Жасушаның сыртқы әсерлерге жауабы

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе;
Негізгі бөлім; Цитология ғылымы; Жасушаның сыртқы әсерлерге жауабы; Жасушаның қартаюы мен өлуі;
Қорытынды;
Қолданылған әдебиеттер.

Кіріспе

Жасуша өлуінің екі түрін ажыратамыз: нероз және апонтоз. Некроз жасушаның энергиясына және мембрананың өткізгіштігіне тікелей немесе жанама әсер ететін түрі химиялық немесе физикалық сыртқы факторлардың әсерлерден туындайды. Бұл жағдайларда жасушаның құрылысы мен қызметіне біртекті бұзылулар байқалады. Жасушаның құрамында келесі өзгерістер байқалады: мембраналық компоненттер ісінеді, АТФ синтезі, ақуыз, нуклеин қышқылдары синтезі, ДНК деградациясы, лизосомдық ферменттердің белсенділігі тоқтатылып, лизиске алып келеді.

Цитология ғылымы

Цитология - жасуша туралы ғылым. Жасушаны зерттейтін ғылымды цитологш деп атайды (грекше «цитос» - жасуша, «логос» - ғылым) . Цитология ғылымы бір жасушалы, көпжасушалы ағзалар жасушасының құрылысын, құрамын және қызметін зерттейді. Ал жасуша бүкіл тірі денелердің ең қарапайым құрылысын, қызметін және дамуын сипаттайды. Сондықтан да цитологияньщ зерттейтін кұбьшыстары мен зандылықтары цитология, тәнтану, эмбриология, физиология, генетика, биохимия, молекулалық биология және т. б. ғылым негіздерінің қалануына жол ашты.

Цитология бөлімі - цитохимия пәні жасушаның химиялық құрамының құрылысын, олардың түзілуін, жасушадағы таралуы мен белсенділігін жөне оның қызметінің өзгеруіне байланысты химиялык қосылыстардың өзгеріп отыруын зерттейді. Цитохимияның негізгі жетістіктерінің бірі - нуклеин кышқылдарының ақуыз молекуласын синтездеудегі генетикалық рөлін анықтау. Жасушаның белсенді қызметіне байланысты ақуыздың өзгеріске ұшырау себептерін және олардың зат айналымындағы рөлін зерттеу де цитохимияның үлесіне тиеді.

Бұдан біз цитология ғылымының көп саланы қамтитынын байқаймыз. Өзінің даму бағытында цитология тек биологиямен ғана емес, сонымен қатар медицина, ауылшаруашылық, химия, физика, математика және т. б. ғылымдармен де тығыз байланысты. Бұл ғылымдардың жетістіктері мен әдістері цитологиялық зерттеулерде кең көлемде колданылады. Сондай-ақ цитологияның жетістіктері көптеген ғылымның негізін салуда маңызды рөл атқарады.

Ч. Дарвиннің эволюциялық теориясының жасалуы аддында ағзаның жасушалы құрылысты екендігі туралы өте маңызды жаңалық ашылған болатын. Осы ашылған жаңалық органикалық дүние бірлігінің өте нанымды дәлелінің бірі болды. Осындай дәлелді есімдіктер мен жануарлардың жасуша құрылымының үқсастықтарынан да көруге болады.

Жасуша теориясының ашылуы. Жасуша теориясы дегеніміз - тіршіліктің негізін кұрайтын жасушалардың кұрылымы, көбеюі және көпжасушалы ағзаларды қалыптастырудағы қызметі туралы жинақталған үғьм. Жасуша теориясының даму тарихы 300 жылға созылды. Оны зерттеуде әр түрлі оптикалық әдістердің дамуы микроскоптың жетілдірілуіне негізделді. Алғашқы микроскопты XVII ғасырда ағылшын физигі Роберт Гук (1635-1703 ж. ) жасаған. Ол микроскоппен 1662 жылдан бастап түрлі объектілерді: тығын шұрықтарын (пораларын), кымыздық, қамыс және басқалардың ішкі қуыстарын көрді.

Гуктің микроскопы қаралатын затты жүз еседен астам ғана үлкейтіп көрсететін болған. Роберт Гук өсімдіктерді микроскоп арқылы қарап отырып, олардың ұлпаларынан ара ұясы тәрізденген құрылысты тапқан 1(6) . Ол осы ұяларды грек сөзімен «целлюл~ла» - «жасуша» деп атады. Бұл жерде Р, Гук тіршілігін жойған жасушалардың ұяшығын ғана көрген еді.

Жасушаның сыртқы әсерлерге жауабы

Организмдегі тіршілік әрекеттерінің бұзылуы, әр уақытта, тек жасуша қызметінің өзгеруіне байланысты болады да, оның ауруына жеткізеді. Дерт туындатушылық себепшарттарының жасушаға деген әсері тікелей және жанама болуы мүмкін.

Тікелей дерт туындатушылық себепшарттарына мыналар жатады:

Физикалық себепшарттар. Оларға механикалық себепшарттар (жеке молекулалар (ми шайқалысы), субжасушалық құрылымдар, жасушалар, ұлпалар, ағзалар құрылысын және қызметінің бұзылуына жеткізетін соққы, қабу, әртүрлі заттармен жаралану, қысылу, созылу, жыртылу және басқа ықпал жасау) жатады.
Термиялық (қызу) әсерлер. Қызу шамасы (температура) 45-50°С артық болса, ол ақуыздың табиғатын жоғалтуға (денатурация), нуклеин қышқылының құрылымын өзгертуге жеткізеді. Ортаның қызу шамасы бейімделу шегінен төмендесе, алдымен заттек алмасу процесін төмендетеді, кейін төмендетіп қана қоймай, оны толық тоқтатады. -2°С қызу шамасында жасушадағы судың кристалдануы басталады.
Иондау және ұсақ (ультра) күлгін радиация әсері. Алдымен қуат дисбалансы мен молекулалар ыдырауы (бірінші су ыдырайды) . Жасушаның субқұрылымы және өзі қуатты сіңіреді. Радиация әсері нәтижесінде жасуша қуатты қажетті түрде ұқсата алмайды, ол дұрыс пайдалынылмайды да, химиялық байланыстарды, ақуыздарды, майларды, көмірсутегін бұзуға кетеді де, түзілген химиялық радикалдарды қосады. Сонымен жасуша артық қуатты сіңіргендіктен ұсақ күлгін, радиация әсерлерінен зиянды және өте жоғары деңгейдегі улы заттар құрылады.
Осмостық қысымның артуы немесе төмендеуі. Ол жасушаның жарылуына (жасуша іші аса иісшілдік) немесе бүрісіп қалуына (жасушадан тыс аса иісшілдік) жеткізеді.
Жасуша іші аса иісшілдік. Егер де жасуша ішіндегі қоюлық артса, онда қоюлықты теңестіру үшін жасушаға рефлекторлық арқасында сұйықтық жиналып, нәтижесінде жасушаны ісіреді немесе жарады.
Жасушадан тыс аса иісшілдік. Егер де жасушадан тыс сұйықтықта минерал тұздар қоюлығы көп болса, онда жасушадан сұйықтық сыртқа шығады. Ол жасушаның бүрісіп қалуына жеткізеді.
Химиялық (уытты) себепшарттар. Оларға жануарлар мекендейтін ортадағы әртүрлі заттар: қышқылдар, сілтілер, ауыр металдар тұздары, минералды тыңайтқыштар, макро- және микроэлементтердің жетіспеуі немесе молдығы жатады. Тиімділігі организмдегі ферменттер жүйесінің белсенді тежеуінде байқалады.
Биологиялық себепшарттар. Ол жануарлар организміне вирустар, бактериялар, қарапайымдар, ішқұрттар, жәндіктер, саңырауқұлақтар тіршілік әрекеттерінің, әрі жануарлар текті улар (жылан, ара, қан сорғыш жәндіктер) әсері.

Жанама түрдегі дерт туындатушылық себепшарттар әсері: тұтас организм жағдайында алғашқы дерт туындатушылық себепшарт жасуша-нысана мен бірге басқа жасушаларда да өзгерістер тудырады. Бұл өзгерістер жасуша-нысананың қызметтерін бұзады. Сондықтан оны екінші жанама түр деп атайды. Жанама түр бүлінуі: селбестіргіш (медиатор), кіші және үлкен қан айналым шеңберінде оттекпен қаныққан қан айналымының бұзылуы, нейрогуморалді реттеудің бұзылуы, иммундық жағдайлардың өзгеруі, тұрақтылық шамасы параметрлерінің бұзылуы арқылы жүреді.

Себепшарттар жасушаны өте күшті, ұзақ тітіркендірсе, оның қабығы түрлі заттарды өзінен өткізіп, қалыпты қызметін атқармайды. Митохондрийлер бұзылып, жасушаның тыныс алуы бүлінеді. Ол қуатты ферменттер арқылы ыдырау - гликолизден ала бастайды. Сондықтан толық қышқылданбаған өнімдер (сүт қышқылы) жиналады. Жасушада қышқылдану басталып, нәрсіздендіру туғызады. Протеин ыдырауы жүреді. Жасуша құрылымы бұзылады. Ақуыздар ыдырауы аммиак бөлiнуiн, қалыпты күйге қарағанда, 10 есе көбейтедi. Ол жасуша түгiлi бүкiл организмге зиянын тигiзедi. Жасушаға су жиналып, жасуша iсiнедi. Жасушаның мұндай күйiн - жансыздану қасы (паранекроз) деп атайды.

Бұл қайтымды процесс. Тiтiркендiрудi тоқтатса, жасуша қайтадан өз қалпына келе алады, әйтпесе жасуша керi дамиды (дегенерация), өлi еттенедi (некроз) . Егер жасушаның біраз бөлігі өліп, ал жартысы тіршілікте болса, ондай күйді «тіршілік пен өлім арасы» - некробиоз немесе парабиоз деп атайды. Онда жасушалардың биологиялық ырғағы бұзылады да, мына фазалар жүреді: мөлшерлік (провизорлық) фаза-тітіркендіргіштер не қатты, не нашар әсер берсе де, бірдей нәтиже туғызады; әдеттен тыс (парадокс) фаза - нашар әсерге жауап беріледі де, қатты әсерге жауап берілмейді; тежеуіш (тормоз) фаза - онда қандай да болмасын әсер тек бір ғана нәтиже береді - күй тежеуі тереңдейді.

Әр түрлi күйзелiс (дене қызуының көтерiлуi, қуат алмасуына қысым көрсету, вирусты жұқтыру, оттегi, глюкозаның жетiспеуi, тотықтырғыш, химиялық препарат, ауыр металл, басқа зақымданулар) әсерлерiне барлық жасушалар дағдылы реакциямен жауап қайтарады, ол ядроны, цитоплазма құрамбөлiктерiн қамтиды. Бұл реакция негiзiнде тектердiң күрт өзгеруi байқалады. Ол ерекше күйзелiстi қорғау ақуыздарын түзудi күшейтедi.

Жасуша тозуында ДНҚ еселену қасиетiн жоғалтады, тiршiлiк циклiнiң түзiлу алды кезеңi бөгеледi. Бұл әрекеттер белгiсi туралы бiрнеше ғылыми болжамдар бар.

Алғашқысы, жасуша тозуы, ондағы биотүзiлудегi қателiктердiң өте көп жиналу нәтижесi десе, екiншiсi - жасушалар өсу мүмкiншiлiгiн шектеп, организмдi қатерлi iсiктен қорғау жолы деп, үшiншiсi, жасуша тозуы организм көлемiн тұрақтандыру тетiгi болады деуде.

Жасушаның қартаюы мен өлуі

Жасушаның тозу, өлу белгiлерiне, көлемiнiң азаюы, көптеген тұрақты қосындылардың өзгеруi, iрi лизосомалар сақталуының көбеюi, бояутек, май тұрақсыз қосындыларының жиналуы, жарғақша өткiзгiштiгiнiң ұлғаюы, цитолазма мен ядроның көпiршiктенуi жатады.

Жасушаның өлуiнде басты екi түрлi құрылым өзгерiстерi - өлi еттену (nеkrоsis-өлу), физиологиялық (жоспарлы) өлу - апоптоз (грек. арорtоsis-жапырақ тастау) байқалады.

Өлi еттену себепшарттарына - қызудың көтерiлуі (гипертермия) және төмендеуi (гипотермия), оттегiнiң жетпеуi (гипоксия), қан келуінің төмендеуі (ишимия), зат алмасуы, химиялық препарат, механикалық жарақаттану және басқалардың күрт бұзылуы әсерiнен пайда болады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.