ТЫҢ ЖӘНЕ ТЫҢАЙҒАН ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУ КЕЗІНДЕ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МАМАНДАРЫН ДАЯРЛАУ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
4
1.
ТЫҢ ЖӘНЕ ТЫҢАЙҒАН ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУ ТАРИХЫ
7
1.1
Тың және тыңайған жерлерді игерудің себептері мен алғышарттары
7
1.2
Тың игерудің басталуы және тыңның алғашқы жетістіктері
16
2.
ТЫҢ ЖӘНЕ ТЫҢАЙҒАН ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУ КЕЗІНДЕ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МАМАНДАРЫН ДАЯРЛАУ
27
2.1
Қазақстан мамандары
27
2.2
Қазақстан жеріне келген мамандар
32
2.3
Тың және тыңайған жерлерді игеру кезінде ауыл шаруашылық мамандарын даярлау
39
3.
ТЫҢ ЖӘНЕ ТЫҢ ИГЕРУДІҢ НӘТИЖЕСІ МЕН САЛДАРЫ
48
3.1
Тың және тыңайған жерлерде тұратын халықтың саяси-экономикалық жағдайы
48
3.2
Халықтың тұрмысы және әлеуметтік жағдайы
53
3.3
Тың игеру жылдарында орын алған экологиялық мәселе
60
ҚОРЫТЫНДЫ
66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
68
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Әр елдің тарихында сол елдің тағдырын шешетін оқиғалардың болары анық. Қазақстанның егемендікке қол жеткізуі де, сөз жоқ, осындай оқиғалардың бірі екені даусыз. Ал кейінге шегініп, артымызға қарасақ, осыдан жарты ғасырдай уақыт бұрын республиканың барлық тағдырын шешкен тың эпопеясын болғанын білеміз.
Бұл жөнінде Президентіміз Н.Ә.Назарбаев Әр елдің тарихында дәуірлік сипат алатын оқиғалар болады. Олардың мәнін, көлемі мен елге тигізген әсерін ұзақ жылдар өткеннен кейін ғана жаңа көзқарас тұрғысынан сараптай аламыз. Қазақстан үшін, басқа тәуелсіз мемлекеттердегі сияқты, тыңды көтеру ең басты оқиға болып саналады..., - деп көрсетеді [1].
Қоғам әрбір кезең туралы нағыз шыңдықты білуі тиіс. Осы орайда, кезінде басыңқы зерттелген тақырыптарға тарихшылар сыни көзбен қарауы керек. Мәселен, тың және тыңайған жерлерді игерудің бұған тікелей қатысы бар. Аталған мәселе өте күрделі. Сондықтан, оны қайта зерттеп, қайта ойдан өткізген жөн.
Бұдан байқағанымыз: уақыт өтсе де, өткен тарих пен қазіргі заман арасында біршама ара-қашықтық байқалғанмен, тың эпопеясы осы күнге дейін әлі де болса өз бағасын толық алған жоқ. Осы тұрғыдан келгенде, тың және тыңайған жерлерді игеру жайлы еңбектердің саралап-зерттеудің, оған сипаттама беріп, тың көтерудің тарихта алатын орнын айқындаудың маңызы зор.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Қазақстанда 1954 жылы басталған тың және тыңайған жерлерді игерудің ел тарихындағы орны мен маңызын анықтап, келтірілген деректемелердің Қазақстанның тарихи әрі саяси-әлеуметтік, экономикалық дамуына тигізер әсерін айқындау, кейінгі ұрпақтың елдің тарихын білуіне жағдай туғызу.
Зерттеу жұмысының міндеттері.
- Тың және тыңайған жерлер жайлы зерттеулерді қарастырып, деректер жинау;
- Тың және тыңайған жерлерді игеруге себеп болған факторларды анықтау;
- Тың және тыңайған жерлерді игеру туралы жинақталған мәліметтердің болашақ үшін маңызын айқындау;
- Тың және тыңайған жерлерді игеруде белсенді әрекет еткен қазақстандық және шетелдік азаматтар туралы мәліметтер жинақтап, олардың еліміздің дамуына тигізген ықпалдарын анықтау.
Зерттеу нысаны. Қазақстан жеріндегі 1954 жылғы тың және тыңайған жерлерді игерудің себептері мен салдары, маңызы. 1954 жылдан басталған Қазақстан жеріндегі тың эпопеясы.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Тың және тыңайған жерлерді жаппай игеру тақырыбы. Кеңестік тарихи әдебиетте кең орын алды. Әсіресе, ірі монографиялық зерттеулер, ұжымдық еңбектер, ғылыми-тәжірибелік конференциялар, мерекелік салтанаттар көбейді. Осы мәселе жөнінде көптеген кандидаттық және докторлық диссертациялар қорғалды, сонымен бірге көркем әдебиет пен киноматография да оған көп көңіл аударды. Тың жерлерді жаппай игеру тарихын зерттеу алғашқы қазықтар қағылған елуінші жылдардың орта кезінен басталады. Содан он жыл өткеннен кейін тың туралы алғашқы тарихи, әдеби шолу пайда болды. Одан соң әрбір бес жылдан кейін осындай еңбектер шығып отырған. Оларға тән бір жағдай бұл еңбектер тарихи-партиялық тұрғыда жазылған. Зерттеушілердің айтуы бойынша 60-жылдардың орта кезіңе дейін негізінен брошюралар, мақалалар көп жазылған. Олардың ғылыми дәрежесіне онша көп көңіл бөлінбеген.
60-жылдардың ІІ жартысынан кейін Тың эпопеясының жаңа тарихи дәуірі басталады. Бұл кезеңде негізінен жалпылама еңбектер басым болды. В.И.Лениннің аграрлық мәселелер жөніндегі еңбектері кеңінен қолданылды. КОКП-нің, оның төмендегі ұйымдарының, комсомолдың роліне айрықша орын берілді. Тыңдағы партиялық құрылыс, тың шаруашылықтарын қамқорлыққа алу, ұлттық достық қарым-қатынасты дамыту және халықтардың бір-біріне көмегі мәселелері жан-жақты зерттеу объектісіне айналды.
Осындай және басқа да мәселелер Коммунистік партия Қазақстандағы тың жерді игеру жолындағы күресте деген коллективтік монографияда, В.В.Куликовтың Тың жерді игерудегі тарихи тәжірибе, С.Л.Ковальский мен Х.М.Мадановтың Қазақстандағы тың жерді игеру атты кітаптарында, басқа да еңбектерде жан-жақты көрсетілген. Бұл кітаптар авторларының тың игерудегі бірқатар жұмыстардың басын құрағанымен қатар мұндай күрделі істі бір жақты көрсеткенін атап кеткеніміз жөн. Осындай еңбектерде тың эпопеясын мадақтау тұрғысында бұдан басқа жол жоқ еді, бірден бір дұрыс шешім, тың жерлерді игеру - өндірісті интенсивтендірудің социалистік әдісі деген сияқты баға берген сөздермен дәріптеледі.
Тың тақырыбына арналған материалдардың саны өте көп болғанымен сапасы ойдағыдай емес. Аталмыш еңбектертерді, олардың авторларын саралай отырып, олардың көбі мадақтау негізінде жазылғанын, сын көзбен ғылыми тұрғыдан тың көтеруге баға берілмегенін айтуымыз керек.
Тың көтеру жайлы С.Л. Ковальский [4], Х. Маданов [7], Л.И. Брежнев [8], Чапай Мусин [12], Т. Омарбеов [42], Ж.О. Артықбаев [57], тағы да басқа ғалымдардың еңбектерінде тың игерудің себептері мен салдары, жалпы сипаттмасы жайлы және тың игерудің Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағынан дамуына әсері, пайдасы жайлы мәліметтер берілген.
Бұл зерттеу жұмысында біз тың игерудің себептері мен салдары, экологиялық жағдайы, тың игеру жылдарында қажырлы еңбек еткен мамандар жайлы сөз қозғамақпыз.
Зерттеудің әдістері.
Зерттеу барысында талдау және жинақтау, индукция мен дедукция, тарихи-салыстырмалы, жүйелік-құрылымдық, теориялық таным, модельдеу мен типтендіру сияқты жалпы ғылыми, әлеуметтанушылық, тарихи зерттеу тәсілдері қолданылды. Оның үстіне саяси тарихты зерртеу ғылымнан өткен күннің тарихи-саяси және әлеуметтік-мәдени дәйектерінен ой қорытқанда барынша шынайы болуды, саяси-идеологиялық феномендердің көп түрлі және қарама-қайшылықты жағдайын ескеруді талап ететін болғандықтан тарихи тәсілдерді қолдана отырып, тың және тыңайған жерлерді игеру мәселесін зерттеуде зерттеу нысанының көпнұсқалығы, олардың өзара байланысы мен ішкі тәуелділігі сияқты ерекшеліктер ескерілді. Тарихты қайта жазып шығу қағидасы емес, дәстүрлі тарихи танымдағы білімдерді толықтыратын, теріске шығаратын немесе қуаттайтын тың деректер мен тұжырымдар ұсыну қағидасы басшылыққа алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және тәжірибелік мәні. Егер 1954 жылғы Қазақстан жеріндегі тың және тыңайған жерлерді игеруді зерттеп, толық саралай білсек, келешекте еліміздің даму стратегиясы анықтала түсіп, болашағы баянды болмақ, әрі тыңды игеруге белсене ат салысқан тұлғаларды зерттеп, олардың елді дамытуға қосқан үлесін анықтау арқылы сол заманның ерекшелігін, халықтың жағдайын, ел тарихын тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.
Диплом жұмысының тәжірибелік құндылығы ретінде Қазақстан жеріндегі тың игерудің тарихына қатысты мәліметтер мен деректер мектеп оқушылары мен жоғары оқу орындары студенттері үшін дереккөздер болатынын айтуға болады. Сол сияқты зерттеу жұмысында қалыптасқан әдістемелік тәсілдер ұлы тұлғалардың қоғамдық-саяси қызметін жан-жақты зерттеп, тарихи таным нысанына айналдыруға мүмкіндік береді.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Тақырыптың теориялық-әдістемелік негіздемесі диплом жұмысында арнайы қарастырылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің ғылыми аппараты, тақырыптың өзектілігі, зерттелу жайы, зерттеу мақсаты, міндеттері, зерттеу әдісі, ғылыми болжамы, оның тәжірибеге енгізілуі тұжырымдалды.
Ал негізгі бөлімде тың және тыңайған жерлерді игерудің тарихы мен тағылымына, маңызына, себептері мен салдарына, экологиялық сипатына, тыңды игеруге қатысқан ұлы тұлғалар жайындағы деректерге тоқталынды.
Қорытынды бөлімде көзделген мақсат-міндеттердің орындалуы жайында сөз қозғалды.
1 ТЫҢ ЖӘНЕ ТЫҢАЙҒАН ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУ ТАРИХЫ
1.1 Тың және тыңайған жерлерді игерудің себептері мен алғышарттары
Қазақстан тарихында әлі де болса толық бағасын алмаған күрделі мәселелердің бірі - тың және тыңайған жерлерді игерудің қорытындылары мен салдары болып табылады. Сол кезеңде тың игеру тарихы сол заманғы идеологияға сай, жоғары бағаланып, тек жағымды жақтарынан ғана жазылғаны мәлім. ХХ ғасырдың 50-жылдарының басында Кеңес өкіметінің аграрлық салада жүзеге асырған реформаларының нәтижесіз аяқталуының салдарынан, жылдан-жылға азық-түлікпен қамтамасыз ету қиындай түсті.
1953 жылы наурыздың бас кезінде Сталиннің қаза болуынан кейін партиялық-мемлекеттік аппаратта билік үшін жанталасқан бақталастық басталды. Көсемнен айырылған Кремль сарайындағылар жаңа саяси айлакерлік пен қулық-сұмдық күресіне бел шеше кірісіп кетті, оның бәрі партия құжаттары қарарларында көрініс тапты.
Наурыз айынан ел билігін үш адам (три умвират) - Н.С. Хрущев, Г.М. Маленков, Л.П. Берия басқарды. Алайда, бұлардың соңғысы, яғни Л.П. Берия 26 маусымда тура Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы Министрлер Кеңесі Президиумы отырысы үстінде тұтқындалып, артынша атылды. Сол сәттен бастап сырт көзге көшбасшы Г. Маленков болды. Кеңес Одағы Коммунистік Партиясы Орталық Комитетінің В.М. Молотов, Л.М. Каганович және Г. Маленковтың партияға қарсы тобының жікшілдік әрекетін айыптауынан кейін мемлекет басына Н. Хрущев келді. Ол ел өміріне өзгеріс енгізуді аграрлық сектордан бастады. Халық шаруашылығының жанды жері нақ осында шоғырланған еді. Тоқтаусыз сыр беріп келе жатқан астық мәселесі азық-түлік тапшылығына ұрыну қаупін тудырды. Астық өндіру мемлекет сұранысын жылдан-жылға қамтамасыз ете алмады. 1950 жылға қарай халықтың саны 20 млн. адамға, оның ішінде қала тұрғындары 10 млн. адамға (осы жылдары аулды тастап, қалаға босу басталды) көбейді [2].
Соғыстан кейінгі бірінші жыл ауыл шаруашылығы үшін аса қиын болды. Құрғақшылық елдің, әсіресе оның еуропалық бөлігінің ауыл шаруашылық жағдайына өте ауыр тиді. Жағдай жұмысшы күшінің жетіспеушілігінен де ушықты; ауыл шаруашылық машиналардың көп бөлігі соғыс жылдарында істен шықты, ал жаңадан алынатын машиналар саны аз болды. Басқарудың әкімшілік, күштеу тәсілдерінің, экономикалық заңдарды есепке алмаудың зардаптары ауыл шаруашылығына кері әсерін тигізді. Жер өңдеу мәдениті төмен болып, қоғамдық мал шаруашылығы нашар дамыды. Сондықтан үкімет ауыл шаруашылығындағы жағдайды түзетуге ден қойды. Мәселен, 1950 жылы партиялық-үкімет комиссиясы құрылды. Оған колхоздарды қаржыландыруды жақсарту мәселесін қарау ұсынылды.
Ауыл шаруашылығындағы ауыр жағдайының себептеріне талдау жүргізген ел басшылығы шаруашылық және партия органдарын бұрынғы колхоз және совхоздарға қатысты бұра тартушылықтарды жоюға міндеттеді. 1949 жылға қарай қабылданған қаулы бойынша Қазақстанның колхоздарына түрлі ұйымдардың 214 млн сом қарызы, көп мал, техника, 540 мыңға жуық, заңсыз тартып алынған жер қайтарылып беріліп, әкімшілік-шаруашылық басқару аппараты елеулі түрде қысқарды. Ауыл шаруашылығының материалдық-техникалық жағынан жабдықталуын шұғыл жақсарту мақсатында мемлекет қосымша қаражат бөлді. Ауыл шаруашылығы мамандарын даярлау және қайта даярлаудың жүйесі жолға қойылды. Колхоздар мен совхоздарға қызмет көрсетуге тиіс машина-трактор станцияларын (МТС) техникамен жабдықтауға үлкен көмек көрсетілді. Төртінші бесжылдықтың соңына қарай республика машина-трактор станциялары күшейіп, колхоздардың 95%-ына қызмет көрсетті, ал бұл көрсеткіш 1946 жылы 76% ғана болған еді. Соған қарамастан үкімет қабылдаған іс-шаралар ойдағыдай нәтиже бермеді. Өндірісті арттыру үшін ұсақ колхоздар ірі колхоздарға біріктірілді. Колхоздарды қысқа мерзім ішінде ірілендіру жаппай сипат алды, нәтижесінде Қазақстандағы олардың саны 6737-ден (1945 жыл) 2047-ге (1952 жыл) дейін қысқарды.
Қабылданған іс-шаралар ауыл шаруашылығының жағдайын біршама жақсартты. Машина-трактор станцияларының техникасы неғұрлым тиімді пайдаланыла бастады. Егін, мал өнімдері бойынша белгіленген жоспарды асыра орындау үшін қосымша төлемдер енгізілді. Мал басының саны артты. Бесжылдық ішінде суарылатын жерлер ауданы 16%-ға артты.
Ауыл шаруашылығын басқарудың әміршіл-әкімшілік жүйесі. Дегенмен республиканың ауыл шаруашылығы бүкіл Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының ауыл шаруашылығы сияқты азық-түліктегі, өнеркәсіптегі, шикі заттағы халық сұранысын қанағаттандыра алмады. Бұған колхоздарды, жалпы ауыл шаруашылығын басқарудың әміршіл-әкімшіл жүесі себеп боды. Жоғарыдан жоспарлау, бюрократиялық аппараттың күш көрсетуі өндірушіні өндіріс құралдарынан да, еңбек нәтижелерінен де шеттетті. Колхозшылардың еңбегіне ақы өніммен төленді (азық-түлік, киім-кешек). Колхозшыларда төлқұжат болмады, олардың есебі селолық кеңестер жасаған тізімдер арқылы ғана жүргізілді. Бұл олардың мекен-жайын еркін өзгертуіне мүмкіндік бермеді, олар заңды түрде колхозға байланды, басыбайлы шаруалар сипатында болды.
Ауыл еңбекшілерінің жағдайына тура немесе жанама түрде әсер еткен барлық қиыншылықтарға, бұра тарту мен жаңсақ есептерге қарамастан олар елді қолдарынан келгенше азық-түлікпен қамтамасыз ете берді. Еңбек ерлігі мен батырлығының үлгілері де аз емес еді.
Аграрлық секторды дамытуды ынталандыру үшін мемлекет шаруашылықтардың бұрынғы қарыздарын жойып, салық көлемі елеулі түрде азайды. Ет, сүт, жүн, картоп, көкөністің сатып алу бағасы көтерілді. Дегенмен ауыл шаруашылық өндірісі жүйесін жақсартуға бағытталған реформалар қалыптасқан шаруашылық жүргізу құрылымының негіздеріне әсер етпеді, әміршіл-әкімшіл жүйе әлі де үстемдік етуін жалғастыра берді.
Ауыл туралы дәстүрлі саясатты өзгерту қажет екенін өмір алға тартты. 1952 жылы Кеңес үкіметі ауыл шаруашылығындағы жағдайды жақсартуға көңіл бөлді. 1953 жылы наурызда Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы Министрлер Кеңесінің органдары егжей-тегжейлі жаңа концепция жасауға кірісті. Оның негізгі ой желісі Жоғарғы Кеңестің тамыз сессиясындағы Г. Маленковтың баяндамасында айтылды. Аграрлық саясатты өзгерту идеялары Кеңес Одағы Коммунистік Партиясы Орталық комитетінің қыркүйек Пленумында (1953 жылы) директивалық тапсырыстар түрінде қолдау тапты. Соған орай ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруге инвестицияны күрт арттыру қарастырылды. Ауыл шаруашылығына салынатын қаржы көлемі ұлғайтылды, ауыл шаруашылығы өнімдері кейбір түрлерінің сатып алу және дайындау бағалары айтарлықтай өсті, салық саясаты жұмсарды, еңбекақыға үстеме қосылды, агросаланы дамытуды экономикалық тұрғыда қолдаудың басқа да әдіс-амалдары енгізілді.
Аграрлық саясаттағы сапа жағынан жағымды мазмұнға үміт арту өзіндік сенімге негізделді, инвестиция көздерін колхоз-совхоз құрылысына бағыттаса-ақ, олардың табиғатында бар мол мүмкіндіктің көзін ашады деп білді. Таза нарық экономикасына тән, неғұрлым көп құйсан - соғұрлым көп аласын деген принцип, осынау аксиоманы қабылдай қоймайтын социалистік шаруашылыққа зорлап енгізілді. Осы сәттен бастап, ол өндірісті барынша шоғырландыру және еңбекті дәріптеу идеясын білдіретін, сталиндік колхоздың неғұрлым ірі - жақсының түрі делінетін биік межемен қатар, ауыл шаруашылығы саласындағы экономикалық басымдықты (және тек оны ғана емес) нақтылай бастады [3].
Аталмыш комиссиялардың жұмыс нәтижесі Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы Жоғарғы Кеңесінің сессиясында талқыланды (1953 жыл тамыз). Үкімет экономиканы сауықтырудың ойластырылған шарасын ұсынды. Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы Министрлер кеңесінің төрағасы Г. Маленков халық тұтынатын тауарларды өндіруді ұлғайту үшін ауыл шаруашылығын көтермей болмайды деген тұжырым жасады. Біздің басты міндетіміз, - деді ол, қысқа мерзім ішінде ауыл шаруашылығындағы колхоздар мен совхоздардың артта қалушылығын жойып, оны тез аяғынан қоя отырып, шаруашылықты нығайту, колхозшылардың еңбек күнін көбейтіп, оларға ақша бөлуді ұлғайту. Баяндамада астық мәселесі маңызды деп танылып, оны өндіруді көбейту мақсаты қойылды. Ауыл шаруашылығын дамыту мәселелері Кеңес Одағы Коммунистік Партиясы Орталық Комиетінің 1953 жылғы 3-7 қыркүйек айында болған Пленумында да қаралды. Партияның ауыл шаруашылығын дамыту, азық-түлік тапшылығын, астық өндіруді арттыру мақсатында тың және тыңайған жерлерді игеру идеясы пайда болды. Тың жер - табиғи күйінде құнарлылығы сақталып тұрған, ғасырлар бойы жыртылмаған жерлер. Тың жерлерде топырағының құрылымында қара шірік қабаты қалын, өсімдікке қажетті қоректік заттар мол болды. Тыңайған жер - ұзақ уақыт бойы өңделмеген жыртылған жер.
Соғыстан кейінгі алғашқы жылдары колхоз және совхоз өндірісін ұйымдастыруда көптеген кемшіліктердің орын алғаны кейіннен анықталды. Мәселен, колхоз өмірінің демократиялық негізде басшылыққа алынуы тиіс ауыл шаруашылық артелінің жарғысы әміршіл-әкімшіл басқару ықпалымен бұрмаланған, колхоздарда шаруашылық басшылары сайланбаған, оларды шың мәнінде партия комитеттері тағайындаған. Осындай кемшіліктерді жою үшін нақты шаралар жүзеге асырылды, жалпы партия және кеңес органдары ауыл шаруашылығына басшылық ету тәсілдерін қарап, әкімшілікке салынушылыққа жол бермеуге, колхоздардың ішкі демократиясын қалпына келтіруге басты назар аударды. Бірақ өткен кезеңдегідей басқару жүйесі шаруашылықтардың ішкі ісіне араласып, колхоздарға өнімді молайтуға дәрменсіз еді, өйткені олар өте ұсақ болатын. Осындай ұсақ колхоздарды біріктіріп, ірі шаруашлықты қалыптастыру үшін ұсақ колхоздарды ірілендіру саясаты жүргізілді. Ұсақ колхоздарды ірілендіру саясаты ауыл шаруашылық машиналарын пайдалануға, маман кадрлармен қамтамасыз ету және үлкен егіндік, шабындық жерлерді пайдалануда алғашқы кезде жетістіктерге жетті.
Колхоздарды ірілендіру саясаты белгілі дәрежеде табыстарға жеткенімен, теріс жақтары да орын алды. Колхоздарды ірілендіру шаралары сияқты күрделі іс асығыс түрде жүзеге асырылды, тіпті кейбір жағдайларда ауылды жаппай ұйымдастыру кезіндегідей күштеп жүргізілді. Мыңдаған шаруалар атақонысын, үй-жайын тастап, жаңа жерлерге іріленген колхоздар орталығына көшіп баруға мәжбүр болды. Осының салдарынан мыңдаған елді мекендер іске аспай, иесіз қалды. Жаңа жерлердегі қоныстанушыларға онсыз да ауыл шаруашылық өндірісіне жетпей жатқан қыруар қаржы жұмсалды. Оның үстіне машина-трактор станциялары таратылып берілді.
Республика ауыл шаруашылығының даму барысы колхоздар мен совхоздарды нығайту, оларды өзінің техникасымен жабдықтау машина-трактор станциясы рөлінің төмендеуіне алып келді. Шаруашылықтар енді өнімділігі жоғары техниканы сатып ала алатын және қолданатын болды. Мұндай жағдайда машина-трактор станциялар өз рөлін жойып, қажетсіз болып қалды. Ел Үкіметінің қаулысы бойынша машина-трактор станциялар қайта ұйымдастырылып, жөндеу-техникалық станцияларға айналды, ал ауыл шаруашылық техникасы колхоздарға сатылды. Кейіннен жөндеу-техникалық станциялар да жойылып, олардың міндеттерін республикада жаңа құрылған Казсельхозтехника өндірістік-техникалық жабдықтау бірлестігіне жүктелді.
1 Кесте - Қазақстан Кеңестік Социалистік Республикасы колхоздарының өндірістік динамикасы
Көрсеткіштер
1950 жыл
1955 жыл
1960 жыл
1965 жыл
1970 жыл
1975 жыл
Колхоздар саны
3670
2702
759
441
423
404
Егіс көлемі, мың га
6272
13263
4978
4037
4034
4300
Ірі қара мал, мың бас
4500,5
3877,7
4917,7
1540,7
1460,1
1510,4
Ескерту - [По материалам статистического сборника Народное хозяйство Казахстана в 1975 г.. Стат. Ежегодник. - Алма-Ата: Наука, 1976. - С. 137-138]
1950-ші жылдары, кейін 1960-шы жылдары да Қазақстанда ұсақ колхоздар негізінде жаңа совхоздар ұйымдастыру кең көлемде жүргізілді. Ірі шаруашылықтар халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету міндетін атқара алады деп саналды. Экономикалық жағынан нашар колхоздар ірілендіріліп, жаппай совхоздар ұйымдастыру 1957 жылдың көктемінен басталды. Ет-сүт, астық, мақта-мата, тағы басқа азық-түлікті өндіретін совхоздар дами бастады. Келесі жылдар көрсеткендей, бұл қайта ұйымдастыру басты мәселені шеше алмады.
2 Кесте - Қазақстан Кеңестік Социалистік Республикасындағы совхоздардың құрылыс динамикасы
Көрсеткіштер
1950
1955
1960
1965
1970
1975
Совхоздар саны
264
631
881
1521
1625
1864
Егіс көлемі, мың га
1169
6840
17131
25161
25340
30200
Ірі қара мал, мың бас
520
740
1988,7
3949,6
4180,7
4726,5
Ескерту - [По материалам статиистического сборника Народное хозяйство Казахстана в 1970 г.. Краткий статистический сборник. - Алма-Ата: Наука, 1971. - С. 153-154]
Осы кестеден Қазақстандағы совхоздардың 1950-1975 жылдар аралығындағы даму динамикасын көруге болады. Бірақ бұрынғы колхоздар да, олардың негізінде құрылған совхоздар да негізгі міндетті: халықты азық-түлікпен толық қамтамасыз етуді біржолата шеше алмады.
Қазақстан аумағына тың игерушілерді қоныстандыру. Тың жерлерді игеру үшін мыңдаған ауыл шаруашылық өндірісінің мамандары, ұйымдастырушылары аттандырылды. Тың игеру кезінде бұрын-соңды болмаған көлемде жаппай қоныстандыру ісі жүзеге асырылды. Қоныстандыру ісін ұйымдастыру 1938 жылы құрылған Бас қоныстандыру басқармасына жүктелді. 1954 жылы Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы Министрлер Кеңесінің Жер халық комиссариатының құрамында миграциялық үрдістерді реттеу енгізілді. 1954 жылдан 1963 жылға дейін Қазақстанға Одақтың әр түрлі республикаларынан - Украина, Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы, Белоруссия, Молдавия және Литвадан мыңдаған отбасылар қоныстандырылды. Қазақстандық тың игеруге Болгария азаматтары және Қытай Халық Республикасының қазақ репатрианттары да қатысты. 1954 жылдың бірінші жартысында тек Ақмола облысына ғана 20 мыңнан астам адам тың көтеруге келді. Бұған қоса, өнеркәсіп орындарының ұжымдары ауыл шаруашылығына, тың және тыңайған жерлерді игеруге 1386 маман мен механизаторлар жіберді. Осылайша, мысалы, Ақмола облысының ауыл шаруашылық кәсіподағының облыстық комитетінен 300, Қазсельмаш зауытынан 121 адам, оның ішінде дипломы бар 5 инженер келді. 1954-1955 жылдары совхоздарға 4,5 мың маман жіберілсе, 1959 жылы оларда 15 мыңнан астам жоғары және орта білімді мамандар еңбек етті. Тек 1953-1958 жылдары ауыл шаруашылығына 266,6 мың механизатор мамандар жіберілді. Ең танымал тың игерушілердің бірі Михаил Довжик болды. Ол Қазақстанға 1954 жылы наурызда алғашқы тың игерушілердің қатарында келді. Ынтымақты бригада құрған М. Довжик Ақмола облысындағы ауыл шаруашылық техникасын пайдалануда жаңашыл болды. Ерен еңбегі үшін М. Довжик Социалистік Еңбек Ері атағына ие болып, жоғарғы заң шығарушы орган - Қазақстанның Жоғарғы Кеңесіне депутат болып сайланды.
Еңбекшілерге, келіп жатқан тың игерушілерге елеулі жеңілдіктер көрсету, сондай-ақ өндірістік жоспарды орындаған совхоз жұмысшыларына және олардың еңбек сіңірген жылдары үшін елеулі сыйақылар беру арқылы тың игеруге қолдау көрсетілді.
Қазақстан аумағына жұмыс күші, көлік құралдарын, құрал-саймандар жұмылдырылды. Осының бәрін үйлестіру, адамдарды орналастырып, оларды азық-түлікпен және тұрғын үймен қамтамасыз ету, мәдени-көпшілік мекемелерінің жүйесін жолға қою қажет болды.
Тың жерлерді игеруге байланысты кеңес кезіндегі еңбектер мен басылымдарда көптеген қателесушілік, бұрмалаушылық және бұра тартушылық айтылмады. Тың игеру тек мамандар мен шынайы энтузиястарды ғана емес, көп ақша табуды ойлаған кездейсоқ адамдарды да өзіне тартты. Мысалы, зерттеушілердің пікірі бойынша, алғашқы 2 жылда Солтүстік Қазақстанға келген 650 мың адамның тек 130 мыңы ғана тың игеру үшін қажет болды. Тың игерілген облыстардың бірқатарында осының салдарынан құқық тәртібі бұзылып, мемлекет қаржысын талан-таражға салу, ұрлау орын алды.
Ең алдымен Қазақстанға келген тың көтерушілер арасында арамтамақтар мен қылмыскерлер де болды. 1954-1955 жылдары Қазақстанға келген 650 мың тың игерушінің 150 мыңы ғана механизаторлар болды. Нәтижесінде, көптеген тәртіп бұзушылықтар, қылмыстар болып тұрды.
1950-ші және одан кейінгі жылдары аудан облыс ішіндегі негізгі астық және мал шаруашылығы аудандары болып табылды. Сол жылдары аудандық комитет Ертіс өзені жағалауында орналасқан шаруашылықтарда көкөніс пен картоп егісін кеңейту, сондай-ақ көкөністің ерте егілетін түрлерін өсіру үшін жылыжайлар мен көшетхана шаруашылықтарын құру жөнінде шешім қабылдады. Жаңа кеңшарларда көптеген мәдени-ағарту мекемелері салынды: мектептер, мәдениет үйлері, дәрігерлік амбулаториялар. Ұжымдық шаруашылық маңындағы базарларда Пресновский және Ямышевский кеңшарлары ірілендірілді. Жаңаауыл мен Павлодарский кеңшарлары бірігіп, Павлодарский кеңшары болды. 1962 жылдың басында ұжымдық шаруашылықтар мен кейбір кеңшарлар бөлімшелерінің базасында тағы да үш жаңа кеңшарлар құрылды: Заря, Маяк, және Маралды.
Ефремовка ауылында, Павлодар машина-трактор станциясы базасында жаңа мамандырылған доңыз өсіретін Ефремовский кеңшары құрылды. Пресное ауылында Авангард құс кеңшары, ал Мичуринде - Плодопитомник қоян өсіру кеңшары ұйымдастырылды. Сонымен, ауданда 14 кеңшар мен 2 ұжымшар - Киров және Тельман атындағы ұжымшар болды [4].
1953 жылы И. Сталиннің басқан жүгеріші Н. Хрущев билік басына келе сала Бүкіл Кеңес Одағын нанға тойдыруға белсене кірісті. 1954 жылдың 2 наурызында Кеңес Одағы Коммунистік Партиясы Орталық комиететінің Пленумында Елде астық өндірісін одан әрі ұлғайту, тың және тыңайған жерлерді игеру туралы қаулы қабылданды. Бұл Кеңестік Социалистік Республикалар Одағында нан тапшылығын жою үшін жасалды. Астық мәселесін шешудің теориялық тұрғыда екі бағыты болды:
1. Интенсивті бағыт - экономиканы реттеудің нарықтық қатынасына көшу. Бірақ та бұл социализм идеологиясына қайшы келетін еді. Егер Кеңес Одағында тың игеруге дейінгі астық өндіруде 1 центнерден қосса, онда бұл өнім бүкіл игерілген тың жерлердің өнімімен пара-пар болар еді.
2. Экстенсивті бағыт - астық өнімін жаңа жерлерді жырту, тың жерлерді игеру арқылы арттыру жолы. Азық-түлік мәселесін шешуде Кеңес үкіметі осы екінші жолды таңдады.
Осыдан бір айдан кейін-ақ Ақмола облысының даласына бірі Алматыдан, екіншісі Ресейден екі эшелон алғашқы тың игерушілер келіп түсті. Тек 1954-1956 жылдары Қазақстанға Ресей мен Украинадан, Молдавия мен Белоруссиядан, басқа да одақтас республикалардан 640 мың тың игеруші келді. Соның үштен біріне жуығы Ақмола өңірін қоныстанды. Бұрын мыңғырған малдың болғаны сары далада бірінен соң бірі Целинный, Московский, Славянский тектес жүздеген колхоздар мен совхоздар, кенттер пайда болды. Тыңды техникамен қамтамасыз етіп, өндірілген астықты шығару үшін 1955 жылы Атбасар-Шортанды темір жолы тартылды. 1953-1956 жылдары Ақмола облысы бойынша 2,5 миллион гектар тың жер игерілді. Бұл қалалардың дамуына үлкен-үлкен зертханалар мен ауыл шаруашылығы ғылыми-зерттеу орталығы іске қосылды.
1960 жылдардың аяғына қарай Қазақстанда 25 миллион гектар тың жер игеріліп, егін шаруашылығымен айналысатын 333 совхоз болыпты. Мемлекетке астық сату 1960 жылы 10,5 млн тоннадан асты.
1960 жылдың 26 желтоқсанында Н. Хрущев Қазақстанның Көкшетау, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан және Ақмола облыстарынан Тың өлкесін құру туралы өкімге қол қойды. 1960-1963 жылдар аралығында Т.Соколов, 1963-1965 жылдар аралығында Ф. Коломиец Тың өлкесінің І хатшысы болды. 1961 жылы Ақмола қаласының аты Целиноград болып өзгертілді. Бұл өлке қағаз бойынша Қазақстанға, Алматыға қарағанымен, іс жүзінде Мәскеуге тікелей бағынатын еді. Бұл Қазақстанды бөлшектеу идеясының жүзеге асырылуының басы болыпты. Н. Хрущев 1962 жылы Шығыс Қазақстан өлкесін ашуды, кейін оны Ресейдін Алтай өлкесінің құрамына енгізуді ойластырғаны кейінен талай рет жазылды. Сол жылдары Шымкент облысының мақта өсіретін 5 ауданы Өзбекстанға беріліп кетті, ал Маңғыстауды Түрікменстанға беруге дайындық жүріп жатты. Осы арам пиғылға Қазақстанның ұлтжанды азаматтары, әсіресе, сол кезде Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы Министрлер Кеңесінің төрағасы болған Жұмабек Ташенов батыл қарсы шығып, болдырмай тастады. Осыдан кейін қызметтен тайдырылса да, Жұмабек Ташенов Кремльдің қазақ жерін ыдыратуға бағытталған даярлық әрекеттеріне ашық қарсы шығып отырды.
1963 жылы Мәскеуде Мұрат Әуезов, Сәбетқазы Ақатаев, Болатхан Тайжан, Мақаш Тәтім, өте терең ойлы Мұрат Ғылманов, Болат Қарақұлов, Әсия Мұхамбетова сыңды жастар құрған Жас тұлпар атты ұйым жұмыс істей бастады. Кейін бұл қоғам өрісін едәуір кеңейтті. Семейде - Тайшұбар, Қарағандыда - Жас қазақ ұйымдары жұмыс істеді. Бірақ мұнің бәрі бауырын жаза алмай, бесікте тұншықтырылды. Дегенмен, қазақ жерінің біртұтастығын қорғап қалуда бұлардың бәрі де тарихта алтын әріппен жазылардай із қалдырған болатын.
Тың жерлерді игеруге кеткен шығын қайтарылып келе бастады. 1957 жылы жаңа кеңшарлар оларды ұйымдастыруға кеткен шығындарды толық өтеді және 26 миллион рубль табыс әкелді. Облыс Қазақстанда астық өндіретін ірі өңірдің қатарына қосылды [5].
Тың және тыңайған жерлерді жаппай игеру тақырыбы Кеңестік тарихи әдебиетте кең орын алды. Әсіресе, ірі монографиялық зерттеулер, ұжымдық еңбектер, ғылыми-тәжірибелік конференциялар, мерекелік салтанаттар көбейді. Осы мәселе жөнінде көптеген кандидаттық және докторлық диссертациялар қорғалды, сонымен бірге көркем әдебиет пен киноматография да оған көп көңіл аударды. Бір сөзбен айтқанда елдің бәрі бос, құрғақ сөзге әуес бола бастады. Тың жерлерді жаппай игеру тарихын зерттеу алғашқы қазықтар қағылған елунші жылдардың орта кезінен басталады. Содан он жыл өткеннен кейін тың туралы алғашқы тарихи әдеби шолу пайда болды. Одан соң әрбір бес жылдан кейін осындай еңбектер шығып отырған. Оларға тән бір жағдай бұл еңбектер тарихи-партиялық тұрғыда жазылған. Зерттеушілердің айтуы бойынша 60-жылдардың орта кезіне дейін негізінен брошюралар, мақалалар көп жазылған. Олардың ғылыми дәрежесіне онша көп көңіл бөлінбеген [6].
1960 жылдардың екінші жартысынан кейін Тың эпопеясының жаңа тарихи дәуірі басталды. Бұл кезеңде негізінен жалпылама еңбектер басым болды. В.И. Лениннің аграрлық мәселелер жөніндегі еңбектері кеңінен қолданылды. Кеңес Одағы Коммунистік Партиясының, оның төмендегі ұйымдарының комсомолдың рөліне айрықша орын берілді. Тыңдағы партиялық құрылыс тың шаруашылықтарын қамқорлыққа алу, ұлттық достық қарым-қатынасты дамыту және халықтардың бір-біріне көмегі мәселелері жан-жақты зерттеу объектісіне айналды.
Осындай және басқа да мәселелер Коммунистік партия Қазақстандағы тың жерді игеру жолындағы күресте деген коллективтік монографияда, В.В.Куликовтың Тың жерді игерудегі тарихи тәжірибе, С.Л. Ковальский мен Х.М. Мадановтың Қазақстандағы тың жерді игеру атты кітаптарында, басқа да еңбектерде жан-жақты көрсетілген. Бұл кітаптар авторларының тың игерудегі бірқатар жұмыстардың басын құрағанымен қатар мұндай күрделі істі бір жақты көрсеткенін атап кеткеніміз жөн. Осындай еңбектерде тың эпопеясын мадақтау тұрғысында бұдан басқа жол жоқ еді., бірден бір дұрыс шешім, тың жерлерді игеру - өндірісті интенсивтендірудің социалистік әдісі деген сияқты баға берген сөздермен дәріптеледі [7].
Жоғарыда аталған кітаптар авторларының бірі былай деп жазады. 80-жылдардың орта кезіне дейінгі еңбектерге бірқатар кемшіліктер тән еді. Солардың ең бастысы 60-жылдардың ортасына дейін тың игеру және оны жүзеге асыру Н.С. Хрущевтің, ал одан кейін ол Л.И. Брежневтің идеясы болып келді. Ал, шын мәнінде бұл идеяның кімге жататынын білу үшін С. Ковальский мен Х. Мадановтың кітаптарын ашып көрелік. Бос жатқан құнарлы жерлер В.И. Лениннің бастамасы бойынша ауыл шаруашылығы айналымына ендірілді деп жазады авторлар [8].
Біріншіден, жаңа жерлерді игеру идеясы В.И. Лениннен бастау алғанын бірқатар авторлар 80-жылдардың орта кезіне дейін-ақ жазған болатын. Мысалы, В.И. Куликов 1978 жылы шыққан жоғарыда аталған кітабында: 50-60 жылдары тың жерлерді жаппай игеру, тың жерлерді айналымға енгізу жөніндегі лениндік саясаты одан әрі өмірге ендіру болып табылады деп жазады [9].
Екіншіден, аталған авторлар Қазақстандағы бос жатқан құнарлы жер туралы өзіндік пікірлерін білдіре алмады. Кеңестік тарихнамада бұл ежелден және берік қалыптасқан идея болатын. Мысалға, Коммунистік партия Қазақстандағы тың жерлерді игеру жолындағы күресте атты коллективтік еңбекті алайық. Онда: Ғасырлар бойы бос жатқан жерлерді жаппай игеру программасы Кеңес Одағы Коммунистік Партиясы Орталық Комитетінің пленумында коллективтік негізде қабылданды деп жазылған. Мұндай пікір В.И. Куликовтың кітабында да кездеседі. Ал енді бұл және басқа да еңбектерде дәл осы жерлерді қазақ халқы ғасырлар бойы шет ел басқыншыларынан қорғап келгені, бұл жерде жер пайдалану мен өмір сүрудің нақтылы жүйесі қалыптасқанын жоғарыдағы авторлардың бірде-біреуі ауызға алмады. Ешкім де бұл идеяны қолдамады [10].
Бұл мәселе қазіргі саясатымызға сабақ болуы керек. Әсіресе, нарықтық қарым-қатынасқа көшу жағдайында қазақ жерінің ерекшелігін, жер шаруашылығын жүргізудің әдістерін қатаң еске алған жөн. Әйтпесе, бір кездері жіберген қателіктерді тағы да қайталап алуымыз әбден мүмкін. Халықты еріксіз кеңестендіру және жаппай ұжымдастыру саясатының неге апарып соққаны қазір әркімге де белгілі.
Үшіншіден, мысалы, американдықтар бізден әлдеқайда бұрын өздеріндегі Орта Батыстағы миллиондаған тың жерлерді шаруашылық айналымына енгізген болатын. Ал Ресей империясының XVIII ғасырдан бастап біздің өлкедегі бос жерлерді игеруін неліктен еске алмасқа?
Патша үкіметі Қазақстандағы жыртуға жарайтын құнарлы жерлерді анықтап есепке алу үшін 1895 жылы мұнда арнайы Ф. Щербина комиссиясын жіберген болатын. Ол комиссияның іріктеген жер мөлшері игерілгеннен кейін тағы да В. Кузнейов, К. Пален басқарған экспедиция жіберілген. Олардың мақсаты жөнінде былай делінген. Было решено посылать ходоков в Азиатскую Россию для искания, осмотра и зачисления - свободных казенных земель. Осы экспедициялардың атқарған қызметінің нәтижесінде қазақтардың ұпайынан ондаған миллион десятина жер алқабы тартып алынып, қазақтар әскери әкімшілігі мен келімсектерді орналастыратын учаскелер басқаруына берілген.
Төртіншіден, тың жерлерді игеру шет ел тарихнамасында да кеңінен орын алды. Осы тақырыпқа арналған жариялымдарға шет ел ғалымдары жерді жаппай жыртуға аса сақтықпен қарап, оның зор шығынға ұшырататының және бұрын-соңды болып көрмеген экологиялық зардаптарға әкеп соғатынын ескерткен болатын. Олардың бір бөлігі туған жұрты басқа жердегі адамдарды Қазақстанға жаппай қоныстандыру жергілікті тұрғындардың ұлттық мүдделеріне қиғаш келетіндігін тыңды игеру олардың тілегін ескермей жүргізілетінін нұсқап көрсетті.
1.2 Тың игерудің басталуы және тыңның алғашқы жетістіктері
1954 жылдың ақпан-наурыз айларында-ақ, Қазақстан жеріне Кеңес Одағының басқа республикаларынан эшалон-эшалон адамдар келе бастады. Оларды жергілікті халық Тың игерушілер деп құрметтеп қарсы алуға тиіс еді. Алғашқы тыңгерлер Қазақстанға:
Едем мы, друзья,
В дальние края.
Станем новоселами,
И ты, и я! -
деген әнді екпіндете айтып келді [11]. Олардың бәрі дерлік өздерін Қазақстанға жақсылық жасаушы батырлар ретінде сезінді, қазақ жерін елсіз дала деп білді. Тарихшы Ф. Усов тыңға келген біреудің күнделік дәптерінен мынадай үзінді келтірді: Өткен заманда Ақмола өлкесінде ел сирек болатын, - деп жазыпты, ол күнделігінде, - Ұлан байтақ даланы көшпелі қазақтар мекендейтін. Қазақтар бірыңғай мал өнімімен күн көретін, егін екпейтін. Өлкенің алғашқы отырықшы тұрғындары - Сибирь казактары еді. Міне, тың игеруге келгендердің көбінің қазақ жері, қазақ халқы туралы түсінігі осы деңгейде болды.
Түрлі себептерге байланысты Қазақстанда ауыл шаруашылығының мүмкіндіктері жөнді пайдаланылмай келді. Тіпті ауа райы қолайлы болған жылдардың өзінде ол не бары 100-150 миллион пұт (шамамен 1,6-2,4 миллион. тонна) ғана тауарлы астық өндіретін. Ал республикада, әсіресе, оның солтүстік және солтүстік-батыс облыстарында пайдаланылмай келген егін салуға жарамды ұлан-ғайыр құнарлы жерлер бар болатын. Кеңес Одағы Коммунистік Партиясы Орталық комитеті 1953 жылғы қыркүйектегі Пленумда ауыл шаруашылығы өндірісінде жіберілген кемшіліктері үшін Қазақстан өткір сынға алынды. Орталыққа табыс етілген шараларда республика өз мүмкіндігіне қарай егіс көлемін 1955 жылдан бастап 4-5 жыл ішінде 2,5 миллион гектарға жеткізуді көздеген. Бұл ұсынысты Мәскеу қабылдамай тастады да, тиісті қорытынды жасады: 1954 жылдың басында өткен Қазақстан Коммунистік Партиясы VII съезінде Орталық комитетінің пленумы Кеңес Одағы Коммунистік Партиясы Орталық комитетінің нұсқауымен ауылға қанағаттанарлықсыз басшылық жасағаны үшін Жұиабай Шаяхметовты (1948-1954 жылдар) және екінші хатшы И.И. Афоновты қызметінен босатты. Осыдан кейін өткен Қазақстан Коммунистік Партиясы съезінде Орталық комитетінің бірінші хатшылығына Қазақстанда ешкімге белгісіз П.К.Пономаренко (1954-1956 жылдар), екінші хатшылығына Л.И.Брежнев (1955-1956 жылдар) сайланды.
Коммунистік партия мен Кеңес үкіметінің алдында халықтың азық-түлікке деген, ал өнеркәсіптің ауыл шаруашылық шикізаты жөніндегі өскелең тілектерін қанағаттандыру үшін ауыл шаруашылығын одан әрі өркендету шаралары туралы мәселені талқыдады. Пленум оны өркендетудің кең көлемді бағдарламасын белгіледі. Бұлардың ішіндегі ең маңыздылары:
- Ауыл шаруашылығы еңбеккерлерінің егіншілік пен мал шаруашылығы өнімдерін өндіруді арттыруға материалдық ынталылығы принципін қалпына келтіру;
- Колхоздарды, машига-трактор станциялары мен совхоздарды ауыл шаруашылығының білікті маман, механизатор кадрларымен нығайту;
- Барлық ауыл шаруашылық үрдістерін механикаландыру дәрежесін көтеру;
- Ауыл шаруашылығына жұмсалатын қаржыны едәуір көбейту;
- Ауыл шаруашылық өндірісін жоспарлауда колхоздар мен совхоздардың құқықтары мен инициативасын арттыру болды.
Кең ауқымды жер жыртуды Қазақстанның солтүстік өңірлерінде жүзеге асыру ойластырылды. Сол уақыттан бастап тың және тыңайған жерлерді игеру Қазақстан бейнесін қабылдаудың ең бір көрнекі баламасы, республика және бүкіл ел басшылары ерекше мән беретін мәселе болып табылды.
Тың және тыңайған жерлерді игеру Н. Хрущев үшін республикадағы басшы кадрларды сұрыптау мен қызметке қоюдың ең басты критерийіне айналды.
Кеңес Одағы Коммунистік Партиясы Орталық комитетінің қыркүйек Пленумының (1953 жылы) өзінде-ақ, ол Қазақстанды ауыл шаруашылық басымдықтарын жеткіліксіз пайдаланып отырғандығы үшін сынады. Осыған байланысты, республика партия ұйымдары мен үкіметке (нұсқау түрінде) тың жерді көтерудің нақты жоспарын жасау тапсырылды.
1953 жылы қарашаның аяғында сондай жоспар Кеңес Одағы Коммунистік Партиясы Орталық крмитетінің алдына қойылды. Жоспарға сәйкес Кеңес Одағы Коммунистік Партиясы Орталық комитетінің 1954 жылғы 23 ақпан-2 наурызда өткен Пленумы елдегі тың және тыңайған жерлерді жаппай игеру бағытын белгіледі. Қазақстан алдында 1954-1957 жылдары тың және тыңайған жерлерді игеру есебінен дәнді егіс алқабын кемінде 13 миллион гектарға ұлғайту және 1955 жылы осы жерлерден 1100-1200 млн. пұт астық, оның ішінде 800-900 миллион пұт тауарлы астық алу жөнінде нақты міндет қойылған болатын [12].
Таблица 3 - Урожайность зерна в Казахской ССР
Годы выше-среднего и болшого урожая
По Казахстану в целом
По пяти (шести) основным целинным областям
Валовой сбор зерна, тыс. тонн
Из них было заготовлено (закуплено) государством
Валовой сбор зерна
Из них было заготовлено (закуплено) государством
тыс. тонн**
в % к валовому сбору
всего, тыс. тонн*
центнеров с 1 га*
тыс, тонн**
В % к валовомц сбору
1954
7649
4006
-
4579
9,3
2509
-
1956
22176
16136
73
16314
10,6
12596
77
1958
20912
14801
71
13608
8,6
9925
73
1959
18079
11470
63
13161
8,8
8708
66
1960
17692
10516
59
12151
8,1
7361
61
1964
22942
15441
67
15615
9,8
11160
71
1966
24475
17015
70
16339
10,8
12121
74
1968
18423
11719
64
10518
7,1
6572
62
1969
20027
10968
55
13765
8,6
7643
56
1970
21153
13378
63
13377
9,2
8863
66
1971
19957
12306
62
13173
9,2
8560
65
1972
27570
17413
63
18784
12,7
12436
66
1973
26305
16658
63
16975
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
4
1.
ТЫҢ ЖӘНЕ ТЫҢАЙҒАН ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУ ТАРИХЫ
7
1.1
Тың және тыңайған жерлерді игерудің себептері мен алғышарттары
7
1.2
Тың игерудің басталуы және тыңның алғашқы жетістіктері
16
2.
ТЫҢ ЖӘНЕ ТЫҢАЙҒАН ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУ КЕЗІНДЕ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МАМАНДАРЫН ДАЯРЛАУ
27
2.1
Қазақстан мамандары
27
2.2
Қазақстан жеріне келген мамандар
32
2.3
Тың және тыңайған жерлерді игеру кезінде ауыл шаруашылық мамандарын даярлау
39
3.
ТЫҢ ЖӘНЕ ТЫҢ ИГЕРУДІҢ НӘТИЖЕСІ МЕН САЛДАРЫ
48
3.1
Тың және тыңайған жерлерде тұратын халықтың саяси-экономикалық жағдайы
48
3.2
Халықтың тұрмысы және әлеуметтік жағдайы
53
3.3
Тың игеру жылдарында орын алған экологиялық мәселе
60
ҚОРЫТЫНДЫ
66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
68
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Әр елдің тарихында сол елдің тағдырын шешетін оқиғалардың болары анық. Қазақстанның егемендікке қол жеткізуі де, сөз жоқ, осындай оқиғалардың бірі екені даусыз. Ал кейінге шегініп, артымызға қарасақ, осыдан жарты ғасырдай уақыт бұрын республиканың барлық тағдырын шешкен тың эпопеясын болғанын білеміз.
Бұл жөнінде Президентіміз Н.Ә.Назарбаев Әр елдің тарихында дәуірлік сипат алатын оқиғалар болады. Олардың мәнін, көлемі мен елге тигізген әсерін ұзақ жылдар өткеннен кейін ғана жаңа көзқарас тұрғысынан сараптай аламыз. Қазақстан үшін, басқа тәуелсіз мемлекеттердегі сияқты, тыңды көтеру ең басты оқиға болып саналады..., - деп көрсетеді [1].
Қоғам әрбір кезең туралы нағыз шыңдықты білуі тиіс. Осы орайда, кезінде басыңқы зерттелген тақырыптарға тарихшылар сыни көзбен қарауы керек. Мәселен, тың және тыңайған жерлерді игерудің бұған тікелей қатысы бар. Аталған мәселе өте күрделі. Сондықтан, оны қайта зерттеп, қайта ойдан өткізген жөн.
Бұдан байқағанымыз: уақыт өтсе де, өткен тарих пен қазіргі заман арасында біршама ара-қашықтық байқалғанмен, тың эпопеясы осы күнге дейін әлі де болса өз бағасын толық алған жоқ. Осы тұрғыдан келгенде, тың және тыңайған жерлерді игеру жайлы еңбектердің саралап-зерттеудің, оған сипаттама беріп, тың көтерудің тарихта алатын орнын айқындаудың маңызы зор.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Қазақстанда 1954 жылы басталған тың және тыңайған жерлерді игерудің ел тарихындағы орны мен маңызын анықтап, келтірілген деректемелердің Қазақстанның тарихи әрі саяси-әлеуметтік, экономикалық дамуына тигізер әсерін айқындау, кейінгі ұрпақтың елдің тарихын білуіне жағдай туғызу.
Зерттеу жұмысының міндеттері.
- Тың және тыңайған жерлер жайлы зерттеулерді қарастырып, деректер жинау;
- Тың және тыңайған жерлерді игеруге себеп болған факторларды анықтау;
- Тың және тыңайған жерлерді игеру туралы жинақталған мәліметтердің болашақ үшін маңызын айқындау;
- Тың және тыңайған жерлерді игеруде белсенді әрекет еткен қазақстандық және шетелдік азаматтар туралы мәліметтер жинақтап, олардың еліміздің дамуына тигізген ықпалдарын анықтау.
Зерттеу нысаны. Қазақстан жеріндегі 1954 жылғы тың және тыңайған жерлерді игерудің себептері мен салдары, маңызы. 1954 жылдан басталған Қазақстан жеріндегі тың эпопеясы.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Тың және тыңайған жерлерді жаппай игеру тақырыбы. Кеңестік тарихи әдебиетте кең орын алды. Әсіресе, ірі монографиялық зерттеулер, ұжымдық еңбектер, ғылыми-тәжірибелік конференциялар, мерекелік салтанаттар көбейді. Осы мәселе жөнінде көптеген кандидаттық және докторлық диссертациялар қорғалды, сонымен бірге көркем әдебиет пен киноматография да оған көп көңіл аударды. Тың жерлерді жаппай игеру тарихын зерттеу алғашқы қазықтар қағылған елуінші жылдардың орта кезінен басталады. Содан он жыл өткеннен кейін тың туралы алғашқы тарихи, әдеби шолу пайда болды. Одан соң әрбір бес жылдан кейін осындай еңбектер шығып отырған. Оларға тән бір жағдай бұл еңбектер тарихи-партиялық тұрғыда жазылған. Зерттеушілердің айтуы бойынша 60-жылдардың орта кезіңе дейін негізінен брошюралар, мақалалар көп жазылған. Олардың ғылыми дәрежесіне онша көп көңіл бөлінбеген.
60-жылдардың ІІ жартысынан кейін Тың эпопеясының жаңа тарихи дәуірі басталады. Бұл кезеңде негізінен жалпылама еңбектер басым болды. В.И.Лениннің аграрлық мәселелер жөніндегі еңбектері кеңінен қолданылды. КОКП-нің, оның төмендегі ұйымдарының, комсомолдың роліне айрықша орын берілді. Тыңдағы партиялық құрылыс, тың шаруашылықтарын қамқорлыққа алу, ұлттық достық қарым-қатынасты дамыту және халықтардың бір-біріне көмегі мәселелері жан-жақты зерттеу объектісіне айналды.
Осындай және басқа да мәселелер Коммунистік партия Қазақстандағы тың жерді игеру жолындағы күресте деген коллективтік монографияда, В.В.Куликовтың Тың жерді игерудегі тарихи тәжірибе, С.Л.Ковальский мен Х.М.Мадановтың Қазақстандағы тың жерді игеру атты кітаптарында, басқа да еңбектерде жан-жақты көрсетілген. Бұл кітаптар авторларының тың игерудегі бірқатар жұмыстардың басын құрағанымен қатар мұндай күрделі істі бір жақты көрсеткенін атап кеткеніміз жөн. Осындай еңбектерде тың эпопеясын мадақтау тұрғысында бұдан басқа жол жоқ еді, бірден бір дұрыс шешім, тың жерлерді игеру - өндірісті интенсивтендірудің социалистік әдісі деген сияқты баға берген сөздермен дәріптеледі.
Тың тақырыбына арналған материалдардың саны өте көп болғанымен сапасы ойдағыдай емес. Аталмыш еңбектертерді, олардың авторларын саралай отырып, олардың көбі мадақтау негізінде жазылғанын, сын көзбен ғылыми тұрғыдан тың көтеруге баға берілмегенін айтуымыз керек.
Тың көтеру жайлы С.Л. Ковальский [4], Х. Маданов [7], Л.И. Брежнев [8], Чапай Мусин [12], Т. Омарбеов [42], Ж.О. Артықбаев [57], тағы да басқа ғалымдардың еңбектерінде тың игерудің себептері мен салдары, жалпы сипаттмасы жайлы және тың игерудің Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағынан дамуына әсері, пайдасы жайлы мәліметтер берілген.
Бұл зерттеу жұмысында біз тың игерудің себептері мен салдары, экологиялық жағдайы, тың игеру жылдарында қажырлы еңбек еткен мамандар жайлы сөз қозғамақпыз.
Зерттеудің әдістері.
Зерттеу барысында талдау және жинақтау, индукция мен дедукция, тарихи-салыстырмалы, жүйелік-құрылымдық, теориялық таным, модельдеу мен типтендіру сияқты жалпы ғылыми, әлеуметтанушылық, тарихи зерттеу тәсілдері қолданылды. Оның үстіне саяси тарихты зерртеу ғылымнан өткен күннің тарихи-саяси және әлеуметтік-мәдени дәйектерінен ой қорытқанда барынша шынайы болуды, саяси-идеологиялық феномендердің көп түрлі және қарама-қайшылықты жағдайын ескеруді талап ететін болғандықтан тарихи тәсілдерді қолдана отырып, тың және тыңайған жерлерді игеру мәселесін зерттеуде зерттеу нысанының көпнұсқалығы, олардың өзара байланысы мен ішкі тәуелділігі сияқты ерекшеліктер ескерілді. Тарихты қайта жазып шығу қағидасы емес, дәстүрлі тарихи танымдағы білімдерді толықтыратын, теріске шығаратын немесе қуаттайтын тың деректер мен тұжырымдар ұсыну қағидасы басшылыққа алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және тәжірибелік мәні. Егер 1954 жылғы Қазақстан жеріндегі тың және тыңайған жерлерді игеруді зерттеп, толық саралай білсек, келешекте еліміздің даму стратегиясы анықтала түсіп, болашағы баянды болмақ, әрі тыңды игеруге белсене ат салысқан тұлғаларды зерттеп, олардың елді дамытуға қосқан үлесін анықтау арқылы сол заманның ерекшелігін, халықтың жағдайын, ел тарихын тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.
Диплом жұмысының тәжірибелік құндылығы ретінде Қазақстан жеріндегі тың игерудің тарихына қатысты мәліметтер мен деректер мектеп оқушылары мен жоғары оқу орындары студенттері үшін дереккөздер болатынын айтуға болады. Сол сияқты зерттеу жұмысында қалыптасқан әдістемелік тәсілдер ұлы тұлғалардың қоғамдық-саяси қызметін жан-жақты зерттеп, тарихи таным нысанына айналдыруға мүмкіндік береді.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Тақырыптың теориялық-әдістемелік негіздемесі диплом жұмысында арнайы қарастырылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің ғылыми аппараты, тақырыптың өзектілігі, зерттелу жайы, зерттеу мақсаты, міндеттері, зерттеу әдісі, ғылыми болжамы, оның тәжірибеге енгізілуі тұжырымдалды.
Ал негізгі бөлімде тың және тыңайған жерлерді игерудің тарихы мен тағылымына, маңызына, себептері мен салдарына, экологиялық сипатына, тыңды игеруге қатысқан ұлы тұлғалар жайындағы деректерге тоқталынды.
Қорытынды бөлімде көзделген мақсат-міндеттердің орындалуы жайында сөз қозғалды.
1 ТЫҢ ЖӘНЕ ТЫҢАЙҒАН ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУ ТАРИХЫ
1.1 Тың және тыңайған жерлерді игерудің себептері мен алғышарттары
Қазақстан тарихында әлі де болса толық бағасын алмаған күрделі мәселелердің бірі - тың және тыңайған жерлерді игерудің қорытындылары мен салдары болып табылады. Сол кезеңде тың игеру тарихы сол заманғы идеологияға сай, жоғары бағаланып, тек жағымды жақтарынан ғана жазылғаны мәлім. ХХ ғасырдың 50-жылдарының басында Кеңес өкіметінің аграрлық салада жүзеге асырған реформаларының нәтижесіз аяқталуының салдарынан, жылдан-жылға азық-түлікпен қамтамасыз ету қиындай түсті.
1953 жылы наурыздың бас кезінде Сталиннің қаза болуынан кейін партиялық-мемлекеттік аппаратта билік үшін жанталасқан бақталастық басталды. Көсемнен айырылған Кремль сарайындағылар жаңа саяси айлакерлік пен қулық-сұмдық күресіне бел шеше кірісіп кетті, оның бәрі партия құжаттары қарарларында көрініс тапты.
Наурыз айынан ел билігін үш адам (три умвират) - Н.С. Хрущев, Г.М. Маленков, Л.П. Берия басқарды. Алайда, бұлардың соңғысы, яғни Л.П. Берия 26 маусымда тура Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы Министрлер Кеңесі Президиумы отырысы үстінде тұтқындалып, артынша атылды. Сол сәттен бастап сырт көзге көшбасшы Г. Маленков болды. Кеңес Одағы Коммунистік Партиясы Орталық Комитетінің В.М. Молотов, Л.М. Каганович және Г. Маленковтың партияға қарсы тобының жікшілдік әрекетін айыптауынан кейін мемлекет басына Н. Хрущев келді. Ол ел өміріне өзгеріс енгізуді аграрлық сектордан бастады. Халық шаруашылығының жанды жері нақ осында шоғырланған еді. Тоқтаусыз сыр беріп келе жатқан астық мәселесі азық-түлік тапшылығына ұрыну қаупін тудырды. Астық өндіру мемлекет сұранысын жылдан-жылға қамтамасыз ете алмады. 1950 жылға қарай халықтың саны 20 млн. адамға, оның ішінде қала тұрғындары 10 млн. адамға (осы жылдары аулды тастап, қалаға босу басталды) көбейді [2].
Соғыстан кейінгі бірінші жыл ауыл шаруашылығы үшін аса қиын болды. Құрғақшылық елдің, әсіресе оның еуропалық бөлігінің ауыл шаруашылық жағдайына өте ауыр тиді. Жағдай жұмысшы күшінің жетіспеушілігінен де ушықты; ауыл шаруашылық машиналардың көп бөлігі соғыс жылдарында істен шықты, ал жаңадан алынатын машиналар саны аз болды. Басқарудың әкімшілік, күштеу тәсілдерінің, экономикалық заңдарды есепке алмаудың зардаптары ауыл шаруашылығына кері әсерін тигізді. Жер өңдеу мәдениті төмен болып, қоғамдық мал шаруашылығы нашар дамыды. Сондықтан үкімет ауыл шаруашылығындағы жағдайды түзетуге ден қойды. Мәселен, 1950 жылы партиялық-үкімет комиссиясы құрылды. Оған колхоздарды қаржыландыруды жақсарту мәселесін қарау ұсынылды.
Ауыл шаруашылығындағы ауыр жағдайының себептеріне талдау жүргізген ел басшылығы шаруашылық және партия органдарын бұрынғы колхоз және совхоздарға қатысты бұра тартушылықтарды жоюға міндеттеді. 1949 жылға қарай қабылданған қаулы бойынша Қазақстанның колхоздарына түрлі ұйымдардың 214 млн сом қарызы, көп мал, техника, 540 мыңға жуық, заңсыз тартып алынған жер қайтарылып беріліп, әкімшілік-шаруашылық басқару аппараты елеулі түрде қысқарды. Ауыл шаруашылығының материалдық-техникалық жағынан жабдықталуын шұғыл жақсарту мақсатында мемлекет қосымша қаражат бөлді. Ауыл шаруашылығы мамандарын даярлау және қайта даярлаудың жүйесі жолға қойылды. Колхоздар мен совхоздарға қызмет көрсетуге тиіс машина-трактор станцияларын (МТС) техникамен жабдықтауға үлкен көмек көрсетілді. Төртінші бесжылдықтың соңына қарай республика машина-трактор станциялары күшейіп, колхоздардың 95%-ына қызмет көрсетті, ал бұл көрсеткіш 1946 жылы 76% ғана болған еді. Соған қарамастан үкімет қабылдаған іс-шаралар ойдағыдай нәтиже бермеді. Өндірісті арттыру үшін ұсақ колхоздар ірі колхоздарға біріктірілді. Колхоздарды қысқа мерзім ішінде ірілендіру жаппай сипат алды, нәтижесінде Қазақстандағы олардың саны 6737-ден (1945 жыл) 2047-ге (1952 жыл) дейін қысқарды.
Қабылданған іс-шаралар ауыл шаруашылығының жағдайын біршама жақсартты. Машина-трактор станцияларының техникасы неғұрлым тиімді пайдаланыла бастады. Егін, мал өнімдері бойынша белгіленген жоспарды асыра орындау үшін қосымша төлемдер енгізілді. Мал басының саны артты. Бесжылдық ішінде суарылатын жерлер ауданы 16%-ға артты.
Ауыл шаруашылығын басқарудың әміршіл-әкімшілік жүйесі. Дегенмен республиканың ауыл шаруашылығы бүкіл Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының ауыл шаруашылығы сияқты азық-түліктегі, өнеркәсіптегі, шикі заттағы халық сұранысын қанағаттандыра алмады. Бұған колхоздарды, жалпы ауыл шаруашылығын басқарудың әміршіл-әкімшіл жүесі себеп боды. Жоғарыдан жоспарлау, бюрократиялық аппараттың күш көрсетуі өндірушіні өндіріс құралдарынан да, еңбек нәтижелерінен де шеттетті. Колхозшылардың еңбегіне ақы өніммен төленді (азық-түлік, киім-кешек). Колхозшыларда төлқұжат болмады, олардың есебі селолық кеңестер жасаған тізімдер арқылы ғана жүргізілді. Бұл олардың мекен-жайын еркін өзгертуіне мүмкіндік бермеді, олар заңды түрде колхозға байланды, басыбайлы шаруалар сипатында болды.
Ауыл еңбекшілерінің жағдайына тура немесе жанама түрде әсер еткен барлық қиыншылықтарға, бұра тарту мен жаңсақ есептерге қарамастан олар елді қолдарынан келгенше азық-түлікпен қамтамасыз ете берді. Еңбек ерлігі мен батырлығының үлгілері де аз емес еді.
Аграрлық секторды дамытуды ынталандыру үшін мемлекет шаруашылықтардың бұрынғы қарыздарын жойып, салық көлемі елеулі түрде азайды. Ет, сүт, жүн, картоп, көкөністің сатып алу бағасы көтерілді. Дегенмен ауыл шаруашылық өндірісі жүйесін жақсартуға бағытталған реформалар қалыптасқан шаруашылық жүргізу құрылымының негіздеріне әсер етпеді, әміршіл-әкімшіл жүйе әлі де үстемдік етуін жалғастыра берді.
Ауыл туралы дәстүрлі саясатты өзгерту қажет екенін өмір алға тартты. 1952 жылы Кеңес үкіметі ауыл шаруашылығындағы жағдайды жақсартуға көңіл бөлді. 1953 жылы наурызда Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы Министрлер Кеңесінің органдары егжей-тегжейлі жаңа концепция жасауға кірісті. Оның негізгі ой желісі Жоғарғы Кеңестің тамыз сессиясындағы Г. Маленковтың баяндамасында айтылды. Аграрлық саясатты өзгерту идеялары Кеңес Одағы Коммунистік Партиясы Орталық комитетінің қыркүйек Пленумында (1953 жылы) директивалық тапсырыстар түрінде қолдау тапты. Соған орай ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруге инвестицияны күрт арттыру қарастырылды. Ауыл шаруашылығына салынатын қаржы көлемі ұлғайтылды, ауыл шаруашылығы өнімдері кейбір түрлерінің сатып алу және дайындау бағалары айтарлықтай өсті, салық саясаты жұмсарды, еңбекақыға үстеме қосылды, агросаланы дамытуды экономикалық тұрғыда қолдаудың басқа да әдіс-амалдары енгізілді.
Аграрлық саясаттағы сапа жағынан жағымды мазмұнға үміт арту өзіндік сенімге негізделді, инвестиция көздерін колхоз-совхоз құрылысына бағыттаса-ақ, олардың табиғатында бар мол мүмкіндіктің көзін ашады деп білді. Таза нарық экономикасына тән, неғұрлым көп құйсан - соғұрлым көп аласын деген принцип, осынау аксиоманы қабылдай қоймайтын социалистік шаруашылыққа зорлап енгізілді. Осы сәттен бастап, ол өндірісті барынша шоғырландыру және еңбекті дәріптеу идеясын білдіретін, сталиндік колхоздың неғұрлым ірі - жақсының түрі делінетін биік межемен қатар, ауыл шаруашылығы саласындағы экономикалық басымдықты (және тек оны ғана емес) нақтылай бастады [3].
Аталмыш комиссиялардың жұмыс нәтижесі Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы Жоғарғы Кеңесінің сессиясында талқыланды (1953 жыл тамыз). Үкімет экономиканы сауықтырудың ойластырылған шарасын ұсынды. Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы Министрлер кеңесінің төрағасы Г. Маленков халық тұтынатын тауарларды өндіруді ұлғайту үшін ауыл шаруашылығын көтермей болмайды деген тұжырым жасады. Біздің басты міндетіміз, - деді ол, қысқа мерзім ішінде ауыл шаруашылығындағы колхоздар мен совхоздардың артта қалушылығын жойып, оны тез аяғынан қоя отырып, шаруашылықты нығайту, колхозшылардың еңбек күнін көбейтіп, оларға ақша бөлуді ұлғайту. Баяндамада астық мәселесі маңызды деп танылып, оны өндіруді көбейту мақсаты қойылды. Ауыл шаруашылығын дамыту мәселелері Кеңес Одағы Коммунистік Партиясы Орталық Комиетінің 1953 жылғы 3-7 қыркүйек айында болған Пленумында да қаралды. Партияның ауыл шаруашылығын дамыту, азық-түлік тапшылығын, астық өндіруді арттыру мақсатында тың және тыңайған жерлерді игеру идеясы пайда болды. Тың жер - табиғи күйінде құнарлылығы сақталып тұрған, ғасырлар бойы жыртылмаған жерлер. Тың жерлерде топырағының құрылымында қара шірік қабаты қалын, өсімдікке қажетті қоректік заттар мол болды. Тыңайған жер - ұзақ уақыт бойы өңделмеген жыртылған жер.
Соғыстан кейінгі алғашқы жылдары колхоз және совхоз өндірісін ұйымдастыруда көптеген кемшіліктердің орын алғаны кейіннен анықталды. Мәселен, колхоз өмірінің демократиялық негізде басшылыққа алынуы тиіс ауыл шаруашылық артелінің жарғысы әміршіл-әкімшіл басқару ықпалымен бұрмаланған, колхоздарда шаруашылық басшылары сайланбаған, оларды шың мәнінде партия комитеттері тағайындаған. Осындай кемшіліктерді жою үшін нақты шаралар жүзеге асырылды, жалпы партия және кеңес органдары ауыл шаруашылығына басшылық ету тәсілдерін қарап, әкімшілікке салынушылыққа жол бермеуге, колхоздардың ішкі демократиясын қалпына келтіруге басты назар аударды. Бірақ өткен кезеңдегідей басқару жүйесі шаруашылықтардың ішкі ісіне араласып, колхоздарға өнімді молайтуға дәрменсіз еді, өйткені олар өте ұсақ болатын. Осындай ұсақ колхоздарды біріктіріп, ірі шаруашлықты қалыптастыру үшін ұсақ колхоздарды ірілендіру саясаты жүргізілді. Ұсақ колхоздарды ірілендіру саясаты ауыл шаруашылық машиналарын пайдалануға, маман кадрлармен қамтамасыз ету және үлкен егіндік, шабындық жерлерді пайдалануда алғашқы кезде жетістіктерге жетті.
Колхоздарды ірілендіру саясаты белгілі дәрежеде табыстарға жеткенімен, теріс жақтары да орын алды. Колхоздарды ірілендіру шаралары сияқты күрделі іс асығыс түрде жүзеге асырылды, тіпті кейбір жағдайларда ауылды жаппай ұйымдастыру кезіндегідей күштеп жүргізілді. Мыңдаған шаруалар атақонысын, үй-жайын тастап, жаңа жерлерге іріленген колхоздар орталығына көшіп баруға мәжбүр болды. Осының салдарынан мыңдаған елді мекендер іске аспай, иесіз қалды. Жаңа жерлердегі қоныстанушыларға онсыз да ауыл шаруашылық өндірісіне жетпей жатқан қыруар қаржы жұмсалды. Оның үстіне машина-трактор станциялары таратылып берілді.
Республика ауыл шаруашылығының даму барысы колхоздар мен совхоздарды нығайту, оларды өзінің техникасымен жабдықтау машина-трактор станциясы рөлінің төмендеуіне алып келді. Шаруашылықтар енді өнімділігі жоғары техниканы сатып ала алатын және қолданатын болды. Мұндай жағдайда машина-трактор станциялар өз рөлін жойып, қажетсіз болып қалды. Ел Үкіметінің қаулысы бойынша машина-трактор станциялар қайта ұйымдастырылып, жөндеу-техникалық станцияларға айналды, ал ауыл шаруашылық техникасы колхоздарға сатылды. Кейіннен жөндеу-техникалық станциялар да жойылып, олардың міндеттерін республикада жаңа құрылған Казсельхозтехника өндірістік-техникалық жабдықтау бірлестігіне жүктелді.
1 Кесте - Қазақстан Кеңестік Социалистік Республикасы колхоздарының өндірістік динамикасы
Көрсеткіштер
1950 жыл
1955 жыл
1960 жыл
1965 жыл
1970 жыл
1975 жыл
Колхоздар саны
3670
2702
759
441
423
404
Егіс көлемі, мың га
6272
13263
4978
4037
4034
4300
Ірі қара мал, мың бас
4500,5
3877,7
4917,7
1540,7
1460,1
1510,4
Ескерту - [По материалам статистического сборника Народное хозяйство Казахстана в 1975 г.. Стат. Ежегодник. - Алма-Ата: Наука, 1976. - С. 137-138]
1950-ші жылдары, кейін 1960-шы жылдары да Қазақстанда ұсақ колхоздар негізінде жаңа совхоздар ұйымдастыру кең көлемде жүргізілді. Ірі шаруашылықтар халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету міндетін атқара алады деп саналды. Экономикалық жағынан нашар колхоздар ірілендіріліп, жаппай совхоздар ұйымдастыру 1957 жылдың көктемінен басталды. Ет-сүт, астық, мақта-мата, тағы басқа азық-түлікті өндіретін совхоздар дами бастады. Келесі жылдар көрсеткендей, бұл қайта ұйымдастыру басты мәселені шеше алмады.
2 Кесте - Қазақстан Кеңестік Социалистік Республикасындағы совхоздардың құрылыс динамикасы
Көрсеткіштер
1950
1955
1960
1965
1970
1975
Совхоздар саны
264
631
881
1521
1625
1864
Егіс көлемі, мың га
1169
6840
17131
25161
25340
30200
Ірі қара мал, мың бас
520
740
1988,7
3949,6
4180,7
4726,5
Ескерту - [По материалам статиистического сборника Народное хозяйство Казахстана в 1970 г.. Краткий статистический сборник. - Алма-Ата: Наука, 1971. - С. 153-154]
Осы кестеден Қазақстандағы совхоздардың 1950-1975 жылдар аралығындағы даму динамикасын көруге болады. Бірақ бұрынғы колхоздар да, олардың негізінде құрылған совхоздар да негізгі міндетті: халықты азық-түлікпен толық қамтамасыз етуді біржолата шеше алмады.
Қазақстан аумағына тың игерушілерді қоныстандыру. Тың жерлерді игеру үшін мыңдаған ауыл шаруашылық өндірісінің мамандары, ұйымдастырушылары аттандырылды. Тың игеру кезінде бұрын-соңды болмаған көлемде жаппай қоныстандыру ісі жүзеге асырылды. Қоныстандыру ісін ұйымдастыру 1938 жылы құрылған Бас қоныстандыру басқармасына жүктелді. 1954 жылы Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы Министрлер Кеңесінің Жер халық комиссариатының құрамында миграциялық үрдістерді реттеу енгізілді. 1954 жылдан 1963 жылға дейін Қазақстанға Одақтың әр түрлі республикаларынан - Украина, Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы, Белоруссия, Молдавия және Литвадан мыңдаған отбасылар қоныстандырылды. Қазақстандық тың игеруге Болгария азаматтары және Қытай Халық Республикасының қазақ репатрианттары да қатысты. 1954 жылдың бірінші жартысында тек Ақмола облысына ғана 20 мыңнан астам адам тың көтеруге келді. Бұған қоса, өнеркәсіп орындарының ұжымдары ауыл шаруашылығына, тың және тыңайған жерлерді игеруге 1386 маман мен механизаторлар жіберді. Осылайша, мысалы, Ақмола облысының ауыл шаруашылық кәсіподағының облыстық комитетінен 300, Қазсельмаш зауытынан 121 адам, оның ішінде дипломы бар 5 инженер келді. 1954-1955 жылдары совхоздарға 4,5 мың маман жіберілсе, 1959 жылы оларда 15 мыңнан астам жоғары және орта білімді мамандар еңбек етті. Тек 1953-1958 жылдары ауыл шаруашылығына 266,6 мың механизатор мамандар жіберілді. Ең танымал тың игерушілердің бірі Михаил Довжик болды. Ол Қазақстанға 1954 жылы наурызда алғашқы тың игерушілердің қатарында келді. Ынтымақты бригада құрған М. Довжик Ақмола облысындағы ауыл шаруашылық техникасын пайдалануда жаңашыл болды. Ерен еңбегі үшін М. Довжик Социалистік Еңбек Ері атағына ие болып, жоғарғы заң шығарушы орган - Қазақстанның Жоғарғы Кеңесіне депутат болып сайланды.
Еңбекшілерге, келіп жатқан тың игерушілерге елеулі жеңілдіктер көрсету, сондай-ақ өндірістік жоспарды орындаған совхоз жұмысшыларына және олардың еңбек сіңірген жылдары үшін елеулі сыйақылар беру арқылы тың игеруге қолдау көрсетілді.
Қазақстан аумағына жұмыс күші, көлік құралдарын, құрал-саймандар жұмылдырылды. Осының бәрін үйлестіру, адамдарды орналастырып, оларды азық-түлікпен және тұрғын үймен қамтамасыз ету, мәдени-көпшілік мекемелерінің жүйесін жолға қою қажет болды.
Тың жерлерді игеруге байланысты кеңес кезіндегі еңбектер мен басылымдарда көптеген қателесушілік, бұрмалаушылық және бұра тартушылық айтылмады. Тың игеру тек мамандар мен шынайы энтузиястарды ғана емес, көп ақша табуды ойлаған кездейсоқ адамдарды да өзіне тартты. Мысалы, зерттеушілердің пікірі бойынша, алғашқы 2 жылда Солтүстік Қазақстанға келген 650 мың адамның тек 130 мыңы ғана тың игеру үшін қажет болды. Тың игерілген облыстардың бірқатарында осының салдарынан құқық тәртібі бұзылып, мемлекет қаржысын талан-таражға салу, ұрлау орын алды.
Ең алдымен Қазақстанға келген тың көтерушілер арасында арамтамақтар мен қылмыскерлер де болды. 1954-1955 жылдары Қазақстанға келген 650 мың тың игерушінің 150 мыңы ғана механизаторлар болды. Нәтижесінде, көптеген тәртіп бұзушылықтар, қылмыстар болып тұрды.
1950-ші және одан кейінгі жылдары аудан облыс ішіндегі негізгі астық және мал шаруашылығы аудандары болып табылды. Сол жылдары аудандық комитет Ертіс өзені жағалауында орналасқан шаруашылықтарда көкөніс пен картоп егісін кеңейту, сондай-ақ көкөністің ерте егілетін түрлерін өсіру үшін жылыжайлар мен көшетхана шаруашылықтарын құру жөнінде шешім қабылдады. Жаңа кеңшарларда көптеген мәдени-ағарту мекемелері салынды: мектептер, мәдениет үйлері, дәрігерлік амбулаториялар. Ұжымдық шаруашылық маңындағы базарларда Пресновский және Ямышевский кеңшарлары ірілендірілді. Жаңаауыл мен Павлодарский кеңшарлары бірігіп, Павлодарский кеңшары болды. 1962 жылдың басында ұжымдық шаруашылықтар мен кейбір кеңшарлар бөлімшелерінің базасында тағы да үш жаңа кеңшарлар құрылды: Заря, Маяк, және Маралды.
Ефремовка ауылында, Павлодар машина-трактор станциясы базасында жаңа мамандырылған доңыз өсіретін Ефремовский кеңшары құрылды. Пресное ауылында Авангард құс кеңшары, ал Мичуринде - Плодопитомник қоян өсіру кеңшары ұйымдастырылды. Сонымен, ауданда 14 кеңшар мен 2 ұжымшар - Киров және Тельман атындағы ұжымшар болды [4].
1953 жылы И. Сталиннің басқан жүгеріші Н. Хрущев билік басына келе сала Бүкіл Кеңес Одағын нанға тойдыруға белсене кірісті. 1954 жылдың 2 наурызында Кеңес Одағы Коммунистік Партиясы Орталық комиететінің Пленумында Елде астық өндірісін одан әрі ұлғайту, тың және тыңайған жерлерді игеру туралы қаулы қабылданды. Бұл Кеңестік Социалистік Республикалар Одағында нан тапшылығын жою үшін жасалды. Астық мәселесін шешудің теориялық тұрғыда екі бағыты болды:
1. Интенсивті бағыт - экономиканы реттеудің нарықтық қатынасына көшу. Бірақ та бұл социализм идеологиясына қайшы келетін еді. Егер Кеңес Одағында тың игеруге дейінгі астық өндіруде 1 центнерден қосса, онда бұл өнім бүкіл игерілген тың жерлердің өнімімен пара-пар болар еді.
2. Экстенсивті бағыт - астық өнімін жаңа жерлерді жырту, тың жерлерді игеру арқылы арттыру жолы. Азық-түлік мәселесін шешуде Кеңес үкіметі осы екінші жолды таңдады.
Осыдан бір айдан кейін-ақ Ақмола облысының даласына бірі Алматыдан, екіншісі Ресейден екі эшелон алғашқы тың игерушілер келіп түсті. Тек 1954-1956 жылдары Қазақстанға Ресей мен Украинадан, Молдавия мен Белоруссиядан, басқа да одақтас республикалардан 640 мың тың игеруші келді. Соның үштен біріне жуығы Ақмола өңірін қоныстанды. Бұрын мыңғырған малдың болғаны сары далада бірінен соң бірі Целинный, Московский, Славянский тектес жүздеген колхоздар мен совхоздар, кенттер пайда болды. Тыңды техникамен қамтамасыз етіп, өндірілген астықты шығару үшін 1955 жылы Атбасар-Шортанды темір жолы тартылды. 1953-1956 жылдары Ақмола облысы бойынша 2,5 миллион гектар тың жер игерілді. Бұл қалалардың дамуына үлкен-үлкен зертханалар мен ауыл шаруашылығы ғылыми-зерттеу орталығы іске қосылды.
1960 жылдардың аяғына қарай Қазақстанда 25 миллион гектар тың жер игеріліп, егін шаруашылығымен айналысатын 333 совхоз болыпты. Мемлекетке астық сату 1960 жылы 10,5 млн тоннадан асты.
1960 жылдың 26 желтоқсанында Н. Хрущев Қазақстанның Көкшетау, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан және Ақмола облыстарынан Тың өлкесін құру туралы өкімге қол қойды. 1960-1963 жылдар аралығында Т.Соколов, 1963-1965 жылдар аралығында Ф. Коломиец Тың өлкесінің І хатшысы болды. 1961 жылы Ақмола қаласының аты Целиноград болып өзгертілді. Бұл өлке қағаз бойынша Қазақстанға, Алматыға қарағанымен, іс жүзінде Мәскеуге тікелей бағынатын еді. Бұл Қазақстанды бөлшектеу идеясының жүзеге асырылуының басы болыпты. Н. Хрущев 1962 жылы Шығыс Қазақстан өлкесін ашуды, кейін оны Ресейдін Алтай өлкесінің құрамына енгізуді ойластырғаны кейінен талай рет жазылды. Сол жылдары Шымкент облысының мақта өсіретін 5 ауданы Өзбекстанға беріліп кетті, ал Маңғыстауды Түрікменстанға беруге дайындық жүріп жатты. Осы арам пиғылға Қазақстанның ұлтжанды азаматтары, әсіресе, сол кезде Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы Министрлер Кеңесінің төрағасы болған Жұмабек Ташенов батыл қарсы шығып, болдырмай тастады. Осыдан кейін қызметтен тайдырылса да, Жұмабек Ташенов Кремльдің қазақ жерін ыдыратуға бағытталған даярлық әрекеттеріне ашық қарсы шығып отырды.
1963 жылы Мәскеуде Мұрат Әуезов, Сәбетқазы Ақатаев, Болатхан Тайжан, Мақаш Тәтім, өте терең ойлы Мұрат Ғылманов, Болат Қарақұлов, Әсия Мұхамбетова сыңды жастар құрған Жас тұлпар атты ұйым жұмыс істей бастады. Кейін бұл қоғам өрісін едәуір кеңейтті. Семейде - Тайшұбар, Қарағандыда - Жас қазақ ұйымдары жұмыс істеді. Бірақ мұнің бәрі бауырын жаза алмай, бесікте тұншықтырылды. Дегенмен, қазақ жерінің біртұтастығын қорғап қалуда бұлардың бәрі де тарихта алтын әріппен жазылардай із қалдырған болатын.
Тың жерлерді игеруге кеткен шығын қайтарылып келе бастады. 1957 жылы жаңа кеңшарлар оларды ұйымдастыруға кеткен шығындарды толық өтеді және 26 миллион рубль табыс әкелді. Облыс Қазақстанда астық өндіретін ірі өңірдің қатарына қосылды [5].
Тың және тыңайған жерлерді жаппай игеру тақырыбы Кеңестік тарихи әдебиетте кең орын алды. Әсіресе, ірі монографиялық зерттеулер, ұжымдық еңбектер, ғылыми-тәжірибелік конференциялар, мерекелік салтанаттар көбейді. Осы мәселе жөнінде көптеген кандидаттық және докторлық диссертациялар қорғалды, сонымен бірге көркем әдебиет пен киноматография да оған көп көңіл аударды. Бір сөзбен айтқанда елдің бәрі бос, құрғақ сөзге әуес бола бастады. Тың жерлерді жаппай игеру тарихын зерттеу алғашқы қазықтар қағылған елунші жылдардың орта кезінен басталады. Содан он жыл өткеннен кейін тың туралы алғашқы тарихи әдеби шолу пайда болды. Одан соң әрбір бес жылдан кейін осындай еңбектер шығып отырған. Оларға тән бір жағдай бұл еңбектер тарихи-партиялық тұрғыда жазылған. Зерттеушілердің айтуы бойынша 60-жылдардың орта кезіне дейін негізінен брошюралар, мақалалар көп жазылған. Олардың ғылыми дәрежесіне онша көп көңіл бөлінбеген [6].
1960 жылдардың екінші жартысынан кейін Тың эпопеясының жаңа тарихи дәуірі басталды. Бұл кезеңде негізінен жалпылама еңбектер басым болды. В.И. Лениннің аграрлық мәселелер жөніндегі еңбектері кеңінен қолданылды. Кеңес Одағы Коммунистік Партиясының, оның төмендегі ұйымдарының комсомолдың рөліне айрықша орын берілді. Тыңдағы партиялық құрылыс тың шаруашылықтарын қамқорлыққа алу, ұлттық достық қарым-қатынасты дамыту және халықтардың бір-біріне көмегі мәселелері жан-жақты зерттеу объектісіне айналды.
Осындай және басқа да мәселелер Коммунистік партия Қазақстандағы тың жерді игеру жолындағы күресте деген коллективтік монографияда, В.В.Куликовтың Тың жерді игерудегі тарихи тәжірибе, С.Л. Ковальский мен Х.М. Мадановтың Қазақстандағы тың жерді игеру атты кітаптарында, басқа да еңбектерде жан-жақты көрсетілген. Бұл кітаптар авторларының тың игерудегі бірқатар жұмыстардың басын құрағанымен қатар мұндай күрделі істі бір жақты көрсеткенін атап кеткеніміз жөн. Осындай еңбектерде тың эпопеясын мадақтау тұрғысында бұдан басқа жол жоқ еді., бірден бір дұрыс шешім, тың жерлерді игеру - өндірісті интенсивтендірудің социалистік әдісі деген сияқты баға берген сөздермен дәріптеледі [7].
Жоғарыда аталған кітаптар авторларының бірі былай деп жазады. 80-жылдардың орта кезіне дейінгі еңбектерге бірқатар кемшіліктер тән еді. Солардың ең бастысы 60-жылдардың ортасына дейін тың игеру және оны жүзеге асыру Н.С. Хрущевтің, ал одан кейін ол Л.И. Брежневтің идеясы болып келді. Ал, шын мәнінде бұл идеяның кімге жататынын білу үшін С. Ковальский мен Х. Мадановтың кітаптарын ашып көрелік. Бос жатқан құнарлы жерлер В.И. Лениннің бастамасы бойынша ауыл шаруашылығы айналымына ендірілді деп жазады авторлар [8].
Біріншіден, жаңа жерлерді игеру идеясы В.И. Лениннен бастау алғанын бірқатар авторлар 80-жылдардың орта кезіне дейін-ақ жазған болатын. Мысалы, В.И. Куликов 1978 жылы шыққан жоғарыда аталған кітабында: 50-60 жылдары тың жерлерді жаппай игеру, тың жерлерді айналымға енгізу жөніндегі лениндік саясаты одан әрі өмірге ендіру болып табылады деп жазады [9].
Екіншіден, аталған авторлар Қазақстандағы бос жатқан құнарлы жер туралы өзіндік пікірлерін білдіре алмады. Кеңестік тарихнамада бұл ежелден және берік қалыптасқан идея болатын. Мысалға, Коммунистік партия Қазақстандағы тың жерлерді игеру жолындағы күресте атты коллективтік еңбекті алайық. Онда: Ғасырлар бойы бос жатқан жерлерді жаппай игеру программасы Кеңес Одағы Коммунистік Партиясы Орталық Комитетінің пленумында коллективтік негізде қабылданды деп жазылған. Мұндай пікір В.И. Куликовтың кітабында да кездеседі. Ал енді бұл және басқа да еңбектерде дәл осы жерлерді қазақ халқы ғасырлар бойы шет ел басқыншыларынан қорғап келгені, бұл жерде жер пайдалану мен өмір сүрудің нақтылы жүйесі қалыптасқанын жоғарыдағы авторлардың бірде-біреуі ауызға алмады. Ешкім де бұл идеяны қолдамады [10].
Бұл мәселе қазіргі саясатымызға сабақ болуы керек. Әсіресе, нарықтық қарым-қатынасқа көшу жағдайында қазақ жерінің ерекшелігін, жер шаруашылығын жүргізудің әдістерін қатаң еске алған жөн. Әйтпесе, бір кездері жіберген қателіктерді тағы да қайталап алуымыз әбден мүмкін. Халықты еріксіз кеңестендіру және жаппай ұжымдастыру саясатының неге апарып соққаны қазір әркімге де белгілі.
Үшіншіден, мысалы, американдықтар бізден әлдеқайда бұрын өздеріндегі Орта Батыстағы миллиондаған тың жерлерді шаруашылық айналымына енгізген болатын. Ал Ресей империясының XVIII ғасырдан бастап біздің өлкедегі бос жерлерді игеруін неліктен еске алмасқа?
Патша үкіметі Қазақстандағы жыртуға жарайтын құнарлы жерлерді анықтап есепке алу үшін 1895 жылы мұнда арнайы Ф. Щербина комиссиясын жіберген болатын. Ол комиссияның іріктеген жер мөлшері игерілгеннен кейін тағы да В. Кузнейов, К. Пален басқарған экспедиция жіберілген. Олардың мақсаты жөнінде былай делінген. Было решено посылать ходоков в Азиатскую Россию для искания, осмотра и зачисления - свободных казенных земель. Осы экспедициялардың атқарған қызметінің нәтижесінде қазақтардың ұпайынан ондаған миллион десятина жер алқабы тартып алынып, қазақтар әскери әкімшілігі мен келімсектерді орналастыратын учаскелер басқаруына берілген.
Төртіншіден, тың жерлерді игеру шет ел тарихнамасында да кеңінен орын алды. Осы тақырыпқа арналған жариялымдарға шет ел ғалымдары жерді жаппай жыртуға аса сақтықпен қарап, оның зор шығынға ұшырататының және бұрын-соңды болып көрмеген экологиялық зардаптарға әкеп соғатынын ескерткен болатын. Олардың бір бөлігі туған жұрты басқа жердегі адамдарды Қазақстанға жаппай қоныстандыру жергілікті тұрғындардың ұлттық мүдделеріне қиғаш келетіндігін тыңды игеру олардың тілегін ескермей жүргізілетінін нұсқап көрсетті.
1.2 Тың игерудің басталуы және тыңның алғашқы жетістіктері
1954 жылдың ақпан-наурыз айларында-ақ, Қазақстан жеріне Кеңес Одағының басқа республикаларынан эшалон-эшалон адамдар келе бастады. Оларды жергілікті халық Тың игерушілер деп құрметтеп қарсы алуға тиіс еді. Алғашқы тыңгерлер Қазақстанға:
Едем мы, друзья,
В дальние края.
Станем новоселами,
И ты, и я! -
деген әнді екпіндете айтып келді [11]. Олардың бәрі дерлік өздерін Қазақстанға жақсылық жасаушы батырлар ретінде сезінді, қазақ жерін елсіз дала деп білді. Тарихшы Ф. Усов тыңға келген біреудің күнделік дәптерінен мынадай үзінді келтірді: Өткен заманда Ақмола өлкесінде ел сирек болатын, - деп жазыпты, ол күнделігінде, - Ұлан байтақ даланы көшпелі қазақтар мекендейтін. Қазақтар бірыңғай мал өнімімен күн көретін, егін екпейтін. Өлкенің алғашқы отырықшы тұрғындары - Сибирь казактары еді. Міне, тың игеруге келгендердің көбінің қазақ жері, қазақ халқы туралы түсінігі осы деңгейде болды.
Түрлі себептерге байланысты Қазақстанда ауыл шаруашылығының мүмкіндіктері жөнді пайдаланылмай келді. Тіпті ауа райы қолайлы болған жылдардың өзінде ол не бары 100-150 миллион пұт (шамамен 1,6-2,4 миллион. тонна) ғана тауарлы астық өндіретін. Ал республикада, әсіресе, оның солтүстік және солтүстік-батыс облыстарында пайдаланылмай келген егін салуға жарамды ұлан-ғайыр құнарлы жерлер бар болатын. Кеңес Одағы Коммунистік Партиясы Орталық комитеті 1953 жылғы қыркүйектегі Пленумда ауыл шаруашылығы өндірісінде жіберілген кемшіліктері үшін Қазақстан өткір сынға алынды. Орталыққа табыс етілген шараларда республика өз мүмкіндігіне қарай егіс көлемін 1955 жылдан бастап 4-5 жыл ішінде 2,5 миллион гектарға жеткізуді көздеген. Бұл ұсынысты Мәскеу қабылдамай тастады да, тиісті қорытынды жасады: 1954 жылдың басында өткен Қазақстан Коммунистік Партиясы VII съезінде Орталық комитетінің пленумы Кеңес Одағы Коммунистік Партиясы Орталық комитетінің нұсқауымен ауылға қанағаттанарлықсыз басшылық жасағаны үшін Жұиабай Шаяхметовты (1948-1954 жылдар) және екінші хатшы И.И. Афоновты қызметінен босатты. Осыдан кейін өткен Қазақстан Коммунистік Партиясы съезінде Орталық комитетінің бірінші хатшылығына Қазақстанда ешкімге белгісіз П.К.Пономаренко (1954-1956 жылдар), екінші хатшылығына Л.И.Брежнев (1955-1956 жылдар) сайланды.
Коммунистік партия мен Кеңес үкіметінің алдында халықтың азық-түлікке деген, ал өнеркәсіптің ауыл шаруашылық шикізаты жөніндегі өскелең тілектерін қанағаттандыру үшін ауыл шаруашылығын одан әрі өркендету шаралары туралы мәселені талқыдады. Пленум оны өркендетудің кең көлемді бағдарламасын белгіледі. Бұлардың ішіндегі ең маңыздылары:
- Ауыл шаруашылығы еңбеккерлерінің егіншілік пен мал шаруашылығы өнімдерін өндіруді арттыруға материалдық ынталылығы принципін қалпына келтіру;
- Колхоздарды, машига-трактор станциялары мен совхоздарды ауыл шаруашылығының білікті маман, механизатор кадрларымен нығайту;
- Барлық ауыл шаруашылық үрдістерін механикаландыру дәрежесін көтеру;
- Ауыл шаруашылығына жұмсалатын қаржыны едәуір көбейту;
- Ауыл шаруашылық өндірісін жоспарлауда колхоздар мен совхоздардың құқықтары мен инициативасын арттыру болды.
Кең ауқымды жер жыртуды Қазақстанның солтүстік өңірлерінде жүзеге асыру ойластырылды. Сол уақыттан бастап тың және тыңайған жерлерді игеру Қазақстан бейнесін қабылдаудың ең бір көрнекі баламасы, республика және бүкіл ел басшылары ерекше мән беретін мәселе болып табылды.
Тың және тыңайған жерлерді игеру Н. Хрущев үшін республикадағы басшы кадрларды сұрыптау мен қызметке қоюдың ең басты критерийіне айналды.
Кеңес Одағы Коммунистік Партиясы Орталық комитетінің қыркүйек Пленумының (1953 жылы) өзінде-ақ, ол Қазақстанды ауыл шаруашылық басымдықтарын жеткіліксіз пайдаланып отырғандығы үшін сынады. Осыған байланысты, республика партия ұйымдары мен үкіметке (нұсқау түрінде) тың жерді көтерудің нақты жоспарын жасау тапсырылды.
1953 жылы қарашаның аяғында сондай жоспар Кеңес Одағы Коммунистік Партиясы Орталық крмитетінің алдына қойылды. Жоспарға сәйкес Кеңес Одағы Коммунистік Партиясы Орталық комитетінің 1954 жылғы 23 ақпан-2 наурызда өткен Пленумы елдегі тың және тыңайған жерлерді жаппай игеру бағытын белгіледі. Қазақстан алдында 1954-1957 жылдары тың және тыңайған жерлерді игеру есебінен дәнді егіс алқабын кемінде 13 миллион гектарға ұлғайту және 1955 жылы осы жерлерден 1100-1200 млн. пұт астық, оның ішінде 800-900 миллион пұт тауарлы астық алу жөнінде нақты міндет қойылған болатын [12].
Таблица 3 - Урожайность зерна в Казахской ССР
Годы выше-среднего и болшого урожая
По Казахстану в целом
По пяти (шести) основным целинным областям
Валовой сбор зерна, тыс. тонн
Из них было заготовлено (закуплено) государством
Валовой сбор зерна
Из них было заготовлено (закуплено) государством
тыс. тонн**
в % к валовому сбору
всего, тыс. тонн*
центнеров с 1 га*
тыс, тонн**
В % к валовомц сбору
1954
7649
4006
-
4579
9,3
2509
-
1956
22176
16136
73
16314
10,6
12596
77
1958
20912
14801
71
13608
8,6
9925
73
1959
18079
11470
63
13161
8,8
8708
66
1960
17692
10516
59
12151
8,1
7361
61
1964
22942
15441
67
15615
9,8
11160
71
1966
24475
17015
70
16339
10,8
12121
74
1968
18423
11719
64
10518
7,1
6572
62
1969
20027
10968
55
13765
8,6
7643
56
1970
21153
13378
63
13377
9,2
8863
66
1971
19957
12306
62
13173
9,2
8560
65
1972
27570
17413
63
18784
12,7
12436
66
1973
26305
16658
63
16975
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz