Жеке табыс салығын төлеушілер және салық салу объектілері туралы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Жеке табыс салығы бойынша қаражаттардың түсімі (2001 жылға дейін - жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы) мемлекеттік бюджеттің барлық кірістерінің 6, 6%-на жуығын алады.
Салық объектілері бар жеке тұлғалар жеке табыс салығын төлеушілер болып есептеледі. Салық салу объектілері төлем көзінен салық салынатын та- быстар және төлем көзінен салық салынбайтын табыстар түріндегі табыстары болып табылады.
Салық салу объектілері Салықтық кодексте көзделген түзетулер ескеріле отырып, салық салуға жататын табыстар мен онда көзделген тәртіппен және мөлшердегі жағдайларда салық шегерімдері арасындағы айырма ретінде анықталады. Салық салынатын объект болып табылатын табыстардың сомасы салық салынуға жатпайтын табыстардың сомасына кемітіледі.
Cалық төлеушінің төлем көзінен салық салынатын табыстарына мыналар жатады: жұмыскердің табысы; жеке тұлғалардың салық агентінен түсетін табыстары; жинақтаушы зейнетақы қорларынан төленетін зейнетақылық төлемдер; дивидендтер, сыйақылар, ұтыстар түріндегі табыс; стипендиялар; жинақтаушы сақтандыру келісімшарттары бойынша табыс.
Жеке табыс салығын есептеуді салық агенті төлем көзінен салық салынатын табыстар бойынша, салық салуға жататын табысты есебіне жазу кезінде жүргізеді, ал табыс салығын ұстауды төлем көзінен салық салынатын табысты төлеу күнінен кешіктірмей жүргізеді. Салық агенті салық төленген табыстар бойынша салықты аударуды телем айынан кейінгі айдың 25-іне дейін өзі орналасқан жері бойынша жүзеге асырады. Салықтық кодексте көрсетілген қызмет түрлері бойынша арнаулы салық режімдерін қолданатын салық агенттерінің жеке табыс салығын төлеудің тәртібі мен мерзімдері белгіленген.
Салық төлеушінің төлем көзінен салық салынбайтын табыстарына мүліктік табыс, дара кәсіпкердің табысы, адвокаттар мен жекеше нотариустардың табысы және басқадай табыстар жатады. Төлем көзінен салық салынбайтын табыстар бойынша жеке табыс салығын есептеуді салық төлеуші салық кезеңі үшін төлем көзінен салық салынбайтын табыс сомасына белгіленген мөлшерлемені колдану жолымен дербес жүргізеді. 2006 жылдың ортасына дейін жеке табыс салығының мөлшерлемесі баспалдақты үдеме бойынша жылдық есептік көрсеткішпен анықталатын табыстың мөлшеріне қарай 5 пайыздан 20 пайызға дейін белгіленген мөлшерлеме жұмыс істеді.
2007 жылдың 1 қаңтарынан бастап салық төлеушінің табыстарына 10 пайыздық мөлшерлеме белгіленген. Қазақстан Республикасындағы көздерден және одан тысқары жерлергі көздерден алынған дивидендтер түріндегі табыстарға 5 пайыздық мөлшерлеме бойынша салық салынады. 2006 жылдан Қазақстанда қолданылып келе жатқан практика жеке табыс салығын үйлесімді салуға жеткізді. [1]
« Қазақстан Республикасының сайлау туралы » Қазақстан Республикасының Конституциялық заңына және « Сыбайлас жемқорлықка қарсы күрес туралы » Қазақстан Республикасы Заңында көзделген жағдайларды қоспағанда, жеке табыс салығы бойынша мағлұмдама тұрғылықты жердегі салық органына есепті салық кезеңінен кейінгі жылдың 31 наурызынан кешіктірілмей табыс етіледі.

Жеке табыс салығын төлеушілер

және салық салу объектілері

Көптеген елдерде жеке тұлғалардың табыстарына салынатын салықтын принциптері ортақ болып келеді.

Негізгі принцитері мыналар:

• барлық салық төлеушілер резидент және резидент емес деп бөлінеді. Резиденттікті анықтаудың басты белгілері болып жеке тұлғаның нақты бір ел аумағында алты айдан астам мерзім аралығында болуы. Резидент салық төлеушілер ел ішінде және елден тысқары жерде алған барлық табыста-рынан салық төлесе, резидент еместер тек ел ішінде алған табыстарынан салықты «төлем көзінен» төлейді, яғни олардың салық жауапкершілігі шектеулі;

• салық салу барысында әр түрлі кездерден алған барлық табыстары негізінде жиынтық табысы анықталады;

• салық төлеушінің салық салу барысында өзіне, асырауындағы әрбір адамға салық салынбайтын минимум мөлшері беріледі;

• салық салу кезінде медициналық шығындар, әлеуметтік сақтандыруға төлеген жарналар, кәсіби шығындар жиынтық табыстан шегеріледі;

• салық сомасы ұдемелі салық ставкасы негізінде анықталады;

• жұмыс істейтін ерлі-зайыптылар салықты бірге немесе бөлек төлеуіне болады.

Салықтың есептелу немесе алыну тетіктерінде кейбір ерекшеліктері болмаса, салық салудың объектісі және төлеушілері ұқсас болып келеді, Жеке тұлғалар табыстарынан бөлек, салықты

145

жеке өзі төлейді немесе жиынтық табыстан төленеді. Көптеген мемлекет-терде қандай әдіс негізінде салық төлейтінін салық төлеушінің өзі таңдайды, сонымен бірге асырауындағы адамдарға қатысты салық шегерімдерін ерлі-зайыптылардың біреуінің ғана қолдануына болады.

Табыстардың негізгі құрамына: еңбекақы, сыйақы, кәсіпкерлік қызметтен түскен табыс, зейнетақы, алимент, жылжымайтын мүлікті жалға беруден түскен табыс, бір жолғы жәрдемақы, жұмыссыздық және жұмысқа уақытша жарамсыздық (денсаулығына байланысты) бойынша төлемдер, дивиденд және рента түріндегі табыстардың барлық түрлерін жатқызуға болады.

Табыс салығы 12 айға тең болатын күнтізбелік немесе қаржы жылы ішінде алынған барлық табыстарынан алынады. Нақты бір кезендегі салықты есептеу барысында табыстан салық зандылықтары бойынша бекітілген кейбір шегерімдер шегеріліп, жеңілдіктер қолданылады. Барлық елдерде «салық салынбайтын минимум» пайдаланылады. Ал салық салынбайтын минимум барлық салық төлеушілерге, олардың отбасы мүшелеріне, асы-рауындағы адамдарға беріледі. Сонымен бірге есепті кезең аралығында жасалған барлық нақты шығындар да салық салынатын табыстан шегеріліп тасталады. Нәтижесінде анықталған салық- салық салынатын табысқа (АҚШ-та ол түзетілген салық салынатын табыс деп аталады) үдемелі шәкіл негізінде салық есептеліп салынады.

Жеке тұлгалардың табыстарына салынатын салықты есептеу барысында мемлекеттер арасында мынадай айырмашылықтарға назар аударуға болады. Атап айтқанда:

• салық салу барысында қамтылатын табыстардың құрамы;

• салықты азаматтардың жеке өзі немесе отбасы атынан төлеуі;

• салық жеңілдіктерінің кұрамы және қолдану ерекшеліктері;

• салық салу шәкілі (шкала) әр елдерде әр түрлі болуы.

Салық жеңілдіктерін қолдану барысында назар аударатын тағы

да бір ерекшелік - салық жеңілдіктерінің салық несиесі немесе салық төмендетуі түрінде беріледі болмаса салық салынатын табысты анықтау барысында оған табыстың жекелеген түрлерін қоспайды

146

Салық жеңілдіктері екі топқа бөлінеді:

• стандартты;

• стандартты емес.

Стандартты салық жеңілдіктеріне салық төлеушінің өзіне және асырауындағы адамдарға, сондай-ақ мүгедектерге, қарт адамдарға берілетін салық салынбайтын минимумды жатқызуға болады.

Жалпы стандартты салық жеңілдіктерінің мынадай түрлері

бар:

• негізгі, яғни салық төлеушінің табыс мөлшеріне тәуелсіз өзіне салық жеңілдігінің берілуі. Бұған салық салынбайтын минимумды жатқызуға болады;

• отбасы жағдайына байланысты жеңілдіктердің берілуі _; «отбасылык төмендету» деп аталады;

• асырауындағы адамдарға берілетін салық төмендетулері. Кейбір мемлекеттерде жеңілдік балаларға берілетін салық төмендетулерінің орнына балаларға берілетін жәрдемақы сомасына қосылып беріледі.

Стандартты емес салық жеңілдіктерінің стандартты салық жеңілдіктерінен айырмашылығы - оның салық төлеушінің нақты жұмсаған шығындарымен байланысты болуында.

Бельгия, Финляндия, Греция, Норвегия, Люксембург сиякты елдерде салық жеңілдігі сол елдердің заңы бойынша белгіленген төменгі табыс деңгейін салықтан босату арқылы беріледі. Бұл «нольдік ставкамен салық салу» деп те аталады.

Жеке табыс салығы - жеке тұлғалардың ең бірінші кезекте төлейтін салығы болып саналады. Себебі, тапкан табыстарьынан немесе табыс көздерінің бір бөлігін салық ретінде аударып отырады.

Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаев халыққа арнаған Жолдауында жеке табыс салығының ставкаларын төмендетіп, салық төлеу тәртібін оңтайлы етіп, белгілі бір жүйеге келтіруді атап өтті, яғни мұны жеке түлғаларға халықтын әлеуметтік жағдайының жақсаруына қосқан үлесі ретінде қарауға болады.

Жеке табыс салығы алғашқы салықтардың бірі.

Салық кодексі қабылданғанға дейінгі кезенде бұл салық тұрі «жеке тұлғалардың табыстарына салынатын табыс салығы»

147

деп аталатын. Салық кодексі қабылданып, бұл атау қысқарып, халықаралық стандартқа сәйкес, «жеке табыс салығы» деп аталды.

Жеке табыс салығын - салық салу объектілері бар жеке тұлғалар төлейді.

Резидент емес жеке тұлғалар жеке табыс салығы бойынша салықты есептеп, төлейді және жеке табыс салығы бойынша салық декларациясын табыс етеді.

Жеке табыс салығы бойынша негізінен екі салық салу объек-

тілері бар:

1) төлем козінен салық салынатын табыстар;

2) төлем көзінен салық салынбайтын табыстар.

/ . Толем көзінен салық салынатын табыстар.

Салық төлеушінің төлем көзінен салық салынатын табыстары жеке тұлғалардың ақшалай түрде алған барлық табыстарының жиыны болып табылады және оның құрамына жататындар:

1) қызметкердің табысы;

2) біржолғы төлемдерден алынған табыс;

3) жинақтаушы зейнетақы қорларынан берілетін зейнетақы тө-

лемдері;

4) дивидендтер, сыйақылар, ұтыстар түріндегі табыс;

5) стипендиялар;

6) жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша табысы жатады,

Салықты есептеу және төлеу тәртібі.

Салық агенттері жеке табыс салығын есептеу мен ұстап қалуды төлем көзінен салық салынатын табыс төленетін күннен кешіктірмей жүргізеді. Салық агенттері, төленген кірістер бойынша салықты аударуды төлем төленетін айдан кейінгі айдың 15-іне дейін өзінің орналасқан жері бойынша жүзеге асырады. Салық агенттері тиісті бюджеттерге құрылымдық бөлім-шелер бойынша салық төлеуді Қазақстан Республикасының зандарында белгіленген тәртіппен жүзеге асырады. Салық агенттері жеке табыс салығы бойынша есеп-кисапты салық органына салық төленетін жер бойынша есепті тоқсаннан кейінгі айдың 15-нен кешіктірмей табыс етеді.

148

Енді салық төлеушінің төлем көзінен салық салынатын табыстарына тоқталайық:

1. Қызметкердің табысы.

Қызметкердің жұмыс беруші есептеген, көзделген салық шегерімдері сомасына азайтылған табыстары төлем көзінен салық салынатын табысы болып табылады.

Сонымен қатар қызметкердің табыстарына:

• жұмыс беруші материалдық, әлеуметтік игілікгер немесе өзге де материалдық пайда түрінде берген табыстар;

• жүмыс беруші төлейтін ақшалай немесе заттай нысандағы кез келген табыстар жатады.

Қызметкердің заттай нысандағы табыстарына жататындар:

1) заттай нысандағы еңбекақы;

2) қызметкер алған тауарлар, қызметкердің мүддесін көздеп орындалған жұмыстар, қызметкерге өтеусіз негізде көрсетілген қызметтер;

3) қызметкердің үшінші тұлғалардан алған тауарлар (орындалған жұмыстар, көрсетілген қызметтер) құнын жұмыс берушінің төлеуі;

4) қосылған құн салығы мен акциздердің тиісті сомасын қоса алғанда, заттай нысандағы тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердің) құны.

Қызметкердің материалдық пайда түріндегі табыстары:

1) қызметкерге сатылатын тауарлардың (жұмыстардың, қызмет көрсетулердің) құны мен осы тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсету-лерді) сатып алу бағасы немесе олардың өзіндік құны арасындағы теріс айырманы;

2) жұмыс берушінің шешімі бойынша қызметкердің оның алдындағы қарызының немесе міндеттемесінің сомасын есептен шығаруды;

3) жұмыс берушінің өз қызметкерлерінің сақтандыру шарттары бойынша сақтандыру сыйлықақыларын төлеуге жұмсаған шығыстарыды;

4) жұмыс берушінің қызметкердің өз қызметіне байланысты емес шығындарының орнын толтыруға жұмсаған шығыстарды құрайды.

149

Қызметкердің төлем көзінен салық салынатын табысын анықтау кезінде салық жылы ішіндегі әрбір ай үіиін шегерімге

мыналар жатқызылады:

1) Қазақстан Республикасының заң актісінде табысты есептеудің тиісті айға белгіленген бір айлық есептік көрсеткіш

мөлшеріндегі сома;

2) асырауындағы адам пайда болған айдан бастап қызметкердің асырауындағы отбасының әрбір мүшесіне айлық есептіккөрсеткіш мөлшеріндегі сома. Аталған шегерімдер бір салық төлеушінің табысына - отбасы мүшесіне қолданылады.

3) жинактаушы зейнетақы қорларына Қазақстан Республикасының зандарында белгіленген мөлшерде төленетін міндетті зейнетақы жарналары;

4) Қазақстан Республикасының тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңында айлық есептік көрсеткіштің 10 еселенген сомасынан аспайтын мөлшерде өз пайдасына енгізген ерікті зейнетақы жарналары;

5) жеке тұлғаның жинақтаушы сақтандыру шартгары өз пайдасына енгізетін сақтандыру сыйлықақылары;

6) Тұрғын үй құрылыс жинақ банктерінде Қазақстан Республикасының резиденті - жеке тұлға Қазақстан Республикасының аумағында тұрғын үйді жөндеу, салу немесе сатып алу үшін алған тұрғын үй қарыздары бойынша сыйақыны өтеуге бағытталған сомалар.

Бірге тұратын және ортақ шаруашылық жүргізетін ерлі-зайып-тылар, балалары мен ата-анасы (оның ішінде уақытша болмағандар) отбасы деп танылады.

Асырауындағы адам, салық төлеушінің табысы есебінен өмір сүретін және айына бір айлық есептік көрсеткіш мөлшерінен асатын жеке табыс көзі жоқ, салық төлеушінің отбасы мүшесі.

Қызметкердің табысы бойынша жеке табыс салығының сомасы қызметкердің салық жылы ішінде төлем көзінен салық салынатын табысына 4. 1-кестеде белгіленген ставкаларды қолдану жолымен есептеледі. Жеке табыс салығын есептеу және ұстап қалу уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген тәртіппен үлғаю

150

нәтижесімен ай сайын жүргізіледі. Салық жылы аяқталғанға дейін қызмет-керді жұмыстан шығару кезінде салык агенті нақты жұмыс істелген кезең үшін альшған табысты негізге ала отырып, жеке табыс салығын қайта есептеуді жүргізуге және қызметкерге алынған табыс пен төленген салық туралы есеп-қисап беруге міндетті. Жұмыс орнын өзгерткен кезде жеке тұлға жаңа жұмыс орны бойынша салық агентіне жұмыс істеген кезенде алған табысы мен төленген салық туралы бұрынғы жұмыс орнынан есеп-қисап беруге тиіс.

2. Біржолғы төлемдерден түскен табыс.

Біржолғы төлемдерден түскен табысқа - өздерінің қызметіне байланысты жеке кәсіпкердің, жеке нотариус пен адвокаттың кіріс бойынша төлемдерін қоспағанда, салық төлеушілердің Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес салық агенттерімен жасасқан азаматгық-құқықтық сипаттағы шарттар бойынша табысы, сондай-ақ жеке тұлғалар төлейтін баска да біржолғы төлемдер жатады.

Жеке табыс салығының сомасы Казақстан Республикасының заңда-рыңда белгіленген мөлшерде және жағдайларда жинақтаушы зейнетақы қорларына аударылған міндетті зейнетақы жарналары сомасына азайтылған төлем көзінен салық салынатын біржолғы төлемдерден түскен табысқа 4. 1-кестеде белгіленген ставкаларды қолдану жолымен есептеледі.

3. Жинақтаушы зейнетақы қорларынан төленетін зейнетақы төлемдері

Төлем көзінен салық салынатын зейнетақы төлемдеріне салық төлеушілердің зейнетақы жинақтарынан жинақтаушы зейнетақы қорлары жүзеге асыратын, табыс есептеудің тиісті айына Қазақстан Республикасының заң актісімен белгілеңген айлық есептік көрсеткіш сомасына азайтылған төлемдер жатады. Жеке табыс салығының сомасы 4. 1-кестеде белгіленген ставкаларды қолдану жолымен есептеледі.

4. Төлем көзінен салық салынатын дивидендтер, сыйақылар, ұтыстар түріндегі табыстар.

Жеке табыс салығының сомасы жеке тұлғаларға төленетін дивиденд-тер, сыйақылар, ұлыстар түріңдегі табыстарға 15 пайыздық ставканы қолдану арқылы есептеледі.

151

5. Стипендиялар.

Білім беру ұйымдарында оқитындарға Қазақстан Республикасының заңцарында белгіленген мемлекеттік стипендияларға арналған мөлшерде төленетін стипендияларды қоспағанда, білім беру ұйымдарында оқып жүргендерге төлеуге арналған ақша сомасы, сондай-ақ мәдениет, ғылым қайраткерлеріне, бұқаралық ақпарат құралдары қызметкерлеріне және басқа жеке тұлғаларга төлеуге арналған ақша сомасы табыс көзінен салық салынатын стипендия болып табылады.

Стипендиялар түріндегі табыстарға 4. 1-кестеде белгіленген

ставкаларды қолдану арқылы есептеледі.

6. Төлем көзінен салық салынатын, жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша табыс.

Жеке тұлғаның жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша

табыстарына:

• жинақтаушы зейнетақы қорларындағы зейнетақы жинақтары

есебінен;

• жеке тұлғаның жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша өз пайдасына енгізетін сактандыру сыйлықақылары есебінен;

• жұмыс берушінің жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша жұмыскерлердің пайдасына енгізетін сақтандыру сыйлықтары есебінен төленген, сақтандыру ұйымдары жүзеге асыратын сақтандыру төлемдері жатады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.