Шетелдердің конституциялық құқығының пәні, қайнар көздері және жүйесі жайлы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Реферат
Тақырыбы: Шетелдердің конституциялық құқығының пәні, қайнар көздері және жүйесі
Орындаған: Иргебекова Ф.Б.-сырттай бөлім,3-курс
Тексерген: Сартаев Султан
Алматы 2017ж
МАЗҰНЫ:
1. КІРІСПЕ
2. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Шетелдердің конституциялық құқығының пәні, қайнар көздері және жүйесі;
2.2. Шет елдердің Конституциялары;
3. ҚОРЫТЫНДЫ
4. ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Әлемдегі жаңа экономикалық, саяси, әлеуметтік нақтылығын сипаттайтын шет елдердің конституциялық құқығының қалыптасуы демократия мен азаматтық қоғамның дамуы мәселелеріне арналған жаңа ғылыми зерттеулердің қажеттілігін тудырады.
Қазіргі уақытта конституциялық құқығы ғылымында конституциялық құқықтық пәні мен әдістері, конституционализм мен парламентаризм теорияларының сұрақтары жан-жақты зерттеліп, құқықтық. әлеуметтік мемлекеттің арнайы белгілері талқылануда, адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтары мәселелері, оларды қамтамасыз ету кепілдіктері жаңа тұрпатта қарастырылуда.
Конституцияның түсiнiгi және қазiргi уақыттағы мемлекеттердiң конституциялық дамуының негiзгi этаптары. Конституцияның пайда болуының тарихи шарттары және түсiнiгi. Конституцияның заңды қасиетi. Конституцианализм. Шетелдердiң конституциясының дамуының негiзгi этаптары. Ескi конституция моделiнiң сипаттамасы. (АҚШ - 1787 ж., Норвегия - 1814 ж., Бельгия - 1831 ж., Люксембург - 1868 ж., Швейцария - 1864 ж., Австрия - 1920 ж., Ирландия - 1937 ж.) және (Екiншi ұрпақ) конституциялары. Франция 1946, 1958 ж., Италия және Жапония 1947 ж., ФРГ - 1949 ж., Португалия 1976 ж., Испания - 1978 ж., Түркия - 1932 ж. және т.б.).
Конституцияны қабылдау тәртiбi, толықтырулар мен өзгертулер енгiзу тәртiбi бойынша түрлерi. Конституцияның мазмұны.
Конституционализм концепциясы, билiктi бөлу және адамның табиғи құқықтары теориясымен сәйкес - конституцияны қабылдаудың мақсаты, мемлекеттiк билiктi жүзеге асыру шарттарын көрсету, билiк тармақтарының бiр-бiрiмен қатынас кезiнде және адам тұлғасына қатысты жүзеге асыру кезiнде шектен шықпауды бекiту болып саналады.
"Конституция" терминi - латын тiлiнен аударғанда (constitutio) бекiту деген мағынаны бiлдiредi.
Конституция - қоғамның нарықтық және рухани даму мәнiнiң саяси-құқықтық формасын көрсететiн, күрделi тарихи, әлеуметтiк және заңды құбылыс. Конституция - қоғамдық және мемлекеттiк құрылысты анықтайтын, билiк органдарының тәртiбi мен қағидаларын құрайтын, адам мен азаматтардың құқықтары мен мiндеттерiн, сайлау жүйесiн қалыптастыратын, өкiлеттiк органмен ерекше тәртiпте немесе референдумда халықпен қабылданатын, мемлекеттiң ең негiзгi нормативтiк құқықтық актiсi болып табылады.
Әлемдегi ең бiрiншi жазылған конституция - АҚШ-тың Конституциясы. Ол 1787 жылы қабылданған, әлi күнге дейiн әрекет етiп келедi.
Ғылыми еңбектер мен арнайы шығармаларда ғалымдар конституцияны ерекше түрдегi құқықтық құжат ретiнде қарастырады.
Конституцияның нормалары мемлекеттiк билiктi жүзеге асырумен байланысты маңызды қоғамдық қатынастарды реттейдi. Олар: тұлғаның құқықтық жағдайы, басқару нысаны, мемлекеттiк құрылыс, мемлекеттiк органдар жүйесi, қалыптасу тәртiбi және барлығының өзара қатынасы.
2.1. Шетелдердің конституциялық құқығының пәні, қайнар көздері және жүйесі
Қазақстан Республикасының егемендi мемлекеттiгiнiң қалыптасуы және даму кезiнде, маман заңгерлер дайындау мен олардың жалпы саяси бiлiм шеңберiн кеңейту кезiндегi шетелдердiң конституциялық құқығының маңызы. Конституциялық реформа тәжiрибесiнде шетелдердiң конституциялық дамуының ерекшелiктерiн және жалпы ерекшелiктерiн пайдалану. Оқылатын елдердiң негiзгi топтары. Жоғары дамыған елдер. Орташа дамыған елдер. Үшiншi әлем елдерi. Шығысеуропалық елдер. Жаңа тәуелсiз мемлекеттер (ТМД және жақын шет елдерi). Әлемнiң конституциялық құқығы картасы. Конституциялық құқықтың дамудағы жалпылық және ерекшелiгi.
Шетел мемлекетiнiң конституциялық құқығын оқуда салыстыру тәсiлi, нақты құқықтық және тарихи анализ. Сонымен қатар конституциялық құқық ғылымының дамуы мен қалыптасуы, кеш пайда болуының себептерi (басқа конституциялық құқық ғылымдарымен салыстырғанда). Заң мектебi. әлеуметтiк бағыт. Институцианализм. Конституциялық құқық ғылымының басқа саяси ғылымдарымен, сондай-ақ саясаттанумен қарым-қатынасы. Шетелдердiң конституциялық құқығының қазiргi ғылыми шетелдердiң конституциялық құқықтың ғылымдағы либералды және консервативтiк ағымдар.
Кейбiр елдердегi (АҚШ, Ұлыбритания, ГФР, Франция, жапония) шетелдердiң конституциялық құқығының ғылымы. Мұсылмандық конституциялық құқықтық доктрина. Шетелдердiң конституциялық құқығының қайнар көздерi. Негiзгi қайнар көзi - Конституция. Конституциялық органикалық және жай заңдар. Соттық прецеденттер және конституциялық қадағалау органдардың шешiмдерi. Конституциялық салт - дәстүр (конституциялық келiсiмдер, конвециялық нормалар). Елбасы және Үкiмет (регламентарлық актiлер) қабылдаған нормативтiк актiлер. Парламенттiк регламенттер. Доктринальды қайнар көздер. Мемлекет аралық интеграцияның органдарының актiлерi.
Қазiргi кезеңде барлық мемлекеттерде өздерiнiң ұлттық құқықтық жүйесi бар.
Соның iшiнде ерекше көңiл бөлiнетiн құқық саласы - конституциялық құқық. әр-бiр мемлекет өз елiнiң тағдырын шешкенде, яғни қандай да бiр күрделi кезеңнен өткен кезде ең алдымен заң шығаруда: бiрiншiден, өз елiнiң ұлттық ерекшелiктерiн, дәстүрлерiн жан-жақты ескере отырып, екiншiден басқа елдердiң осыған ұқсас саладағы мәселелердi шешу тәжiрибесiн дұрыс бағалау әрi оны iс жүзiнде қолдануын бiлуi керек.
Құқықтық тәртiптi нығайту және реформалау кезiнде құқықтық ғылымның ұсынған шешiмдерi - егерде ол салыстырмалы құқықтық әдiске сүйенiп шешсе нәтижелi болуы ықтимал. Сондықтан осы салыстырмалы құқықтық әдiс, қай шетелдiң құқықтық жүйесiнiң қандай күрделi мәселелерiнiң қандай жолмен шешiлгендiгiн ескере отырып, оны ұлттық құқықтың сәйкестелген саласында қолдануға болады.
Конституциялық құқық құқықтануда үш аспектiде қарастырылады:
нақты мемлекеттiң құқық саласы ретiнде;
ғылым ретiнде;
жоғары заң бiлiмi жүйесiндегi оқу пәнi ретiнде.
Осы үш мағына тығыз байланыста болғандықтан бiртұтас болып табылады. Олардың қызметiн бiрiктiретiн конституциялық құқықтық ғылымы.
Конституциялық құқықтың заң ғылымы ретiнде қалыптасуы үшiн мемлекеттiк билiктi жүзеге асыру нысандары мен тәсiлдерiн құқықтық реттеу, яғни мемлекет органдарының қызметi, құрылымының дамуы белгiлi бiр жоғарғы деңгейге жетуi әрi осы деңгейде қалыптасқан құқықтық қатынастарды реттейтiн конституциялық және құқықтық нормалардың құрылуы қажет болды.
Конституциялық құқық ғылымына 18 ғасырда саяси философия көп әсер еттi (Ш.Монтескье, Ж.Ж.Руссо, Локктың еңбектерi). Осы аталғандардығ еғбектерiнде көптеген қағидалар, конституциялық-јґјыјтыј доктриналардыЎ жасалуына мҐмкiндiк туЈызды. Конституциялық-құқықтық доктрина жеке дара болып қана қоймай, юриспруденцияның басты, негiзгi саласы болып табылады.
Бұл қағидалар:
халықтық егемендiк;
билiктi бөлу;
конституцияның жоғарылығы;
негiзгi құқықтардың ажырамайтындығы.
Немiс ғалымы, заңгер Лабандтың еңбектерiнде егемендiк - халықтық емес, мемлекеттiк деп түсiндiрiлдi және монархиялық билiкке өз еркiне қарай өзiн-өзi шектеу бостандығы берiлдi.
Францияда Парламенттiк республика қалыптасқандықтан француз өкiлi А.Эсмен еңбектерiнде парламентаризмге көп көңiл бөлiндi. Олар - халықтық егемендiк - мемлекеттiк билiктiң қайнар көзi деген қағидадан бас тарта алған жоқ. Эсмен екi палаталық парламент моделiн қарастырды және жалпы сайлау құқығын шектеу көзқарасын ұстанды. Англияның заң мектебiнiң өкiлi - А.Дайсидiң еңбектерi де ол елде классикалық болып саналады. Оның ұстанған көзқарасы - парламенттiң жоғарылығы, құқықтың басымдылығы. Егемендiк халықтық емес, парламенттiк. Оның шығарған актiлерiнiғ мазмұны мiнсiз. Ал, құқықтың басымдылығы - бостандықты қамтамасыз ету кепiлi.
Ұлыбританияда 1678 жылы қабылданған Хабеас корпус акт - қазiргi конституциялардың алғашқы қағидаларының бiрi, жеке бас бостандығының кепiлдiгi. Сонымен қатар Ұлыбританияда - халық өкiлеттiгi органы ретiнде парламенттiң жоғарылығы концепциясы қалыптасты және ол монархтың абсолюттiк билiгiне қарама-қайшылықта болды.
Конституциялық құқықтың қалыптасуы мен құрылуы ұзақ процесс болғандықтан, оған дүниежүзiндегi кейбiр оқиғалардың конституциялық құқықтық бастама алуына үлкен әсер еткенiн айта кету қажет.
Шетелдердiң контитуциялық құқығы - құқық саласы ретiнде оның нормалары ненi реттейтiнi анықтап алу қажет. Конституциялық құқықты - кез-келген елдiң ұлттық құқығы саласы ретiнде қарастыру үшiн оның пәнiн бiлуде туындайтын көзқарастарды Үш топқа бөледi:
конституциялық құқықтың реттеу пәнi қауымдық билiктi жүзеге асырады;
осы құқықтың нормалары ненi қорғайды, кепiлдендiредi деген сұраққа жауап бередi;
аталып өткен екi топтың үйлесiмдiлiгi, яғни, қауымдық билiк пен адам бостандықтарының өзара әрекетiн қамтамасыз етедi.
Конституциялық құқық қоғам мен мемлекеттiң құрылысының негiзiн құрайтын, мемлекеттiк билiктi тiкелей жүзеге асыратын қоғамдық қатынастарды реттейдi. Бұл қатынас адам, қоғам және мемлекеттiң әрi мемлекеттiк құрылыс пен оның қызметiн анықтайтын негiзгi қатынастар.
Шетелдердiң конституциялық құқығы - конституциялық құрылыстың негiзiн, адам мен азаматтың бостандықтары мен мiндеттерiн, басқару нысаны мен мемлекеттiң құрылыстың нысанын, мемлекеттiң басқару органдарының және жергiлiктi басқару органдарының, сайлау құқығы мен сайлау жүйесiн бекiтетiн нормалардың жиынтығын құрайтын, әр мемлекеттiң негiзгi құқық саласы.
Шетелдердiң конституциялық құқығының жүйесi. Конституциялық құқық күрделi жүйе болып табылады. Оған iшкi құрылысты сипаттайтын өзара әрекет ететiн көптеген бөлiктер мен элементтер жатады. Конституциялық құқықтың жүйесiнде бұл негiзгi бөлiктер мен элементтер - оның негiзгi қағидалары мен институттары және нормалары.
Конституциялық құқықтың жалпы қағидалары - конституциялық құқық саласында белгiленедi. Бұл қағидалар қоғамдық қатынастарды тiкелей емес, өзiнiң нақты конституциялық нормалары арқылы реттеледi.
Шетелдердiң конституциялық құқығының институттары - бiртектес, бiрiмен-бiрi өзара байланысты қоғамдық қатынастарды реттейтiн, әрi жеке топты құрайтын конституциялық құқықтық белгiлi бiр нормаларының жүйесiн бiлдiредi. Олардың қатарына, адам мен азаматтардың құқықтық мәртебесi, сайлау құқығы, конституциялық қадағалау, президенттiк институты, азаматтық және өзге де институттар жатады. Бұл iрi институттардың өздерi бiрнеше бөлiктерден құралады.
Шетелдердiң конституциялық-құқықтық нормалары - мемлекетпен белгiлi бiр қоғамдық қатынастарды реттеу, қорғау мақсатында белгiленген, жалпы бiрдей әрекет ережелерi. Конституциялық-құқықтық реттеу - қандай да бiр қоғамдық қатынастарды реттеу, дамыту, қорғау мақсатында нормативтi-ұйымдастырушылық әрекет ету. Конституциялық-құқықтық нормалардың iшкi құрылымы: гипотеза, диспозиция және санкция. Мысалы, Француз Конституциясында 16-бап мынандай нысанда белгiленедi: Республиканың бекiтiлуi, ұлттың тәуелсiздiгi, оның аумағының бiртұтастығы немесе халықаралық мiндеттiлiктерiн атқару кезiнде қандай да бiр қауiпке ұшыраса, ал мемлекеттiк билiк органдарының Конституциямен бекiтiлген қызметi бұзылса (гипотеза), республика Президентi аталған жағдаяттарға (диспозиция) талап ететiн шаралар қолданады (санкция). Бiрақ қай мемлекеттiң констиуциясын алса да, онда құқық нормаларының барлық элементтерiнiң бiр бабында орын алуы сирек кездеседi. Көптеген жағдайларда конституциялық құқықтық нормалар толығымен заңдылықтардың екi немесе одан да көп баптарында мазмұндалып, көпбаптық нысанына ие болды.
Гипотеза - құқықты жүзеге асыру жағдайы, санкция - құқықтың бұзылғаны үшiн жаза, шара.
Конституциялық құқық субъектiлерiнiң құқықтық мәртебесi - органдар мен ұйымдардың негiзгi құқықтары мен мiндеттерiн, құқық қабылеттiгiн анықтайтын жалпы құқықтардың жиынтығы.
Шетелдердiң конституциялық құқығының қайнар көздерi:
конституция;
конституциялық және органикалық заңдар;
заңдар;
атқарушы билiк органдарының заңға бағынышты актiлерi;
соттық прецеденттер;
конституциялық әдет-ғұрыптар;
дiни мәтiндер;
доктринальды қайнар көздер және т.б..
Әрқашан да конституциялық құқық заң салаларының негізгі бір тармағы ретінде ерекше мәртебеге ие. Өйткені, конституциялык құқық негізгі заң нормаларының өте маңызды белгілерін, атап айтқанда, адам мен азаматтардың занды мәртебесін, мем-лекеттік органдардын ұйымдастырылуы мен саяси құрылымдық жүйесін және өзін-өзі басқарушы органдарды, сондай-ақ белгілі бір елдің тұтас құрылысын анықтайды.Белгілі бір мемлекеттің заң жүйесіндегі конституциялық құқық сол елдегі қоғамдық қарым-қатынастарды реттеуде ерек - ше орын алады. Конституциялық құқық кешенді түрде: адамдар мен адамдар (азаматтар) арасындағы, қоғам мен мемлекет арасындағы қатынастарды реттейді, басқару тетіктерімен мемлекеттің құрылысын анықтайды, мемлекеттік билік пен өзін-өзі басқарудың негізгі принциптерін жүзеге асырады.Конституциялық құқықты заң салаларының басқа тармақтарынан бөліп керсететін әдіс құқықтық реттеу әдісі. Ол саяси тәртіптердің мәні мен сипатын тереңірек түсінуге жол ашады.
Конституциялық құқықтың институттары. Белгілі бір мемлекеттің негізгі қоғамдық қарым-қатынасын құрайтын субъектілер сол елдің конституциясы арқылы айқындалады (мысалы, Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес карым-қатынастың негізгі субъектілеріне: Қазақстан Республикасының азаматтары, Парламент, Үкімет, Президент, т.б. жатады).
Конституциялық құқық нормалары. Бұл ең алдымен мемлекеттің өзі үшін және қарым-қатынастың негізгі субъектілеріне арналып мемлекет тарапынан бекітілген (жалпыға міндетті) қағида-ережелер.
Конституциялық құқықтың негіздеріне- құқықтық нормативтік актілер; соттық преценденттер; құқықтық дағдылар; халықаралық және мемлекет ішіаралық келісімдер жа - тады.
Құқықтық нормативтік актілер өз кезегінде: заңдарға, атқарушы өкіметтің нормативтік актілеріне, сот органдары мен конституциялық бақылау (қадағалау) органдарының нормативтік актілеріне, парламент регламенттеріне, жергілікті өзін-өзі басқарушы актілерге бөлінеді.
Заңдар өз алдына: негізгі (конституция), конституциялық, органикалық және әдеттегі болып бөлінеді.
Конституция, яғни, мемлекеттің негізгі заңы өз кезегінде- адамдар мен азаматтардың құқық мәртебесін;
басқару нысаны мен мемлекеттің құрылым түрін; саяси жүйесін; конституциялық органдарды ұйымдастыру мен қызметі принциптерін;қоғамдық қарым-қатынастардың ең маңыздыларын реттейді.
Конституциялық заңдар. Қазіргі дәуірдегі әр түрлі еддердің конституциясына көз жүгірткенімізде олардың алуан түрлі сипатта әрі әр түрлі мәнде екеніне көз жеткіземіз. Мысалы, Ресей Федерациясы Конституциясының 108-бабы бойынша бұл елдегі федеральдық конституциялық зандар конституцияда белгіленген тәртіп бойынша қабылданды. Бұл федеральдық конституциялық заңдар Федерация Кеңесі мүшелерінің жалпы санының төрттен үш бөлігінен кем емес және Мемлекеттік Дума депутаттарының жалпы санының үштен екі бөлігінен кем емес дауыс берілгенде ғана қабылданады. Қабыдданған заңдар, Конституцияның 4-бабына сәйкес, бүкіл Ресей Федерациясы территориясында ең жоғарғы (үстінен қараушылық) күшке ие болады. Ал, Қырғыз республикасында Жоғарғы Кенес (Парламент) депутаттарының жалпы санының үштен екісінен кем емес дауыс бергенде конституциялық заңдар қабылданады. Жай заңдар, Кырғызстан Республикасы Конституциясының 66-бабына сәйкес, депутаттардыц басым көпшілігі дауыс берсе қабылдана береді. Біздің республикамызда да осы іспетгі түрде зац кабылдау рәсімі өткізіледі.
Органикалық заңдар. Кейбір елдерде мемлекеттік органдардың мәртебесін конституциясының бланкетті баптары негізіңде органикалық (байланыстырғыш) заңдар белгілейді. Мысалы, Франция Конституциясы бойынша органикалық зандар парламенттің екі палатасының да өкілеттігін, олардың санын, сайлау шарттары мен акы төлеуді белгілеп береді. Сол үшін де бұл елде парламент қаржыға тиісті зандарды тек органикалық заңдарға сай қабылдайды. Ал, енді Марокко корольдігінде органикалық зандар шектеулі зандар, декрет зандар, дахирлерге (король актілері) қарағанда қоғамдық карым-қатынастардың ете маңызды тұстарын реттейді.
Жай заңдар. Мұндай нормативтік актілер өз елі ішінде Конституциялық не органикалық зандар қодданбаған жағдайда қолданылады. Мысалы, Өзбекстан Республикасының Эстон Республикасының және т.б. елдердін зан шығарушылық тәжірибесінде Конституция бойынша тек жай зандар шығару қалыптаскан.
Кейбір елдердің нормативтік құқықтық актілері парламент кызметін уакытша аткарып, заң күшіне ие болады. Мысалы, Кубаның Мемлекеттік Кеңесі декреттері, Вьетнам Ұлттық жиналысы, Испания өкіметінін заң шығару актілері, сол сиякты біздің елімізде де Президент, Конституцияда карастырылғандай, заң күшіне ие жарлыктар мен зандар жариялай алады.Атқарушы өкіметтің нормативтік актілеріне мемлекет басшысының Жарлықтары мен шешімдері және т.б. құжаттары, өкімет пен онын ведомстволарынын бұйрықтары мен декреттері, т.б. жатады.Парламент палаталары регламенті негізінен олардын қызмет тәртібін, ішкі құрылыс-жүйелерін, депутаттардын ахлактық (этикалық) ережелерін, т.б. анықтайды. Өзін-өзі басқару органдарының актілері көпшілік алдындағы билікті жүзеге асыруға байланысты қоғамдық карым-катынасты жиі реттеп отырады.Сот преценденті, белгілі бір іс бойынша сот шешімі үлгі ретінде танылып әрі екіншіден осы іспетті істерді қарағанда басшылыққа алынады. Англия, АҚШ, Үндістан, т.б. елдерде консти-туциялық құқықтың негізі есебінде қаралады.Көп елдерде конституциялық құқық негізі ретінде құқықтық дағдылар (әдет-ғұрып) алынады. Бірақ, бұлардың бәрі мемлекет тарапынан санкцияланып, жалпыға міндетті ережелерге айналуы тиіс (мысалы, Англия мен Индияда өкіметтік жүйені түзуде конституциялық келісімдер, т.б. жасалады).Әрине, халықаралық келісімдер (сол мемлекеттің өз консти - туциялык заңдарын басшылыққа ала отырып) сол елдің сыртқы саяси принциптері мен мақсаттарына сай жасалады.Мысалы, Ресей, Эстония, Болгария сияқты және т.б. елдердің негізгі ұлттық заңдарынан осы елдер бекіткен халықаралық шарттардын басымдылығы анық.
Ал, 1995 жылы күшіне енген Қазақстан Республикасының Ата Заңында (4-бап, 4-тармақ): "Республика бекіткен халықаралық шарттардың республика заңдарынан басымдығы болады және халықаралық шарт бойынша, оны қолдану үшін заң шығару талап етілетін жағдайдан баска реттерде, тікелей қолданылады" - делінген. Сейтіп, бекітілген халықаралық шарттар респуб - лика зандарынан басым келеді.Франция Республикасының 1958 жылғы Конституциясы бойынша да: "Шарттар мен келісімдер өзіне лайықты бекітілгеннен немесе куатталғаннан кейін, екі жақ ол шарт не келісімді қолданатын жағдайда, жарияланған кезден бастап ішкі заңдардан гөрі басымдық күшке ие болады" (55-бап). Мемлекет ішіндегі келісім-шарттар, әдетте, федеративті мемлекеттер конституциясында субъектілер арасындағы құқыктық қатынастарды бекіткеніне жүгінеді. Мысалы, Ресей Федерациясы Конституциясының 66-бабына сәйкес облыс не елке құрамына енетін автономиялық округтердің өзара қарым-қатынасы сол автономиялық округтердегі (өлкедегі) мемлекеттік билік органдары арасындағы келісімдермен реттеледі.
Шетелдік заң әдебиеттері сонымен қатар атақты заңгер ғалымдардың еңбектерінде Конституциялык құқық негізіне (мы - салы, Англия, т.б. елдер) жатқызады. Ал, Ресейдің заң ғылымдарының доктринасы бұл елде Конституциялык кұқықтың негізі ретінде емес, қайта дәлелдемеге қосымша толықтырғыш ... жалғасы
Реферат
Тақырыбы: Шетелдердің конституциялық құқығының пәні, қайнар көздері және жүйесі
Орындаған: Иргебекова Ф.Б.-сырттай бөлім,3-курс
Тексерген: Сартаев Султан
Алматы 2017ж
МАЗҰНЫ:
1. КІРІСПЕ
2. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Шетелдердің конституциялық құқығының пәні, қайнар көздері және жүйесі;
2.2. Шет елдердің Конституциялары;
3. ҚОРЫТЫНДЫ
4. ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Әлемдегі жаңа экономикалық, саяси, әлеуметтік нақтылығын сипаттайтын шет елдердің конституциялық құқығының қалыптасуы демократия мен азаматтық қоғамның дамуы мәселелеріне арналған жаңа ғылыми зерттеулердің қажеттілігін тудырады.
Қазіргі уақытта конституциялық құқығы ғылымында конституциялық құқықтық пәні мен әдістері, конституционализм мен парламентаризм теорияларының сұрақтары жан-жақты зерттеліп, құқықтық. әлеуметтік мемлекеттің арнайы белгілері талқылануда, адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтары мәселелері, оларды қамтамасыз ету кепілдіктері жаңа тұрпатта қарастырылуда.
Конституцияның түсiнiгi және қазiргi уақыттағы мемлекеттердiң конституциялық дамуының негiзгi этаптары. Конституцияның пайда болуының тарихи шарттары және түсiнiгi. Конституцияның заңды қасиетi. Конституцианализм. Шетелдердiң конституциясының дамуының негiзгi этаптары. Ескi конституция моделiнiң сипаттамасы. (АҚШ - 1787 ж., Норвегия - 1814 ж., Бельгия - 1831 ж., Люксембург - 1868 ж., Швейцария - 1864 ж., Австрия - 1920 ж., Ирландия - 1937 ж.) және (Екiншi ұрпақ) конституциялары. Франция 1946, 1958 ж., Италия және Жапония 1947 ж., ФРГ - 1949 ж., Португалия 1976 ж., Испания - 1978 ж., Түркия - 1932 ж. және т.б.).
Конституцияны қабылдау тәртiбi, толықтырулар мен өзгертулер енгiзу тәртiбi бойынша түрлерi. Конституцияның мазмұны.
Конституционализм концепциясы, билiктi бөлу және адамның табиғи құқықтары теориясымен сәйкес - конституцияны қабылдаудың мақсаты, мемлекеттiк билiктi жүзеге асыру шарттарын көрсету, билiк тармақтарының бiр-бiрiмен қатынас кезiнде және адам тұлғасына қатысты жүзеге асыру кезiнде шектен шықпауды бекiту болып саналады.
"Конституция" терминi - латын тiлiнен аударғанда (constitutio) бекiту деген мағынаны бiлдiредi.
Конституция - қоғамның нарықтық және рухани даму мәнiнiң саяси-құқықтық формасын көрсететiн, күрделi тарихи, әлеуметтiк және заңды құбылыс. Конституция - қоғамдық және мемлекеттiк құрылысты анықтайтын, билiк органдарының тәртiбi мен қағидаларын құрайтын, адам мен азаматтардың құқықтары мен мiндеттерiн, сайлау жүйесiн қалыптастыратын, өкiлеттiк органмен ерекше тәртiпте немесе референдумда халықпен қабылданатын, мемлекеттiң ең негiзгi нормативтiк құқықтық актiсi болып табылады.
Әлемдегi ең бiрiншi жазылған конституция - АҚШ-тың Конституциясы. Ол 1787 жылы қабылданған, әлi күнге дейiн әрекет етiп келедi.
Ғылыми еңбектер мен арнайы шығармаларда ғалымдар конституцияны ерекше түрдегi құқықтық құжат ретiнде қарастырады.
Конституцияның нормалары мемлекеттiк билiктi жүзеге асырумен байланысты маңызды қоғамдық қатынастарды реттейдi. Олар: тұлғаның құқықтық жағдайы, басқару нысаны, мемлекеттiк құрылыс, мемлекеттiк органдар жүйесi, қалыптасу тәртiбi және барлығының өзара қатынасы.
2.1. Шетелдердің конституциялық құқығының пәні, қайнар көздері және жүйесі
Қазақстан Республикасының егемендi мемлекеттiгiнiң қалыптасуы және даму кезiнде, маман заңгерлер дайындау мен олардың жалпы саяси бiлiм шеңберiн кеңейту кезiндегi шетелдердiң конституциялық құқығының маңызы. Конституциялық реформа тәжiрибесiнде шетелдердiң конституциялық дамуының ерекшелiктерiн және жалпы ерекшелiктерiн пайдалану. Оқылатын елдердiң негiзгi топтары. Жоғары дамыған елдер. Орташа дамыған елдер. Үшiншi әлем елдерi. Шығысеуропалық елдер. Жаңа тәуелсiз мемлекеттер (ТМД және жақын шет елдерi). Әлемнiң конституциялық құқығы картасы. Конституциялық құқықтың дамудағы жалпылық және ерекшелiгi.
Шетел мемлекетiнiң конституциялық құқығын оқуда салыстыру тәсiлi, нақты құқықтық және тарихи анализ. Сонымен қатар конституциялық құқық ғылымының дамуы мен қалыптасуы, кеш пайда болуының себептерi (басқа конституциялық құқық ғылымдарымен салыстырғанда). Заң мектебi. әлеуметтiк бағыт. Институцианализм. Конституциялық құқық ғылымының басқа саяси ғылымдарымен, сондай-ақ саясаттанумен қарым-қатынасы. Шетелдердiң конституциялық құқығының қазiргi ғылыми шетелдердiң конституциялық құқықтың ғылымдағы либералды және консервативтiк ағымдар.
Кейбiр елдердегi (АҚШ, Ұлыбритания, ГФР, Франция, жапония) шетелдердiң конституциялық құқығының ғылымы. Мұсылмандық конституциялық құқықтық доктрина. Шетелдердiң конституциялық құқығының қайнар көздерi. Негiзгi қайнар көзi - Конституция. Конституциялық органикалық және жай заңдар. Соттық прецеденттер және конституциялық қадағалау органдардың шешiмдерi. Конституциялық салт - дәстүр (конституциялық келiсiмдер, конвециялық нормалар). Елбасы және Үкiмет (регламентарлық актiлер) қабылдаған нормативтiк актiлер. Парламенттiк регламенттер. Доктринальды қайнар көздер. Мемлекет аралық интеграцияның органдарының актiлерi.
Қазiргi кезеңде барлық мемлекеттерде өздерiнiң ұлттық құқықтық жүйесi бар.
Соның iшiнде ерекше көңiл бөлiнетiн құқық саласы - конституциялық құқық. әр-бiр мемлекет өз елiнiң тағдырын шешкенде, яғни қандай да бiр күрделi кезеңнен өткен кезде ең алдымен заң шығаруда: бiрiншiден, өз елiнiң ұлттық ерекшелiктерiн, дәстүрлерiн жан-жақты ескере отырып, екiншiден басқа елдердiң осыған ұқсас саладағы мәселелердi шешу тәжiрибесiн дұрыс бағалау әрi оны iс жүзiнде қолдануын бiлуi керек.
Құқықтық тәртiптi нығайту және реформалау кезiнде құқықтық ғылымның ұсынған шешiмдерi - егерде ол салыстырмалы құқықтық әдiске сүйенiп шешсе нәтижелi болуы ықтимал. Сондықтан осы салыстырмалы құқықтық әдiс, қай шетелдiң құқықтық жүйесiнiң қандай күрделi мәселелерiнiң қандай жолмен шешiлгендiгiн ескере отырып, оны ұлттық құқықтың сәйкестелген саласында қолдануға болады.
Конституциялық құқық құқықтануда үш аспектiде қарастырылады:
нақты мемлекеттiң құқық саласы ретiнде;
ғылым ретiнде;
жоғары заң бiлiмi жүйесiндегi оқу пәнi ретiнде.
Осы үш мағына тығыз байланыста болғандықтан бiртұтас болып табылады. Олардың қызметiн бiрiктiретiн конституциялық құқықтық ғылымы.
Конституциялық құқықтың заң ғылымы ретiнде қалыптасуы үшiн мемлекеттiк билiктi жүзеге асыру нысандары мен тәсiлдерiн құқықтық реттеу, яғни мемлекет органдарының қызметi, құрылымының дамуы белгiлi бiр жоғарғы деңгейге жетуi әрi осы деңгейде қалыптасқан құқықтық қатынастарды реттейтiн конституциялық және құқықтық нормалардың құрылуы қажет болды.
Конституциялық құқық ғылымына 18 ғасырда саяси философия көп әсер еттi (Ш.Монтескье, Ж.Ж.Руссо, Локктың еңбектерi). Осы аталғандардығ еғбектерiнде көптеген қағидалар, конституциялық-јґјыјтыј доктриналардыЎ жасалуына мҐмкiндiк туЈызды. Конституциялық-құқықтық доктрина жеке дара болып қана қоймай, юриспруденцияның басты, негiзгi саласы болып табылады.
Бұл қағидалар:
халықтық егемендiк;
билiктi бөлу;
конституцияның жоғарылығы;
негiзгi құқықтардың ажырамайтындығы.
Немiс ғалымы, заңгер Лабандтың еңбектерiнде егемендiк - халықтық емес, мемлекеттiк деп түсiндiрiлдi және монархиялық билiкке өз еркiне қарай өзiн-өзi шектеу бостандығы берiлдi.
Францияда Парламенттiк республика қалыптасқандықтан француз өкiлi А.Эсмен еңбектерiнде парламентаризмге көп көңiл бөлiндi. Олар - халықтық егемендiк - мемлекеттiк билiктiң қайнар көзi деген қағидадан бас тарта алған жоқ. Эсмен екi палаталық парламент моделiн қарастырды және жалпы сайлау құқығын шектеу көзқарасын ұстанды. Англияның заң мектебiнiң өкiлi - А.Дайсидiң еңбектерi де ол елде классикалық болып саналады. Оның ұстанған көзқарасы - парламенттiң жоғарылығы, құқықтың басымдылығы. Егемендiк халықтық емес, парламенттiк. Оның шығарған актiлерiнiғ мазмұны мiнсiз. Ал, құқықтың басымдылығы - бостандықты қамтамасыз ету кепiлi.
Ұлыбританияда 1678 жылы қабылданған Хабеас корпус акт - қазiргi конституциялардың алғашқы қағидаларының бiрi, жеке бас бостандығының кепiлдiгi. Сонымен қатар Ұлыбританияда - халық өкiлеттiгi органы ретiнде парламенттiң жоғарылығы концепциясы қалыптасты және ол монархтың абсолюттiк билiгiне қарама-қайшылықта болды.
Конституциялық құқықтың қалыптасуы мен құрылуы ұзақ процесс болғандықтан, оған дүниежүзiндегi кейбiр оқиғалардың конституциялық құқықтық бастама алуына үлкен әсер еткенiн айта кету қажет.
Шетелдердiң контитуциялық құқығы - құқық саласы ретiнде оның нормалары ненi реттейтiнi анықтап алу қажет. Конституциялық құқықты - кез-келген елдiң ұлттық құқығы саласы ретiнде қарастыру үшiн оның пәнiн бiлуде туындайтын көзқарастарды Үш топқа бөледi:
конституциялық құқықтың реттеу пәнi қауымдық билiктi жүзеге асырады;
осы құқықтың нормалары ненi қорғайды, кепiлдендiредi деген сұраққа жауап бередi;
аталып өткен екi топтың үйлесiмдiлiгi, яғни, қауымдық билiк пен адам бостандықтарының өзара әрекетiн қамтамасыз етедi.
Конституциялық құқық қоғам мен мемлекеттiң құрылысының негiзiн құрайтын, мемлекеттiк билiктi тiкелей жүзеге асыратын қоғамдық қатынастарды реттейдi. Бұл қатынас адам, қоғам және мемлекеттiң әрi мемлекеттiк құрылыс пен оның қызметiн анықтайтын негiзгi қатынастар.
Шетелдердiң конституциялық құқығы - конституциялық құрылыстың негiзiн, адам мен азаматтың бостандықтары мен мiндеттерiн, басқару нысаны мен мемлекеттiң құрылыстың нысанын, мемлекеттiң басқару органдарының және жергiлiктi басқару органдарының, сайлау құқығы мен сайлау жүйесiн бекiтетiн нормалардың жиынтығын құрайтын, әр мемлекеттiң негiзгi құқық саласы.
Шетелдердiң конституциялық құқығының жүйесi. Конституциялық құқық күрделi жүйе болып табылады. Оған iшкi құрылысты сипаттайтын өзара әрекет ететiн көптеген бөлiктер мен элементтер жатады. Конституциялық құқықтың жүйесiнде бұл негiзгi бөлiктер мен элементтер - оның негiзгi қағидалары мен институттары және нормалары.
Конституциялық құқықтың жалпы қағидалары - конституциялық құқық саласында белгiленедi. Бұл қағидалар қоғамдық қатынастарды тiкелей емес, өзiнiң нақты конституциялық нормалары арқылы реттеледi.
Шетелдердiң конституциялық құқығының институттары - бiртектес, бiрiмен-бiрi өзара байланысты қоғамдық қатынастарды реттейтiн, әрi жеке топты құрайтын конституциялық құқықтық белгiлi бiр нормаларының жүйесiн бiлдiредi. Олардың қатарына, адам мен азаматтардың құқықтық мәртебесi, сайлау құқығы, конституциялық қадағалау, президенттiк институты, азаматтық және өзге де институттар жатады. Бұл iрi институттардың өздерi бiрнеше бөлiктерден құралады.
Шетелдердiң конституциялық-құқықтық нормалары - мемлекетпен белгiлi бiр қоғамдық қатынастарды реттеу, қорғау мақсатында белгiленген, жалпы бiрдей әрекет ережелерi. Конституциялық-құқықтық реттеу - қандай да бiр қоғамдық қатынастарды реттеу, дамыту, қорғау мақсатында нормативтi-ұйымдастырушылық әрекет ету. Конституциялық-құқықтық нормалардың iшкi құрылымы: гипотеза, диспозиция және санкция. Мысалы, Француз Конституциясында 16-бап мынандай нысанда белгiленедi: Республиканың бекiтiлуi, ұлттың тәуелсiздiгi, оның аумағының бiртұтастығы немесе халықаралық мiндеттiлiктерiн атқару кезiнде қандай да бiр қауiпке ұшыраса, ал мемлекеттiк билiк органдарының Конституциямен бекiтiлген қызметi бұзылса (гипотеза), республика Президентi аталған жағдаяттарға (диспозиция) талап ететiн шаралар қолданады (санкция). Бiрақ қай мемлекеттiң констиуциясын алса да, онда құқық нормаларының барлық элементтерiнiң бiр бабында орын алуы сирек кездеседi. Көптеген жағдайларда конституциялық құқықтық нормалар толығымен заңдылықтардың екi немесе одан да көп баптарында мазмұндалып, көпбаптық нысанына ие болды.
Гипотеза - құқықты жүзеге асыру жағдайы, санкция - құқықтың бұзылғаны үшiн жаза, шара.
Конституциялық құқық субъектiлерiнiң құқықтық мәртебесi - органдар мен ұйымдардың негiзгi құқықтары мен мiндеттерiн, құқық қабылеттiгiн анықтайтын жалпы құқықтардың жиынтығы.
Шетелдердiң конституциялық құқығының қайнар көздерi:
конституция;
конституциялық және органикалық заңдар;
заңдар;
атқарушы билiк органдарының заңға бағынышты актiлерi;
соттық прецеденттер;
конституциялық әдет-ғұрыптар;
дiни мәтiндер;
доктринальды қайнар көздер және т.б..
Әрқашан да конституциялық құқық заң салаларының негізгі бір тармағы ретінде ерекше мәртебеге ие. Өйткені, конституциялык құқық негізгі заң нормаларының өте маңызды белгілерін, атап айтқанда, адам мен азаматтардың занды мәртебесін, мем-лекеттік органдардын ұйымдастырылуы мен саяси құрылымдық жүйесін және өзін-өзі басқарушы органдарды, сондай-ақ белгілі бір елдің тұтас құрылысын анықтайды.Белгілі бір мемлекеттің заң жүйесіндегі конституциялық құқық сол елдегі қоғамдық қарым-қатынастарды реттеуде ерек - ше орын алады. Конституциялық құқық кешенді түрде: адамдар мен адамдар (азаматтар) арасындағы, қоғам мен мемлекет арасындағы қатынастарды реттейді, басқару тетіктерімен мемлекеттің құрылысын анықтайды, мемлекеттік билік пен өзін-өзі басқарудың негізгі принциптерін жүзеге асырады.Конституциялық құқықты заң салаларының басқа тармақтарынан бөліп керсететін әдіс құқықтық реттеу әдісі. Ол саяси тәртіптердің мәні мен сипатын тереңірек түсінуге жол ашады.
Конституциялық құқықтың институттары. Белгілі бір мемлекеттің негізгі қоғамдық қарым-қатынасын құрайтын субъектілер сол елдің конституциясы арқылы айқындалады (мысалы, Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес карым-қатынастың негізгі субъектілеріне: Қазақстан Республикасының азаматтары, Парламент, Үкімет, Президент, т.б. жатады).
Конституциялық құқық нормалары. Бұл ең алдымен мемлекеттің өзі үшін және қарым-қатынастың негізгі субъектілеріне арналып мемлекет тарапынан бекітілген (жалпыға міндетті) қағида-ережелер.
Конституциялық құқықтың негіздеріне- құқықтық нормативтік актілер; соттық преценденттер; құқықтық дағдылар; халықаралық және мемлекет ішіаралық келісімдер жа - тады.
Құқықтық нормативтік актілер өз кезегінде: заңдарға, атқарушы өкіметтің нормативтік актілеріне, сот органдары мен конституциялық бақылау (қадағалау) органдарының нормативтік актілеріне, парламент регламенттеріне, жергілікті өзін-өзі басқарушы актілерге бөлінеді.
Заңдар өз алдына: негізгі (конституция), конституциялық, органикалық және әдеттегі болып бөлінеді.
Конституция, яғни, мемлекеттің негізгі заңы өз кезегінде- адамдар мен азаматтардың құқық мәртебесін;
басқару нысаны мен мемлекеттің құрылым түрін; саяси жүйесін; конституциялық органдарды ұйымдастыру мен қызметі принциптерін;қоғамдық қарым-қатынастардың ең маңыздыларын реттейді.
Конституциялық заңдар. Қазіргі дәуірдегі әр түрлі еддердің конституциясына көз жүгірткенімізде олардың алуан түрлі сипатта әрі әр түрлі мәнде екеніне көз жеткіземіз. Мысалы, Ресей Федерациясы Конституциясының 108-бабы бойынша бұл елдегі федеральдық конституциялық зандар конституцияда белгіленген тәртіп бойынша қабылданды. Бұл федеральдық конституциялық заңдар Федерация Кеңесі мүшелерінің жалпы санының төрттен үш бөлігінен кем емес және Мемлекеттік Дума депутаттарының жалпы санының үштен екі бөлігінен кем емес дауыс берілгенде ғана қабылданады. Қабыдданған заңдар, Конституцияның 4-бабына сәйкес, бүкіл Ресей Федерациясы территориясында ең жоғарғы (үстінен қараушылық) күшке ие болады. Ал, Қырғыз республикасында Жоғарғы Кенес (Парламент) депутаттарының жалпы санының үштен екісінен кем емес дауыс бергенде конституциялық заңдар қабылданады. Жай заңдар, Кырғызстан Республикасы Конституциясының 66-бабына сәйкес, депутаттардыц басым көпшілігі дауыс берсе қабылдана береді. Біздің республикамызда да осы іспетгі түрде зац кабылдау рәсімі өткізіледі.
Органикалық заңдар. Кейбір елдерде мемлекеттік органдардың мәртебесін конституциясының бланкетті баптары негізіңде органикалық (байланыстырғыш) заңдар белгілейді. Мысалы, Франция Конституциясы бойынша органикалық зандар парламенттің екі палатасының да өкілеттігін, олардың санын, сайлау шарттары мен акы төлеуді белгілеп береді. Сол үшін де бұл елде парламент қаржыға тиісті зандарды тек органикалық заңдарға сай қабылдайды. Ал, енді Марокко корольдігінде органикалық зандар шектеулі зандар, декрет зандар, дахирлерге (король актілері) қарағанда қоғамдық карым-қатынастардың ете маңызды тұстарын реттейді.
Жай заңдар. Мұндай нормативтік актілер өз елі ішінде Конституциялық не органикалық зандар қодданбаған жағдайда қолданылады. Мысалы, Өзбекстан Республикасының Эстон Республикасының және т.б. елдердін зан шығарушылық тәжірибесінде Конституция бойынша тек жай зандар шығару қалыптаскан.
Кейбір елдердің нормативтік құқықтық актілері парламент кызметін уакытша аткарып, заң күшіне ие болады. Мысалы, Кубаның Мемлекеттік Кеңесі декреттері, Вьетнам Ұлттық жиналысы, Испания өкіметінін заң шығару актілері, сол сиякты біздің елімізде де Президент, Конституцияда карастырылғандай, заң күшіне ие жарлыктар мен зандар жариялай алады.Атқарушы өкіметтің нормативтік актілеріне мемлекет басшысының Жарлықтары мен шешімдері және т.б. құжаттары, өкімет пен онын ведомстволарынын бұйрықтары мен декреттері, т.б. жатады.Парламент палаталары регламенті негізінен олардын қызмет тәртібін, ішкі құрылыс-жүйелерін, депутаттардын ахлактық (этикалық) ережелерін, т.б. анықтайды. Өзін-өзі басқару органдарының актілері көпшілік алдындағы билікті жүзеге асыруға байланысты қоғамдық карым-катынасты жиі реттеп отырады.Сот преценденті, белгілі бір іс бойынша сот шешімі үлгі ретінде танылып әрі екіншіден осы іспетті істерді қарағанда басшылыққа алынады. Англия, АҚШ, Үндістан, т.б. елдерде консти-туциялық құқықтың негізі есебінде қаралады.Көп елдерде конституциялық құқық негізі ретінде құқықтық дағдылар (әдет-ғұрып) алынады. Бірақ, бұлардың бәрі мемлекет тарапынан санкцияланып, жалпыға міндетті ережелерге айналуы тиіс (мысалы, Англия мен Индияда өкіметтік жүйені түзуде конституциялық келісімдер, т.б. жасалады).Әрине, халықаралық келісімдер (сол мемлекеттің өз консти - туциялык заңдарын басшылыққа ала отырып) сол елдің сыртқы саяси принциптері мен мақсаттарына сай жасалады.Мысалы, Ресей, Эстония, Болгария сияқты және т.б. елдердің негізгі ұлттық заңдарынан осы елдер бекіткен халықаралық шарттардын басымдылығы анық.
Ал, 1995 жылы күшіне енген Қазақстан Республикасының Ата Заңында (4-бап, 4-тармақ): "Республика бекіткен халықаралық шарттардың республика заңдарынан басымдығы болады және халықаралық шарт бойынша, оны қолдану үшін заң шығару талап етілетін жағдайдан баска реттерде, тікелей қолданылады" - делінген. Сейтіп, бекітілген халықаралық шарттар респуб - лика зандарынан басым келеді.Франция Республикасының 1958 жылғы Конституциясы бойынша да: "Шарттар мен келісімдер өзіне лайықты бекітілгеннен немесе куатталғаннан кейін, екі жақ ол шарт не келісімді қолданатын жағдайда, жарияланған кезден бастап ішкі заңдардан гөрі басымдық күшке ие болады" (55-бап). Мемлекет ішіндегі келісім-шарттар, әдетте, федеративті мемлекеттер конституциясында субъектілер арасындағы құқыктық қатынастарды бекіткеніне жүгінеді. Мысалы, Ресей Федерациясы Конституциясының 66-бабына сәйкес облыс не елке құрамына енетін автономиялық округтердің өзара қарым-қатынасы сол автономиялық округтердегі (өлкедегі) мемлекеттік билік органдары арасындағы келісімдермен реттеледі.
Шетелдік заң әдебиеттері сонымен қатар атақты заңгер ғалымдардың еңбектерінде Конституциялык құқық негізіне (мы - салы, Англия, т.б. елдер) жатқызады. Ал, Ресейдің заң ғылымдарының доктринасы бұл елде Конституциялык кұқықтың негізі ретінде емес, қайта дәлелдемеге қосымша толықтырғыш ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz