Кеңес өкіметінің Қазақстанда күштеп отырықшыландыру және ұжымдастыру іс-шараларын жүзеге асыруы
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Еліміз егемен болып, өз тізгінін қолға ұстап, әлемдік өркениет аясында даму сатысына қадам басқанда өткен тарихымызды саралап, бұрын тиым салынған ақиқатты бүкпесіз айтатын, оған жаңа тұрғыдан баға беретін кезең келгендіктен қарастырылып отырған мәселе өзекті екені күмән тудырмайды. 90-шы жылдардың басында тәуелсіз Қазақстан мемлекеті ерікті қоғам ретінде өз тарихы туралы ақиқатты білуге ерекше ынта қоя білді. Қазақстанның өткені, әсіресе кеңестік даму жолының басты және өзекті мәселелері тарихи ақиқат тұрғысынан қайта қаралып түсіндірілуде. Қазақстан Республикасында тарихи сана сезімнің қалыптасуының тұжырымдамасында Қазақстан тарих ғылымы алдында тарихи iлiм-бiлiмнiң үзiктiлiгi мен бiржақтылығынан мүмкiндiгiнше арыла отырып, өткен тарихымыздың шынайы бейнесiн жасау қажеттiгi айтылған [1].
Кеңес дәуірінде тарихи оқиғаларға, сол кездегі тіршілікке, әділдік пен зорлыққа берілетін баға кесіліп-пішіліп, өңі айналдырылып, өзгертіліп берілгендігі бәрімізге белгілі. Бұл шындықты ашық айтуға зерделеуге тәуелсіздік алған кезден бастап мүмкіндік алдық. Қазіргі кезде өз тарихымызды жан-жақты зерделеп, тәлімінен үйрену, одан сабақ алу келешек үшін маңызды екені сөзсіз. Өткен тарихи оқиғалардың маңыздылығы туралы Жадымызда жатталсын, татулық дәйім сақталсын деген еңбегінде Елбасы Н.Ә. Назарбаев яғни өткенімізді тұтас күйінде, ешқандай боямасыз, қоспасыз, қаз-қалпында қабылдағанымыз ләзім. Ал өткен жылдар шежіресін үнемі әрі бұрмалаусыз зерделеп отырудың жөні бөлек. Мұның өзі өткендегі тәжірибенің жақсысынан үйрену үшін, ескі қателіктерді қаулата бермес үшін, жаманнан жирену үшін қажет, - деп баға берген [2].
Кеңестер Одағында жаппай ұжымдастыру үрдісі басталған кезде көшпелі және жартылай көшпелі шаруалар қожалықтарын жаппай отырықшыландыру мәселесі қоса көтерілді. Қазақстандағы отырықшыландыру ісін бастаған Ф.И. Голощекин бұл іске бірден саяси мазмұн беруге тырысты. Мұның өзі жаңа экономикалық саясат жылдары саяси тұрақтылық орныққан қазақ ауылына саяси дүрбелең туғызатын қауіп болды. Алғашында Республика үкіметі отырықшыландыру аудандарындағы ұжымшарлардың бастапқы түрі жерді бірігіп өңдейтін серіктіктер және малды бірігіп өсіретін серіктіктер болу қажеттігін көрсетті. Шын мәнісіне келгенде отырықшыландыру көрсеткіші төмен болған. Қазақстан басшылығының өзі де отырықшыландыру күшпен, дайындықсыз іске асырылғанын мойындауға мәжбүр болған, сондықтан алғашқы жылдары қателіктер мен қиыншылықтар болды. Шаруға берілген несие ақша да аз болатын. Өз отбасына арнап үй салудың негізгі ауыртпалығы зорлап отырықшыландырылған шаруаның өз мойнына түсті. Сондықтан алғашқы жылдары олар көбінесе жер үйлерге немесе балшықтан, қамыстан салынған лашықтарда тұрды. Алайда партия ұйымдары осының өзін керемет үй беріп тастағандай үлкен жиналыстарда ауыз толтырып айтатын.
Ұжымдастыру мен отырықшылыққа көшіру жылдарында Қазақстанда дәстүрлі мал шаруашылығы күйреп, малынан айырылып, баспанасыз әрі аш қалған қазақтар еріксіз үкімет саясатына бас иді. Сондықтан колхозға мүшелікке жаппай еріксіз кіріп жатты. Алайда отырықшыландырудың алғашқы бесжылдығында орындалмай қалған күрделі міндеттерді Кеңес өкіметі келесі бесжылдықта жүзеге асырды. Отырықшыландыру жылдарында қазақ ауылының мәдени-әлеуметтік жағдайы нашарлап кеткен еді. Аталмыш тақырып осы жақтарымен де өзекті.
Зерттеу жұмысының мақсаты - ХХ ғасырдың 20-шы және 30-жылдардың басындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайын ашып айту.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Кеңес өкіметінің Қазақстанды әлеуметтік-экономикалық және саяси жаңғыртуына тоқталу;
- Қазақстандағы ауыл шаруашылығын ұжымдастыру: Мақсаты мен барысы және салдарын сипаттау;
- Қазақстанның индустрияландыру кезеңіндегі мәселелерін ашып көрсету.
Зерттеу жұмысының нысаны ХХ ғасырдың 20-шы және 30-жылдардың басындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы.
Зерттеу пәні - ХХ ғасырдың бас кезіндегі Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы.
Мәселенің зерттелу деңгейі. ХХ ғасырдың 20-30-шы жылдары Әскери коммунизм, аграрлық реформалар, қазақ шаруаларын жаппай ұжымдастыру және отырықшылыққа көшіру Қазақстан тарих ғылымында едәуір зерттелді. Бұл тақырыпқа арналған көптеген еңбектер, кітаптар, монографиялар жазылып, ғылыми конференциялар өткізілген еді. Ең алғашқылардың бірі болып, осы тақырып бойынша зерттеу жүргізіп, кітап жазған қаламгер М.Б. Вяткин болатын: М.Б. Вяткин [5]. Сонымен қатар басқа да ғалымдардың еңбектері жарық көрді: В.К. Григорьев [8], Чапай Мусин [11], Н.И. Бухарин [15], М.Қ. Қозыбаев, І.М. Қозыбаев [16], Х.Д. Чурин, Ж. Сәрсеков [24], Көкіш Рыспайұлы [26], Т.О. Омарбеков [27], Г.М. Кржижановский [30], Ә.К. Төлентаева [33], Е.С. Қуандық [35], Н.Э. Масанов [36], Ж.Б. Абылхожин [37], Ж.О. Артықбаев [44], Т.Б. Балақаев, Қ.С. Алдажұманов, М.Қ. Қозыбаев, К.Н. Нұрпейісов [46], Қ.С. Қаражан [53], М.Х. Асылбеков, Тұрар Рысқұлов, Мұхамеджан Тынышбаев [54], К.Н. Нұрпейіс, М.Қ. Қозыбаев [61].
ХХ ғасырдың 20-шы және 30-жылдардың басындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы толық дерлік зерттелді деуге болады. Дегенмен әлі де көптеген, зерттеуді қажет ететін мәселелер көп.
Ғалымдар Кеңес үкіметі кезіңдегі халқымыздың жағдайын әлі де зерттеу үстінде. Алайда мемлекеттік саясат ретінде қалай іске асырылды, оның тарихи тамырлары, жалпы әлеуметтік-саяси, мәдени-рухани нәтижелері әлі де болса терең зерттеуді қажет етеді. Оның ақтаңдақ беттерін ашу қысқа мерзімде бітетін іс емес деп ойлаймын.
Зерттеу әдістері: Зерттеу жұмысында қолданылатын негізгі әдістер - тарихи және статистикалық. Осы әдістердің арқасында ХХ ғасырдың 20-шы және 30-жылдардың басындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайын зерттедім. Сонымен қатар зерттеу жұмысында тарихи салыстыру әдістері де кеңінен қолданылды. Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы жайында біраз ақпаратқа қол жеткіздім.
Статистикалық әдісті пайдалана отырып Кеңес үкіметі кезіндегі халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайын және мал санын анықтадым.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен тәжірибелік мәні зерттеу жұмысы барысында ХХ ғасырдың 20-шы және 30-жылдардың басындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы жалпылама түрде зерттелінді. ХХ ғасырдың 20-30-шы жылдарындағы Кеңес өкіметінің Қазақстанды саяси жаңғыртуы, ауыл шаруашылығы, индустрияландыру, аграрлық реформалар, ұжымдастыру, отырықшылыққа көшіру толық бір жүйеге келтіріле отырып, ғалымдардың еңбектері негізінде ХХ ғасырдың 20-шы және 30-жылдардың басындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы мен ерекшеліктері айқындалды.
Дипломдық жұмысты негізгі статистикалық дерек ретінде, білім беру мекемелерінде, кітап жазу барысында және тағы басқа мақсаттарға қолдануға болады.
Диплом жұмысының тәжірибелік базасы Ақмола облысының мемлекеттік мұрағаты, М. Жұмабаев атындағы Ақмола облысының әмбебап ғылыми кітапханасы, Абай Мырзахметов атындағы Көкшетау университетінің кітапханасы.
Зерттеу жұмысының құрылымы: зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда Кеңес өкіметінің Қазақстанды әлеуметтік-экономикалық және саяси жаңғыртуы жайлы баяндалған.
Екінші тарауда Қазақстандағы ауыл шаруашылығын ұжымдастыру: мақсаты, барысы, салдары жайында жазылған.
Үшінші тарауда Қазақстан индустрияландыру кезеңіндегі жағдайы жайында. Атап айтатын болсақ, бұл тарауда индустрияландыру мен сол жылдары атқарылған жұмыстар жайында және солардың нәтижесі баяндалады.
Зерттеу жұмысының нәтижелері қорытындыда айқындалады.
1 КЕҢЕС ӨКІМЕТІНІҢ ҚАЗАҚСТАНДЫ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ САЯСИ ЖАҢҒЫРТУЫ
1.1 Әскери коммунизм және ашаршылық
Азамат соғысы біршама қиындықтармен аяқталуына байланысты үкімет Әскери коммунизм саясатын енгізген еді. Оның мақсаты: Кеңес мемлекетін сыртқы интервенттер мен ішкі жаудан қорғау, елде қатал еңбек тәртібін орнату және Қызыл армияны азық-түлікпен қамтамасыз ету болатын. Сонымен қатар азық-түлік салығы енгізілген болатын. Елдегі байлар мен қарапайым халықтың астығын еш қайтарымсыз алған еді. Халықтың азық-түлігін тәркілеп алуына байланысты, бұхара халық жазықсыздан жазықсыз жапар шеккен еді. Осының салдарынан елді түгелге жуық аштық биледі. Халықтың біраз бөлігі аштан өлді.
Ленин социалистік революцияның стратегиялық мақсатын бүкіл өндіріс құрал-жабдықтарын халық игілігіне берумен байланыстырды. Ф. Энгельс өндіріс құралдарының нақты иесін атап көрсеткен еді. Пролетариаттың билікті басып алуымен, - деп жазды ол, - бәрінен бұрын өндіріс құралы мемлекеттік меншікке айналды [3].
Қазақстанда 300-ден астам өнеркәсіп орны мемлекет меншігіне берілді. Олардың қатарында Спасск мыс балқыту және Шымкент дермене зауыттары, Қырғыз тау-кен өнеркәсібі акционерлік қоғамының қорғасын-мырыш зауыты, Риддер кеніші кәсіпорындары, Екібастұз және Байқоңыр көмір кені орындары, Ембі мұнай кәсіпшіліктері бар.
Ленин Қазан революциясы қарсаңында: Буржуйлардан тартып алынған өндірісі құрал-жабдықтарына бүкілхалықтық демократиялық басқаруды ұйымдастырмайынша капитализмді тізе бүктіру мүмкін емес... - деген болатын. Бүкілхалықтық басшылықты жүзеге асыру мақсатында жұмысшы бақылауы енгізілді, ал елдің экономикасын жоспарлы түрде басқару, оның халық шаруашылығы мен қаржысын бір орталықтан ұйымдастыру үшін кең өкілетті директивалық орган - Халық шаруашылығы Жоғарғы Кеңесі құрылды. Демек, үш басымдық - мемлекет меншігіне алу, орталықтандыру және директивалық жоспарлау экономикалық саясатта мемлекет бағдарын дәл айқындайтын болды [4].
Алайда көп ұзамай мұндай идеология өнеркәсіптің қирауына әкеліп соқтырды. Соңғысы бюджетке түсетін салық түсімдерінің ең маңызды көздерінің бірі болып табылатындықтан, ондағы орасан зор тапшылықты тек станокта басып шығару арқылы ғана жабуға болатын еді.
Өнеркәсіп пен қаржы саласындағы күйзелісті жағдайды 1918 жылдың көктемі мен жазындағы аса ауыр азық-түлік тапшылығын, сондай-ақ енді басталған Азамат соғысын алға тартып, большевиктер ақталуға, тіпті өздері қалаған тауарсыз утопиясын жүзеге асыру жөніндегі экспериментін барынша ұтымды түсіндіруге тырысты. Ол бойынша коммунистік өндіріспен бөлу деп аталатын принципке тікелей көшу жағдайы қарастырылды. Мұндай саясат әскери коммунизм деп аталды. Осы идеологияның ауқымында нарық пен тауар-ақша қатынастарын толықтай тұншықтырумен қатар экономикалық институттар мен ынталандыру тетіктерін экономикадан тыс директивалық-бөлу жүйесімен ауыстыру, өндіріс пен бөлуді орталықтандыру көзделінген болатын. Қарапайым тілмен айтқанда, мұның өзі экономикалық өмірді толықтай билік қыспағында ұстауды, оның барлық саласына бірдей қатаң мемлекеттік бақылау орнатуды, социалистік теңгермешілік әдістің енгізілуін білдіреді.
Мұндай саясат экономикалық организмді сауықтыруға тіптен де ықпал ете алған жоқ, еңбек тиімділігін көтеруге емес, қайта оны құлдыратуға жеткізді, онсыз да соғыс жылдарының ауыртпалығымен күйі қашқан өндірісті онан әрі аздырып-тоздырды. 1920 жылғы өнеркәсіп санағының деректері бойынша Қазақстанда 891 кәсіпорын жұмыс істемеді, жұмысшылардың жылдық саны 1913 жылғы 20 мыңнан 1920 жылы 8 мыңға дейін азайды [5].
Ауыл шаруашылығында әскери коммунизм саясатының жиынтық бейнесі ауыл шаруашылығы өнімдерін дайындаудың салғырттық жүйесі түрінде көрініс тапты. Азық-түлік салғырты жөніндегі большевиктік науқанды селолық кедейлер комитеттері (кедейлер комитеттерінің саны Қазақстанда онша көп болған жоқ) мен шаруалар өндірген өнімдерді (ең бастысы, астықты) революция пайдасына күштеп жинап алатын қарулы жұмысшылар отрядтары жүргізді.
Астыққа мемлекеттік монополия мен салғырт ісі Қазақстанда 1920 жылдан бастап кең көлемде жүзеге асырылды. Осы жылдың басында салғырт (ет салымы) әдісі мал шаруашылығында да кеңінен қолданыла бастады. Мәселен, 1921 жылы Батыс Қазақстанның Орал және Бөкей губернияларында салғыртқа қатысты азық-түлік дайындау органдарының шаруалардың қолындағы малын тартып алуы 120 және 112%-ды құрады. Бұл жоғарғы көрсеткіш партия органдарының осы фактілер туралы берген есептерінде айтылғандай, тіпті де малшылардың революциялық құштарлығымен емес, пролетариат өкілдерінің революциялық қыспағымен түсіндіріледі.
Егін өсіретін шаруашылықтардан астық бір дән де қалдырмастан түгелімен тәркіленді. 1920 жылы мамыр айының ортасында азық-түлік диктатурасын орнату, яғни ауыл шаруашылығы өнімдерін дайындау мен оны бөлуге мемлекет монополиясын орнату туралы жасырын партиялық нұсқау алды. Шаруаның көктемгі тұқым себу науқаны аяқталысымен, Ресей Кеңестік Федеративтік Социалистік Республикасы өкіметі декрет шығарды (1920 жылғы 20 маусымда), сол декретке сәйкес Сібірдің және Қазақстанның соған шектес аумақтарындағы астық өсірушілері әскери тәртіппен астық бастыруға және артық астықтарының барлығын тапсыруға міндеттелді [6].
Осы нұсқау бойынша 1920-1921 жылдардағы азық-түлік дайындау науқанында Сібірдегі аудандардан 110 миллион пұт көлемінде азықтық жем алынды, оның 35 миллион пұты, яғни үштен бірінен астамы Қазақстанның солтүстік-шығыс аудандарының мойнына түскен еді. Және бұл 1920 жылғы астықтың өнімділігі айтарлықтай төмен болған кезде жүзеге асырылды.
Әскери бұйрықты орындауға Халық Комиссарлары Кеңесі Кәсіподақтардың Бүкілодақтық Орталық Кеңесіне қарасты Әскери азық-түлік бюросының 6 мың азық-түлік отрядтарын, 9,3 мың азық-түлік дайындау армияшыларын, Орталық Ресейдің, Мәскеудің, Петроградтың, өнеркәсіпті Оралдың ашыққан губернияларының 20 мың жұмысшылар мен шаруаларды жіберді. Сонымен бірге пролетариат өкілдеріне мынадай нұсқау берілді: Артық астығы бар және оны астық құю пунктеріне тасып апармаған барлық адамдар халық жаулары деп жарияланып, Революциялық сотқа берілсін және кемінде 10 жыл түрмеге отырғызылсын, бүкіл мүлкі тәркіленіп, қоғамнан біржолата қуылсын... (В.И.Ленин) [7].
Батыс Қазақстанда да ақылға сыймайтын тапсырмалар белгіленді. Астық шығып жарытпаған Орал губерниясында 1920 жылы салғырт бойынша 1,5 млн пұт астық тартып алынды, соның салдарынан мұнда азық-түлік тұтыну тапшылығы 2-2,5 миллион пұтқа жеткен болатын. Қазақстанның барлық аймағындағы жағдай осындай еді. Елдің әр түрлі өңірлеріндегі азық-түлік жағдайы туралы жазбасында Лениннің Қазақстанға сілтеме жасай отырып: Астық шаруалардан түгелімен сыпырылып алынды. Түк қалған жоқ... деуі тегін емес. Рас бұл арада ... көсем сұрақ белгісін қояды, шамасы күдіктеніп, мүмкін ұраларды тағы бір сүзіп шығуға болмас па екен деді ме екен [8]?
Соғыс жылдарының салдары, осы кезге тап келген табиғат ауыртпалығы және ұтымсыз экономикалық саясат ауыл шаруашылығында жаппай сипаттағы қирап, құлдару үрдісін тудырды. Егіс алқабы 1914 жыл мен 1922 жыл аралығында 2 еседен астамға (3,6 миллион десятинадан 1,6 десятинаға дейін) қысқарды, астықтың жалпы өнімі 3 еседен астам азайды.
1 кесте - 1920 жылдың күзіндегі мемлекеттік және нарықтық баға
№
Тауар түрі
Мемлекеттік баға, пұтсом
Нарықтық баға, пұтсом
1
2
3
4
5
6
7
8
Картоп
Ұн
Орамжапырақ (капуста)
Ет
Күріш
Шөп
Үйрек (саны)
Қаз (саны)
60-80
-
-
400
360
86
-
-
800
1200
4000-5000
400-600
4000
-
700-800
1000-1200
Ескерту - [Сборник статистических сведений о движении населения, скота и урожаев по КССР с 1880 по 1922 гг - Оренбург: Оренполигр, №5, 1925. - С.68-69]
Мал шаруашылығы саласы да өте ауыр жағдайда қалды. 1914 жылдан 1922 жылға дейін ірі қара малдың саны 2,1 млн басқа, жылқы 2 млн басқа, қой-ешкі 6,5 млн басқа дерлік және түйе 300 экономикалық салдары күйзеліске ұшыраған Батыс Қазақстан (Орынбор губерниясы, Ақтөбе облысы, Бөкей Ордасы) өңірі мен Ақмола облысының бір бөлігін де апатты азық-түлік жағдайына әкеп соқтырды. Бұл өңірлерде егіс алқабы 1917 жыл мен 1921 жыл аралығында 55%-ға дейін қысқарды (бір шаруашылықта орта есеппен 5,5 десятинадан 2,7 десятинаға дейін). Өңірде азық-түлік тұтыну тапшылығы 10,7 миллион пұт құрады. 1,4 миллион адам аштықтан қырылу шегіне жетті [9].
Аш адамдарға көмек көрсетудің қолға алынуына қарамастан (тек америкалық көмек ұйымының өзі Батыс Қазақстанда көптеген адамдарды, ең алдымен балаларды құтқарып алды, оларға асханалар мен жүрек жалғайтын пунктер ашты) осындай төбе құйқанды шымырлататын апаттан мыңдаған, тіпті он мыңдаған адам құтыла алмады [10].
Мемлекеттің күштеу саясаты ауылдар мен деревняларда наразылықты одан әрі өршітті. Тұтас алғанда кейбір жағдайларда билік орындары жүргізген әкімшілік террорға өштесу, ашық бүлікке және шаруалар тарапынан қарулы қарсылыққа ұласқан болатын. 1920 жылы Қазақстанның көптеген өңірлерінде Коммунистерсіз кеңестер үшін, Азық-түлік салғырты жойылсын!, Коммунистік азық-түлік диктатурасы жойылсын! деп ұран тастаған көтерілісшілер шеруі бұрқ етті. Көтеріліске шыққан шаруалар мұнда отрядтар мен көтерілісшілер армияларын құрды. 1920 жылы Семей облысы мен Павлодар уезінде большевиктерге ірі қарсы наразылықтар мен шерулер ұйымдастырылып, олар 10 мың адамдық Көтерілісші халық армиясы бақылауында болды. 1921 жылғы ақпанда Сібір шаруалары одағы бастаған көтеріліс Батыс Сібір өңірі мен Солтүстік Қазақстан аудандарын қамтыды: оған қатысушылар саны 30 мың адамға жетті. Көтерілісшілер уақытша болса да Петропавл және Көкшетау қалаларын басып алды. Қостанай губерниясы аумағында сан жағынан айтарлықтай қомақты Шаруалардың жасыл армиясы әрекет етті, бұрыңғы Ресейдің қызылшпуалар армиясы дивизиясының командирі А. Сапожков басқарған, өздерін Әділетті қызыл армия деп атаған қарулы отрядтар Батыс Қазақстанда бүлік шығарды. Аштықтан-ашық бас көтеріп, шаруалардың қарулы қарсылығына ұласқан наразылықтар Қазақстанның басқа губернияларына да таралды.
Осы қимылдардың бәрін билік аяусыз қанға бояп басты және кейін Бүкілодақтық Төтенше жағдайлар жөніндегі комиссияның өз есептерінде ол банды-кулактардың әрекеті ретінде бағаланды. Осыған орай, атап өткен жөн, шынында да көтерілісшілермен айқын қылмысты элементтердің де ауыз жаласқаны жиі кездесті, сондай-ақ бірқатар жағдайларда өзінің стихиялы бүліктік сипаты бойынша тұйыққа тіреліп, адамдарды әбден ашу-ызаға булықтырған шаруалар қарсылығы мүлдем ақтауға болмайтын қатыгез әрекеттерге ұласты. Дегенмен мынаны да мойындау керек: көтерілістердің әлеуметтік негізгі жаппай сипатта және шаруаларға ғана тән болды, ал оның себебі ауылдың тауар өндірушілерін барып тұрған қаталдықпен кемсіткен әскери коммунизм саясатына деген ащы наразылықта еді.
Азық-түлік майданың ашып және оны орындауға қарулы азық-түлік армиясын аттандыра отырып, Кеңес үкіметі шағын азаматтық соғыспен құтылды, осылайша әскери жағынан ұтқанмен, саяси жағынан ұтылды.
Сөйтіп, 20-жылдардың басында Қазақстанда қалыптасқан жағдай елді қамтыған экономикалық және саяси дағдарыстың жалпы бейнесін ашып көрсетті. Бұл арада да, барлық жердегі сияқты экономикалық қатынастарды қалпына келтіру, жаңа шаруашылық саясатына көшу қажеттігі айқын көрінді. Оның үстіне большевиктер әскери коммунизм саясаты уақытша, азаматтық соғыс жағдайында амалсыз жүргізілген саясат деп үнемі сендіргенмен, ол аяқталғаннан кейін де тікелей таза социалистік формаға көшу, таза социалистік теңгермешілік бағытын одан әрі жалғастыра берді.
Бұдан баяғы сол экономиканы өктемдікпен мемлекет билігіне алу және оның барлық буындарына, өзінің мән бойынша милитарландырылған басқару әдісін қолдану саясаты айқын көрінеді.
Ірі және орташа өнеркәсіпті барынша қоғамдастырумен шектеліп қоймай, Бүкілодақтық халық шаруашылығы кеңесі 1920 жылдың аяғында, ұсақ қолөнер шеберханаларын қоса алғанда, шағын өнеркәсіп орындарын (жұмысшыларының саны 10-нан немесе 5-тен асатын, бірақ механикалық двигателі бар) мемлекет меншігіне алуды жүзеге асыру үшін қатаң мерзім (бір ай ішінде) көрсетілген нұсқау шығарды. Іле-шала әлі қаз тұрып үлгермеген шағын кәсіпкерлік үшін нақ төбеден ұрғандай осы нұсқау соғыстағыдай тездікпен, соғыстағыдай жігермен, соғыстағыдай тәртіпен (Лениннің сөзімен айтқанда) жүзеге асырыла бастады.
Экономикадан тыс директивалы-бөлу жүйесін кеңейтуге 1920 жылдың соңы мен 1921 жылдың басында Кеңес өкіметі шығарған коммуналдық (пәтерге, электр жарығына және тағы басқалары) қызмет көрсету төлемдерінің күшін жою туралы, халыққа тамақты және көпшілік қолды тауарларды тегін беру туралы декреттер де қызмет етті.
Еңбекке ынталандыру ретінде ақшалай жалақы емес, оның орнына коммуналдық қызмет, транспорт, киім, аяқ киім, азық-түлік тағы басқалар үшін карточкалық паек беріле бастады. Еңбектің денеге күш түсіретін ауыртпалығы бойынша оның нормасы, бұл ретте оның шекті мөлшері жіктелместен, үш салмаққа бөлінді. Осыған жатқызылған, мысалы, паекпен жабдықтаудың 3-санатындағылар, олар жұмысты саналы түрде атқарды ма, кәсіби шеберлігі жоғары ма, жоқ әлде керісінше ме, оған қарамастан көшке ергеннің баршасы бірдей сыйлық алған болатын, яғни еңбек өнімділігіне ынталандырылмады, олардың көрсеткіштері теңдестірілген мәнде ескерусіз қалды.
Паекті бөлу кезінде басты назар елдегі материалдық ресурстардың барынша шектеулігіне аударылды. Осы ретте мұны азық-түлік паегі туралы декретке байланысты В. Лениннің мына жазбасы дәл сипаттай алады. Бұл арада атап айтқанда былай деп анық жазылған болатын: Өнеркәсіпті емес қалалардың кеңестік кәсіпорындар мен мекемелерде жұмыс істемейтін адамдарды айқын бөліп шығарамыз, оларға берілетін паекті қысқарту керек (не өз бақшанды күтіп-бақ, не кеңес кісіпорындарына немесе кеңес мекемелеріне жұмыс істеуге бар). Кімде-кім кеңестік кәсіпорындарда, не кеңес мекемелерінде жұмыс істемесе, біз оларды асырап отырмаймыз деп көрсетеді [11].
Дегенмен, азық-түлікпен жабдықтау саласында мемлекеттік бақылаудың аса қырағылығына және таптық рухтағы большевиктік ұтымдылыққа қарамастан, мемлекеттің жабдықтауына көшірілген халық контингенті тез қарқынмен өсті (1920 жылы мемлекет бағамында 38 миллион адам болды). Бұл жағдай шаруалардан алынатын азық-түлік салғыртының одан әрі өсірілуіне алып келді, күн сайын ұлғайып бара жатқан тұтыну қажеттілігіне ілесу мүмкін болмады. Соның нәтижесінде, Ресей Коммунистік (большевиктер) партиясы Х съезінде атап көрсетілгендей, жұмысшының азық-түлік нормасы ең төменгі күнкөріс деңгейінен 2 еседен астам төмен құлдырады.
Мемлекеттің халықты азық-түлікпен жабдықтауға қабілетсіздігі (тіпті ең төмен әркімге бір паектен принципі бойынша) большевиктер көсемдері қатарынан утопиялық идеяларға көбірек ұрынған радикалдарды шығарды. Мәселен, Ресей Коммунистік (большевиктер) партиясы комитетінің 1920 жылғы қаңтардағы отырысында сөйлеген сөзінде Л. Троцкий партиялас жолдастары алдында мынадай оймен бөлісті: Адам бойындағы азық-түлік табуға кететін қуаттың 80%-ы туралы мен айтқан қағиданы түбірімен өзгерту қажет. Тамақты қоғамдық тамақтану орындарында ішуіміз керек дегенді теріске шығаруға болмайды, яғни Орталық Атқару Комитеті төрағасынан бастап ең жас жұмысшыға дейін, бізде есепте тұрған кеңес қызметкерлері зауыттар мен мекемелердегі қоғамдық асханаларда тамақтандырылуы тиіс. Бұл тек 80%-ы паек табуы үшін жасалатын жеке жағдайларды үнемдеу шарасы ғана емес, сонымен бірге еңбек арқылы қоғамдық тәрбиелеудің мықты мектебі де болар еді. Біздің бүкіл жағдайымыздан туындайтын спартандық тәріздес салтты енгізуіміз қажет. Біріншіден, жұмысқа келмей қалу деген мүлдем дерлік жойылады. Үстел басында қоғамдық пікір қалыптасады. Кім жұмысқа шықпай қалады, ол тамақтан айырылады [12]. Сөйтіп тіпті физиологиялық функциялардың өзін қоғамдастыру туралы мәселе күн тәртібіне қойылды.
Отынға төленетін коммуналдық ақы да жойылды, басқа да елеулі факторлармен бірге (соғыстан кейінгі күйзеліс) отын дағдарысы күшейді, бірқатар мұнай мен көмір кәсіпшіліктерінің (Доссор, Ембі, Екібастұз, Қарағанды) қалпына келтірілгеніне қарамастан, отын дағдарысы сол қалпында сақталды.
Оны шешуге талпыныс үйреншікті әдістерге: 18 жастан 45 жасқа дейінгі адамдарды жаппай жұмысқа тарту (нақ осындай жолмен Семей облысында отындық ағаш, Перовскіде сексеуіл, Гурьев уезінде қамыс пен тезек әзірленді), қала халқын отын майданына жұмылдыру, елдегі барлық көлікті отын тасуға жегу (осындай шарадан кейін Ақтөбе губерниясы уездерінің бірінде шаруалардан тартып алынған барлық арбалар мүлдем жарамсыз болып қалған) әдісіне сүйенді.
Кеңес өкіметі азық-түлік армияларымен (адам саны 80 мыңға дейін) бірге, шаруашылық мәселелерін әскери жолмен шешудің құралы қызметін атқарған еңбек армиясы деп аталғандарға (армия, батальон, майдан, ұрыс, әскери-жедел міндеттер және тағы басқа терминдер осыдан кеп шықты) да үлкен үміт артты.
Бірінші Революциялық Еңбек армиясы Л. Троцкийдің тікелей нұсқауымен Шығыс майданың 3-Орал армиясы негізінде 1920 жылдың қаңтарында құрылды. Осы армияға берген өзінің бұйрығында Л.Троцкий оның міндетін: ...Армияның қолбасшысынан бастап қатардағы ең жас солдатына дейін алдында қарапайым, бірақ белгілі бір міндет - отын жару, астық дайындау, отындық ағаш пен астықты темір жолға тасып жеткізу міндеттері тұрғанын есінде сақтауы тиіс деп атап көрсетті [13].
Л. Троцкий бұл арада армиядағы еңбек өнімділігі деңгейінің төмендігіне қатты қынжылыс білдірді, осыған байланысты бастықтар бөлімдерге олардың командирлері мен комиссарлары арқылы белгілі бір сабақ үйретеді, ал сабақ үйренбесе командалық және комиссарлық құрамды жауапкершілікке тарту қажеттігін ескертті. Троцкийдің ұстанар сенімді әдісі тәубесіне келтірудің қатал жолы - ату екендігін еске алсақ, қуғын-сүргіннің ауқымды табиғатын көз алдымызға елестетуге болады.
Еңбек және Қорғаныс Кеңесінің В. Ленин қол қойған қаулысымен (1920 жылғы сәуір) Еділ бойы округі мен Түркістан майданы бөлімдері негізінде Екінші Революциялық Еңбек армиясы құрылды. Оған да отындық ағаш пен азық-түлік дайындау, ауылшаруашылық жұмыстарын жүргізу, халықты еңбекке жұмылдыру және күш-көлік арбаларын ұйымдастыру және тағы басқалары тапсырылды. Алайда оның ең басты міндеті ретінде Александров Гай-Ембі теміржолын тарту белгіленді (Орал-Ембі мұнайлы ауданы бұл кезде сұйық отын алынатын бірден-бір кен көзі болатын; осында орталыққа тасып жеткізілетін 10 миллион пұттан 14 миллион пұтқа дейін мұнай жинақталған болатын).
Бұл арада Ембі мұнай құбырын салуға және ондағы мұнай қорын тасуға өкіметтің жұмылдыруымен тартылған бүкіл халықтың да еңбек армиясының жауынгерлері бастан кешкен жағдайға тап болғанын айтқан жөн. Халық Комиссарлары Кеңесінің қаулысымен (әрине, Ленин рұқсат еткен) мұнайды күш-көлік арбамен жеткізуді ұйымдастыру бағытында жұмыс істейтін барлық адамдарды тұрақты әскери қызметке тартылғандар деп есептеу жүктелді, барлық жұмысшылар мен қызметкерлер сияқты мұнай құбырын салуға тартылғандар... жұмылдырылғандар болып табылады деп есептелді (1920 жылғы сәуір). Демек, Еңбек және Қорғаныс Кеңесінің Сібірдің, Түркістанның және шалғайдағы басқа да өңірлердің орыс емес азаматтарын Қызыл Армия қатарына шақыру туралы қаулысына (1920 жылғы мамыр) (әр түрлі шовинистер бұған қарсы шығып, мұның практикаға енгізілуінің айтарлықтай қиын болғанын байқаймыз) дейін де Орал-Ембі мұнайлы ауданымен іргелес аймақта тұратын қазақ тұрғындары тұрақты әскери қызметке (бүгінгі түсінікпен айтқанда шағымдану арқылы, құрылыс батальонына) өз еріктерінен тыс тартылды.
Мемлекеттін өктемдігі қызметі ауыл шаруашылығында да кең етек алды. Өкімет аграрлық өнімдерді дайындаудың барлық түрлеріне (жүннен жылқы қылына дейін) орнатылған қатаң монополияға да толық қанағаттанбады. Шаруа шаруашылықтар саласына командалық қол сұғу басталды. Тұқым себу, жер өңдеу, астық жинау және тағы басқалары сияқты таза өндірістік жұмыстар мемлекеттің бақылауына көшті. Сөз жоқ, әзірге шаруа меншік иесі болып тұрғанда және жеке шаруашылығын жүргізіп отырғанда, оның үйрешікті тіршілігіне бақылау жасау оңайға түскен жоқ еді, өйткені шаруашылық жүргізуші субъектінің әрекеттерін тек экономикаға негіздеу тетігін енгізу арқылы ғана тиімді болатын. Алайда большевиктер бұл арада да мемлекеттің күшіне сенді, оның үстіне ол ала алмайтын ешқандай қамал жоқтығын (И. Сталин) талай рет алға тартып, пролетариат диктатурасы ретінде өзін даралап көрсетуін жалғастыра берді. Көп ұзамай тұқым себуші комитеттер үлгісіндегі әр түрлі құрылымдар (әр түрлі аумақтық деңгейдегі тұқым себуші комитеттер) құрыла бастады, тұқым себу мен астық бастырудың, астық салғыртының және тағы басқа мемлекеттік жоспарлары бекітілетін болды. Шаруаға тұқымды қашан себуге, қашан жинап алуға және астықты қайда тапсыруға Адам ата мен Хауа ана заманынан бергі кезеңде, шамасы, тұңғыш рет Кеңес елінде бұйрық берілген болар. Кеңес өкіметі нақ осындай өнеге көрсетті. Қазақстанның ауылдары мен деревнялары мемлекеттік өктемсудің иіріміне бата берді. Шенеуніктер іс жүзінде тұқым себу апталығы, астық бастырудың қызыл онкүндігі сияқты таусылып болмайтын террорлық әрекеттер ұйымдастырып, ауылдар мен деревняларды аграрлық майданның құрсауына алды.
Қоғамның перманентті революциялық серпілісі мен бұқара халықтың ынта-жігеріне назар аударуды көздейтін осындай барлық идеологиялық іс-шараларды халық іштей жеккөрінушілікпен қабылдады. Алайда миссионерлер ізінше жазалаушылар келер дейтіннің өзі болды да шықты. Бұрықты тыңдамағандар дереу қатаң жазаланды. Қорқыныш шаруаның бойын билеп алды, оның шаруашылық жүргізуге деген ынтасы судай басылды. Ацылдар мен қыстақтар өз өмірін мемлекеттік кабинеттерде регламенттелген тәртіппен құратын болды. Оның есесіне шенеуніктерге тұқым себу, астық бастыру, басқа да азық-түлік салғырттарын орындау туралы әр түрлі есептер жазу жұмыстары көбейді. Етек алған науқандар туралы аз да болса түсінік қалыптастыру үшін оның кейбір мысалдарын келтіре кетейік.
Алматы уездік тұқым себу комитетінің уәкілетті өкілі өз рапортында дән ризашылықпен былай деп жазды: Тұқым себу комитеті ұйымдастырылған күннен бастап жұмыс қызу жүргізілді және тұқым себу науқанына дайындық басталды. Халық 10-15 және 20 аула бойынша бірікті. Қолданыстағы және жылжымайтын мүлік, еңбекке жарамды күштер мен тұқым есепке алынды, ұсталарды, ағаш шеберлері мен доңғалақ жөндеушілерді жұмылдыру болыстар бойынша өткізілді, жұмылдыру бойыншы болыс тұрғындарына арналған мүліктерді түзету жұмысы қолға алынды, ал болыс тұрғындары болса өздеріне бөлінген алқаптарға тұқым себілді. Болыс тұрғындары кеңседегі жұмысына байланысты тиісті тұқымдарын себуге мүмкіндігі болмаған барлық қызметшілерге арналған алқаптарға да тұқым септі.
Жетісу облыстық комитетінің тезистерінде былай деп көрсетілді: ...Біз алқаптағы барлық астықты жинап алуға, оның бәрін уақытында, кешіктірмей 100% бастыруға, күздік дақылдарды облыстық тұқым себу комитетінің тапсырмасы бойынша, барлығын салғыртқа сәйкес 100% себуге міндеттіміз. ...Осы үлкен үш тапсырманың бәрін бірдей ойдағыдай орындау үшін.., облыстық комитеттің қаулысымен барлық облыс бойынша азық-түлік айлықтары жарияланды, яғни облыстағы бүкіл өндіргіш күш, адамдар, көлік күші, сондай-ақ бүкіл жылжымайтын жиын-терім материалдары тұқым себу науқаны уақытында жүргізілуі үшін және күзде алқапта (алқаптың тіпті де ұжымдық шаруашылықтікі емес, олардың нақты иесі бар екенін, бәрін де солар үшін облыстық комитеттің дағарадай мекемелерінде отырғандар шешетінін көреміз) бірде-бір масақ қалмайтындай етіп толық пайдаланылуы тиіс. Дәл осы жерде де шаруаны қалай жұмыс істеуге үйретеді: Астық екі рет тасымалданбасын (әуелі шөмелеге, содан кейін қырманға), бірден қырманға жеткізілсін, астықтың ысырабын азайтындар, құрғақ дән таза бастырылады, ол ысырапты үнемдеуге көмектеседі [14].
Пролетариат диктатурасы дегеніміз қанаушы тапты жаншу құралы ұранымен большевиктер халықтың бүкіл тобын езіп-жаншитын машинасын іске қосты. Егер халықтың бір тобы үшін мемлекет олардан экономикалық қатынастардың бүкіл құрылымдары мен меншігін тартып алуы арқылы көзсіз басыну объектісі болып шыға келсе, басқалары экономикадан тыс мәжбүрлеудің (жалпыға бірдей еңбек ету борышы, еңбекке жаппай жұмылдыру және тағы басқалардың) құрбандығына айналды. Пролетарлық мемлекеттің қалыптасып келе жатқан әлеуметтік әділетсіздігі туралы коммунистік партияның теоретигтерінің бірі Н.И. Бухарин былай деп жазды: Пролетарлық мәжбүрлеу өзінің бүкіл болмысы бойынша, атып тастаудан бастап еңбекке деген борышын сездіруге дейін... азаматтың қанын сығып алу болып табылады Әлеуметтік-таптық әділеттік қоғам орнату үшін шеберханалар ретінде Төтенше комиссияның түрмелері, азаптау лагерьлері мен шет-шегі жоқ далиған еңбек майдандары қызмет етті.
Мұқтаждық пен қасіретті бүкіл халық сезінді (әрине, партия-кеңес қызметкерлерінен басқа) - мұның өзі большевиктік теңдіктің мәнін іс жүзінде түсінудің алғашқы нәтижесі еді. Мемлекет еркіндік патшалығының алтын қақпасына апаратын жолды өз кезегінде оған деген өшпенділік, ашу-ыза, кек, жеккөрушілікпен жауып тастады. Аса мәртебелі жұмысшы табы қоғамның жасампаздық рөлі мен мәртебесі, оның әлеуметтік артықшылығы жайлы большевиктер ұрандатумен болды, содан кейін оны өзінің билік етуші мүддесі мен мақсаттарына пайдаланды.
Большевиктік насихат қоғамды әр түрлі әлеуметтік жікке бөліп, олардың арасындағы алауыздықты өршітті. Мәселен, орақ пен балғаның біртұтас және мызғымас одағы ретінде өзінің таптық көзқарасының дұрыстығына берік сенген жұмысшы, солдат және еңбекші шаруалар мемлекеті отындық ағаш дайындауға және басқа да ауыр қара жұмыстарға буржуазиялық интеллигенцияны салып қойды. Соның нәтижесінде оның көптеген өкілдері моральдық террорға шыдай алмай Отанын тастап кетті. Кедей-бай, Кеңес өкіметіне шын берілген немесе қарсы, белсенді немесе енжар принциптері бойынша әлеуметтік топтар ішіне бөліну мен ажырасу рухы себілді, мұның өзі аз да болса сақталып келе жатқан топаралық тұрақтылық пен тепе-теңдікті тас-талқан етті, дәстүрлі ынтымақты-топтасқан қатынастардың аражігін ашып жіберді.
Революциялық батылдықпен экономикалық заңдылықтарды белден басып, мейлінше тиімсіз нарықтық емес даму жолын қолдан жасап, тауар-ақша қатынастары мен сауда-саттық факторларын көзге ілмей, мөйтіп елдің экономикалық өмірін ортағасырлық томаға-тұйық натуралды шаруашылыққа оралтып, большевиктер тауарсыз утопияны іс жүзіндегі мемлекеттік саясат деңгейіне көтерді. Қоғам осы тәжірибесі үшін қатты зардап шекті (оның біріншісіне ұқсас келесі көрінісі - ұжымдастырудан кейін елдің адымын алпыс жыл бойы тұсады және алғашқысынан көп құрбандыққа ұшыратты).
Алайда өкімет халық алдында қандай да бір өкініш білдірген жоқ. Тек партия жиналыстарында қалайда жақсы және тез ақтаруға тырыстық, коммунизмге даңғыл жол жоқ, құрбандықсыз революция болмайды (жарқын болашақ үшін құрбандықтың қайсысына болсын төзуге шақырған большевиктік даулықпа ұранды кеңес халқының бүкіл ұрпағы үнсіз мойындады) деген сияқты ақталу сипатындағы сөздер айтылды. Ленин: Біз тиянақтап есептеп алмастан, ұсақ шаруалы елде өндірісті қайта құрып, дамытуды және өнімді бөлуді пролетарлық мемлекеттің тікелей жарлықтары арқылы коммунистік тұрғыдан жолға қоймақшы болдық, немесе солай деп жорамалдадық деп жазды [15].
1921-1922 жылдардағы ашаршылық. Азамат соғысы қазақ халқына, сонымен қатар Қазақстанның көп ұлтты еңбекшілеріне сансыз көп қайғы-қасірет әкелді. Демографиялық жағдайда келеңсіз өзгерістер болды. Мал саны күрт азайып кетті. Соғыс қимылдары өңірінде қалған ауыл және село тұрғындары материалдық жоқшылыққа ұшырады. Шаруалар қоғамның байлығын өндіруден қалыс қалды. Көптеген ауыл халқы мекендеген жерлерін тастап сонымен қатар көшіп кетуге мәжбүр болды. Қатыгездік пен зорлық-зомбылықтың күшейтілуі үрей және ертеңгі күнге сенімсіздік ахуалын туғызды. Солай болғанымен, азамат соғысы жағдайында Қазақстан еңбекшілері күйзеліске, ашаршылыққа қарсы одан әрі жанқиярлықпен күресе берді [16].
Азамат соғысы аяқталғаннан кейін Кеңестер елін тағы бір ауыр сынақ күтіп тұрды. 1921-1922 жылдардағы ұзаққа созылған қарсыз қыс жауынсыз жазға ұласты. Қыста қардың, көктем мен жазда жауынның болмауы қатты құрғақшылықты, оның салдары ашаршылық нәубетін әкелді. 1921 жылдың жазында ол елдің көптеген өңірлерін, әсіресе Еділ бойы аудандарын жайлады. 1921 жылдың күзіне қарай бүкіл ел бойынша 20 миллионнан астам адам аштыққа ұшырады. 1921 жылғы қуаңшылық пен жұттың салдарынан халық шаруашылығы ХIX ғасырдың аяғында дейін кері кетті. Шаруа шаруашылықтарының саны қысқарды, егіс көлемі 3,3 миллион десятинадан 1,6 миллион десятинаға дейін, ал мал басы 13,1 миллионнан 7,3 миллионға дейін кеміді, әсіресе қой мен жылқы күрт азайып кетті [17].
Етек алған ашаршылыққа байланысты Ресей коммунистік (большевиктер) партиясы Орталық Комитеті 1921 жылғы 17 шілдеде партияның барлық мүшелеріне арнайы үндеу жолдады. Ашаршылық, - делінді үндеуде, - тек құрғақшылықтың нәтижесі емес, оның себебі аграрлық сектордың артта қалуында, ауыл шаруашылық білімі деңгейінің төмендігінде, ауыпалы егіс нысандарының ескілігінде, бұл және соғыс пен әскери қоршаудың, сондай-ақ помещиктер мен капиталистердің және олардың итаршыларының бізге қарсы күресінің бәсеңсімей отырғанының да салдары [18]. Партия құжаттарында көрсетілген себептермен бірге, жаппай ашаршылық Кеңес өкіметі қатаң жүргізген, халық шаруашылығына, әсіресе ауыл шаруашылығы саласына қатты соққы болып тиген әскери коммунизм саясатының нәтижесіндегі төтенше экономикалық жағдайларға да байланысты туындады.
Қазақстанның көпшілік аудандары етек жайған ашаршылық құрсауында қалды. Орал, Орынбор, Қостанай, Бөкей, Ақтөбе губернияларында себілген астық қатты құрғақшылықтан шықпай қалды, шыққандары жазғы ыстықта қурап қалды. Мал өсірумен айналысатын көшпелі және жартылай көшпелі аудандардағы жайылымдар мен шабындықтар толықтай күйіп кетті. Оның үстіне 1920-1921 жылдардағы ұзаққа созылған қатал қыс Торғай уезінде малдың жаппай қырылуына әкеп соқты. Шұбалаң, Майқара, Сарықопа және басқа болыстар да зардап шекті. Ашаршылық құрбандарының, аштан өлгендердің саны күн сайын көбейе берді.
Ашаршылық отырықшы аймақтарды да қамтыды. 1921 жылғы ақпан-наурыз айларында Қостанай губерниясындағы Исаев-Дедов аудандық кеңесі атқару комитетінің Қазақ Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы Халық Комиссарлары Кеңесіне жолдаған есебінде аудан тұрғындарының аш екендігі, сондай-ақ жекелеген ауылдардың наразылық білдіріп жатқаны туралы айтылды. Бірқатар аймақтарда шаруалар арасынан мемлекеттік тапсырыс бойынша жиналған астықты рұқсатсыз бөліп алған фактілері атап көрсетілді. Мәселен, Дмитриев селосының екі жүзге жуық әйелі көршілес кенттерден қосылған әйелдермен бірге жиналған астықты Орынбор астық қоймасына тапсыруға ашық қарсылық білдірді, егер сіздер жиналған астықты әкететін болсаңыздар біз аштан қырыламыз деген ұранмен шықты. Ал Васильев селосының тұрғындары кәдімгі күн сайынғы таңғы жиында шіркеу қоңырауымен бір мезгілде бір үзім нан мен мал азығы төңірегінде қызу айтыс ұйымдастырылды. Олар кеңестердің жергілікті өкілдерін: бізге астық беріңіздер, әйтпесе біз аштан қырыламыз деген айқаймен қарсы алды. Никольск селосының тұрғындары, сол кезде көктемгі дән себу науқанына әзірленген тұқымдық астықты рұқсатсыз өзара бөліп алды.
1921 жылғы тамыздан бастап Орынбор, Ақтөбе, Бөкей, Орал және Қостанай губерниялары аштықтан зардап шеккен аймақтардың тізіміне ресми түрде енгізілді. 1921 жылдың күзіне қарай Қазақ Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасының жеті губерниясының бесеуі: Орынбор, Ақтөбе, Бөкей, Орал және Қостанай губерниялары (Түркістан Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасының құрамындағы Сырдария, Жетісу губернияларын қоспағанда) және Адай уезінің тұрғындары аштыққа ұрынды. Ашаршылық 1 558 927 тұрғындары бар 1 048 100 шаршы метр аумақты қамтыды.
2 кесте - 1921 жылдың қарашасына қарай губерниялар бойынша ашыққандар саны төмендегідей болады
Губерниялар
Статистика басқармасының деректері бойынша
Әр түрлі көздерден алынған деректер бойынша
Орынбор
Қостанай
Орал
Ақтөбе
Бөкей
БАРЛЫҒЫ
387 500
264 900
384 900
296 100
176 500
1 508 900
444 786
254 816
400 000
359 325
100 000
1 558 927
Ескерту - [Асылбек Ғ. Қазақ Республикасындағы аштықтың ауданы -А.: Қызыл Қазақстан, №4, 1922. - 91 б]
Аштықпен бірге сүзек, тырысқақ, оба, діңгене және басқа аурулар да қатар келді. Жұқпалы аурулармен ауырған адамдардың саны республиканың емдеу мекемелерінің мүмкіндіктерінен едәуір асып кетті. Аштық пен қайыршылық күй, эпидемия, ауруханалардың жетіспеуі, осының бәрі аурулар арасындағы өлімнің санын көбейтіп жіберді. Мысалы, Қостанай губерниясында аштар мен аурулардың 75%-ға жуығы көз жұмды. Республиканың Денсаулық сақтау халық комиссариатының деректері бойынша Орынбор, Орал, Ақмола және Ақтөбе губернияларында 1921 жылдың 1 қарашасы мен 1922 жылдың 1 шілдесі аралығында 37 657 адам ашаршылық құрбаны болды [19]. Ашаршылық Қазақстанның басқа аймақтарын да айналып өткен жоқ. Сол кезде Тарғын-Бөкей губерниялық кеңесі атқару комитетінің төрағасы қызметін атқарған Х.Д. Чурин өз естелігінде: 1921-1922 жылдардың қысында уезд орталығы болған кенттің көшелерінде біз таңғы сағат 5-6-ларда кейде ондаған адам өліктерін жинайтынбыз деп жазды [20]. Ата-анасы көз жұмып, қарусыз қалған балалардың күн сайын 50-60-ын жергілікті өкімет органдары балалар үйлеріне бөлді. Егер 1921 жылғы 1 желтоқсандағы деректер бойынша қараусыз қалған аш-жалаңаш балалар саны Қазақ Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы деректері бойынша 128 000 болса, осы жылдың соңында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Еліміз егемен болып, өз тізгінін қолға ұстап, әлемдік өркениет аясында даму сатысына қадам басқанда өткен тарихымызды саралап, бұрын тиым салынған ақиқатты бүкпесіз айтатын, оған жаңа тұрғыдан баға беретін кезең келгендіктен қарастырылып отырған мәселе өзекті екені күмән тудырмайды. 90-шы жылдардың басында тәуелсіз Қазақстан мемлекеті ерікті қоғам ретінде өз тарихы туралы ақиқатты білуге ерекше ынта қоя білді. Қазақстанның өткені, әсіресе кеңестік даму жолының басты және өзекті мәселелері тарихи ақиқат тұрғысынан қайта қаралып түсіндірілуде. Қазақстан Республикасында тарихи сана сезімнің қалыптасуының тұжырымдамасында Қазақстан тарих ғылымы алдында тарихи iлiм-бiлiмнiң үзiктiлiгi мен бiржақтылығынан мүмкiндiгiнше арыла отырып, өткен тарихымыздың шынайы бейнесiн жасау қажеттiгi айтылған [1].
Кеңес дәуірінде тарихи оқиғаларға, сол кездегі тіршілікке, әділдік пен зорлыққа берілетін баға кесіліп-пішіліп, өңі айналдырылып, өзгертіліп берілгендігі бәрімізге белгілі. Бұл шындықты ашық айтуға зерделеуге тәуелсіздік алған кезден бастап мүмкіндік алдық. Қазіргі кезде өз тарихымызды жан-жақты зерделеп, тәлімінен үйрену, одан сабақ алу келешек үшін маңызды екені сөзсіз. Өткен тарихи оқиғалардың маңыздылығы туралы Жадымызда жатталсын, татулық дәйім сақталсын деген еңбегінде Елбасы Н.Ә. Назарбаев яғни өткенімізді тұтас күйінде, ешқандай боямасыз, қоспасыз, қаз-қалпында қабылдағанымыз ләзім. Ал өткен жылдар шежіресін үнемі әрі бұрмалаусыз зерделеп отырудың жөні бөлек. Мұның өзі өткендегі тәжірибенің жақсысынан үйрену үшін, ескі қателіктерді қаулата бермес үшін, жаманнан жирену үшін қажет, - деп баға берген [2].
Кеңестер Одағында жаппай ұжымдастыру үрдісі басталған кезде көшпелі және жартылай көшпелі шаруалар қожалықтарын жаппай отырықшыландыру мәселесі қоса көтерілді. Қазақстандағы отырықшыландыру ісін бастаған Ф.И. Голощекин бұл іске бірден саяси мазмұн беруге тырысты. Мұның өзі жаңа экономикалық саясат жылдары саяси тұрақтылық орныққан қазақ ауылына саяси дүрбелең туғызатын қауіп болды. Алғашында Республика үкіметі отырықшыландыру аудандарындағы ұжымшарлардың бастапқы түрі жерді бірігіп өңдейтін серіктіктер және малды бірігіп өсіретін серіктіктер болу қажеттігін көрсетті. Шын мәнісіне келгенде отырықшыландыру көрсеткіші төмен болған. Қазақстан басшылығының өзі де отырықшыландыру күшпен, дайындықсыз іске асырылғанын мойындауға мәжбүр болған, сондықтан алғашқы жылдары қателіктер мен қиыншылықтар болды. Шаруға берілген несие ақша да аз болатын. Өз отбасына арнап үй салудың негізгі ауыртпалығы зорлап отырықшыландырылған шаруаның өз мойнына түсті. Сондықтан алғашқы жылдары олар көбінесе жер үйлерге немесе балшықтан, қамыстан салынған лашықтарда тұрды. Алайда партия ұйымдары осының өзін керемет үй беріп тастағандай үлкен жиналыстарда ауыз толтырып айтатын.
Ұжымдастыру мен отырықшылыққа көшіру жылдарында Қазақстанда дәстүрлі мал шаруашылығы күйреп, малынан айырылып, баспанасыз әрі аш қалған қазақтар еріксіз үкімет саясатына бас иді. Сондықтан колхозға мүшелікке жаппай еріксіз кіріп жатты. Алайда отырықшыландырудың алғашқы бесжылдығында орындалмай қалған күрделі міндеттерді Кеңес өкіметі келесі бесжылдықта жүзеге асырды. Отырықшыландыру жылдарында қазақ ауылының мәдени-әлеуметтік жағдайы нашарлап кеткен еді. Аталмыш тақырып осы жақтарымен де өзекті.
Зерттеу жұмысының мақсаты - ХХ ғасырдың 20-шы және 30-жылдардың басындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайын ашып айту.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Кеңес өкіметінің Қазақстанды әлеуметтік-экономикалық және саяси жаңғыртуына тоқталу;
- Қазақстандағы ауыл шаруашылығын ұжымдастыру: Мақсаты мен барысы және салдарын сипаттау;
- Қазақстанның индустрияландыру кезеңіндегі мәселелерін ашып көрсету.
Зерттеу жұмысының нысаны ХХ ғасырдың 20-шы және 30-жылдардың басындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы.
Зерттеу пәні - ХХ ғасырдың бас кезіндегі Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы.
Мәселенің зерттелу деңгейі. ХХ ғасырдың 20-30-шы жылдары Әскери коммунизм, аграрлық реформалар, қазақ шаруаларын жаппай ұжымдастыру және отырықшылыққа көшіру Қазақстан тарих ғылымында едәуір зерттелді. Бұл тақырыпқа арналған көптеген еңбектер, кітаптар, монографиялар жазылып, ғылыми конференциялар өткізілген еді. Ең алғашқылардың бірі болып, осы тақырып бойынша зерттеу жүргізіп, кітап жазған қаламгер М.Б. Вяткин болатын: М.Б. Вяткин [5]. Сонымен қатар басқа да ғалымдардың еңбектері жарық көрді: В.К. Григорьев [8], Чапай Мусин [11], Н.И. Бухарин [15], М.Қ. Қозыбаев, І.М. Қозыбаев [16], Х.Д. Чурин, Ж. Сәрсеков [24], Көкіш Рыспайұлы [26], Т.О. Омарбеков [27], Г.М. Кржижановский [30], Ә.К. Төлентаева [33], Е.С. Қуандық [35], Н.Э. Масанов [36], Ж.Б. Абылхожин [37], Ж.О. Артықбаев [44], Т.Б. Балақаев, Қ.С. Алдажұманов, М.Қ. Қозыбаев, К.Н. Нұрпейісов [46], Қ.С. Қаражан [53], М.Х. Асылбеков, Тұрар Рысқұлов, Мұхамеджан Тынышбаев [54], К.Н. Нұрпейіс, М.Қ. Қозыбаев [61].
ХХ ғасырдың 20-шы және 30-жылдардың басындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы толық дерлік зерттелді деуге болады. Дегенмен әлі де көптеген, зерттеуді қажет ететін мәселелер көп.
Ғалымдар Кеңес үкіметі кезіңдегі халқымыздың жағдайын әлі де зерттеу үстінде. Алайда мемлекеттік саясат ретінде қалай іске асырылды, оның тарихи тамырлары, жалпы әлеуметтік-саяси, мәдени-рухани нәтижелері әлі де болса терең зерттеуді қажет етеді. Оның ақтаңдақ беттерін ашу қысқа мерзімде бітетін іс емес деп ойлаймын.
Зерттеу әдістері: Зерттеу жұмысында қолданылатын негізгі әдістер - тарихи және статистикалық. Осы әдістердің арқасында ХХ ғасырдың 20-шы және 30-жылдардың басындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайын зерттедім. Сонымен қатар зерттеу жұмысында тарихи салыстыру әдістері де кеңінен қолданылды. Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы жайында біраз ақпаратқа қол жеткіздім.
Статистикалық әдісті пайдалана отырып Кеңес үкіметі кезіндегі халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайын және мал санын анықтадым.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен тәжірибелік мәні зерттеу жұмысы барысында ХХ ғасырдың 20-шы және 30-жылдардың басындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы жалпылама түрде зерттелінді. ХХ ғасырдың 20-30-шы жылдарындағы Кеңес өкіметінің Қазақстанды саяси жаңғыртуы, ауыл шаруашылығы, индустрияландыру, аграрлық реформалар, ұжымдастыру, отырықшылыққа көшіру толық бір жүйеге келтіріле отырып, ғалымдардың еңбектері негізінде ХХ ғасырдың 20-шы және 30-жылдардың басындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы мен ерекшеліктері айқындалды.
Дипломдық жұмысты негізгі статистикалық дерек ретінде, білім беру мекемелерінде, кітап жазу барысында және тағы басқа мақсаттарға қолдануға болады.
Диплом жұмысының тәжірибелік базасы Ақмола облысының мемлекеттік мұрағаты, М. Жұмабаев атындағы Ақмола облысының әмбебап ғылыми кітапханасы, Абай Мырзахметов атындағы Көкшетау университетінің кітапханасы.
Зерттеу жұмысының құрылымы: зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда Кеңес өкіметінің Қазақстанды әлеуметтік-экономикалық және саяси жаңғыртуы жайлы баяндалған.
Екінші тарауда Қазақстандағы ауыл шаруашылығын ұжымдастыру: мақсаты, барысы, салдары жайында жазылған.
Үшінші тарауда Қазақстан индустрияландыру кезеңіндегі жағдайы жайында. Атап айтатын болсақ, бұл тарауда индустрияландыру мен сол жылдары атқарылған жұмыстар жайында және солардың нәтижесі баяндалады.
Зерттеу жұмысының нәтижелері қорытындыда айқындалады.
1 КЕҢЕС ӨКІМЕТІНІҢ ҚАЗАҚСТАНДЫ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ САЯСИ ЖАҢҒЫРТУЫ
1.1 Әскери коммунизм және ашаршылық
Азамат соғысы біршама қиындықтармен аяқталуына байланысты үкімет Әскери коммунизм саясатын енгізген еді. Оның мақсаты: Кеңес мемлекетін сыртқы интервенттер мен ішкі жаудан қорғау, елде қатал еңбек тәртібін орнату және Қызыл армияны азық-түлікпен қамтамасыз ету болатын. Сонымен қатар азық-түлік салығы енгізілген болатын. Елдегі байлар мен қарапайым халықтың астығын еш қайтарымсыз алған еді. Халықтың азық-түлігін тәркілеп алуына байланысты, бұхара халық жазықсыздан жазықсыз жапар шеккен еді. Осының салдарынан елді түгелге жуық аштық биледі. Халықтың біраз бөлігі аштан өлді.
Ленин социалистік революцияның стратегиялық мақсатын бүкіл өндіріс құрал-жабдықтарын халық игілігіне берумен байланыстырды. Ф. Энгельс өндіріс құралдарының нақты иесін атап көрсеткен еді. Пролетариаттың билікті басып алуымен, - деп жазды ол, - бәрінен бұрын өндіріс құралы мемлекеттік меншікке айналды [3].
Қазақстанда 300-ден астам өнеркәсіп орны мемлекет меншігіне берілді. Олардың қатарында Спасск мыс балқыту және Шымкент дермене зауыттары, Қырғыз тау-кен өнеркәсібі акционерлік қоғамының қорғасын-мырыш зауыты, Риддер кеніші кәсіпорындары, Екібастұз және Байқоңыр көмір кені орындары, Ембі мұнай кәсіпшіліктері бар.
Ленин Қазан революциясы қарсаңында: Буржуйлардан тартып алынған өндірісі құрал-жабдықтарына бүкілхалықтық демократиялық басқаруды ұйымдастырмайынша капитализмді тізе бүктіру мүмкін емес... - деген болатын. Бүкілхалықтық басшылықты жүзеге асыру мақсатында жұмысшы бақылауы енгізілді, ал елдің экономикасын жоспарлы түрде басқару, оның халық шаруашылығы мен қаржысын бір орталықтан ұйымдастыру үшін кең өкілетті директивалық орган - Халық шаруашылығы Жоғарғы Кеңесі құрылды. Демек, үш басымдық - мемлекет меншігіне алу, орталықтандыру және директивалық жоспарлау экономикалық саясатта мемлекет бағдарын дәл айқындайтын болды [4].
Алайда көп ұзамай мұндай идеология өнеркәсіптің қирауына әкеліп соқтырды. Соңғысы бюджетке түсетін салық түсімдерінің ең маңызды көздерінің бірі болып табылатындықтан, ондағы орасан зор тапшылықты тек станокта басып шығару арқылы ғана жабуға болатын еді.
Өнеркәсіп пен қаржы саласындағы күйзелісті жағдайды 1918 жылдың көктемі мен жазындағы аса ауыр азық-түлік тапшылығын, сондай-ақ енді басталған Азамат соғысын алға тартып, большевиктер ақталуға, тіпті өздері қалаған тауарсыз утопиясын жүзеге асыру жөніндегі экспериментін барынша ұтымды түсіндіруге тырысты. Ол бойынша коммунистік өндіріспен бөлу деп аталатын принципке тікелей көшу жағдайы қарастырылды. Мұндай саясат әскери коммунизм деп аталды. Осы идеологияның ауқымында нарық пен тауар-ақша қатынастарын толықтай тұншықтырумен қатар экономикалық институттар мен ынталандыру тетіктерін экономикадан тыс директивалық-бөлу жүйесімен ауыстыру, өндіріс пен бөлуді орталықтандыру көзделінген болатын. Қарапайым тілмен айтқанда, мұның өзі экономикалық өмірді толықтай билік қыспағында ұстауды, оның барлық саласына бірдей қатаң мемлекеттік бақылау орнатуды, социалистік теңгермешілік әдістің енгізілуін білдіреді.
Мұндай саясат экономикалық организмді сауықтыруға тіптен де ықпал ете алған жоқ, еңбек тиімділігін көтеруге емес, қайта оны құлдыратуға жеткізді, онсыз да соғыс жылдарының ауыртпалығымен күйі қашқан өндірісті онан әрі аздырып-тоздырды. 1920 жылғы өнеркәсіп санағының деректері бойынша Қазақстанда 891 кәсіпорын жұмыс істемеді, жұмысшылардың жылдық саны 1913 жылғы 20 мыңнан 1920 жылы 8 мыңға дейін азайды [5].
Ауыл шаруашылығында әскери коммунизм саясатының жиынтық бейнесі ауыл шаруашылығы өнімдерін дайындаудың салғырттық жүйесі түрінде көрініс тапты. Азық-түлік салғырты жөніндегі большевиктік науқанды селолық кедейлер комитеттері (кедейлер комитеттерінің саны Қазақстанда онша көп болған жоқ) мен шаруалар өндірген өнімдерді (ең бастысы, астықты) революция пайдасына күштеп жинап алатын қарулы жұмысшылар отрядтары жүргізді.
Астыққа мемлекеттік монополия мен салғырт ісі Қазақстанда 1920 жылдан бастап кең көлемде жүзеге асырылды. Осы жылдың басында салғырт (ет салымы) әдісі мал шаруашылығында да кеңінен қолданыла бастады. Мәселен, 1921 жылы Батыс Қазақстанның Орал және Бөкей губернияларында салғыртқа қатысты азық-түлік дайындау органдарының шаруалардың қолындағы малын тартып алуы 120 және 112%-ды құрады. Бұл жоғарғы көрсеткіш партия органдарының осы фактілер туралы берген есептерінде айтылғандай, тіпті де малшылардың революциялық құштарлығымен емес, пролетариат өкілдерінің революциялық қыспағымен түсіндіріледі.
Егін өсіретін шаруашылықтардан астық бір дән де қалдырмастан түгелімен тәркіленді. 1920 жылы мамыр айының ортасында азық-түлік диктатурасын орнату, яғни ауыл шаруашылығы өнімдерін дайындау мен оны бөлуге мемлекет монополиясын орнату туралы жасырын партиялық нұсқау алды. Шаруаның көктемгі тұқым себу науқаны аяқталысымен, Ресей Кеңестік Федеративтік Социалистік Республикасы өкіметі декрет шығарды (1920 жылғы 20 маусымда), сол декретке сәйкес Сібірдің және Қазақстанның соған шектес аумақтарындағы астық өсірушілері әскери тәртіппен астық бастыруға және артық астықтарының барлығын тапсыруға міндеттелді [6].
Осы нұсқау бойынша 1920-1921 жылдардағы азық-түлік дайындау науқанында Сібірдегі аудандардан 110 миллион пұт көлемінде азықтық жем алынды, оның 35 миллион пұты, яғни үштен бірінен астамы Қазақстанның солтүстік-шығыс аудандарының мойнына түскен еді. Және бұл 1920 жылғы астықтың өнімділігі айтарлықтай төмен болған кезде жүзеге асырылды.
Әскери бұйрықты орындауға Халық Комиссарлары Кеңесі Кәсіподақтардың Бүкілодақтық Орталық Кеңесіне қарасты Әскери азық-түлік бюросының 6 мың азық-түлік отрядтарын, 9,3 мың азық-түлік дайындау армияшыларын, Орталық Ресейдің, Мәскеудің, Петроградтың, өнеркәсіпті Оралдың ашыққан губернияларының 20 мың жұмысшылар мен шаруаларды жіберді. Сонымен бірге пролетариат өкілдеріне мынадай нұсқау берілді: Артық астығы бар және оны астық құю пунктеріне тасып апармаған барлық адамдар халық жаулары деп жарияланып, Революциялық сотқа берілсін және кемінде 10 жыл түрмеге отырғызылсын, бүкіл мүлкі тәркіленіп, қоғамнан біржолата қуылсын... (В.И.Ленин) [7].
Батыс Қазақстанда да ақылға сыймайтын тапсырмалар белгіленді. Астық шығып жарытпаған Орал губерниясында 1920 жылы салғырт бойынша 1,5 млн пұт астық тартып алынды, соның салдарынан мұнда азық-түлік тұтыну тапшылығы 2-2,5 миллион пұтқа жеткен болатын. Қазақстанның барлық аймағындағы жағдай осындай еді. Елдің әр түрлі өңірлеріндегі азық-түлік жағдайы туралы жазбасында Лениннің Қазақстанға сілтеме жасай отырып: Астық шаруалардан түгелімен сыпырылып алынды. Түк қалған жоқ... деуі тегін емес. Рас бұл арада ... көсем сұрақ белгісін қояды, шамасы күдіктеніп, мүмкін ұраларды тағы бір сүзіп шығуға болмас па екен деді ме екен [8]?
Соғыс жылдарының салдары, осы кезге тап келген табиғат ауыртпалығы және ұтымсыз экономикалық саясат ауыл шаруашылығында жаппай сипаттағы қирап, құлдару үрдісін тудырды. Егіс алқабы 1914 жыл мен 1922 жыл аралығында 2 еседен астамға (3,6 миллион десятинадан 1,6 десятинаға дейін) қысқарды, астықтың жалпы өнімі 3 еседен астам азайды.
1 кесте - 1920 жылдың күзіндегі мемлекеттік және нарықтық баға
№
Тауар түрі
Мемлекеттік баға, пұтсом
Нарықтық баға, пұтсом
1
2
3
4
5
6
7
8
Картоп
Ұн
Орамжапырақ (капуста)
Ет
Күріш
Шөп
Үйрек (саны)
Қаз (саны)
60-80
-
-
400
360
86
-
-
800
1200
4000-5000
400-600
4000
-
700-800
1000-1200
Ескерту - [Сборник статистических сведений о движении населения, скота и урожаев по КССР с 1880 по 1922 гг - Оренбург: Оренполигр, №5, 1925. - С.68-69]
Мал шаруашылығы саласы да өте ауыр жағдайда қалды. 1914 жылдан 1922 жылға дейін ірі қара малдың саны 2,1 млн басқа, жылқы 2 млн басқа, қой-ешкі 6,5 млн басқа дерлік және түйе 300 экономикалық салдары күйзеліске ұшыраған Батыс Қазақстан (Орынбор губерниясы, Ақтөбе облысы, Бөкей Ордасы) өңірі мен Ақмола облысының бір бөлігін де апатты азық-түлік жағдайына әкеп соқтырды. Бұл өңірлерде егіс алқабы 1917 жыл мен 1921 жыл аралығында 55%-ға дейін қысқарды (бір шаруашылықта орта есеппен 5,5 десятинадан 2,7 десятинаға дейін). Өңірде азық-түлік тұтыну тапшылығы 10,7 миллион пұт құрады. 1,4 миллион адам аштықтан қырылу шегіне жетті [9].
Аш адамдарға көмек көрсетудің қолға алынуына қарамастан (тек америкалық көмек ұйымының өзі Батыс Қазақстанда көптеген адамдарды, ең алдымен балаларды құтқарып алды, оларға асханалар мен жүрек жалғайтын пунктер ашты) осындай төбе құйқанды шымырлататын апаттан мыңдаған, тіпті он мыңдаған адам құтыла алмады [10].
Мемлекеттің күштеу саясаты ауылдар мен деревняларда наразылықты одан әрі өршітті. Тұтас алғанда кейбір жағдайларда билік орындары жүргізген әкімшілік террорға өштесу, ашық бүлікке және шаруалар тарапынан қарулы қарсылыққа ұласқан болатын. 1920 жылы Қазақстанның көптеген өңірлерінде Коммунистерсіз кеңестер үшін, Азық-түлік салғырты жойылсын!, Коммунистік азық-түлік диктатурасы жойылсын! деп ұран тастаған көтерілісшілер шеруі бұрқ етті. Көтеріліске шыққан шаруалар мұнда отрядтар мен көтерілісшілер армияларын құрды. 1920 жылы Семей облысы мен Павлодар уезінде большевиктерге ірі қарсы наразылықтар мен шерулер ұйымдастырылып, олар 10 мың адамдық Көтерілісші халық армиясы бақылауында болды. 1921 жылғы ақпанда Сібір шаруалары одағы бастаған көтеріліс Батыс Сібір өңірі мен Солтүстік Қазақстан аудандарын қамтыды: оған қатысушылар саны 30 мың адамға жетті. Көтерілісшілер уақытша болса да Петропавл және Көкшетау қалаларын басып алды. Қостанай губерниясы аумағында сан жағынан айтарлықтай қомақты Шаруалардың жасыл армиясы әрекет етті, бұрыңғы Ресейдің қызылшпуалар армиясы дивизиясының командирі А. Сапожков басқарған, өздерін Әділетті қызыл армия деп атаған қарулы отрядтар Батыс Қазақстанда бүлік шығарды. Аштықтан-ашық бас көтеріп, шаруалардың қарулы қарсылығына ұласқан наразылықтар Қазақстанның басқа губернияларына да таралды.
Осы қимылдардың бәрін билік аяусыз қанға бояп басты және кейін Бүкілодақтық Төтенше жағдайлар жөніндегі комиссияның өз есептерінде ол банды-кулактардың әрекеті ретінде бағаланды. Осыған орай, атап өткен жөн, шынында да көтерілісшілермен айқын қылмысты элементтердің де ауыз жаласқаны жиі кездесті, сондай-ақ бірқатар жағдайларда өзінің стихиялы бүліктік сипаты бойынша тұйыққа тіреліп, адамдарды әбден ашу-ызаға булықтырған шаруалар қарсылығы мүлдем ақтауға болмайтын қатыгез әрекеттерге ұласты. Дегенмен мынаны да мойындау керек: көтерілістердің әлеуметтік негізгі жаппай сипатта және шаруаларға ғана тән болды, ал оның себебі ауылдың тауар өндірушілерін барып тұрған қаталдықпен кемсіткен әскери коммунизм саясатына деген ащы наразылықта еді.
Азық-түлік майданың ашып және оны орындауға қарулы азық-түлік армиясын аттандыра отырып, Кеңес үкіметі шағын азаматтық соғыспен құтылды, осылайша әскери жағынан ұтқанмен, саяси жағынан ұтылды.
Сөйтіп, 20-жылдардың басында Қазақстанда қалыптасқан жағдай елді қамтыған экономикалық және саяси дағдарыстың жалпы бейнесін ашып көрсетті. Бұл арада да, барлық жердегі сияқты экономикалық қатынастарды қалпына келтіру, жаңа шаруашылық саясатына көшу қажеттігі айқын көрінді. Оның үстіне большевиктер әскери коммунизм саясаты уақытша, азаматтық соғыс жағдайында амалсыз жүргізілген саясат деп үнемі сендіргенмен, ол аяқталғаннан кейін де тікелей таза социалистік формаға көшу, таза социалистік теңгермешілік бағытын одан әрі жалғастыра берді.
Бұдан баяғы сол экономиканы өктемдікпен мемлекет билігіне алу және оның барлық буындарына, өзінің мән бойынша милитарландырылған басқару әдісін қолдану саясаты айқын көрінеді.
Ірі және орташа өнеркәсіпті барынша қоғамдастырумен шектеліп қоймай, Бүкілодақтық халық шаруашылығы кеңесі 1920 жылдың аяғында, ұсақ қолөнер шеберханаларын қоса алғанда, шағын өнеркәсіп орындарын (жұмысшыларының саны 10-нан немесе 5-тен асатын, бірақ механикалық двигателі бар) мемлекет меншігіне алуды жүзеге асыру үшін қатаң мерзім (бір ай ішінде) көрсетілген нұсқау шығарды. Іле-шала әлі қаз тұрып үлгермеген шағын кәсіпкерлік үшін нақ төбеден ұрғандай осы нұсқау соғыстағыдай тездікпен, соғыстағыдай жігермен, соғыстағыдай тәртіпен (Лениннің сөзімен айтқанда) жүзеге асырыла бастады.
Экономикадан тыс директивалы-бөлу жүйесін кеңейтуге 1920 жылдың соңы мен 1921 жылдың басында Кеңес өкіметі шығарған коммуналдық (пәтерге, электр жарығына және тағы басқалары) қызмет көрсету төлемдерінің күшін жою туралы, халыққа тамақты және көпшілік қолды тауарларды тегін беру туралы декреттер де қызмет етті.
Еңбекке ынталандыру ретінде ақшалай жалақы емес, оның орнына коммуналдық қызмет, транспорт, киім, аяқ киім, азық-түлік тағы басқалар үшін карточкалық паек беріле бастады. Еңбектің денеге күш түсіретін ауыртпалығы бойынша оның нормасы, бұл ретте оның шекті мөлшері жіктелместен, үш салмаққа бөлінді. Осыған жатқызылған, мысалы, паекпен жабдықтаудың 3-санатындағылар, олар жұмысты саналы түрде атқарды ма, кәсіби шеберлігі жоғары ма, жоқ әлде керісінше ме, оған қарамастан көшке ергеннің баршасы бірдей сыйлық алған болатын, яғни еңбек өнімділігіне ынталандырылмады, олардың көрсеткіштері теңдестірілген мәнде ескерусіз қалды.
Паекті бөлу кезінде басты назар елдегі материалдық ресурстардың барынша шектеулігіне аударылды. Осы ретте мұны азық-түлік паегі туралы декретке байланысты В. Лениннің мына жазбасы дәл сипаттай алады. Бұл арада атап айтқанда былай деп анық жазылған болатын: Өнеркәсіпті емес қалалардың кеңестік кәсіпорындар мен мекемелерде жұмыс істемейтін адамдарды айқын бөліп шығарамыз, оларға берілетін паекті қысқарту керек (не өз бақшанды күтіп-бақ, не кеңес кісіпорындарына немесе кеңес мекемелеріне жұмыс істеуге бар). Кімде-кім кеңестік кәсіпорындарда, не кеңес мекемелерінде жұмыс істемесе, біз оларды асырап отырмаймыз деп көрсетеді [11].
Дегенмен, азық-түлікпен жабдықтау саласында мемлекеттік бақылаудың аса қырағылығына және таптық рухтағы большевиктік ұтымдылыққа қарамастан, мемлекеттің жабдықтауына көшірілген халық контингенті тез қарқынмен өсті (1920 жылы мемлекет бағамында 38 миллион адам болды). Бұл жағдай шаруалардан алынатын азық-түлік салғыртының одан әрі өсірілуіне алып келді, күн сайын ұлғайып бара жатқан тұтыну қажеттілігіне ілесу мүмкін болмады. Соның нәтижесінде, Ресей Коммунистік (большевиктер) партиясы Х съезінде атап көрсетілгендей, жұмысшының азық-түлік нормасы ең төменгі күнкөріс деңгейінен 2 еседен астам төмен құлдырады.
Мемлекеттің халықты азық-түлікпен жабдықтауға қабілетсіздігі (тіпті ең төмен әркімге бір паектен принципі бойынша) большевиктер көсемдері қатарынан утопиялық идеяларға көбірек ұрынған радикалдарды шығарды. Мәселен, Ресей Коммунистік (большевиктер) партиясы комитетінің 1920 жылғы қаңтардағы отырысында сөйлеген сөзінде Л. Троцкий партиялас жолдастары алдында мынадай оймен бөлісті: Адам бойындағы азық-түлік табуға кететін қуаттың 80%-ы туралы мен айтқан қағиданы түбірімен өзгерту қажет. Тамақты қоғамдық тамақтану орындарында ішуіміз керек дегенді теріске шығаруға болмайды, яғни Орталық Атқару Комитеті төрағасынан бастап ең жас жұмысшыға дейін, бізде есепте тұрған кеңес қызметкерлері зауыттар мен мекемелердегі қоғамдық асханаларда тамақтандырылуы тиіс. Бұл тек 80%-ы паек табуы үшін жасалатын жеке жағдайларды үнемдеу шарасы ғана емес, сонымен бірге еңбек арқылы қоғамдық тәрбиелеудің мықты мектебі де болар еді. Біздің бүкіл жағдайымыздан туындайтын спартандық тәріздес салтты енгізуіміз қажет. Біріншіден, жұмысқа келмей қалу деген мүлдем дерлік жойылады. Үстел басында қоғамдық пікір қалыптасады. Кім жұмысқа шықпай қалады, ол тамақтан айырылады [12]. Сөйтіп тіпті физиологиялық функциялардың өзін қоғамдастыру туралы мәселе күн тәртібіне қойылды.
Отынға төленетін коммуналдық ақы да жойылды, басқа да елеулі факторлармен бірге (соғыстан кейінгі күйзеліс) отын дағдарысы күшейді, бірқатар мұнай мен көмір кәсіпшіліктерінің (Доссор, Ембі, Екібастұз, Қарағанды) қалпына келтірілгеніне қарамастан, отын дағдарысы сол қалпында сақталды.
Оны шешуге талпыныс үйреншікті әдістерге: 18 жастан 45 жасқа дейінгі адамдарды жаппай жұмысқа тарту (нақ осындай жолмен Семей облысында отындық ағаш, Перовскіде сексеуіл, Гурьев уезінде қамыс пен тезек әзірленді), қала халқын отын майданына жұмылдыру, елдегі барлық көлікті отын тасуға жегу (осындай шарадан кейін Ақтөбе губерниясы уездерінің бірінде шаруалардан тартып алынған барлық арбалар мүлдем жарамсыз болып қалған) әдісіне сүйенді.
Кеңес өкіметі азық-түлік армияларымен (адам саны 80 мыңға дейін) бірге, шаруашылық мәселелерін әскери жолмен шешудің құралы қызметін атқарған еңбек армиясы деп аталғандарға (армия, батальон, майдан, ұрыс, әскери-жедел міндеттер және тағы басқа терминдер осыдан кеп шықты) да үлкен үміт артты.
Бірінші Революциялық Еңбек армиясы Л. Троцкийдің тікелей нұсқауымен Шығыс майданың 3-Орал армиясы негізінде 1920 жылдың қаңтарында құрылды. Осы армияға берген өзінің бұйрығында Л.Троцкий оның міндетін: ...Армияның қолбасшысынан бастап қатардағы ең жас солдатына дейін алдында қарапайым, бірақ белгілі бір міндет - отын жару, астық дайындау, отындық ағаш пен астықты темір жолға тасып жеткізу міндеттері тұрғанын есінде сақтауы тиіс деп атап көрсетті [13].
Л. Троцкий бұл арада армиядағы еңбек өнімділігі деңгейінің төмендігіне қатты қынжылыс білдірді, осыған байланысты бастықтар бөлімдерге олардың командирлері мен комиссарлары арқылы белгілі бір сабақ үйретеді, ал сабақ үйренбесе командалық және комиссарлық құрамды жауапкершілікке тарту қажеттігін ескертті. Троцкийдің ұстанар сенімді әдісі тәубесіне келтірудің қатал жолы - ату екендігін еске алсақ, қуғын-сүргіннің ауқымды табиғатын көз алдымызға елестетуге болады.
Еңбек және Қорғаныс Кеңесінің В. Ленин қол қойған қаулысымен (1920 жылғы сәуір) Еділ бойы округі мен Түркістан майданы бөлімдері негізінде Екінші Революциялық Еңбек армиясы құрылды. Оған да отындық ағаш пен азық-түлік дайындау, ауылшаруашылық жұмыстарын жүргізу, халықты еңбекке жұмылдыру және күш-көлік арбаларын ұйымдастыру және тағы басқалары тапсырылды. Алайда оның ең басты міндеті ретінде Александров Гай-Ембі теміржолын тарту белгіленді (Орал-Ембі мұнайлы ауданы бұл кезде сұйық отын алынатын бірден-бір кен көзі болатын; осында орталыққа тасып жеткізілетін 10 миллион пұттан 14 миллион пұтқа дейін мұнай жинақталған болатын).
Бұл арада Ембі мұнай құбырын салуға және ондағы мұнай қорын тасуға өкіметтің жұмылдыруымен тартылған бүкіл халықтың да еңбек армиясының жауынгерлері бастан кешкен жағдайға тап болғанын айтқан жөн. Халық Комиссарлары Кеңесінің қаулысымен (әрине, Ленин рұқсат еткен) мұнайды күш-көлік арбамен жеткізуді ұйымдастыру бағытында жұмыс істейтін барлық адамдарды тұрақты әскери қызметке тартылғандар деп есептеу жүктелді, барлық жұмысшылар мен қызметкерлер сияқты мұнай құбырын салуға тартылғандар... жұмылдырылғандар болып табылады деп есептелді (1920 жылғы сәуір). Демек, Еңбек және Қорғаныс Кеңесінің Сібірдің, Түркістанның және шалғайдағы басқа да өңірлердің орыс емес азаматтарын Қызыл Армия қатарына шақыру туралы қаулысына (1920 жылғы мамыр) (әр түрлі шовинистер бұған қарсы шығып, мұның практикаға енгізілуінің айтарлықтай қиын болғанын байқаймыз) дейін де Орал-Ембі мұнайлы ауданымен іргелес аймақта тұратын қазақ тұрғындары тұрақты әскери қызметке (бүгінгі түсінікпен айтқанда шағымдану арқылы, құрылыс батальонына) өз еріктерінен тыс тартылды.
Мемлекеттін өктемдігі қызметі ауыл шаруашылығында да кең етек алды. Өкімет аграрлық өнімдерді дайындаудың барлық түрлеріне (жүннен жылқы қылына дейін) орнатылған қатаң монополияға да толық қанағаттанбады. Шаруа шаруашылықтар саласына командалық қол сұғу басталды. Тұқым себу, жер өңдеу, астық жинау және тағы басқалары сияқты таза өндірістік жұмыстар мемлекеттің бақылауына көшті. Сөз жоқ, әзірге шаруа меншік иесі болып тұрғанда және жеке шаруашылығын жүргізіп отырғанда, оның үйрешікті тіршілігіне бақылау жасау оңайға түскен жоқ еді, өйткені шаруашылық жүргізуші субъектінің әрекеттерін тек экономикаға негіздеу тетігін енгізу арқылы ғана тиімді болатын. Алайда большевиктер бұл арада да мемлекеттің күшіне сенді, оның үстіне ол ала алмайтын ешқандай қамал жоқтығын (И. Сталин) талай рет алға тартып, пролетариат диктатурасы ретінде өзін даралап көрсетуін жалғастыра берді. Көп ұзамай тұқым себуші комитеттер үлгісіндегі әр түрлі құрылымдар (әр түрлі аумақтық деңгейдегі тұқым себуші комитеттер) құрыла бастады, тұқым себу мен астық бастырудың, астық салғыртының және тағы басқа мемлекеттік жоспарлары бекітілетін болды. Шаруаға тұқымды қашан себуге, қашан жинап алуға және астықты қайда тапсыруға Адам ата мен Хауа ана заманынан бергі кезеңде, шамасы, тұңғыш рет Кеңес елінде бұйрық берілген болар. Кеңес өкіметі нақ осындай өнеге көрсетті. Қазақстанның ауылдары мен деревнялары мемлекеттік өктемсудің иіріміне бата берді. Шенеуніктер іс жүзінде тұқым себу апталығы, астық бастырудың қызыл онкүндігі сияқты таусылып болмайтын террорлық әрекеттер ұйымдастырып, ауылдар мен деревняларды аграрлық майданның құрсауына алды.
Қоғамның перманентті революциялық серпілісі мен бұқара халықтың ынта-жігеріне назар аударуды көздейтін осындай барлық идеологиялық іс-шараларды халық іштей жеккөрінушілікпен қабылдады. Алайда миссионерлер ізінше жазалаушылар келер дейтіннің өзі болды да шықты. Бұрықты тыңдамағандар дереу қатаң жазаланды. Қорқыныш шаруаның бойын билеп алды, оның шаруашылық жүргізуге деген ынтасы судай басылды. Ацылдар мен қыстақтар өз өмірін мемлекеттік кабинеттерде регламенттелген тәртіппен құратын болды. Оның есесіне шенеуніктерге тұқым себу, астық бастыру, басқа да азық-түлік салғырттарын орындау туралы әр түрлі есептер жазу жұмыстары көбейді. Етек алған науқандар туралы аз да болса түсінік қалыптастыру үшін оның кейбір мысалдарын келтіре кетейік.
Алматы уездік тұқым себу комитетінің уәкілетті өкілі өз рапортында дән ризашылықпен былай деп жазды: Тұқым себу комитеті ұйымдастырылған күннен бастап жұмыс қызу жүргізілді және тұқым себу науқанына дайындық басталды. Халық 10-15 және 20 аула бойынша бірікті. Қолданыстағы және жылжымайтын мүлік, еңбекке жарамды күштер мен тұқым есепке алынды, ұсталарды, ағаш шеберлері мен доңғалақ жөндеушілерді жұмылдыру болыстар бойынша өткізілді, жұмылдыру бойыншы болыс тұрғындарына арналған мүліктерді түзету жұмысы қолға алынды, ал болыс тұрғындары болса өздеріне бөлінген алқаптарға тұқым себілді. Болыс тұрғындары кеңседегі жұмысына байланысты тиісті тұқымдарын себуге мүмкіндігі болмаған барлық қызметшілерге арналған алқаптарға да тұқым септі.
Жетісу облыстық комитетінің тезистерінде былай деп көрсетілді: ...Біз алқаптағы барлық астықты жинап алуға, оның бәрін уақытында, кешіктірмей 100% бастыруға, күздік дақылдарды облыстық тұқым себу комитетінің тапсырмасы бойынша, барлығын салғыртқа сәйкес 100% себуге міндеттіміз. ...Осы үлкен үш тапсырманың бәрін бірдей ойдағыдай орындау үшін.., облыстық комитеттің қаулысымен барлық облыс бойынша азық-түлік айлықтары жарияланды, яғни облыстағы бүкіл өндіргіш күш, адамдар, көлік күші, сондай-ақ бүкіл жылжымайтын жиын-терім материалдары тұқым себу науқаны уақытында жүргізілуі үшін және күзде алқапта (алқаптың тіпті де ұжымдық шаруашылықтікі емес, олардың нақты иесі бар екенін, бәрін де солар үшін облыстық комитеттің дағарадай мекемелерінде отырғандар шешетінін көреміз) бірде-бір масақ қалмайтындай етіп толық пайдаланылуы тиіс. Дәл осы жерде де шаруаны қалай жұмыс істеуге үйретеді: Астық екі рет тасымалданбасын (әуелі шөмелеге, содан кейін қырманға), бірден қырманға жеткізілсін, астықтың ысырабын азайтындар, құрғақ дән таза бастырылады, ол ысырапты үнемдеуге көмектеседі [14].
Пролетариат диктатурасы дегеніміз қанаушы тапты жаншу құралы ұранымен большевиктер халықтың бүкіл тобын езіп-жаншитын машинасын іске қосты. Егер халықтың бір тобы үшін мемлекет олардан экономикалық қатынастардың бүкіл құрылымдары мен меншігін тартып алуы арқылы көзсіз басыну объектісі болып шыға келсе, басқалары экономикадан тыс мәжбүрлеудің (жалпыға бірдей еңбек ету борышы, еңбекке жаппай жұмылдыру және тағы басқалардың) құрбандығына айналды. Пролетарлық мемлекеттің қалыптасып келе жатқан әлеуметтік әділетсіздігі туралы коммунистік партияның теоретигтерінің бірі Н.И. Бухарин былай деп жазды: Пролетарлық мәжбүрлеу өзінің бүкіл болмысы бойынша, атып тастаудан бастап еңбекке деген борышын сездіруге дейін... азаматтың қанын сығып алу болып табылады Әлеуметтік-таптық әділеттік қоғам орнату үшін шеберханалар ретінде Төтенше комиссияның түрмелері, азаптау лагерьлері мен шет-шегі жоқ далиған еңбек майдандары қызмет етті.
Мұқтаждық пен қасіретті бүкіл халық сезінді (әрине, партия-кеңес қызметкерлерінен басқа) - мұның өзі большевиктік теңдіктің мәнін іс жүзінде түсінудің алғашқы нәтижесі еді. Мемлекет еркіндік патшалығының алтын қақпасына апаратын жолды өз кезегінде оған деген өшпенділік, ашу-ыза, кек, жеккөрушілікпен жауып тастады. Аса мәртебелі жұмысшы табы қоғамның жасампаздық рөлі мен мәртебесі, оның әлеуметтік артықшылығы жайлы большевиктер ұрандатумен болды, содан кейін оны өзінің билік етуші мүддесі мен мақсаттарына пайдаланды.
Большевиктік насихат қоғамды әр түрлі әлеуметтік жікке бөліп, олардың арасындағы алауыздықты өршітті. Мәселен, орақ пен балғаның біртұтас және мызғымас одағы ретінде өзінің таптық көзқарасының дұрыстығына берік сенген жұмысшы, солдат және еңбекші шаруалар мемлекеті отындық ағаш дайындауға және басқа да ауыр қара жұмыстарға буржуазиялық интеллигенцияны салып қойды. Соның нәтижесінде оның көптеген өкілдері моральдық террорға шыдай алмай Отанын тастап кетті. Кедей-бай, Кеңес өкіметіне шын берілген немесе қарсы, белсенді немесе енжар принциптері бойынша әлеуметтік топтар ішіне бөліну мен ажырасу рухы себілді, мұның өзі аз да болса сақталып келе жатқан топаралық тұрақтылық пен тепе-теңдікті тас-талқан етті, дәстүрлі ынтымақты-топтасқан қатынастардың аражігін ашып жіберді.
Революциялық батылдықпен экономикалық заңдылықтарды белден басып, мейлінше тиімсіз нарықтық емес даму жолын қолдан жасап, тауар-ақша қатынастары мен сауда-саттық факторларын көзге ілмей, мөйтіп елдің экономикалық өмірін ортағасырлық томаға-тұйық натуралды шаруашылыққа оралтып, большевиктер тауарсыз утопияны іс жүзіндегі мемлекеттік саясат деңгейіне көтерді. Қоғам осы тәжірибесі үшін қатты зардап шекті (оның біріншісіне ұқсас келесі көрінісі - ұжымдастырудан кейін елдің адымын алпыс жыл бойы тұсады және алғашқысынан көп құрбандыққа ұшыратты).
Алайда өкімет халық алдында қандай да бір өкініш білдірген жоқ. Тек партия жиналыстарында қалайда жақсы және тез ақтаруға тырыстық, коммунизмге даңғыл жол жоқ, құрбандықсыз революция болмайды (жарқын болашақ үшін құрбандықтың қайсысына болсын төзуге шақырған большевиктік даулықпа ұранды кеңес халқының бүкіл ұрпағы үнсіз мойындады) деген сияқты ақталу сипатындағы сөздер айтылды. Ленин: Біз тиянақтап есептеп алмастан, ұсақ шаруалы елде өндірісті қайта құрып, дамытуды және өнімді бөлуді пролетарлық мемлекеттің тікелей жарлықтары арқылы коммунистік тұрғыдан жолға қоймақшы болдық, немесе солай деп жорамалдадық деп жазды [15].
1921-1922 жылдардағы ашаршылық. Азамат соғысы қазақ халқына, сонымен қатар Қазақстанның көп ұлтты еңбекшілеріне сансыз көп қайғы-қасірет әкелді. Демографиялық жағдайда келеңсіз өзгерістер болды. Мал саны күрт азайып кетті. Соғыс қимылдары өңірінде қалған ауыл және село тұрғындары материалдық жоқшылыққа ұшырады. Шаруалар қоғамның байлығын өндіруден қалыс қалды. Көптеген ауыл халқы мекендеген жерлерін тастап сонымен қатар көшіп кетуге мәжбүр болды. Қатыгездік пен зорлық-зомбылықтың күшейтілуі үрей және ертеңгі күнге сенімсіздік ахуалын туғызды. Солай болғанымен, азамат соғысы жағдайында Қазақстан еңбекшілері күйзеліске, ашаршылыққа қарсы одан әрі жанқиярлықпен күресе берді [16].
Азамат соғысы аяқталғаннан кейін Кеңестер елін тағы бір ауыр сынақ күтіп тұрды. 1921-1922 жылдардағы ұзаққа созылған қарсыз қыс жауынсыз жазға ұласты. Қыста қардың, көктем мен жазда жауынның болмауы қатты құрғақшылықты, оның салдары ашаршылық нәубетін әкелді. 1921 жылдың жазында ол елдің көптеген өңірлерін, әсіресе Еділ бойы аудандарын жайлады. 1921 жылдың күзіне қарай бүкіл ел бойынша 20 миллионнан астам адам аштыққа ұшырады. 1921 жылғы қуаңшылық пен жұттың салдарынан халық шаруашылығы ХIX ғасырдың аяғында дейін кері кетті. Шаруа шаруашылықтарының саны қысқарды, егіс көлемі 3,3 миллион десятинадан 1,6 миллион десятинаға дейін, ал мал басы 13,1 миллионнан 7,3 миллионға дейін кеміді, әсіресе қой мен жылқы күрт азайып кетті [17].
Етек алған ашаршылыққа байланысты Ресей коммунистік (большевиктер) партиясы Орталық Комитеті 1921 жылғы 17 шілдеде партияның барлық мүшелеріне арнайы үндеу жолдады. Ашаршылық, - делінді үндеуде, - тек құрғақшылықтың нәтижесі емес, оның себебі аграрлық сектордың артта қалуында, ауыл шаруашылық білімі деңгейінің төмендігінде, ауыпалы егіс нысандарының ескілігінде, бұл және соғыс пен әскери қоршаудың, сондай-ақ помещиктер мен капиталистердің және олардың итаршыларының бізге қарсы күресінің бәсеңсімей отырғанының да салдары [18]. Партия құжаттарында көрсетілген себептермен бірге, жаппай ашаршылық Кеңес өкіметі қатаң жүргізген, халық шаруашылығына, әсіресе ауыл шаруашылығы саласына қатты соққы болып тиген әскери коммунизм саясатының нәтижесіндегі төтенше экономикалық жағдайларға да байланысты туындады.
Қазақстанның көпшілік аудандары етек жайған ашаршылық құрсауында қалды. Орал, Орынбор, Қостанай, Бөкей, Ақтөбе губернияларында себілген астық қатты құрғақшылықтан шықпай қалды, шыққандары жазғы ыстықта қурап қалды. Мал өсірумен айналысатын көшпелі және жартылай көшпелі аудандардағы жайылымдар мен шабындықтар толықтай күйіп кетті. Оның үстіне 1920-1921 жылдардағы ұзаққа созылған қатал қыс Торғай уезінде малдың жаппай қырылуына әкеп соқты. Шұбалаң, Майқара, Сарықопа және басқа болыстар да зардап шекті. Ашаршылық құрбандарының, аштан өлгендердің саны күн сайын көбейе берді.
Ашаршылық отырықшы аймақтарды да қамтыды. 1921 жылғы ақпан-наурыз айларында Қостанай губерниясындағы Исаев-Дедов аудандық кеңесі атқару комитетінің Қазақ Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы Халық Комиссарлары Кеңесіне жолдаған есебінде аудан тұрғындарының аш екендігі, сондай-ақ жекелеген ауылдардың наразылық білдіріп жатқаны туралы айтылды. Бірқатар аймақтарда шаруалар арасынан мемлекеттік тапсырыс бойынша жиналған астықты рұқсатсыз бөліп алған фактілері атап көрсетілді. Мәселен, Дмитриев селосының екі жүзге жуық әйелі көршілес кенттерден қосылған әйелдермен бірге жиналған астықты Орынбор астық қоймасына тапсыруға ашық қарсылық білдірді, егер сіздер жиналған астықты әкететін болсаңыздар біз аштан қырыламыз деген ұранмен шықты. Ал Васильев селосының тұрғындары кәдімгі күн сайынғы таңғы жиында шіркеу қоңырауымен бір мезгілде бір үзім нан мен мал азығы төңірегінде қызу айтыс ұйымдастырылды. Олар кеңестердің жергілікті өкілдерін: бізге астық беріңіздер, әйтпесе біз аштан қырыламыз деген айқаймен қарсы алды. Никольск селосының тұрғындары, сол кезде көктемгі дән себу науқанына әзірленген тұқымдық астықты рұқсатсыз өзара бөліп алды.
1921 жылғы тамыздан бастап Орынбор, Ақтөбе, Бөкей, Орал және Қостанай губерниялары аштықтан зардап шеккен аймақтардың тізіміне ресми түрде енгізілді. 1921 жылдың күзіне қарай Қазақ Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасының жеті губерниясының бесеуі: Орынбор, Ақтөбе, Бөкей, Орал және Қостанай губерниялары (Түркістан Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасының құрамындағы Сырдария, Жетісу губернияларын қоспағанда) және Адай уезінің тұрғындары аштыққа ұрынды. Ашаршылық 1 558 927 тұрғындары бар 1 048 100 шаршы метр аумақты қамтыды.
2 кесте - 1921 жылдың қарашасына қарай губерниялар бойынша ашыққандар саны төмендегідей болады
Губерниялар
Статистика басқармасының деректері бойынша
Әр түрлі көздерден алынған деректер бойынша
Орынбор
Қостанай
Орал
Ақтөбе
Бөкей
БАРЛЫҒЫ
387 500
264 900
384 900
296 100
176 500
1 508 900
444 786
254 816
400 000
359 325
100 000
1 558 927
Ескерту - [Асылбек Ғ. Қазақ Республикасындағы аштықтың ауданы -А.: Қызыл Қазақстан, №4, 1922. - 91 б]
Аштықпен бірге сүзек, тырысқақ, оба, діңгене және басқа аурулар да қатар келді. Жұқпалы аурулармен ауырған адамдардың саны республиканың емдеу мекемелерінің мүмкіндіктерінен едәуір асып кетті. Аштық пен қайыршылық күй, эпидемия, ауруханалардың жетіспеуі, осының бәрі аурулар арасындағы өлімнің санын көбейтіп жіберді. Мысалы, Қостанай губерниясында аштар мен аурулардың 75%-ға жуығы көз жұмды. Республиканың Денсаулық сақтау халық комиссариатының деректері бойынша Орынбор, Орал, Ақмола және Ақтөбе губернияларында 1921 жылдың 1 қарашасы мен 1922 жылдың 1 шілдесі аралығында 37 657 адам ашаршылық құрбаны болды [19]. Ашаршылық Қазақстанның басқа аймақтарын да айналып өткен жоқ. Сол кезде Тарғын-Бөкей губерниялық кеңесі атқару комитетінің төрағасы қызметін атқарған Х.Д. Чурин өз естелігінде: 1921-1922 жылдардың қысында уезд орталығы болған кенттің көшелерінде біз таңғы сағат 5-6-ларда кейде ондаған адам өліктерін жинайтынбыз деп жазды [20]. Ата-анасы көз жұмып, қарусыз қалған балалардың күн сайын 50-60-ын жергілікті өкімет органдары балалар үйлеріне бөлді. Егер 1921 жылғы 1 желтоқсандағы деректер бойынша қараусыз қалған аш-жалаңаш балалар саны Қазақ Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы деректері бойынша 128 000 болса, осы жылдың соңында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz