиясын кеңейту және тереңдету, антикалық және орта ғасырлар интеллектуалды мәдениетінде кристаллизациялаудың архетип түсінігі мәдениеттің түпнұсқалық негіздерін, оның негізгі және ең тұрақты элементтерін білдіретін мәдени, философиялық әлем мәртебесін иелендіру.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты - архетип тұжырымдамасының тарихи өзгерістері мен парадигмалық модификацияларын зерттеу, оның тұжырымдамалық мазмұнын, түсіндірме әлеуетін, эвристикалық құндылығын анықтау.
Ұсынылған гипотезаны зерттеу және тексеру мақсатына жету үшін келесі міндеттер қойылады:
- мәдени-философиялық дискурстың космостериялық (ежелгі философия), теоцентристік (ортағасырлық философия), ұтымды (классикалық философия) және диалогтық (классикалық емес және посткассасические философия) типтерінде интеллектуалдық мәдениеттің диахроникалық бөлімінде архетип түсінігін түсіндіру;
- интеллектуалдық мәдениеттің синхрондық бөлігінде - архетиптілік санаттағы семантикалық мазмұнын - натурализмнің мәдениет философиялық парадигмалары, герменевтика, позитивизм, позитивтілік, феноменология, прагматизм, аксиология, құрылымдық функционализм, құрылымдық, постструктурализм, эволюция, эволюция, жаңа-эволюция, мәдени-тарихи көзқарас, синергетика (өзін-өзі ұйымдастыру теориясы);
- архетип санатынан парадигма мәндерін анықтау;
- архетип санатының жұмыс істеу мүмкіндігін метатеориялық санат ретінде, мәдени философиялық әмбебап деп негіздеу.
Зерттеудің әдіснамалық негізі жалпы синтездеу (талдау, синтез, абстракция, қорыту, ұқсастығы, модельдеу және т.б.) нәтижесінде қалыптасады; жалпы (ғылыми сипаттама, салыстыру, формализациялау және т.б.) және нақты ғылыми-мәдени философиялық әдістер. Әртүрлі философиялық парадигмалардағы архетип ұғымының мәнін анықтау қажеттілігі, әртүрлі әдіснамалық дәстүрлерге: герменевтика, феноменология, құрылымизм, позитивизм, натурализм, эволюция, аксиология, синергетика.
Көптеген мәдени философиялық теорияларды жүйелі философиялық тұрғыдан қарастыруға болады. Жүйелік талдау әдіснамасы - біріктіретін әдістемелік идея, зерттеудің теориялық негізі.
М.Қағанның айтуынша, ғылымның жүйелік сипаты оның құрылымында, тұтастығымен және мақсаттылығымен ғана емес, оның тарихи және динамизмінде де бар. Ғылым өз рөлін сәтті орындай алады, өйткені табиғат, қоғам, адам және мәдениет жүйелік ұйымды құрайды..Сол себепті, үш жүйені біріктіруді қамтитын жүйелік талдау әдісі: құрылымдық, функционалдық және тарихи-генетикалық, бұл тапсырманы шешудің ең ақылға қонымды және тиімді әдісі.
Мәселені ғылыми тұрғыдан әзірлеу дәрежесі. Аталған түсінікті зерттеу белгілі бір қиындықтарды тудырады. Бір жағынан, бұл ұғым әртүрлі ғылыми және ғылыми парадигмалар өкілдерімен қолданылады.Екінші жағынан, осы тұжырымдаманы жан-жақты зерделеуге, оның мазмұнын көрсетуге арналған жұмыстар жетіспейді.
Лексемнің ұжымдық бейсананы сипаттауга бағытталған алғашқы әрекеттер ежелгі философияда (Платон, Фило Александрия, Плотинус), ортағасырлық патриотизмде (Әулие Павел, Лионның Иренейі, Дионисий Ареопагит), схоластикада (Эрригена, Томас Аквинс), классикалық және классикалық емес философияда (I Канте, А. Шопенгауэр, П. Дойсен, Г.Г. Шпет) қолданылған. Архетип терминін санаттаған К.Г. Юнг, оны архетип теориясының негізін қалаушы ретінде тануға болады. Юнгтан кейін архетип санаты, тиісінше, оны қалпына келтіру үрдісіне ие болды (Хомский, Пиагет, В.Н. Топоров, Э.М. Мелетинский, В.М. Розин, А.А. Веремьев , М К Мамардашвили, П.С. Гуревич, С.С. Аверинцев, А.В. Любский, М.Чешков, С.Ю. Королева және басқалар). Дегенмен, юнгиялық кезеңнен кейін интеллектуалды кеңістікте архетип санатын қайта қалпына келтіруге арналған арнайы жұмыстар табылмады. Осылайша, осы санаттағы кешенді талдау жасалмады, архетиптің дұрыс теориясы жоқ.
1. Ғылыми білімнің алуан түрлі салаларында қолданылатын архетип категориясы - мәдениет философиясының эпистемологиялық тұрғыда кең, эвристикалық құнды және келешегі бар санаттардың бірі;
2. Лексемнің архетиптерін тұжырымдау тарихында келесі тарихи кезеңдер бөлінуі мүмкін: ғарыштық тәртіпте белгіленетін үлгі ретінде лекема архетип деп түсіндірілген космоцентрлік (ежелгі философия); архетип термині бастапқыда Құдайдың ақыл-парасатында бар божественная идея ретінде түсіндірілген, ортағасырлық (ортағасырлық философия); архетип ұғымы екі жолмен - табиғи (табиғи) құрылым ретінде және интеллект нысаны ретінде түсіндірілетіні ұтымды (классикалық философия); Архетип санаты гносеологиялық плюрализм тұрғысынан түсіндіріледі онда диалогтық (классикалық және кейінгі классикалық философия), яғни, ол полифониялық дыбыс айналады.
3. Классикалық, классикалық емес және кейінгі кассикалық емес философияда сәйкесінше архетип, мәдени архетип және жаһандық архетиптер категориясы формулаға сәйкес мәдени философиялық ойдың дамуын көрсетеді: синкрезис - талдау - синтез: архетиптер әмбебап және этникалық тұрғыдан бейтарап құрылымдар болып табылатын, мәдени архитиптердің жергілікті мәдениеттерге тән ерекше терең құрылымдар мен мәдени диалогизм тұрғысынан мәдени плюрализмге қатысты мәдени ескерткіштерден, оның архитиптері бір мезгілде әмбебап және арнайы мәдениет құрылымдары болып табылады.
4. Қазіргі заманғы мәдени философиялық білімдердегі архетип санатын түсіндіру кең спектрі кең: табиғаттың негізгі бөлігінде архетип - бейнеқосылғымен байланысты биологиялық құбылыс; герменевтикада - мәтіннің бірінші мағынасы; постпозитивизмде - ғылыми ойлаудың түрі, ғылыми білім моделі; феноменологияда, трансцендентальды схемада, ниеті; прагматизмде - қоршаған ортаға бейімделу құралы, әрекеттерді оңтайландыру тәсілі; аксиологияда - мәдени дамудың үздіксіздігін, бірлігі мен әралуандылығын қамтамасыз етуі; құрылымдық функционализмде - негізгі қажеттіліктерді қанағаттандыру қажеттілігіне жауап ретінде қоғам жасаған мекеме; құрылымдықта (постструктурализм) - негізгі құрылым, мәдениеттің құрылымдық негізі; эволюцияда (неоевролюция) - эволюциялық ескі бейсаналық кешені, әлеуметтік-мәдени әмбебапқа көшкен; мәдени-тарихи көзқараста - осы немесе жергілікті мәдениеттің ерекше негізі; өзін-өзі ұйымдастыру теориясында (синергетика) - жүйенің қалыптастырушы факторы ретінде әрекет ететін аттрактор тұжырымдамасымен, әлемдік тәртіпті алгоритмімен байланысқан үрдіс.
5. Әртүрлі мәдени философиялық парадигмалардағы архетип санатындағы өзгерістерді түсіндіру бізге осы санатты мәдени және философиялық әмбебап деп айтуға мүмкіндік береді, ол негізгі және ең тұрақты элементтерді белгілеу үшін пайдаланылатын мәдениеттің түпкі негіздерінің тұжырымдамасымен байланысты.
6. Қазіргі заман мәдениетіндегі архетип санаты мәдениет туралы жаңа білім көзі бола алатын парадигматикалық диалогты негіздейтін метафористік категория мәртебесін алады. Демек, архетип санаты мәдени және тарихи дамудың ғана емес, сонымен қатар мәдениет туралы ғылыми білімдердің даму заңдылықтарын зерттеу құралы ретінде әрекет етуі мүмкін. Нәтижелердің ғылыми жаңалығы. Бұл дипломдық жұмыста архетип санатын жүйелі түрде қайта құрудың бірінші кезеңі, оның әртүрлі түсіндірулерін жүйелендіру, жалпыға ортақ сәйкестендіру, бұл түсініктерді біріктіреді. Диссертанта бірегей идеяларды ұсынады. Біріншіден, әр түрлі мәдени философиялық дәстүрлерді, парадигмааралық диалог негізін құрайтын мектепті байланыстыратын парадигма санаты ретінде архетип санатын білу идеясы. Екіншіден, архетип санатын мәдениет философиялық әмбебап ретінде анықтау идеясы, мәдениеттің түпкілікті негіздерін, оның негізгі элементтерінің ең тұрақты екендігін білдіреді. Үшіншіден, лексемнің тарихы, одан кейін архетип санаты мәдени философиялық ой-өрістің мәдени дамуына, мәдени плюрализмге және мәдени диалогқа дейінгі тарихын бейнелейтін идея. Төртіншіден, архетип санатын философиялық әмбебаптың, метафористік категорияның мәртебесін беру идеясы.
Осылайша, өз күш-жігерін архетип ұғымының мазмұнды талдауына және концептуализациясына бағыттап, диссертация заманауи теория мен мәдениет әдіснамасын дамытуға өз үлесін қосуға ұмтылды.
1.2. Этнологиялық архетип ұғымының зерттелу деңгейі
Этнологиялық архетип - бұл этностың рухани және мәдени мұрасының ең бағалы құндылығы, ата-бабалардың тәжірибесін беру құралы болып табылады. Олар этнос ұжымының санасына айналып, жеке сана санына да қосылмады. Адам ұжымның бейсаналық әрекеттеріне қарсы тұра алмады, өйткені этносты этникалық қауымдастықтың әрбір мүшесінің санасы арқылы өтіп жатқан ағым біріктірді. Ұжымдық бейсаналық ретінде архетип мағынасын және функциясын сақтап, айналадағы шыңдыққа сай санада өмір сүреді. Ата-бабалардың тәжірибесін берудің құралы бола отырып, архетиптер барлық мәдениеттерде қалыптасты. Өйткені олардың әрқайсысында өздерінің этномәдени сипаттамалары бар еді.
Архетиптің ұлттық және мәдени ерекшелігі, осы этнос өмір сүрген экологиялық және тарихи-мәдени орталармен алдын-ала анықталды. Уақыттың өтуімен, олардың пайда болған ортасы өзгеріп, жоғалып, басқа шындық пайда болады. Архетиптер пайда болған ортасында емес, халықтың жадында уақытқа байланысты өмір сүруді жалғастыруда. Этносқа деген маңыздылығына байланысты олардың символикалық формасына ие болды. Себебі, мәдениеттің феноменінің мәні - адамдар үшін маңызы бар еді, ал адамдар үшін маңызы бар нәрсе біртіндеп белгіге айналады.
Тілдің лексикасында және фразеологиясында, фольклорлық және эпикалық жұмыстарда, халықтық нұсқаулықтарда архетиптер ұлттық және этникалық мiнез-құлық сипаттамаларында сақталды және жеке адамның жүріс-тұрысын белгілейтін күшті фактор болып табылатын мәдени және лингвистикалық семантикалық кеңістікті қалыптастырады. Бұл жұмысты талдау мақсатында қазақ тілінің сана-сезімінде екі негізгі ұғым қалыптасты. Олар, әлеуметтік мінез-құлық сипатын анықтайтын және қазақ халқының менталитетін қалыптастыруға және бүкіл қоғамға әсер ететін қоғамның архетиптік тұжырымдамасы және ар-ұждан түсінігі еді.
Қазақтардың ғасырлар бойы өмір сүрген уақытында қоғамдық ұғым мәдениет ұғымы ретінде феодалдық-коммуналдық жүйе дәуірінде қалыптасқан. Қазақ халқы өз феодалдық күштерімен ішкі соғыстарға қатысуға мәжбүр болды, олар IVIII ғасырдың 50-жылдарына дейін жоңғарлардың шабуылына ұшырап, қақтығысып келген. XVIII ғасырда біріктіру және жауға төтеп беру мақсатында үлкен топтарда өмір сүрді, негізінен, тайпалық белгілермен құрылған қоғамдастықтар еді. Сонымен қатар көшпелі маусымдық жайылымдарда ауылдар қысқарды, ал олардың қыстауда болу кезеңінде жоғары қарқында өсті. Бірақ, қыстауда мұндай ауылдар ықшам қоныстар болмады. Бұл бір-бірінен алыс қашықтықтағы шағын үйлер тобы болды. Осы ауылдың көптеген тұрғындары бір-біріне жақын туыс болған. Бұл ауылдар ішінде туыстық және рулық қатынас байқалды.
Қазақтар арасындағы әлеуметтік қатынастарды ұйымдастырудың бұл жолы XX ғасырдың 20-шы жылдарға дейін байқалды. Көшпелілер өркениетінің ерекшелігі, ол жеке феодалдық қауымдастықтардың конгломерациясы ретінде қалыптасып, олардың әрқайсысы белгілі бір аумақты иемденіп, оны мал жайылымға айналдыруы мүмкін еді. Қатынастар немесе руларды байланыстыратын қоғамдастықтың мүшелері әрқашанда ауыр жағдайда көмек көрсетуге келетін, ауыл тұрғындары оларды қолдайтын өз қауымдастында ғана өмір сүре алатындығын түсінді. Осындай тарихи және мәдени ортада, қоғамдастықты тәрбиелеу тұжырымдамасы қоғамдық санаға талап етілмеді. Демек, сол дәуірдің өнімі сол дәуірдің қажеттілігі үшін, уақыттың максималды деңгейіне сәйкес келіп, өз мүдделерін қорғау үшін салыстырмалы түрде аз адамдар тобын біріктіру міндеттерін орындады. Уақыттың өтуімен архетиптер ішкі сезіммен бірдей рөл атқарады. Халықтық өнердің әртүрлі лингвистикалық нысандарында оның семантикасын насихаттап, таратты. Олар ұжымдық бейсаналықтың психикалық құрылымына айналып, ұрпақтан ұрпаққа беріліп, адамдардың мінез-құлқына әсер етеді. Мұндай жағдайларда көптеген әңгімелер мен мақал - мәтелдер дүниеге келіп, сол уақыттың өмір философиясын бейнелеп, сана-сезімге коммуналдық және туыстық байланыстарды туғызды.
Туысқанына дұшпан, ал дұшпанына туыс болма. Егер салыстырмалы түрде ренжіген болса, бірақ оның бауыры ренжімейді, яғни ол қалай да болса бейтаныс адам бола алмайды. Бұл архетиптік тұжырымдаманың пайда болу шарттары ұмытылуға ұшырады. Бүгінгі күні қазақтар баяғыдай көшпелі емес. Біздің айналамыздағы әлем өзгерді.
Этностың семантикалық кеңістігін өткен шындықпен байланыстыратын қоғамдық ұғым 21 ғасырдың заманауи әлемімен соқты, асимметриялық сипатқа ие болды. Қазір жаңа шындықта қоғамдық деген архетиптілік тұжырымдамасы тек қана жақын туыстары мен достарының шеңберіне дейін кеңейтіп, оның психикалық ықпалының ауқымын едәуір төмендетіп, барлық этникалық кеңістікте маңызды, ұжымдық бейсаналық ретінде өмір сүреді. Бақылау және фактілерді талдау қазіргі заманғы қазақтар қауымдастық көрінісінде кем дегенде үш түрін: тайпалық, аймақтық және гильдияны ажырата алатындығын көрсетеді. Өткен этнос мемлекеттерінде ұлттық сәйкестік көздерін іздестіруге байланысты дискурстың дамуы кезінде сіздердің жеті атаңызды білуңіз керек деген түсінік маңыздыққа ие болды, себебі, бұл қазақ қоғамының ұрпақтар мен тайпаларға дәстүрлі бөлінуін көрсетеді. Бұл адамды құрметтеудің бірден-бір аргументы,өйткені (ер адамның еркі бойынша, әрбір ересек қазақтың баласы "жеті атасын білуі керек, ал егер ол оларды білмесе, ол құл деп аталады), неке қиюға тек екі бөлек рудан шыққан жасқа рұқсат беріледі)." Қазақ тіліндегі қоғамдық тұжырымдамасын шектеулі және тар түсіну өңірдің аты + халық деген модельде сөз тіркестерін құруға мүмкіндік береді, мысалы: Шымкент халқы, Атырау халқы, Тараз халқы. Оны адамдар ұжымы, біріктіретін семантикасы бар тілдерде елестету қиын. Мәселен, орыс тілінде Мәскеу халқынан гөрі Мәскеу тұрғындары сөз тіркестері пайдаланады. Кейінірек қауымдастықтың коммуникациялық түрі пайда болып, ол аз дамыған. Көптеген жергілікті ұлт өкілдері болған мекемелерде немесе ұйымдарда қауымдастық бірлігі бар екенін көруге болады. Адамдар басқа да мәдениеттерге қарағанда әріптестерді әр түрлі іс-шараларға (туған күндер, үйлену тойлары, жерлеу және т.б.) шақырады. Архетип қоғамының бейсаналық салаға жататындығын А.А. Брудныйдың радикалды психологиясы ой тұжырымынан түсінуге болады. Ол түсінушілікті адам үшін негізгі және ерекше процес деп санайды. Сонымен қатар, адам тарихи процестің құрамдас бөлігі мен өнімі ретінде қарастырылып, оның мағынасы өткір сипатқа ие болды. Сондықтан жеке өмір әрдайым иррационалды элементтерді қамтиды . Қазақтардың ұлттық сипатының әдеттегі сапасы ретінде қауымдастықты санауға болар еді, егер ол тек адамның ішкі шеңбері арасында болса ғана. Қоғамдық архетиптің тұтқында болған кезде сол жыныста, аумақта немесе ұжымда болуымен байланысты адамдардың маңызды тобын құрап, қазіргі кезде ол жеке адам мен ел үшін ауыр зардаптар туғызатын иррационалды сипатқа ие болады. Бүгінде, қазақ халқы толығымен тұрақсыз әрі руларға тәуелді болмаған кезде, қауымдастықтың ойлауы логикалық тұрғысынан анахронизмге ұқсағандығы әділетсіз болып табылады. Архетиптік қоғамның адамның ақыл-парасатында өмір сүруі ұят деп ұйғарылып, қазақтардың ішкі мінез-құлқының, ұлттық сипатының ерекшеліктерін айқындайды.
Бұл концепцияның қазақ тілінің сана-сезімінің өзектілігінің маңызды көрсеткіші оның номиналды тығыздығы жоғары дамыған. Бұл, комплексті семантикалық нюанстарды тағайындаған бірнеше вариативті белгілеу болып табылады. Бұл тұжырымдаманың өріс мазмұны объективтілігін көрсетіп ар-намыс, бедел, адал атау; өзін-өзі бағалау деген сөздерде нақты этномәдени конфигурацияны қалыптастыратын айырмашылығы анықтайды. Тұжырымдаманың семантикасының әртүрлі аспектілерін іске асыратын осы сөздердің мағынасы прагматикалық мәдени айырмашылықтарды және әр түрлі дискурстың осы лексикалық бірліктерін қолдану саласын көрсетеді. Қазақи ақыл-ойдың моральдық-этикалық нормаларын бейнелейтін ұят ұғымының қасиеттері ұлттық сипатына сәйкес жеке тұлғаның мінез-құлқын реттейтін ең маңызды жетістік ретінде оны іріктеу үшін негіз болды. Бұл санат философиялық және моральдық жағын, мақал-мәтелдер мен сөздерді қоса алғанда, оның әлеуметтік мінез-құлық нормасы мен қоғам нормасы болды. Мұндай паромиологиялық бірліктерге: Ұят - өлімнен жаман, Ұят - жаман ойдың жүгені, Ат - шабысына қарай шабады, ер - намысына қарай шабады. Ұят сөзі және оның туындылары жалпыға ортақ айыптаудың мағынасында лексикаландырылған конструкцияларды қалыптастыру процесіне белсене қатысады. Ұят деген ұғым бағалаушы санатқа ие болып, шектеусіз ұсыныстардың предикаторын құрайды. Қазақтар әдетте кез-келген әдет-ғұрыптарда , достар мен туыстармен қарым-қатынаста жиі осы концепті қолданылатын болды. Мысалы: Тойға бармай қойсақ - ұят болады немесе қонақтарды жақсы күтпесек - ұят болады, - дейді. Тілдік түсініктерді енгізу тұжырымдамасында - ұят сөзі жалпы, рельефті және көркем сезім ретінде бірқалыпты қалыптасты. Қазақ жастарының түсінігінде Қоғам кентекстіне енгізілген Ұят концепті кейбір көріністерінде қазіргі заманның өміріне сәйкес келмейтін жалған құндылық сипатын алып, гипертрофиялық ұсқынсыз деградациясына ұшырады. Халықта Соқыр намыс бас жарады, - деген сөз босқа айтылмаған. Отбасы мүшелерінің қауіпсіздігі мен әл-ауқаты үшін жұмыс істеген Қоғам архетипі демократиялық бостандықтар жағдайында бүгінгі таңда адам өзінің жеке мүмкіншіліктерін көрсетуге болғанда, өз құндылығын қоғам алдында жоғары көрсетуге қайта туды. Қоғамдық мүшелері үшін үйлену тойы, мерейтойы, туған күн, сүндеттелу және т.с.с., сондай-ақ әртүрлі салттық іс-шаралар, мерекелік іс-шараларды өткізу қоғамның әрбір мүшесінің өмірінің мәніне айналды. Л. Виттенштейннің бейсаналық ойлар деп атағаны, қоғам үшін мұндай іс-шараны өткізу қажеттілігі туралы шешім қабылдаудың негізі болып табылады. Олар келесі логикада: Қауымның барлық мүшелері іс-шараны мүмкіндігінше керемет өткізуге тырысады; менің олардан қай жерім кем деген ой туындайды. Содан кейін ұят ұғымы кезекке келеді Егер біз осы мейрамды өткізбейтін болсақ, онда қоғамнан ұят болады. Қазақтар арасындағы Жұрт ертең не ойлайды? - деген сөз көптен бері күнделікті сөздік қорының бөлігі болды.
Егер қандай да бір жағдайда адам қауымдастық архетипінің әрекетіне бағынбайтын болса, онда дереу (ол не, орыс болып кеткенбе?) - деген сөздердің астында қалады. Бұл жалғандықты және қарама-қайшылықты мәдениеттерді сезінген архетип қауымдастықтың тіршілігін жандандырады, бұл адамдардың ұжымдық бейсаналық ұстайды. Қазақтардың менталитеті мен мінез-құлқына әсер ететін бұл стереотипті сөз тіркес болып табылады. Әр қазақ қарызға түсіп, керемет мереке өткізіп, атақты адамдарды шақыруы керек. Бұның бәрі жұрт ертең не ойлайды - деген жалған сөз үшін. Менде қазақтардың мерекеден бұрын және мерекеден кейін өмір сүреді деген сезім бар. Бірнеше рет алаңдаушылық тудыратын шағымдарды естиміз: (Не істеуім керек?) Мереке күндер немесе жерлеу рәсімі қайтадан жақындап келеді, қайтадан жыл ішінде жинағанымызды беру керек. Дегенмен, жұрт не ойлайды - деген сезіммен тойға арналған сыйлықтармен бару дәстүрі ұят тұжырымдамасының нақты бөлігі болып табылады.
Адам қоғамның субъектісі ретінде келесі схемаға сәйкес әрекет етіп өмір сүреді. Өзінің қалауына қарамастан, ол қауымның мүшесі ретінде барлық іс-шараларға қатысуға мәжбүр болады. Бұл іс-шараларға кірген әрбір адам, бір жағынан, жұрт не ойлайды деген сезімнен тоқтай алмайды, ал екінші жағынан, ол, сонымен қатар, адамдарға бергендерін жинау үшін тиісті іс-шараны өткізуі керек. Сондай - ақ, беделді болу үшін іс-шараны мүмкіндігінше керемет түрде өткізуі қажет. Мұндай әрекетке үйрек жесең - қаз байла, - дейді. Осылайша, жыл сайын Соқыр намыс ұғымы адамдарды кедейлікке және өзіне септігін тигізбейтін істерге қосады. Бұл үдерісте қазақтар, оларға қиындықпен келген ақшасын кенеттен жоғалту үшін тынымсыз еңбек етуі керек. Үлкен ақша жерлеу рәсіміне жұмсалады. Қазіргі уақытта халықтың мінез-құлқының себептерін анықтайтын коғамдық архетипі қазақ қоғамында үлкен әлеуметтік проблеманы тудырды, жеке отбасының қалай болса , тура солай тұтас елдің игілігіне кедергі жасап отыр.
Барлық күшті әлем үшін бұл тек қана қол жетерлік, өйткені әр түрлі фестивальдарды ұйымдастыру қауым мүшелерінің (ру, ұжым, қоғам) мүшелерінен және сайлаушылардың дауыстарын қысыммен және манипуляциялау арқылы кез-келген сайланған компаниялардан құрмет алуға мүмкіндік береді. Көптеген жағдайларда, лауазымынан немесе артықшылықтарынан айырылған адам, өз отбасына, отандастарына оны қорғау туралы өтінішпен жүгінген кездегі жағдайлар жиі кездеседі. Осы кезде, қоғамдастықтың ешқайсысы осы адамның дұрыс немесе кінәлі екендігі туралы ойламайды. Осылайша заңсыз әрекеттер: жолдар бөгеліп митингтер өткізілді және т.б. әрекеттер жасалады. Архетиптік ұжымдық бейсаналық қоғам халықтың мінез-құлқындағы прогресі іскерлік бағыттардың бірін дамытуға түрткі болды: көптеген мейрамханалар мен дәмханалар салынды. Олардың кейбіреулері 500-ден 1000-ға дейін адам сыяды. Мереке 5-тен 30-40 мың долларға дейін, ал жерлеу рәсімінде ондаған жылқылар мен қошқарлар сойылады.Бұл өз кезегіндегі күндіз түні өртенетін ұлттық қазына. Мерекелік іс-шараларды өткізу кезегі алдағы бірнеше айда бейнеленеді.
Коғамдық ойлау қарапайым адамдарға өздерін бақытсыздыққа әкелетін иррационалды әрекеттер жасауға мәжбүр етеді. Адамдардың іс-әрекеттерінде таңқаларлық әрекет тұр, олар өз баласына жаңа нұсқа немесе қажетті оқулықты сатып алмайды, бірақ олар мерекеге қоғамдастық мүшелерінің алдыңда ұятқа қалмас үшін бағалы сыйлықтар апарады. Бұл мәселе жұртшылықтың жауабын тудырмайтынын айту мүмкін емес. Көптеген ойластырылмаған шығыстардың фактілері бар, бірақ зұлымдықтың тамыры адамдардың қарапайым қалдықтарынан байқалады, ал олардың иррационалды мінез-құлқының ішкі көздері анықталмайды.
Қазақ халқының тіршілік ету әдісі ретінде ғасырлар тереңдігінде пайда болған коғамдық архетипі халықтың ақыл-ойында ұжымдық бейсаналық ретінде қалыптасып, иррационалдық мінез-құлқының басты себебі болып табылады. Бұл архетиптің өміршеңдігі адамның соқыр ар-ұжданына, әдеттегі құмарлығына және қоғамнан тыс жерде болу қорқынышына тап болған кезде, жалған түсіндіруде ұят ұғымымен қамтамасыз етіледі. Осыған байланысты қоғамдастықтың мағынасы - Қазақстан азаматтарын бір ұлтқа біріктірудің маңызды кедергілерінің бірі болып отыр. Бұл ұғым бейсаналық саладан туындап, сыбайлас жемқорлыққа жол ашып, әділетсіздікке жол беріп, адамдарды ақылсыз әрекеттер жасауға талпындырады. Бұл құбылыспен күресу өте қиын, себебі бұл жеке әрекет тек жеке адамға емес , ұжымға да өз жағымсыз бөлігін көрсетіп отыр. Жиі естуге болатын қоғам сөзі - бұл қырғыз халқының өзіндік ерекшелігін анықтайтын ұлттық ерекшелік делінеді. Осыған байланысты, біз басқа көзқарас тұрғысынан, яғни ұлттық сәйкестік және жеке сәйкестік тұжырымдамасын қайта қарауымыз керек. Бұл туралы көрнекті жазушы Ш.Айтматов былай дейді: Бірақ әрдайым ұлтқа қатысты сөз қозғалғанда біз әрдайым өткенге қараймыз. Жоқ, ұлттық сәйкестік ғасырлар тереңдігінен келетін ұлттық қасиеттердің үйлесімі ғана емес. Ұлттық тұжырымдамасы тек өткен тәжірибені ғана емес, сондай-ақ қазіргі заманның шындығынан туындаған жаңалықтарды қоямыз.
Ұлттың қалыптасуы мен нақтылануының диалектикасы оның кейбір құндылықтары осы дәуірде архаикалық болып, бұрынғыдай маңызды емес, тіпті этнос дамуына кедергі келтіріп отыр. Бізге әлеуметтік сананың психологиясының түбегейлі бұзылуы қажет болып отыр.
2. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАСТАРЫНЫҢ ЭТНИКАЛЫҚ АРХЕТИПТЕРІ
2.1. Ұлттық Патриотизм, тарихқа құмарлық.
Патриотизм гректің pamris , яғни отандық деген сөзінен шыққан, басқа сөзбен айтқанда, еліне махаббат деген ұғым болып табылады. Ұлттық патриотизм ұғымының тарихи қалыптасуы жігершілік және намысшылдық, батырлық пен батылдық, қайсарлық және Отанына деген сүйіспеншілік қасиеттері арқылы танылады. Дәлел ретінде өткен тарихымыздың қатпар - қатпар қойнауына көз саламыз, қазақ хандығы құрылып, шаңырағын көтеріп, керегесін тең ұстап, қазақ халқы болып қалыптасқаннан бері өзінің жері үшін оның бір уыс топырағы үшін күресіп, қаһарлыны тайсалтып, алауыздыны аттатпай, осынау ұлан-ғайыр жеріміз бен айдынды шалқар көлімізді басқыншылардан қорғап, бүгінгі күнде қазақтылығымызды сақтап қалуымыздың өзі ұлттың бойындағы жоғарыда көрсеткен Отан сүйгіштік қасиеттер деп білеміз. Халқымыздың ауыз әдебиеті мен фольклорлық - этникалық көркем туындыларында Отанын сүйетін, халқы үшін жанын беретін баһадүрлер образын батырлар деп айқын кестелеуінің мәні зор. Себебі: Батыр бейнесі - әрқашан да Отанын сүйетін, елі мен жері үшін аянбай күресетін асқан ұлт жанды, жақсылыққа жаны құмар ізгі жан. Ол жауына қаншалықты қатыгез, қаһарлы болып көрінсе, туған еліне соншалықты мейірімді, адал, болашағының қамын көздеген жан болып табылады. Халық ауыз әдебиетіміздегі бейнеленген батырлар бейнесі ел арасында жас өскін ұрпақты елімізді сүюге, туған жерін жаулардан қорғауға тәрбиелеуде маңызы зор болған. Демек, қазақ тарихында батырлық, ерлік дәстүрлерін дәріптеген туындылардың өзі жайдан - жай дүниеге келмеген. Олардың қоғамдық ой - сана арқылы жас ұрпақты ынталандырып, жан дүниесіне нақты түрткі ететін ықпалы болған.
Ұлттық патриотизмнің қалыптасуының бірнеше қайнар бастаулары бар, солардың бірі - сөз өнері. Халықтық әуен қуатына тікелей байланысты, поэтикалық мәні бар жырлар отансүйгіштік қасиеттерді қалыптастыруда ақын - жыраулардың өлең - толғауларында халық билігін нығайту, елдің қорғаныс қабілетін арттыру қажеттігін насихаттауда нақты көрініс тапқан. Еліміздің ақын - жыраулары өлең - толғауларында ел бірлігін арттыруды, Отан алдындағы жауапкершілігін сезінуді, ұлттық болмысы мен ұлттық намысын қалыптастыруды арқау етеді. Қол бастайтын ерлердің бойында асыл қасиеттерді қалыптастыру керек дегенді айтады. Еліңді сүйсең, Отаныңды сүйсең, кісілікті бол, тектілікті бойға дарыт, сол арқылы бірлігі мықты орта қалыптастыр дегенді уағыздайды. Осы келтірілген сөздердің астарында үлкен қоғамдық, саяси - әлеуметтік мазмұн бар. Ақын - жыраулардың ерлік пен өрлікке толы жырлары әлі де қазақтың қалғып кеткен намысыншырт ұйқыдан оятып, былшықты көздерін жандыруға жарайды. Қазақ халқының біртума ақын - жырауларының шығармашылығының философияық дүниетанымы Отансүйгіштік, елжандылық атты қастерлі қасиетті ұғымдарды дәріптеуге маңызды рөл атқарған. Атадан қалған асыл сөздің құдірет - күші де осында болса керек.
Ақылдың көзі - аталы сөз деп ұққан бабаларымыздан қалған даналық сөз болған мәселелердің бірі - атамекенін, Отанын қадірлеп, құрметтеп тәрбиелеу мәселесі. Атамекен - дәстүрлі дала қоғамының қоныс тепкен кеңістігі, қазақ жұртының тіршілігі, өмір сүру ортасы. Қазақ үшін атамекен - Отанжанды пенде ретінде өмір сүруінің шартты атрибуты. Сондықтан да халқымыз өз атамекенін, Отанын, өз халқын, өз тілін, салт - дәстүрін жүрекпен сүйе білген әрі ұрпағын да соған баулыған.Ұлтжандылық - әр адамға керекті ұлы қасиет. Отан сүю сезімі - халқының келешегі үшін күресумен, ол үшін аянбай еңбек етумен етене, қабысып жататын сезім Еліне деген сүйіспеншіліктің адамзат санасында оянуына түрткі ететін кезеңі - оның өзге елдің бодандығында қалып қалмау үшін еліне айтқан үндеуі. Кеңестік үкімет тұсында еліне, жеріне жанашырлықпен қараған, әрбір қазақ азаматының болашағы үшін күрескен Алаш азаматтарының Оян, қазақ деп жар салған үндеуіне терең бойлай үңілсек, онда тұтастай бір елдің ұлттық болмысына, ділі мен дініне, тіліне қауіптің төнуі, елді мекенінен айырылып қалуы, басқа ұлттың бодандығы болу қаупін сезінген Алаш азаматтары М.Дулатов, А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Жұмабаев халқын ұлтжандылыққа, отансүйгіштікке, халқының басын біріктіруге, қазақтың әрбір азаматының бойында осындай сезімді қалыптастыруға бар күшін, жігерлерін жұмсағандығын көреміз. Патриоттары көбеймеген халық елдігінен айырылады, әрі мемлекеттігін сақтап қала алмайды- деген сөз шындығы осының айғақтай дәлелі. Елдігін, ерлігін сақтап қалудағы Алаш азаматтарының Оян, қазақ - еңсеңді көтер, елдігің мен ерлігіңді, адамдық болмысыңды, ұлттық рухыңды, ездік пен еріншектікке, мойынсұнушылық пен көнгіштікке берілмей, тәуелсіздігің үшін алға ұмтыл, адамдық қасиетіңді дәстүріңнен тәрбие арқылы, ұрпағыңа мирас қып қалдыр, Отансүйгіштік қасиетіңді ұрпағыңның бойына дарыт, атамекенің үшін күрес деуі.Осы жастардың бойына патриоттық сезімді қалыптастырудағы басты шарт - оның сыртқы болмысы мен ішкі рухани жан дүниесінің бірге бітесе ұштасуы десек, Ұлы Абай адам баласының бойына керекті үш нәрсені атап көрсетеді: ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек. Осы үш қасиеттің ішкі мәніне үңілсек, ыстық қайрат - адамның бойындағы ерлік пен батырлық, елінің қорғаушысы, ұлты үшін неге де болса дайын екендігін білдіретін ұлтжандылық қасиеті болса; нұрлы ақыл - ұяттың бірігуін, бір тудың астына біріктіретін, адамдық болмысының қалыптасуына, Отансүйгіштік қасиетін ой - санасында қалыптастыра отырып, ішкі рухани жан дүниесінің жетілуіне, ұлттың ұлт болып қалыптасуына керекті қасиеті болса; жылы жүрек - адамгершілік пен адамдықты, қайырылымдылық пен мейірілімділікті адам бойына қалыптастыратын, сол халықтың салт - дәстүрлі, ділі мен діні, ұлттық идеологиясы деп айтар едім.
Кешегі Ұлы Отан соғысының отты жылдарында қазақ батырларын өшпес ерлікке жетелеген де, даңққа бөлеген де, ұлттық намысы мен Ұлы Абай айтқан бойындағы үш қасиеті дер едім. Оны былай қойғанда, күні бүгінгідей санамызда сайрап тұрған 1986 жылғы Желтоқсан көтеріліснің сыры мен мұңына бөккен ұлттық көтеріліс - негізінде қазақ жастарының бойындағы атамекенге деген шексіз сүйіспеншілік, патриоттық сезімін жетелеген қоғамдық ақиқат. Жоғарыда айтылған сөздердің дәлелді болуы үшін ұлттық намыс деген сөздерге анықтама беріп көрейік.Ұлттық намыс - қазақтың туа біткен өзіндік ерекшелігі. Тұтастай алып қарағанда, әрбір ұлтта немесе адамдарда да намыс бар. Ол - адамдардың бәріне ортақ болып қалыптасқан заңдылық. Ал тура мағынада айтсақ, патриотизм - адамды өзінің арғы тегімен жалғастырып жататын арқауы мықты қасиетті жіп. Ұлттық рух пен ұлттық патриотизм - бұл ұлттың ішіндегі жеке адамның асыл белгісі мен қасиеті, өз халқына деген сүйіспеншілігі, жеке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстанның қазіргі жастарының ұлттық құндылық жүйесіндегі этникалық архетиптері өзекті тақырыптардың бірі екендігі шындық. Кеңестік тоталитарлық жүйе жағдайында қазақ халқы ұлттық құндылықтарынан айырылып қалды, ал сақталып қалған ұлттық салт - дәстүрлердің бет - пішіні, мазмұны өзгерістерге ұшырады. Ұлттың этникалық қасиеттерінің ең бір құндыларына оның әдет - ғұрыптары жатады. Әдет - ғұрыпсыз ұлт, ұлт емес.
Архетип түсінігі мәдениеттің түпнұсқалық негіздерін, оның негізгі және ең тұрақты элементтерін айшықтайды. Әлеуметтік мінез-құлық сипатын анықтайтын және қазақ халқының менталитетін қалыптастыруға және бүкіл қоғамға әсер ететін қоғамның архетиптік тұжырымдамасы және ар-ұждан түсінігінің этнология ғылымында алатын орны ерекше.
Архетиптер халықтың жан-дүниесінен хабар береді. Көптеген әңгімелер мен мақал - мәтелдер дүниеге келіп, сол уақыттың өмір философиясын бейнелеп, ынтымақтастық пен бірлікті насихаттады. Мысалы, Туысқаны аз елдің ерлігі зая, тілеуқоры жоқ елдің еңбегі зая, Туысы бірдің - ырысы бір,-деген мақалдар да белгілі.
Туысқанына дұшпан, ал дұшпанына туыс болма. Егер салыстырмалы түрде ренжіген болса, бірақ оның бауыры ренжімейді, яғни ол қалай да болса бейтаныс адам бола алмайды. Бұл архетиптік тұжырымдаманың пайда болу шарттары ұмытылуға ұшырады. Бүгінгі күні қазақтар баяғыдай көшпелі емес. Біздің айналамыздағы әлем өзгерді. Этностың семантикалық кеңістігін өткен шындықпен байланыстыратын қоғамдық ұғым 21 ғасырдың заманауи әлемімен соқты, асимметриялық сипатқа ие болды. Қазір жаңа шындықта қоғамдық деген архетиптілік тұжырымдамасы тек қана жақын туыстары мен достарының шеңберіне дейін кеңейтіп, оның психикалық ықпалының ауқымын едәуір төмендетіп, барлық этникалық кеңістікте маңызды, ұжымдық бейсаналық ретінде өмір сүреді.
Қазақтардың ұлттық сипатының әдеттегі сапасы ретінде қауымдастықты санауға болар еді, егер ол тек адамның ішкі шеңбері арасында болса ғана. Қоғамдық архетиптің тұтқында болған кезде сол жыныста, аумақта немесе ұжымда болуымен байланысты адамдардың маңызды тобын құрап, қазіргі кезде ол жеке адам мен ел үшін ауыр зардаптар туғызатын иррационалды сипатқа ие болады. Архетиптік қоғамның адамның ақыл-парасатында өмір сүруі ұят деп ұйғарылып, қазақтардың ішкі мінез-құлқының, ұлттық сипатының ерекшеліктерін айқындайды.
Бұл концепцияның қазақ тілінің сана-сезімінің өзектілігінің маңызды көрсеткіші оның номиналды тығыздығы жоғары дамыған. Бұл, комплексті семантикалық нюанстарды тағайындаған бірнеше вариативті белгілеу болып табылады. Бұл тұжырымдаманың өріс мазмұны объективтілігін көрсетіп ар-намыс, бедел, адал атау; өзін-өзі бағалау деген сөздерде нақты этномәдени конфигурацияны қалыптастыратын айырмашылығы анықтайды.
Қазақи ақыл-ойдың моральдық-этикалық нормаларын бейнелейтін ұят ұғымының қасиеттері ұлттық сипатына сәйкес жеке тұлғаның мінез-құлқын реттейтін ең маңызды жетістік ретінде оны іріктеу үшін негіз болды. Бұл санат философиялық және моральдық жағын, мақал-мәтелдер мен сөздерді қоса алғанда, оның әлеуметтік мінез-құлық нормасы мен қоғам нормасы болды.
Отбасы мүшелерінің қауіпсіздігі мен әл-ауқаты үшін жұмыс істеген Қоғам архетипі демократиялық бостандықтар жағдайында бүгінгі таңда адам өзінің жеке мүмкіншіліктерін көрсетуге болғанда, өз құндылығын қоғам алдында жоғары көрсетуге қызмет етеді.
Халық ауыз әдебиетіміздегі бейнеленген батырлар тұлғасы ел арасында жас өскін ұрпақты елімізді сүюге, туған жерін жаулардан қорғауға тәрбиелеуде маңызы зор болған. Демек, қазақ тарихында батырлық, ерлік дәстүрлерін дәріптеген туындылардың өзі жайдан - жай дүниеге келмеген. Олардың қоғамдық ой - сана арқылы жас ұрпақты ынталандырып, жан дүниесіне нақты түрткі ететін ықпалы болған.
Ұлттық патриотизмнің қалыптасуының бірнеше қайнар бастаулары бар, солардың бірі - сөз өнері. Халықтық әуен қуатына тікелей байланысты, поэтикалық мәні бар жырлар отансүйгіштік қасиеттерді қалыптастыруда ақын - жыраулардың өлең - толғауларында халық билігін нығайту, елдің қорғаныс қабілетін арттыру қажеттігін насихаттауда нақты көрініс тапқан. Қазақ ақын - жыраулары өлең - толғауларына ел бірлігін арттыруды, Отан алдындағы жауапкершілігін сезінуді, ұлттық болмысы мен ұлттық намысын қалыптастыруды арқау етеді. Қол бастайтын ерлердің бойында асыл қасиеттерді қалыптастыру керек дегенді айтады. Еліңді сүйсең, Отаныңды сүйсең, кісілікті бол, тектілікті бойға дарыт, сол арқылы бірлігі мықты орта қалыптастыр дегенді уағыздайды. Осы келтірілген сөздердің астарында үлкен қоғамдық, саяси - әлеуметтік мазмұн бар. Қазақ халқының біртума ақын - жырауларының шығармашылығының философияық дүниетанымы Отансүйгіштік, елжандылық атты қастерлі қасиетті ұғымдарды дәріптеуге маңызды рөл атқарған. Атадан қалған асыл сөздің құдірет - күші де осында болса керек.
Ақылдың көзі - аталы сөз деп ұққан бабаларымыздан қалған даналық сөз болған мәселелердің бірі - атамекенін, Отанын қадірлеп, құрметтеп тәрбиелеу мәселесі. Атамекен - дәстүрлі дала қоғамының қоныс тепкен кеңістігі, қазақ жұртының тіршілігі, өмір сүру ортасы. Қазақ үшін атамекен - Отанжанды пенде ретінде өмір сүруінің шартты атрибуты. Сондықтан да халқымыз өз атамекенін, Отанын, өз халқын, өз тілін, салт - дәстүрін жүрекпен сүйе білген әрі ұрпағын да соған баулыған.Ұлтжандылық - әр адамға керекті ұлы қасиет. Отан сүю сезімі - халқының келешегі үшін күресумен, ол үшін аянбай еңбек етумен етене, қабысып жататын сезім.
Сонымен, Қазақстанның қазіргі жастарының ұлттық құндылық жүйесіндегі этникалық архетиптерін зерттеу этнография ғылымының қай заманда болса да өте маңызды мәселесі болып есептеледі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстанның қазіргі жастарының ұлттық құндылық жүйесіндегі этникалық архетиптері жан-жақты зерттелмеген. Тақырыпты зерттеу барысында Р.Әбсаттаров, М.Дәкенов, Большакова, А. Ю. , Рачин, Е. И. , Бютпер К., Хендерсон, Дж. , Юнг, К. Г. , Айталы А. , Салғараұлы Қ. Еңбектерімен жұмыс жасадым.
Зерттеудің деректік негізі. Бұл кезеңнің маңызды деректеріне халық ауыз әдебиетінің туындылары кірді.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері 1991 жылдан бастап ХХІ ғасырға дейінгі кезеңді қамтиды. Мұндай хронологиялық шекті алуымыздың себептері: біріншіден, тәуелсіздік кезеңі, екіншіден қрастырылып отырған кезең Отандық этнология ғылымында жан-жақты зерттелмеген.
Зерттеу нысаны. Қазақстанның қазіргі жастарының ұлттық құндылық жүйесіндегі этникалық архетиптері
Диплом жұмысының мақсаты: Қазақстанның қазіргі жастарының ұлттық құндылық жүйесіндегі этникалық архетиптерін зерделеу.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
Архетип ұғымы: мәні мен маңызын талдау;
Этнологиялық архетип ұғымының зерттелу деңгейін жүйелеу;
Қазақстанның қазіргі жастарының этникалық архетиптері ұлттық патриотизм, тарихқа құмарлық туралы дәйектеу;
Қазақстан жастарының бойындағы білімге, ғылымға құштарлық мәселесін талдау;
Этникалық архетиптегі әсіре діншілдік секілді теріс құбылыс мәселесін зерделеу;
Этникалық архетиптегі рушылдық секілді теріс құбылыс мәселесін талдау.
Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық негізі
Аса ауқымды кеңістік пен уақыт аясында болып өткен тарихи оқиғаларға дұрыс баға берудің қалыптасқан дәстүрлі тәсілі - топтап жинақтау, салыстырып сараптау арқылы ғылыми қорытынды жасауға ұмтылдық.
Зерттеудің әдістемелік негізіне нақтылық, тарихилық, салыстырмалы талдау қағидаларын, назарда ұстай отырып, Қазақстан Республикасындағы тарихи сананы қалыптастыру тұжырымдамасына сәйкес, отандық этнология ғылымында мемлекеттіліктің дәстүрлі жалғастылығы тұғырнамасын орнықтыру мен тәуелсіздікті одан әрі дамытып, Қазақстанның қазіргі жастарының ұлттық құндылық жүйесіндегі этникалық архетиптерін сараптап зерттеп, көркейту идеясы басшылыққа алынды.
Тақырыпты талдауда біз соңғы жылдары заман ағымына байланысты отандық тарих ғылымында болып жатқан жаңа методологиялық бағыттарды негізге алдық. Зерттеу барысында жүйелілік, объективтілік, тарихи-салыстырмалылық секілді ғылыми таным принциптерін басшылыққа алдық. Сондай-ақ, осы тақырып төңірегінде соңғы уақытта қалыптасқан жаңа ғылыми бағыттарды, тұжырымдар мен ой-пікірлерді мүмкіндігінше нақты басшылыққа алып, зерттеу барысында талдау, жинақтау, қорыту әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. АРХЕТИП ҰҒЫМЫ, ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Архетип ұғымы: мәні мен маңызы
Архетип ұғымы - ғылым әлемінде бірінші ежелгі ойшылдардың мәтіндерінде жазылған, ол ортағасырлық теология классикалық, классикалық емес және кейінгі классикалық философия еңбектерінде қолданылған, бұл ұғым кеңінен жеке ғылымдарда қолданылады- әлеуметтік және мәдени антропологияда, лингвистикада, мәдениеттану мен этнографияда. Ұғымды зерттеп, оның мағынасы туралы ой жүгірткен бірінші швейцариялық ғалым К.Г. Юнга алғашқы жұмысында жазды. Коллективтік санасыздық дейтіннің әлдебір бастапқы туабітті құрылымын, адамның қайталанып тұратын тұрмыс жағдайларының, міндеттерінің және күйзелістерінің ескірген психологиясы дегенді білдіреді. Жеке немесе әлеуметтік өмірдің проблемалық, дағдарысты жағдайының ықпалымен, Юнгтің пікірі бойынша, санасыз қозғалыс болады және тиісті архетип жүзеге асырылады. Бұл орайда осы процестің ішкі себептік, ықтиярсыздық, демоникалық сипаты болады. Нақ архетиптік матрица, қиял мен шығармашылық ойлау қызметін қалыптастыратын априори, оның көзқарасы бойынша, аңыздардағы әртүрлі халықтардың ертегілеріндегі қайталанатын дәлелдердің, дүнижүзілік әдебиет пен өнердегі мәңгі бейнелердің бар екенін түсіндіреді. Швейцариялық ғалымдардың еңбектерінде прототиптер бастауыш суреттер, тәжірибенің қайталанатын үлгілері, ретінде адамзаттың ұжымдық санасында сақталған , сондай-ақ әдеби жұмыстарда, аңыздар, діндерде, арман мн қиялдарда, өрнек тапты.
Юнг кезеңінең кейін архетип түсінігі білімнің әртүрлі салаларында кеңеюде. Сондай-ақ ол әдеби зерттеулерде, этнография мен социологияда, лингвистикада, дінтану мен мәдениеттануда, және т.б. салаларда мазмұнына толы пайдаланылатыны пән. Осылайша, қазіргі заманғы ғылымда, архетип ұғымы аналитикалық психологияға қарағанда көп қырлы және кең, сонымен қатар белгілі бір ғылыми пән аясында түзетілген және де кішірейтілген. Коллективтік санасыздық тұжырымдамасын ғылыми білімді алуан түрлі бағыттарда көші-қоны оның өзгеруімен қатар жүреді. Айта кетер болсақ, осы санаттағы кешенді талдауда архетипке сәйкес дұрыс теория жоқ. Нәтижесінде бұл термин тұжырымдамалық емес, оның мәртебесі анықталмаған, бұл өз кезегінде оны дұрыс қолданбауға әкеледі. Осыған байланысты А.А. Пелипенко, И.Г. Яковенко психологиялық корреляция деп аталатын архетип санатын онтологизациясына кедергі келтіреді.
Сонымен қатар, бұл санатты мәдениет туралы философиялық әмбебап жіктеуші ретінде санауға негіз бар. Әртүрлі зерттеу парадигмалары контексіндегі аталған түсінікті қарастыра отырып, архетип ұғымын түсіндіруде әр көзқарастың ерекшелігін анықтау мүмкіндігін ашады, сонымен қатар, архетип санатын мәдениет туралы әртүрлі білімнің мәдени философиялық әрқайсысының сипаттамасына үлес қосатындығын анықтауға болады; ол метафоретикалық категория ретінде ішінара әмбебаптығына ықпал етеді. Бұл жағдайда метаформатикалық теорияларды жіктеушінің екінші ретті теория ретінде түсініледі.
Зерттеу нысаны. Мәдениеттің өзіндік нысаны зерттеу объектісі ретінде - ғылыми қоғамдастықтың дискурсын қалыптастыратын санаттар, тұжырымдамалар, түсініктер жүйесі, мәдени философиялық зерттеулердің категориялық аппараты сияқты түсінікті интеллектуалды, ғылыми мәдениеті.
Зерттеудің гипотезасы. Зерттеудің гипотезасы келесідей тұжырымдауға болады: қазіргі заманның философиясында қазіргі заман философиясын кеңейту және тереңдету, антикалық және орта ғасырлар интеллектуалды мәдениетінде кристаллизациялаудың архетип түсінігі мәдениеттің түпнұсқалық негіздерін, оның негізгі және ең тұрақты элементтерін білдіретін мәдени, философиялық әлем мәртебесін иелендіру.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты - архетип тұжырымдамасының тарихи өзгерістері мен парадигмалық модификацияларын зерттеу, оның тұжырымдамалық мазмұнын, түсіндірме әлеуетін, эвристикалық құндылығын анықтау.
Ұсынылған гипотезаны зерттеу және тексеру мақсатына жету үшін келесі міндеттер қойылады:
- мәдени-философиялық дискурстың космостериялық (ежелгі философия), теоцентристік (ортағасырлық философия), ұтымды (классикалық философия) және диалогтық (классикалық емес және посткассасические философия) типтерінде интеллектуалдық мәдениеттің диахроникалық бөлімінде архетип түсінігін түсіндіру;
- интеллектуалдық мәдениеттің синхрондық бөлігінде - архетиптілік санаттағы семантикалық мазмұнын - натурализмнің мәдениет философиялық парадигмалары, герменевтика, позитивизм, позитивтілік, феноменология, прагматизм, аксиология, құрылымдық функционализм, құрылымдық, постструктурализм, эволюция, эволюция, жаңа-эволюция, мәдени-тарихи көзқарас, синергетика (өзін-өзі ұйымдастыру теориясы);
- архетип санатынан парадигма мәндерін анықтау;
- архетип санатының жұмыс істеу мүмкіндігін метатеориялық санат ретінде, мәдени философиялық әмбебап деп негіздеу.
Зерттеудің әдіснамалық негізі жалпы синтездеу (талдау, синтез, абстракция, қорыту, ұқсастығы, модельдеу және т.б.) нәтижесінде қалыптасады; жалпы (ғылыми сипаттама, салыстыру, формализациялау және т.б.) және нақты ғылыми-мәдени философиялық әдістер. Әртүрлі философиялық парадигмалардағы архетип ұғымының мәнін анықтау қажеттілігі, әртүрлі әдіснамалық дәстүрлерге: герменевтика, феноменология, құрылымизм, позитивизм, натурализм, эволюция, аксиология, синергетика.
Көптеген мәдени философиялық теорияларды жүйелі философиялық тұрғыдан қарастыруға болады. Жүйелік талдау әдіснамасы - біріктіретін әдістемелік идея, зерттеудің теориялық негізі.
М.Қағанның айтуынша, ғылымның жүйелік сипаты оның құрылымында, тұтастығымен және мақсаттылығымен ғана емес, оның тарихи және динамизмінде де бар. Ғылым өз рөлін сәтті орындай алады, өйткені табиғат, қоғам, адам және мәдениет жүйелік ұйымды құрайды..Сол себепті, үш жүйені біріктіруді қамтитын жүйелік талдау әдісі: құрылымдық, функционалдық және тарихи-генетикалық, бұл тапсырманы шешудің ең ақылға қонымды және тиімді әдісі.
Мәселені ғылыми тұрғыдан әзірлеу дәрежесі. Аталған түсінікті зерттеу белгілі бір қиындықтарды тудырады. Бір жағынан, бұл ұғым әртүрлі ғылыми және ғылыми парадигмалар өкілдерімен қолданылады.Екінші жағынан, осы тұжырымдаманы жан-жақты зерделеуге, оның мазмұнын көрсетуге арналған жұмыстар жетіспейді.
Лексемнің ұжымдық бейсананы сипаттауга бағытталған алғашқы әрекеттер ежелгі философияда (Платон, Фило Александрия, Плотинус), ортағасырлық патриотизмде (Әулие Павел, Лионның Иренейі, Дионисий Ареопагит), схоластикада (Эрригена, Томас Аквинс), классикалық және классикалық емес философияда (I Канте, А. Шопенгауэр, П. Дойсен, Г.Г. Шпет) қолданылған. Архетип терминін санаттаған К.Г. Юнг, оны архетип теориясының негізін қалаушы ретінде тануға болады. Юнгтан кейін архетип санаты, тиісінше, оны қалпына келтіру үрдісіне ие болды (Хомский, Пиагет, В.Н. Топоров, Э.М. Мелетинский, В.М. Розин, А.А. Веремьев , М К Мамардашвили, П.С. Гуревич, С.С. Аверинцев, А.В. Любский, М.Чешков, С.Ю. Королева және басқалар). Дегенмен, юнгиялық кезеңнен кейін интеллектуалды кеңістікте архетип санатын қайта қалпына келтіруге арналған арнайы жұмыстар табылмады. Осылайша, осы санаттағы кешенді талдау жасалмады, архетиптің дұрыс теориясы жоқ.
1. Ғылыми білімнің алуан түрлі салаларында қолданылатын архетип категориясы - мәдениет философиясының эпистемологиялық тұрғыда кең, эвристикалық құнды және келешегі бар санаттардың бірі;
2. Лексемнің архетиптерін тұжырымдау тарихында келесі тарихи кезеңдер бөлінуі мүмкін: ғарыштық тәртіпте белгіленетін үлгі ретінде лекема архетип деп түсіндірілген космоцентрлік (ежелгі философия); архетип термині бастапқыда Құдайдың ақыл-парасатында бар божественная идея ретінде түсіндірілген, ортағасырлық (ортағасырлық философия); архетип ұғымы екі жолмен - табиғи (табиғи) құрылым ретінде және интеллект нысаны ретінде түсіндірілетіні ұтымды (классикалық философия); Архетип санаты гносеологиялық плюрализм тұрғысынан түсіндіріледі онда диалогтық (классикалық және кейінгі классикалық философия), яғни, ол полифониялық дыбыс айналады.
3. Классикалық, классикалық емес және кейінгі кассикалық емес философияда сәйкесінше архетип, мәдени архетип және жаһандық архетиптер категориясы формулаға сәйкес мәдени философиялық ойдың дамуын көрсетеді: синкрезис - талдау - синтез: архетиптер әмбебап және этникалық тұрғыдан бейтарап құрылымдар болып табылатын, мәдени архитиптердің жергілікті мәдениеттерге тән ерекше терең құрылымдар мен мәдени диалогизм тұрғысынан мәдени плюрализмге қатысты мәдени ескерткіштерден, оның архитиптері бір мезгілде әмбебап және арнайы мәдениет құрылымдары болып табылады.
4. Қазіргі заманғы мәдени философиялық білімдердегі архетип санатын түсіндіру кең спектрі кең: табиғаттың негізгі бөлігінде архетип - бейнеқосылғымен байланысты биологиялық құбылыс; герменевтикада - мәтіннің бірінші мағынасы; постпозитивизмде - ғылыми ойлаудың түрі, ғылыми білім моделі; феноменологияда, трансцендентальды схемада, ниеті; прагматизмде - қоршаған ортаға бейімделу құралы, әрекеттерді оңтайландыру тәсілі; аксиологияда - мәдени дамудың үздіксіздігін, бірлігі мен әралуандылығын қамтамасыз етуі; құрылымдық функционализмде - негізгі қажеттіліктерді қанағаттандыру қажеттілігіне жауап ретінде қоғам жасаған мекеме; құрылымдықта (постструктурализм) - негізгі құрылым, мәдениеттің құрылымдық негізі; эволюцияда (неоевролюция) - эволюциялық ескі бейсаналық кешені, әлеуметтік-мәдени әмбебапқа көшкен; мәдени-тарихи көзқараста - осы немесе жергілікті мәдениеттің ерекше негізі; өзін-өзі ұйымдастыру теориясында (синергетика) - жүйенің қалыптастырушы факторы ретінде әрекет ететін аттрактор тұжырымдамасымен, әлемдік тәртіпті алгоритмімен байланысқан үрдіс.
5. Әртүрлі мәдени философиялық парадигмалардағы архетип санатындағы өзгерістерді түсіндіру бізге осы санатты мәдени және философиялық әмбебап деп айтуға мүмкіндік береді, ол негізгі және ең тұрақты элементтерді белгілеу үшін пайдаланылатын мәдениеттің түпкі негіздерінің тұжырымдамасымен байланысты.
6. Қазіргі заман мәдениетіндегі архетип санаты мәдениет туралы жаңа білім көзі бола алатын парадигматикалық диалогты негіздейтін метафористік категория мәртебесін алады. Демек, архетип санаты мәдени және тарихи дамудың ғана емес, сонымен қатар мәдениет туралы ғылыми білімдердің даму заңдылықтарын зерттеу құралы ретінде әрекет етуі мүмкін. Нәтижелердің ғылыми жаңалығы. Бұл дипломдық жұмыста архетип санатын жүйелі түрде қайта құрудың бірінші кезеңі, оның әртүрлі түсіндірулерін жүйелендіру, жалпыға ортақ сәйкестендіру, бұл түсініктерді біріктіреді. Диссертанта бірегей идеяларды ұсынады. Біріншіден, әр түрлі мәдени философиялық дәстүрлерді, парадигмааралық диалог негізін құрайтын мектепті байланыстыратын парадигма санаты ретінде архетип санатын білу идеясы. Екіншіден, архетип санатын мәдениет философиялық әмбебап ретінде анықтау идеясы, мәдениеттің түпкілікті негіздерін, оның негізгі элементтерінің ең тұрақты екендігін білдіреді. Үшіншіден, лексемнің тарихы, одан кейін архетип санаты мәдени философиялық ой-өрістің мәдени дамуына, мәдени плюрализмге және мәдени диалогқа дейінгі тарихын бейнелейтін идея. Төртіншіден, архетип санатын философиялық әмбебаптың, метафористік категорияның мәртебесін беру идеясы.
Осылайша, өз күш-жігерін архетип ұғымының мазмұнды талдауына және концептуализациясына бағыттап, диссертация заманауи теория мен мәдениет әдіснамасын дамытуға өз үлесін қосуға ұмтылды.
1.2. Этнологиялық архетип ұғымының зерттелу деңгейі
Этнологиялық архетип - бұл этностың рухани және мәдени мұрасының ең бағалы құндылығы, ата-бабалардың тәжірибесін беру құралы болып табылады. Олар этнос ұжымының санасына айналып, жеке сана санына да қосылмады. Адам ұжымның бейсаналық әрекеттеріне қарсы тұра алмады, өйткені этносты этникалық қауымдастықтың әрбір мүшесінің санасы арқылы өтіп жатқан ағым біріктірді. Ұжымдық бейсаналық ретінде архетип мағынасын және функциясын сақтап, айналадағы шыңдыққа сай санада өмір сүреді. Ата-бабалардың тәжірибесін берудің құралы бола отырып, архетиптер барлық мәдениеттерде қалыптасты. Өйткені олардың әрқайсысында өздерінің этномәдени сипаттамалары бар еді.
Архетиптің ұлттық және мәдени ерекшелігі, осы этнос өмір сүрген экологиялық және тарихи-мәдени орталармен алдын-ала анықталды. Уақыттың өтуімен, олардың пайда болған ортасы өзгеріп, жоғалып, басқа шындық пайда болады. Архетиптер пайда болған ортасында емес, халықтың жадында уақытқа байланысты өмір сүруді жалғастыруда. Этносқа деген маңыздылығына байланысты олардың символикалық формасына ие болды. Себебі, мәдениеттің феноменінің мәні - адамдар үшін маңызы бар еді, ал адамдар үшін маңызы бар нәрсе біртіндеп белгіге айналады.
Тілдің лексикасында және фразеологиясында, фольклорлық және эпикалық жұмыстарда, халықтық нұсқаулықтарда архетиптер ұлттық және этникалық мiнез-құлық сипаттамаларында сақталды және жеке адамның жүріс-тұрысын белгілейтін күшті фактор болып табылатын мәдени және лингвистикалық семантикалық кеңістікті қалыптастырады. Бұл жұмысты талдау мақсатында қазақ тілінің сана-сезімінде екі негізгі ұғым қалыптасты. Олар, әлеуметтік мінез-құлық сипатын анықтайтын және қазақ халқының менталитетін қалыптастыруға және бүкіл қоғамға әсер ететін қоғамның архетиптік тұжырымдамасы және ар-ұждан түсінігі еді.
Қазақтардың ғасырлар бойы өмір сүрген уақытында қоғамдық ұғым мәдениет ұғымы ретінде феодалдық-коммуналдық жүйе дәуірінде қалыптасқан. Қазақ халқы өз феодалдық күштерімен ішкі соғыстарға қатысуға мәжбүр болды, олар IVIII ғасырдың 50-жылдарына дейін жоңғарлардың шабуылына ұшырап, қақтығысып келген. XVIII ғасырда біріктіру және жауға төтеп беру мақсатында үлкен топтарда өмір сүрді, негізінен, тайпалық белгілермен құрылған қоғамдастықтар еді. Сонымен қатар көшпелі маусымдық жайылымдарда ауылдар қысқарды, ал олардың қыстауда болу кезеңінде жоғары қарқында өсті. Бірақ, қыстауда мұндай ауылдар ықшам қоныстар болмады. Бұл бір-бірінен алыс қашықтықтағы шағын үйлер тобы болды. Осы ауылдың көптеген тұрғындары бір-біріне жақын туыс болған. Бұл ауылдар ішінде туыстық және рулық қатынас байқалды.
Қазақтар арасындағы әлеуметтік қатынастарды ұйымдастырудың бұл жолы XX ғасырдың 20-шы жылдарға дейін байқалды. Көшпелілер өркениетінің ерекшелігі, ол жеке феодалдық қауымдастықтардың конгломерациясы ретінде қалыптасып, олардың әрқайсысы белгілі бір аумақты иемденіп, оны мал жайылымға айналдыруы мүмкін еді. Қатынастар немесе руларды байланыстыратын қоғамдастықтың мүшелері әрқашанда ауыр жағдайда көмек көрсетуге келетін, ауыл тұрғындары оларды қолдайтын өз қауымдастында ғана өмір сүре алатындығын түсінді. Осындай тарихи және мәдени ортада, қоғамдастықты тәрбиелеу тұжырымдамасы қоғамдық санаға талап етілмеді. Демек, сол дәуірдің өнімі сол дәуірдің қажеттілігі үшін, уақыттың максималды деңгейіне сәйкес келіп, өз мүдделерін қорғау үшін салыстырмалы түрде аз адамдар тобын біріктіру міндеттерін орындады. Уақыттың өтуімен архетиптер ішкі сезіммен бірдей рөл атқарады. Халықтық өнердің әртүрлі лингвистикалық нысандарында оның семантикасын насихаттап, таратты. Олар ұжымдық бейсаналықтың психикалық құрылымына айналып, ұрпақтан ұрпаққа беріліп, адамдардың мінез-құлқына әсер етеді. Мұндай жағдайларда көптеген әңгімелер мен мақал - мәтелдер дүниеге келіп, сол уақыттың өмір философиясын бейнелеп, сана-сезімге коммуналдық және туыстық байланыстарды туғызды.
Туысқанына дұшпан, ал дұшпанына туыс болма. Егер салыстырмалы түрде ренжіген болса, бірақ оның бауыры ренжімейді, яғни ол қалай да болса бейтаныс адам бола алмайды. Бұл архетиптік тұжырымдаманың пайда болу шарттары ұмытылуға ұшырады. Бүгінгі күні қазақтар баяғыдай көшпелі емес. Біздің айналамыздағы әлем өзгерді.
Этностың семантикалық кеңістігін өткен шындықпен байланыстыратын қоғамдық ұғым 21 ғасырдың заманауи әлемімен соқты, асимметриялық сипатқа ие болды. Қазір жаңа шындықта қоғамдық деген архетиптілік тұжырымдамасы тек қана жақын туыстары мен достарының шеңберіне дейін кеңейтіп, оның психикалық ықпалының ауқымын едәуір төмендетіп, барлық этникалық кеңістікте маңызды, ұжымдық бейсаналық ретінде өмір сүреді. Бақылау және фактілерді талдау қазіргі заманғы қазақтар қауымдастық көрінісінде кем дегенде үш түрін: тайпалық, аймақтық және гильдияны ажырата алатындығын көрсетеді. Өткен этнос мемлекеттерінде ұлттық сәйкестік көздерін іздестіруге байланысты дискурстың дамуы кезінде сіздердің жеті атаңызды білуңіз керек деген түсінік маңыздыққа ие болды, себебі, бұл қазақ қоғамының ұрпақтар мен тайпаларға дәстүрлі бөлінуін көрсетеді. Бұл адамды құрметтеудің бірден-бір аргументы,өйткені (ер адамның еркі бойынша, әрбір ересек қазақтың баласы "жеті атасын білуі керек, ал егер ол оларды білмесе, ол құл деп аталады), неке қиюға тек екі бөлек рудан шыққан жасқа рұқсат беріледі)." Қазақ тіліндегі қоғамдық тұжырымдамасын шектеулі және тар түсіну өңірдің аты + халық деген модельде сөз тіркестерін құруға мүмкіндік береді, мысалы: Шымкент халқы, Атырау халқы, Тараз халқы. Оны адамдар ұжымы, біріктіретін семантикасы бар тілдерде елестету қиын. Мәселен, орыс тілінде Мәскеу халқынан гөрі Мәскеу тұрғындары сөз тіркестері пайдаланады. Кейінірек қауымдастықтың коммуникациялық түрі пайда болып, ол аз дамыған. Көптеген жергілікті ұлт өкілдері болған мекемелерде немесе ұйымдарда қауымдастық бірлігі бар екенін көруге болады. Адамдар басқа да мәдениеттерге қарағанда әріптестерді әр түрлі іс-шараларға (туған күндер, үйлену тойлары, жерлеу және т.б.) шақырады. Архетип қоғамының бейсаналық салаға жататындығын А.А. Брудныйдың радикалды психологиясы ой тұжырымынан түсінуге болады. Ол түсінушілікті адам үшін негізгі және ерекше процес деп санайды. Сонымен қатар, адам тарихи процестің құрамдас бөлігі мен өнімі ретінде қарастырылып, оның мағынасы өткір сипатқа ие болды. Сондықтан жеке өмір әрдайым иррационалды элементтерді қамтиды . Қазақтардың ұлттық сипатының әдеттегі сапасы ретінде қауымдастықты санауға болар еді, егер ол тек адамның ішкі шеңбері арасында болса ғана. Қоғамдық архетиптің тұтқында болған кезде сол жыныста, аумақта немесе ұжымда болуымен байланысты адамдардың маңызды тобын құрап, қазіргі кезде ол жеке адам мен ел үшін ауыр зардаптар туғызатын иррационалды сипатқа ие болады. Бүгінде, қазақ халқы толығымен тұрақсыз әрі руларға тәуелді болмаған кезде, қауымдастықтың ойлауы логикалық тұрғысынан анахронизмге ұқсағандығы әділетсіз болып табылады. Архетиптік қоғамның адамның ақыл-парасатында өмір сүруі ұят деп ұйғарылып, қазақтардың ішкі мінез-құлқының, ұлттық сипатының ерекшеліктерін айқындайды.
Бұл концепцияның қазақ тілінің сана-сезімінің өзектілігінің маңызды көрсеткіші оның номиналды тығыздығы жоғары дамыған. Бұл, комплексті семантикалық нюанстарды тағайындаған бірнеше вариативті белгілеу болып табылады. Бұл тұжырымдаманың өріс мазмұны объективтілігін көрсетіп ар-намыс, бедел, адал атау; өзін-өзі бағалау деген сөздерде нақты этномәдени конфигурацияны қалыптастыратын айырмашылығы анықтайды. Тұжырымдаманың семантикасының әртүрлі аспектілерін іске асыратын осы сөздердің мағынасы прагматикалық мәдени айырмашылықтарды және әр түрлі дискурстың осы лексикалық бірліктерін қолдану саласын көрсетеді. Қазақи ақыл-ойдың моральдық-этикалық нормаларын бейнелейтін ұят ұғымының қасиеттері ұлттық сипатына сәйкес жеке тұлғаның мінез-құлқын реттейтін ең маңызды жетістік ретінде оны іріктеу үшін негіз болды. Бұл санат философиялық және моральдық жағын, мақал-мәтелдер мен сөздерді қоса алғанда, оның әлеуметтік мінез-құлық нормасы мен қоғам нормасы болды. Мұндай паромиологиялық бірліктерге: Ұят - өлімнен жаман, Ұят - жаман ойдың жүгені, Ат - шабысына қарай шабады, ер - намысына қарай шабады. Ұят сөзі және оның туындылары жалпыға ортақ айыптаудың мағынасында лексикаландырылған конструкцияларды қалыптастыру процесіне белсене қатысады. Ұят деген ұғым бағалаушы санатқа ие болып, шектеусіз ұсыныстардың предикаторын құрайды. Қазақтар әдетте кез-келген әдет-ғұрыптарда , достар мен туыстармен қарым-қатынаста жиі осы концепті қолданылатын болды. Мысалы: Тойға бармай қойсақ - ұят болады немесе қонақтарды жақсы күтпесек - ұят болады, - дейді. Тілдік түсініктерді енгізу тұжырымдамасында - ұят сөзі жалпы, рельефті және көркем сезім ретінде бірқалыпты қалыптасты. Қазақ жастарының түсінігінде Қоғам кентекстіне енгізілген Ұят концепті кейбір көріністерінде қазіргі заманның өміріне сәйкес келмейтін жалған құндылық сипатын алып, гипертрофиялық ұсқынсыз деградациясына ұшырады. Халықта Соқыр намыс бас жарады, - деген сөз босқа айтылмаған. Отбасы мүшелерінің қауіпсіздігі мен әл-ауқаты үшін жұмыс істеген Қоғам архетипі демократиялық бостандықтар жағдайында бүгінгі таңда адам өзінің жеке мүмкіншіліктерін көрсетуге болғанда, өз құндылығын қоғам алдында жоғары көрсетуге қайта туды. Қоғамдық мүшелері үшін үйлену тойы, мерейтойы, туған күн, сүндеттелу және т.с.с., сондай-ақ әртүрлі салттық іс-шаралар, мерекелік іс-шараларды өткізу қоғамның әрбір мүшесінің өмірінің мәніне айналды. Л. Виттенштейннің бейсаналық ойлар деп атағаны, қоғам үшін мұндай іс-шараны өткізу қажеттілігі туралы шешім қабылдаудың негізі болып табылады. Олар келесі логикада: Қауымның барлық мүшелері іс-шараны мүмкіндігінше керемет өткізуге тырысады; менің олардан қай жерім кем деген ой туындайды. Содан кейін ұят ұғымы кезекке келеді Егер біз осы мейрамды өткізбейтін болсақ, онда қоғамнан ұят болады. Қазақтар арасындағы Жұрт ертең не ойлайды? - деген сөз көптен бері күнделікті сөздік қорының бөлігі болды.
Егер қандай да бір жағдайда адам қауымдастық архетипінің әрекетіне бағынбайтын болса, онда дереу (ол не, орыс болып кеткенбе?) - деген сөздердің астында қалады. Бұл жалғандықты және қарама-қайшылықты мәдениеттерді сезінген архетип қауымдастықтың тіршілігін жандандырады, бұл адамдардың ұжымдық бейсаналық ұстайды. Қазақтардың менталитеті мен мінез-құлқына әсер ететін бұл стереотипті сөз тіркес болып табылады. Әр қазақ қарызға түсіп, керемет мереке өткізіп, атақты адамдарды шақыруы керек. Бұның бәрі жұрт ертең не ойлайды - деген жалған сөз үшін. Менде қазақтардың мерекеден бұрын және мерекеден кейін өмір сүреді деген сезім бар. Бірнеше рет алаңдаушылық тудыратын шағымдарды естиміз: (Не істеуім керек?) Мереке күндер немесе жерлеу рәсімі қайтадан жақындап келеді, қайтадан жыл ішінде жинағанымызды беру керек. Дегенмен, жұрт не ойлайды - деген сезіммен тойға арналған сыйлықтармен бару дәстүрі ұят тұжырымдамасының нақты бөлігі болып табылады.
Адам қоғамның субъектісі ретінде келесі схемаға сәйкес әрекет етіп өмір сүреді. Өзінің қалауына қарамастан, ол қауымның мүшесі ретінде барлық іс-шараларға қатысуға мәжбүр болады. Бұл іс-шараларға кірген әрбір адам, бір жағынан, жұрт не ойлайды деген сезімнен тоқтай алмайды, ал екінші жағынан, ол, сонымен қатар, адамдарға бергендерін жинау үшін тиісті іс-шараны өткізуі керек. Сондай - ақ, беделді болу үшін іс-шараны мүмкіндігінше керемет түрде өткізуі қажет. Мұндай әрекетке үйрек жесең - қаз байла, - дейді. Осылайша, жыл сайын Соқыр намыс ұғымы адамдарды кедейлікке және өзіне септігін тигізбейтін істерге қосады. Бұл үдерісте қазақтар, оларға қиындықпен келген ақшасын кенеттен жоғалту үшін тынымсыз еңбек етуі керек. Үлкен ақша жерлеу рәсіміне жұмсалады. Қазіргі уақытта халықтың мінез-құлқының себептерін анықтайтын коғамдық архетипі қазақ қоғамында үлкен әлеуметтік проблеманы тудырды, жеке отбасының қалай болса , тура солай тұтас елдің игілігіне кедергі жасап отыр.
Барлық күшті әлем үшін бұл тек қана қол жетерлік, өйткені әр түрлі фестивальдарды ұйымдастыру қауым мүшелерінің (ру, ұжым, қоғам) мүшелерінен және сайлаушылардың дауыстарын қысыммен және манипуляциялау арқылы кез-келген сайланған компаниялардан құрмет алуға мүмкіндік береді. Көптеген жағдайларда, лауазымынан немесе артықшылықтарынан айырылған адам, өз отбасына, отандастарына оны қорғау туралы өтінішпен жүгінген кездегі жағдайлар жиі кездеседі. Осы кезде, қоғамдастықтың ешқайсысы осы адамның дұрыс немесе кінәлі екендігі туралы ойламайды. Осылайша заңсыз әрекеттер: жолдар бөгеліп митингтер өткізілді және т.б. әрекеттер жасалады. Архетиптік ұжымдық бейсаналық қоғам халықтың мінез-құлқындағы прогресі іскерлік бағыттардың бірін дамытуға түрткі болды: көптеген мейрамханалар мен дәмханалар салынды. Олардың кейбіреулері 500-ден 1000-ға дейін адам сыяды. Мереке 5-тен 30-40 мың долларға дейін, ал жерлеу рәсімінде ондаған жылқылар мен қошқарлар сойылады.Бұл өз кезегіндегі күндіз түні өртенетін ұлттық қазына. Мерекелік іс-шараларды өткізу кезегі алдағы бірнеше айда бейнеленеді.
Коғамдық ойлау қарапайым адамдарға өздерін бақытсыздыққа әкелетін иррационалды әрекеттер жасауға мәжбүр етеді. Адамдардың іс-әрекеттерінде таңқаларлық әрекет тұр, олар өз баласына жаңа нұсқа немесе қажетті оқулықты сатып алмайды, бірақ олар мерекеге қоғамдастық мүшелерінің алдыңда ұятқа қалмас үшін бағалы сыйлықтар апарады. Бұл мәселе жұртшылықтың жауабын тудырмайтынын айту мүмкін емес. Көптеген ойластырылмаған шығыстардың фактілері бар, бірақ зұлымдықтың тамыры адамдардың қарапайым қалдықтарынан байқалады, ал олардың иррационалды мінез-құлқының ішкі көздері анықталмайды.
Қазақ халқының тіршілік ету әдісі ретінде ғасырлар тереңдігінде пайда болған коғамдық архетипі халықтың ақыл-ойында ұжымдық бейсаналық ретінде қалыптасып, иррационалдық мінез-құлқының басты себебі болып табылады. Бұл архетиптің өміршеңдігі адамның соқыр ар-ұжданына, әдеттегі құмарлығына және қоғамнан тыс жерде болу қорқынышына тап болған кезде, жалған түсіндіруде ұят ұғымымен қамтамасыз етіледі. Осыған байланысты қоғамдастықтың мағынасы - Қазақстан азаматтарын бір ұлтқа біріктірудің маңызды кедергілерінің бірі болып отыр. Бұл ұғым бейсаналық саладан туындап, сыбайлас жемқорлыққа жол ашып, әділетсіздікке жол беріп, адамдарды ақылсыз әрекеттер жасауға талпындырады. Бұл құбылыспен күресу өте қиын, себебі бұл жеке әрекет тек жеке адамға емес , ұжымға да өз жағымсыз бөлігін көрсетіп отыр. Жиі естуге болатын қоғам сөзі - бұл қырғыз халқының өзіндік ерекшелігін анықтайтын ұлттық ерекшелік делінеді. Осыған байланысты, біз басқа көзқарас тұрғысынан, яғни ұлттық сәйкестік және жеке сәйкестік тұжырымдамасын қайта қарауымыз керек. Бұл туралы көрнекті жазушы Ш.Айтматов былай дейді: Бірақ әрдайым ұлтқа қатысты сөз қозғалғанда біз әрдайым өткенге қараймыз. Жоқ, ұлттық сәйкестік ғасырлар тереңдігінен келетін ұлттық қасиеттердің үйлесімі ғана емес. Ұлттық тұжырымдамасы тек өткен тәжірибені ғана емес, сондай-ақ қазіргі заманның шындығынан туындаған жаңалықтарды қоямыз.
Ұлттың қалыптасуы мен нақтылануының диалектикасы оның кейбір құндылықтары осы дәуірде архаикалық болып, бұрынғыдай маңызды емес, тіпті этнос дамуына кедергі келтіріп отыр. Бізге әлеуметтік сананың психологиясының түбегейлі бұзылуы қажет болып отыр.
2. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАСТАРЫНЫҢ ЭТНИКАЛЫҚ АРХЕТИПТЕРІ
2.1. Ұлттық Патриотизм, тарихқа құмарлық.
Патриотизм гректің pamris , яғни отандық деген сөзінен шыққан, басқа сөзбен айтқанда, еліне махаббат деген ұғым болып табылады. Ұлттық патриотизм ұғымының тарихи қалыптасуы жігершілік және намысшылдық, батырлық пен батылдық, қайсарлық және Отанына деген сүйіспеншілік қасиеттері арқылы танылады. Дәлел ретінде өткен тарихымыздың қатпар - қатпар қойнауына көз саламыз, қазақ хандығы құрылып, шаңырағын көтеріп, керегесін тең ұстап, қазақ халқы болып қалыптасқаннан бері өзінің жері үшін оның бір уыс топырағы үшін күресіп, қаһарлыны тайсалтып, алауыздыны аттатпай, осынау ұлан-ғайыр жеріміз бен айдынды шалқар көлімізді басқыншылардан қорғап, бүгінгі күнде қазақтылығымызды сақтап қалуымыздың өзі ұлттың бойындағы жоғарыда көрсеткен Отан сүйгіштік қасиеттер деп білеміз. Халқымыздың ауыз әдебиеті мен фольклорлық - этникалық көркем туындыларында Отанын сүйетін, халқы үшін жанын беретін баһадүрлер образын батырлар деп айқын кестелеуінің мәні зор. Себебі: Батыр бейнесі - әрқашан да Отанын сүйетін, елі мен жері үшін аянбай күресетін асқан ұлт жанды, жақсылыққа жаны құмар ізгі жан. Ол жауына қаншалықты қатыгез, қаһарлы болып көрінсе, туған еліне соншалықты мейірімді, адал, болашағының қамын көздеген жан болып табылады. Халық ауыз әдебиетіміздегі бейнеленген батырлар бейнесі ел арасында жас өскін ұрпақты елімізді сүюге, туған жерін жаулардан қорғауға тәрбиелеуде маңызы зор болған. Демек, қазақ тарихында батырлық, ерлік дәстүрлерін дәріптеген туындылардың өзі жайдан - жай дүниеге келмеген. Олардың қоғамдық ой - сана арқылы жас ұрпақты ынталандырып, жан дүниесіне нақты түрткі ететін ықпалы болған.
Ұлттық патриотизмнің қалыптасуының бірнеше қайнар бастаулары бар, солардың бірі - сөз өнері. Халықтық әуен қуатына тікелей байланысты, поэтикалық мәні бар жырлар отансүйгіштік қасиеттерді қалыптастыруда ақын - жыраулардың өлең - толғауларында халық билігін нығайту, елдің қорғаныс қабілетін арттыру қажеттігін насихаттауда нақты көрініс тапқан. Еліміздің ақын - жыраулары өлең - толғауларында ел бірлігін арттыруды, Отан алдындағы жауапкершілігін сезінуді, ұлттық болмысы мен ұлттық намысын қалыптастыруды арқау етеді. Қол бастайтын ерлердің бойында асыл қасиеттерді қалыптастыру керек дегенді айтады. Еліңді сүйсең, Отаныңды сүйсең, кісілікті бол, тектілікті бойға дарыт, сол арқылы бірлігі мықты орта қалыптастыр дегенді уағыздайды. Осы келтірілген сөздердің астарында үлкен қоғамдық, саяси - әлеуметтік мазмұн бар. Ақын - жыраулардың ерлік пен өрлікке толы жырлары әлі де қазақтың қалғып кеткен намысыншырт ұйқыдан оятып, былшықты көздерін жандыруға жарайды. Қазақ халқының біртума ақын - жырауларының шығармашылығының философияық дүниетанымы Отансүйгіштік, елжандылық атты қастерлі қасиетті ұғымдарды дәріптеуге маңызды рөл атқарған. Атадан қалған асыл сөздің құдірет - күші де осында болса керек.
Ақылдың көзі - аталы сөз деп ұққан бабаларымыздан қалған даналық сөз болған мәселелердің бірі - атамекенін, Отанын қадірлеп, құрметтеп тәрбиелеу мәселесі. Атамекен - дәстүрлі дала қоғамының қоныс тепкен кеңістігі, қазақ жұртының тіршілігі, өмір сүру ортасы. Қазақ үшін атамекен - Отанжанды пенде ретінде өмір сүруінің шартты атрибуты. Сондықтан да халқымыз өз атамекенін, Отанын, өз халқын, өз тілін, салт - дәстүрін жүрекпен сүйе білген әрі ұрпағын да соған баулыған.Ұлтжандылық - әр адамға керекті ұлы қасиет. Отан сүю сезімі - халқының келешегі үшін күресумен, ол үшін аянбай еңбек етумен етене, қабысып жататын сезім Еліне деген сүйіспеншіліктің адамзат санасында оянуына түрткі ететін кезеңі - оның өзге елдің бодандығында қалып қалмау үшін еліне айтқан үндеуі. Кеңестік үкімет тұсында еліне, жеріне жанашырлықпен қараған, әрбір қазақ азаматының болашағы үшін күрескен Алаш азаматтарының Оян, қазақ деп жар салған үндеуіне терең бойлай үңілсек, онда тұтастай бір елдің ұлттық болмысына, ділі мен дініне, тіліне қауіптің төнуі, елді мекенінен айырылып қалуы, басқа ұлттың бодандығы болу қаупін сезінген Алаш азаматтары М.Дулатов, А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Жұмабаев халқын ұлтжандылыққа, отансүйгіштікке, халқының басын біріктіруге, қазақтың әрбір азаматының бойында осындай сезімді қалыптастыруға бар күшін, жігерлерін жұмсағандығын көреміз. Патриоттары көбеймеген халық елдігінен айырылады, әрі мемлекеттігін сақтап қала алмайды- деген сөз шындығы осының айғақтай дәлелі. Елдігін, ерлігін сақтап қалудағы Алаш азаматтарының Оян, қазақ - еңсеңді көтер, елдігің мен ерлігіңді, адамдық болмысыңды, ұлттық рухыңды, ездік пен еріншектікке, мойынсұнушылық пен көнгіштікке берілмей, тәуелсіздігің үшін алға ұмтыл, адамдық қасиетіңді дәстүріңнен тәрбие арқылы, ұрпағыңа мирас қып қалдыр, Отансүйгіштік қасиетіңді ұрпағыңның бойына дарыт, атамекенің үшін күрес деуі.Осы жастардың бойына патриоттық сезімді қалыптастырудағы басты шарт - оның сыртқы болмысы мен ішкі рухани жан дүниесінің бірге бітесе ұштасуы десек, Ұлы Абай адам баласының бойына керекті үш нәрсені атап көрсетеді: ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек. Осы үш қасиеттің ішкі мәніне үңілсек, ыстық қайрат - адамның бойындағы ерлік пен батырлық, елінің қорғаушысы, ұлты үшін неге де болса дайын екендігін білдіретін ұлтжандылық қасиеті болса; нұрлы ақыл - ұяттың бірігуін, бір тудың астына біріктіретін, адамдық болмысының қалыптасуына, Отансүйгіштік қасиетін ой - санасында қалыптастыра отырып, ішкі рухани жан дүниесінің жетілуіне, ұлттың ұлт болып қалыптасуына керекті қасиеті болса; жылы жүрек - адамгершілік пен адамдықты, қайырылымдылық пен мейірілімділікті адам бойына қалыптастыратын, сол халықтың салт - дәстүрлі, ділі мен діні, ұлттық идеологиясы деп айтар едім.
Кешегі Ұлы Отан соғысының отты жылдарында қазақ батырларын өшпес ерлікке жетелеген де, даңққа бөлеген де, ұлттық намысы мен Ұлы Абай айтқан бойындағы үш қасиеті дер едім. Оны былай қойғанда, күні бүгінгідей санамызда сайрап тұрған 1986 жылғы Желтоқсан көтеріліснің сыры мен мұңына бөккен ұлттық көтеріліс - негізінде қазақ жастарының бойындағы атамекенге деген шексіз сүйіспеншілік, патриоттық сезімін жетелеген қоғамдық ақиқат. Жоғарыда айтылған сөздердің дәлелді болуы үшін ұлттық намыс деген сөздерге анықтама беріп көрейік.Ұлттық намыс - қазақтың туа біткен өзіндік ерекшелігі. Тұтастай алып қарағанда, әрбір ұлтта немесе адамдарда да намыс бар. Ол - адамдардың бәріне ортақ болып қалыптасқан заңдылық. Ал тура мағынада айтсақ, патриотизм - адамды өзінің арғы тегімен жалғастырып жататын арқауы мықты қасиетті жіп. Ұлттық рух пен ұлттық патриотизм - бұл ұлттың ішіндегі жеке адамның асыл белгісі мен қасиеті, өз халқына деген сүйіспеншілігі, жеке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz