Әлеуметтік функция
II тарау. Қазақстан Республикасының ішкі функциялары
2.1.Экономикалық функция
Қазақстан Республикасының орындайтын функциясы, яғни рөлі ретінде
оның қызметінің негізгі бағыттары мен міндеттері, мемлекеттің өз қызметі
ретінде түсіндіріледі. Қазақстан Республикасының функциясы – қоғамды
әлеуметтік басқарудағы мемлекеттің атқаратын жұмыстарының негізгі
бағыттары мен әдістері. Мемлекетіміздің функцияны ішкі және сыртқы деп
күрделі екі топқа бөлініп зерттеледі. Тұрақты және уақытша функциялар
адамдардың құқығын қорғау, отан қорғау, заңдылықты қорғау – деген
функциялар болады. Бұлардың мазмұны көбінесе жоғарыда көрсетілген
функцияларға ұқсас болып, солар арқылы орындалып жатады.
Экономикалық функцияда мемлекет өзінің қалыпты жұмыс істеуі мен
дамуын қамтамасыз етеді. Мемлекеттің экономика саласындағы қызметі
экономикалық дамудың бағыттарын ұсынады, меншік нысандарын қорғауға ,
экономикалық қызметтің бостандығын қамтамасыз етуге, сыртқы экономикалық
байланыстардың ұйымдастырылуын бекітуге бағытталған.
Экономикалық функция - мемлекетпен ел экономикасын жоғарғы дәрежеде
дамуының стратегиялық бағыттарын жасау мен үйлестіруді көздейді.
Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасының функцияларын дамыту
тенденцияларының мынадай жолдары іске асуы мүмкін:
1. функциялардың мазмұны мен шеңберін кеңейту, бұлардың көбісінің
мемлекеттік ішкі мәніне ұласуы;
2. бұрынғы кеңестік мемлекеттілік сатысына қарағанда барлық
функциялардың мазмұнының іс жүзінде түпкілікті өзгеруі;
3. мемлекеттің функцияларында жалпыәлеуметтік, жалпыдемократиялық,
гуманистік (адамгершілік) мәні бар бағыттардың көбеюі;
4. мемлекет өзінің қоғам мен тұлға құлы делінетін жаңа рөлін
меңгеруі;
5. мемлекет функцияларының мақсатты бағыттарының өзара байланыстылығы,
үйлесімділігі және бірыңғайлылығы;
6. жалпы дүниежүзілік жүйенің елдің ішіндегі және дүниежүзілік
аренадағы мемлекеттік қызметке тигізетін ықпалы;
7. қоғам ісін басқаруда мемлекеттің функционалдық рөлінің артуы;
Азаматтың мүддесі үшін екі жақты немесе көпжақты болып, өзара келісе
отырып, қайткен күнде де ядролық апаттан тірі жанды құтқару мақсатында
елдің қауіпсіздігіне қажетті деңгейде армияны сақтау мен әскери қорғану
күштерін нығайту.
Ішкі және сыртқы функциялар бір – бірімен өзара тығыз байланысты,
өйткені сыртқы саясат белгілі бір мемлекеттің өмір сүруінің ішкі
жағдайларына тікелей байланысты
Ішкі функцияларға еліміздің материалдық – техникалық базасын құрып,
дамытуға бағытталған мынадай қызмет салалары кіреді:
Экономикалық функция – барлық мемлекеттерге тән функция.
Мемлекеттің экономикалық функциясы негізінде қоғамда өндірісті және
өндірістік қатынастың субъектілеріне нарықтық экономиканы дамытуға жан-
жақты жағдайлар туғызу болып табылады.
Экономикалық функция - мемлекеттің экономикалық дамуының негізгі
стратегиялық бағыттарын анықтау, олардың орындалу жолдары мен тәсілдерін
көрсету. Экономиканың дамуын реттеудің төрт тәсілі бар:
Бірінші – салық саясаты арқылы мемлекет бюджетінің дамуын реттеп-
басқару;
Екінші – экономиканың тиісті, қажетті саласына жеңілдік беріп дамыту;
Үшінші – ғылым мен техниканы дамытып, экономиканы көтеру (бұд екі
жақты процесс).
Төртінші – мемлекетік өндірісті дамыту.
Тәуелсіз Қазақстан Республикасы нарықтық қатынастардың қалыптасып,
өсіп дамуына көптеген шаралар қолданып, реформалардың іс жүзінде асуына жол
ашты. Атап айтқанда мемлекет жекешелендіру процесін аяқтады, орта тапты
қалыптастыруда шағын және орта бизнестің дамуына жағдайлар жасауда.
Шетелдердің инвестициялары Қазақстан экономикасының негізгі салаларын
көтеруге және дамытуға мол үлес қосуда. Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан 2030. Барлық қазақстандықтардың өсіп
- өркендеуі, қауіпсіздігі және әл - ауқатының артуы деп аталатын
тұжырымдары бойынша Жолдауында: Әділ әкімшілік бұлжытпай орындайтын, анық
тиімді және қатаң ұстанатын заңдары бар ашық және бәтуәгерлік инвестициялық
саясат шетел инвестицияларын тартудың барынша қуатты ынталандыру тетігі
болып табылады. Мұндай саясатты талдап жасау біздің негізгі
міндеттеріміздің бірі болуға тиіс, өйткені Қазақстанның шетел капиталынсыз,
технологиясынсыз және тәжірибесінсіз жедел экономикалық өрлеу мен жаңартуға
қалай қол жеткізетінін көз алдымызға келтіру қиын .
Н.Ә.Назарбаевтің Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау
қарсаңында. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына кіру (Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқы
жолдауы 28 ақпан 2007 жыл) стратегиясында – біз Қазақстанның жаһандық
экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе жатқан ел болуын қалаймыз.
Әлемдегі жасалған жаңа мен озық атаулыны бойына сіңірген, дүниежүзілік
шаруашылықтан шағын да болса өзіне лайық орнын иемденген, әрі жаңа
экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті ел болуын қалаймыз.
Біз қатаң бәсекеге әзір тұрып, оны өз мүддемізге пайдалана білуіміз
керек. Қазақстан көп тарапты халықаралық экономикалық жобаларға белсене
қатыса алады, қатысуға тиісті де, өйткені олар біздің жаһандық экономикаға
кірігуімізге жәрдемдеседі, әрі сол арқылы біздің қолайлы экономикалық –
географиялық жағдайымызға және қолымыздағы ресурстарымызға сүйенеді.
Мемлекет өз тарапынан іскерлік бастамашылықтың жолындағы заңнамалық,
әкімшілік және бюрократиялық кедергілерді ысырып тастауға, жеке меншік
капиталдың келешегі үлкен кемел бастамаларында тікелей қолдау көрсетуге
міндетті.
Қазақстанның экономикалық дамуындағы сапалық серпілісті әлемдік
экономикаға кірігудің қажетті шарты ретінде пайымдай отырып, мен мынадай
бағыттарға баса назар аудару керек деп санаймын:
1. халықаралық маңыздағы серпілістік жобаларды іске асыру, индустрияны
дамыту, әлемдік рыноктың белгілі бір тауаршаларында бәсекеге қабілетті
бола алатын тауарлар мен қызметтерді өндіру;
2. Қазақстанның өңірлік және халықаралық экономикалық бірлестіктер мен
ассоциацияларға қатысуы жолымен халықаралық экономикаға кірігуі;
3. Қазақстанның экономикалық жаңарту мен халықаралық рыноктарда бәсекеге
қабілеттілігін нығайтудың қосымша құралы ретінде БСҰ – ға кіру;
4. Экспорттық – импорттық кредиттеуді дамытуды мемлекеттік қолдау.
Ел экономикасындағы өрлеудің тұрлаулы әрі серпінді сипатын ұстап тұру
үшін мемлекет қазынагерлік, кредит – ақша саясатының, өндірістің негізгі
факторларын тиімді қайта бөлуді мемлекеттік реттеу тетіктерін пайдаланып,
жоғары сапалы өнім мен қызметке деген сұранысты көтермелеп отыруға
міндетті, - делінген.
Орталықтағы және жергілікті жерлердегі үкімет экономикаға араласудың
барлық түрімен, дән себу, егін жинау және басқалармен айналысуды тоқтатуға
тиіс. Мемлекет жекеше сектор басты рөл атқаратын нарықтың заңды шеңберлерін
құра отырып, экономикада маңызды, бірақ шектеулі рөл атқаруға тиіс. Яғни
меншік құқықтарын ресімдеуге, бәсекелес рынок пен монополияға қарсы күресті
реттеудің сенімді құралдарын құруға, фискальды және монетарлық саясатты
қолдауға, әлеуметтік қорғау жүйесін дамытуға, қажетті инфрақұрылымды, білім
беруді, денсаулық сақтауды дамытуды қамтамасыз етуге және мықты
экономикалық саясат жүргізуге бағытталған құқықтық және нормативтік база
жасауды аяқтау көзделіп отыр.
Бірақ, нарық дамымаған, нарықтық кеңістік әкімшілік жүйенің
қалдықтарына толған жерлерде мемлекет нарықты дамыту мен ол кеңістікті
тазарту үшін араласуға тиіс. Экономиканың өзі тұрақсыз дамудың аралық
кезеңінде тұрғанда, мемлекеттің реттеуші рөлі мен араласуға бара – бар
болуға тиіс.
Жаңа әлемдік экономикалық үлгілерге сай болу үшін біз мемлекеттік
басқарудың тиімділігі мен сапасын едәуір көтеруге, жекеше сектор мен ұлттық
капиталға жәрдемдесуге, оларды ынталандыруға және олардың белсенділігін
арттыруға тиіспіз.
Экономикалық өсу мақсатында өзіміздің осы бағыттағы ұзақ мерзімді
басымдықтарымызды іске асыру мақсатында келесі үш жылдың ішінде:
1. қатаң монетарлық саясат бұлжытпай жүргізіледі;
2. жекешелендірі аяқталатын болады;
3. заң шығару жетілдіріп, жақсартыла түседі, мұның өзі еліміздегі
инвестициялық ахуалды барлық жерде бірдей жақсарта түседі;
4. шетел инвестицияларын тарту бұрынғыдан да белсенді жүргізілетін болады,
олардың көлемі мен нәтижелері жайында халыққа егжей – тегжейлі ақпарат
беріліп тұруға тиіс.[1]
Қазақстан Республикасының қоғам өміріндегі экономика саласындағы
мемлекеттік реттелуі өндірісті, ауыл шаруашылығын, көлікті, коммуникацияны,
сауданы, қаржыны басқарумен байланысты. Өнеркәсіпті басқару актілері
Президенттің жарлықтарымен бекітіледі. Қазақстан Республикасының энергетика
және минералды ресурстар министрлігі жағар- жанармай энергетика комплексін
басқаруды жүзеге асырады. Өнеркәсіп саласында мемлекеттік бақылау және
қадағалау органдары әрекет етеді.
Қоғамдағы көлік, жолдар, байланыс коммуникативтік қызметті жүзеге
асырады. Көлік комплексіне темір жол, әуе, теңіз, өзен, автомобиль
көліктері жатады. Қазақстан Республикасының Көлік және коммуникация
министрлігі қызмет етеді.
Қазақстан Республикасы экономиканы дамытуда сонымен қатар аграрлық
саланы өркендетуде өз үлесін қосуда. Мемлекет тарапынан ауылға кредит беру,
шаруа қожалықтарының өнімдерін сатып алу, техникамен көмектесу және жеке
меншіктегі малдарға салық салмау сияқты шараларды іс жүзіне асыруда.
Экономикалық функцияларын іс жүзіне асыруда Қазақстан Республикасы
дүниежүзі өркениеті мемлекеттерінің экономикалық жетістіктерін пайдалануда.
Белгілі философ С.Б.Бөлекбаевтың тұжырымдары бойынша мемлекеттің
экономикалық функцияларына мыналар жатады:
1. Нарықтық жүйенің жұмыс істеуін құқықтық және саяси жағынан
қамтамасыз ету.
2. Бәсекелестік және еркін бағаның қалыптасуын қорғау.
3. Макроэкономикалық тұрақтылық саясатын жүргізу.Ол негізінде ақша қаржы
саласында іс жүзінде асырылады, мемлекет инфляциямен күреседі,
өндірістік айналыммен жұмыссыздыққа әсер етуге әрекеттер жасайды
.[2]
Бүгінде республикада бірлескен кәсіпорындар саны көбеюде, дүниежүзіндегі
аса ірі компаниялардың өкілдіктері ашылуда, бірлескен шикізатпен
материалдарды өңдеу жобалары, жаңа технологиялар енгізілуде.
Еліміздің бай табиғи ресурстары, елдегі әлеуметтік және саяси тұрақтылық
Қазақстанды шетелдік капитал үшін тартымды аймақтардың біріне айналдырды.
Бүгінде республика дүниежүзіндегі 145 мемлекетпен сыртқы сауда
операцияларын жүргізуде.Э кспорт әлемінің 122 еліне жүзеге асырылуда,
импорт тауарлары 115 елден жеткізілуде.
Қазақстан өнімін негізгі тұтынушылар: Ресей, Қытай, Швейцария, Германия,
Өзбекстан, Түркіменстан, Өзбекестан, Италия, Украина, Ұлыбритания және т.б.
елдер. Импортталған тауарлардың басым көпшілік бөлігі: Ресей, Өзбекстан,
Түркіменстан, Германия, Ұлыбритания, Түркия, Беларусь, Украйна, Америка
Құрама Штаттарынан, Қытайдан жеткізіледі. Экпорттың негізгі түрлері:
минералды және мұнай өнімдері, қара және түсті металдар, азық – түлік
тауарлары және т.б. Импорттың тауар құрылымы: машиналар, құрал - жабдық,
химия өнімі, азық – түлік тауарлары, минерлар өнімдер т.б.
Экономикалық функцияның негізгі мақсаты - елдің экономикалық
дамуының жоспарын жасау, мемлекеттік бюджетті қалыптастыру мен орындалуын
бақылау, салық жүйелерін тағайындау, баға саясатын нақтылау, монополизмді
жою, жосықсыз бәсекеге тыйым салу, тұтынушылардың құқығын қорғау және болып
табылады. Қазақстанның экономикасы күннен күнге қарыштап дамып, келеді.
2.2.Әлеуметтік функция.
Әлеуметтік функция – Қазақстан Республикасының Конституциясы
мемлекетімізді демократиялық, зайырлы, құқықтық ретінде орнықтырумен қатар
оны әлеуметтік деп жариялады. Әлеуметтік функция қоғамның көптеген
салаларын қамтиды және мемлекеттің адамның әл – ауқатын, тұрмысын
жақсартуға бағытталған. Әлеуметтік функцияның ең негізгі мақсаты қоғамдағы
байлықты халық арасында әділеттілік қағидасы негізінде бөлініп беру болып
табылады. Мемлекет өз тарапынан еңбек етуге жарамсыз болған қоғамдағы
әлеуметтік топтарға жан – жақты қамқорлық жасауға міндет алады.
Конституцияда былай көрсетілген:
1. Қазақстан Республикасының азаматына жалақы мен зейнетақының ең төменгі
мөлшеріне, жасына келген, науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан
айырылған жағдайда және өзге де заңды негіздерде әлеуметтік
қамсыздандырылуына кепілдік беріледі.
2. Ерікті әлеуметтік сақтандыру, әлеуметтік қамсыздандырудың қосымша
нысандарын жасау және қайырымдылық көтермеленіп отырады. (28 – бап ).
Бұл норма мемлекетке қарт адамдарды, мүгедектерді, көп балалы
отбасын, тастанды, жетім балаларды және тарихи отанына оралған қазақтарға
көмек көрсету міндетін жүктейді. Сонымен қатар мемлекеттің Әлеуметтік
функциясының ең бастапқы міндеттерінің бірі – кедейлілікпен, жұмыссыздықпен
күресу болып табылады. Қазақстан 2030 бағдарламасында бұл мәселені
шешуде мемлекет алдына мынандай міндеттер қойып отыр: Осы жылдардың ішінде
кедейшілік пен жұмыссыздыққа қарсы күрес стратегиясы:
• Кіші кредиттер жүйесін енгізуге;
• Шағын және орта бизнесті дамытуға;
• Еңбекті көп қажет ететін салаларды басымдықпен дамытуға және
бұларға шетел инвициялары мен ұлттық капиталды белсенді тартуға;
• Шарттар мен контракттар және бюджеттік сатып алулар кезінде
жұмыспен қамту проблемаларына қатаң тұрғыдан келуге;
• Қоғамдық жұмыстарды, ең алдымен жол құрылысы мен орман
отырғызуды дамытуға;
• Жеке кәсіпкерлікті дамыту жолындағы қажетсіз әкімшілік
кедергілердің бәрін алып тастауға;
• Қызмет көрсету саласын және әсіресе туризмді белсенді дамытуға
негізделеді .
Бұл міндеттер мемлекеттік әлеуметтік функциялары арқылы іс жүзіне
асырылады.
Қоғам өмірінің әлеуметтік саласын еңбек, денсаулықты сақтау, білім
беру, ғылым және басқа да әлеуметтік қатынастар құрайды. Қазіргі жағдайда
әлеуметтік қатынастарды мемлекеттік реттеудің негізгі міндеттері қоғам
өмірінің негізгі бағыттарына әлеуметтік жағынан жәрдемдесу болып табылады.
Қалыпты әлеуметтік және экономикалық прогресс қамтамасыз етілген елдерде,
әлеуметтік әділеттілікке қол жеткізу міндеттерін алға қояды.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік функциясында қоғамымыздағы
барынша мұқтаж топтары, соның ішінде 150 мың адам кіші кредиттердің
көмегімен және 3,5 миллионнан аса адам (зейнеткерлерді қоса ) әлеуметтік
көмек алады.
Халықты әлеуметтік қорғау әсіресе оның әл – ауқаты аз, еңбек етуге
жарамсыз топтарын жұмыспен қамтамасыз ету, жұмыссыздықты, бетімен кеткен
көші – қон процестерін жою.
Әлеуметтік қызмет көрсету, яғни адамның жан – жақты қамқорлық
жасаудың ізгілікті саясатын жүзеге асыру. Ата заңымызда атап
көрсетілгендей, мемлекетіміздің қызметі, бәрінен бұрын адам және адамның
өміріне, құқықтары мен бостандықтарына, мүддесіне сай құрылады.
Н.Ә.Назарбаевтің Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау
қарсаңында. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына кіру (Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқы
жолдауы 28 ақпан 2007 жыл) стратегиясында - әлеуметтік саланы одан әрі
жаңартудың барынша басым бағыттарынның қатарына мыналар жатады: халықтың
неғұрлым әлжуаз топтарына қолдау көрсету, әлеуметтік қолдау көрсету
жүйесінің нарықтық экономика талаптарына сай қайта бағдарлануы, тұрғын үй
құрылысы және жылжымайтын мүлік рыногын дамыту, денсаулық саласын
ұйымдастыруда осы заманғы қағидаттар мен стандарттарға көшу т.б.
Мемлекет, бұрынғысынша, халықтың әлеуметтік жағынан әлжуаз
топтарына көмек, қолдау көрсету үшін қаражат аямайтын болады.
Өңірлік әскери жанжалдарға қатысушылар мен халықтың бірқатар басқа
да санаттарына мемлекеттік қолдау көрсету деңгейін көтеруге болады әрі
солай істеу керек деп санаймын.
Әлеуметтік құрылымдар зейнеткерлерінің зейнетақыларын төлеуде орын
алған келеңсіздіктер жойылып, мұнда тиісті тәртіп орнатылуға тиіс.
Жыл сайын зейнеткерлік жәрдемақылардың мөлшері индекстеліп,
арттылуда. Бұрынғы еңбек өтіліне байланысты зейнетақылық төлемдері
сараланған түрде ұлғайту жүзеге асырылды, бұл бір миллионнан астам адамды
қамтиды. Сондай – ақ әлеуметті құрылымдар ардагерлерінің зейнетақылары
өсті. Барлық зейнетақылық және әлеуметтік төлемдер елімізде уақтылы –
тиісті айында төленіп келеді.
Жеке сектордың әлеуметтік қызмет көрсету жүйесін қамтамасыз етуге,
әсіресе білім алу мен жаңа мамандықтар беру ісіне қатыстыратын, сондай –
ақ, бизнестің әлеуметтік тұрақтылықтағы жауапкершілігін күшейтетін уақыт
жетті.
Нағыз пәрменді әлеуметтік саясат – ол халықты жұмыспен тұрлаулы
қамту саясаты болып келеді және болып қала береді.
2005 жылдан бастап денсаулық сақтау саласын дамыту мен реформалау
жөніндегі мемлекеттік бағдарламаның іске асырылуы саланың таңдап алынған
стратегиялық даму бағытының негізінен дұрыс және тиімді екенін дәлелдеді.
Бұған қоса, жаңа міндеттерді есепке алып, халықаралық
стандартттарға көшуді ескертетін болсақ, биылғы жылы саланың заңнамалық
және әкімшілік реформалар пакетін іске асыру жөніндегі жұмыстарды аяқтау
керек деп санаймын.
Қазақстанда ең жоғарғы деңгейдегі осы заманғы клиникалар құру мен
оларды басқару үшін шетелдік жетекеші компанияларды тарту қажет.
Біз үшін ең бастысы - маңызды әрі көкейтесті өмірлік қағидаттарды
іске асыру үшін қазақстандықтарға: отбасын қамсыздандыру, тұрғын үй иелену,
денсаулықты нығайту, зейнетақыға жинақтаулар қалыптастыру жөнінде барлық
қажетті жағдайлар туғызу болып табылады.
Мемлекет тарапынан халықты әлеуметтік қолдау ол нысаналы әрі атаулы
сипат алған жағдайда ғана нәтижелі болады. Мемлекет қоғамның осындай
көмекке шынында зәру мүшелерін қолдауға міндетті және сол үшін
жауапкершілікті іс жүзінде өзіне алып отыр, олар, ең алдымен: балалар, көп
балалалы аналар, ардагерлер, мүгедектер.
Ең пәрменді әлеуметтік саясат өнімді еңбекке ынталандыру және жаңа
жұмыс орындарын жасақтау болып келеді, әрі солай болып қала береді. Біз,
ең алдымен, қандай да бір себептермен жұмысынан айырылып қалған адамдардың
еңбекке оралуына нақты мүмкіндіктер туғызуымыз, олардың жаңа мамандық
алуына жағдай жасауымыз керек. Сонымен қатар жастар ортасында жұмысшы
мамандықтарының, әсіресе өнеркәсіптегі мамандықтың беделін асырып, кеңінен
насихаттауды қайтадан қолға алуымыз қажет , - делінген.
Жолдаудың негізгі бағыттарының бірі – қазақстандықтардың өмір
сапасын арттыру шараларын жүзеге асыру, - деп көрсетілген. Осы ретте
көптеген аса маңызды әлеуметтік міндеттер атқарылды. Мысалы, студенттердің
шәкіртақысы көбейіп, оларға білім алу гранттары мен несиелер берілді,
бюджет саласының қызметкерлері мен мемлекеттік қызметшілердің жалақысы
өсті. Аз қамтылған отбасыларына 18 жасқа дейінгі балалары үшін ай сайынғы
жәрдемақы, сондай – ақ көп балалы аналарға арнаулы мемлекеттік жәрдемақы
төленді. Балалар мен жасөспірімдердің белгілі бір санаттарын тегін дәрі –
дәрмекпен қамтамасыз ету мәселесі шешілді. Зейнеткерлердің жәрдемақылары
көбейді. Барлық зейнетақылық және әлеуметтік төлемдер елімізде уақтылы
төленіп келеді.
Биылғы жылғы Жолдауында Қазақстан халқының әл – ауқатын жақсарту
жөніндегі шараларды жалғастыру көзделген, атап айтқанда, ана мен баланы
әлеуметтік қорғауға айрықша мән бере отырып, баланың дүниеге келу, оны
күтуге байланысты мемлекеттік жәрдемақылар мөлшері арттылған.
Әлеуметтік қолдаудың бір түрі – атаулы әлеуметтік қолдау және
әлеуметтік саланы нарық қағидаттары негізінде дамыту. Бұл міндеттер зәру
адамдарға атаулы қолдау көрсету, соның ішінде әлеуметтік тұрғын үй сатып
алу мен жылжымайтын мүлік рыногын дамыту, мемлекеттік тұрғын үй салуды
дамыту бағдарламасын іске асыру, медициналық қызметтің сапасын жақсарту
және денсаулық сақтаудың жоғарғы технологиялық жүйесін дамыту, жинақтаушы
зейнетақы жүйесін жетілдіру және жұмыс орындарын жасақтау сяқты мәселелерді
қамтиды.
Жолдауда осы заманғы әлеуметтік саясат: басты назарда – адамдардың
сұранысы мен қажеттіліктері және жұмыс орындарын жасақтау деп атап
көрсетілген. Ол үшін мемлекет тарапынан халықты әлеуметтік қолдау нысаналы
әрі атаулы сипат алған жағдай да ғана нәтижелі болады. Мемлекет қоғамның
осындай көмекке зәру мүшелерін қолдауға міндетті, бұған алдымен балалар,
көп балалы аналар, ардагерлер, мүгедектер жатады.
Жолдауда бұған дейінгі тиімді әлеуметтік саясат өнімді еңбекке
ынталандыру және жаңа жұмыс орындарын жасақтау болып келеді және солай
болып қала береді, - деп көрсетілген. Сондай – ақ, қандай да бір
себептермен жұмысынан айырылып қалған адамдардың еңбекке оралуына нақты
мүмкіндіктер туғызып, олардың жаңа мамандық алуына жағдай жасау керектігі
де айтылған.
Уәкілетті органдар аз қамтылған азаматтарды жұмысқа орналастыру,
оқыту және қайта оқыту, мұқтаж азаматтарға, соның ішінде ардагерлер мен
мүгедектерге әр түрлі әлеуметтік көмектер көрсету сияқты шараларды іске
асырған. Жұмыссыз азаматтарды әлеуметтік қолдаудың тағы бір түрі – белгілі
бір мамандығы жоқтарын нарық заманында сұранысқа ие мамандық алу мақсатымен
кәсіби оқыту. Осы мақсатта кәсіби оқыту мен қайта даярлау үшін мемлекеттік
және мемлекеттік емес ұйымдардың оқу базаларында әр түрлі мамандық бойынша
оқу курстары ұйымдастырылып, оны жақсы бітірген азаматтарға сертификаттар
беріліп, жұмысқа орналастыру шаралары оң нәтиже беруде.
Ардагерлер мен мүгедектерді әлеуметтік қорғау шарасы Қазақстан
Республикасының Қазақстан Республикасында мүгедектерді әлеуметтік қорғау
туралы Заңының, Үкіметтің және жергілікті атқарушы органдардың
мүгедектерді оңалту бағдарламаларына сәйкес жүргізіледі. Құзырлы органдар
азаматтардың тұрмыс жағдайларын зерделеп, аса мұқтаз отбасыларына қаражат
есебінен біржолғы материалдық көмек көрсетілген.[3]
Мүгедектерді жұмыспен қамту жұмыстары жалғасып, 3 – ші топтағы
мүгедектер тұрақты жұмысқа орналастырып, бірқатары ақылы қоғамдық жұмысқа
жіберілген.
Азаматтарды қолдаудың бір түрі – заңмен көрсетілген әлеуметтік
төлемдерді төлеу арқылы көмек көрсету болып табылады. Осыған сәйкес бес
түрлі әлеуметтік көмек көрсетіледі, атап айтқанда, мемлекеттік атаулы
әлеуметтік көмек, балалы отбасыларына берілетін жәрдемақы, 18 жасқа дейінгі
балалары аз қамтылған отбасыларына әлеуметтік көмек, мүгедек балаларын
үйінде оқытатын отбасыларына материалдық көмек және тұрғын үйге төленетін
коммуналдық төлемдерді төлеу.
Жүргізілген талдаулар, атаулы әлеуметтік көмек алушылар санының
азаю барысын көрсетіп отыр. Ал мұның негізгі себептері халықтың әл –
ауқатының, материалдық жағдайының жұмысқа орналасу арқылы жақсаруы болып
отыр.
Тәуелсіз Қазақстан егеменді ел болғаннан кейін алдына қойған басты
мақсаттарының бірі – адамның жақсы тұрмысын іс жүзінде қамтамасыз ететін
қоғам орнату. Осы орайда әрбір адамға кәсіпкерлік еркіндік пен мүмкіндік
туғызып, жоғарғы әлеуметтік мәртебеге жетуін қамтамасыз ету, экономиканың
өсуі мен тұрақтылығына және оның дүниежүзілік шаруашылық байланыстарына,
интеграциялануына орай еңбек табыстарын, зейнетақыны және жәрдемақыны
арттыру бүгінгі күннің қажеттілігінен туындап отыр.
Әлеуметтік салада егемендікке жеткеніміздің басты көрсеткіштері,
ұлттық байлықтың көбеюі, халықтың тұрмыс – тіршілігі дүниежүзіндегі озық
дамыған елдермен арамыздағы артта қалушылық пен алшақтықты азайту, яғни
технологиялық дамудағы және тұрмыс жағдайы деңгейіндегі айырмашылықты
қысқарту. Бұл мақсатты жүзеге асыру ұлттың әлеуметтік қабілетіне
байланысты. Оған құндылықтар жүйесі, оқу – білім, кәсіби шеберлік, білім –
ғылым базасының деңгейін, қоғамдық институттардың даму дәрежесі тағы
басқалар жатады.
Қазақстан Республикасы әлеуметтік мемлекет ретінде жекелеген
топтарға немесе ұлыстарға ғана емес, тұтас қоғам мен адамға қызмет етеді.
Ол мемлекеттің есебінен барлық азаматтарға мүмкіндігінше бірдей мөлшерде
игіліктер көрсетіп, қоғамдағы ауыртпалықтарды да бірдей бөлу жолымен
әлеуметтік теңсіздікті жеңілдетуге құлшынады. Әлеуметтік сипатты
конституцияда көрсетілгендей әлеуметтік жұмыспен қамтамасыз етілуі, еңбекті
қорғау, әлеуметтік қамсыздандыру және табыстарды төмен тұрғындар тобына
көмектесу сияқты шаралардан көруге болады.
Әлеуметтік мемлекет азаматтардың ең төмен күн көріс қажеті мен өмір
сүруінің лайықты жағдайын жасауды талап ету құқығын мойындайды. Бұған
денсаулық пен адам өміріндегі қауіпсіздік мәселелері де көрінеді. Бұл
шараларды әлеуметтік бағдарламалар жасалынып жүзеге асырылуда. Мысалы,
Қазақстан Республикасының халықты әлеуметтік қорғау тұжырымдамасы (2001
жыл сәуір).
Қазақстан Республикасының әлеуметтік саладағы жүзеге асырылатын
істердің бірі – еңбек ақыны жолға қою, өнімді еңбек адамның жалақысын үнемі
өсіріп отыру.
Азаматтарға медициналық, тұрмыстық – коммуналдық, көлік қызметін
көрсету, оларға мәдени – тұрмыстық, білім беру және басқа да қызмет көрсету
түрлерінің бір бөлігін мемлекет өз мойнына алып отыр. Мемлекет коммерциялық
және басқа да мемлекеттік емес ұйымдардың халықтың тұрмысы төмен тобына
әлеуметтік қызмет көрсеткені үшін салықтық жеңілдіктер белгілеп, олардың
қайырымдылық қызметін ынталандырып отырады.
Әлеуметтік функция – халықты әлеуметтік қорғау (мүгедектерді, көп
балалы аналарды, жұмыссыз адамдарды ) ,зейнетақымен қамтамасыз ету,
денсаулық сақтауға, білімге, жол құрылысына, қоғамдық көлікті
дамытуға,байланыс құралдарына қажетті қаражатты бөлуге т.б.
2.3 Экологиялық функция
Экологиялық функция – айналадағы ортаны қорғауды, табиғат
байлықтарын сақтауды мемлекет тарапынан атқарылатын қызметті қамтиды.
Қазіргі кезеңде мемлекет ғылыми – техникалық прогресті жедел дамытудан және
адамдардың қызметінің басқа да түрлерінен болатын табиғатқа төніп тұрған
қауіпті ескеріп, олардың зардаптарын болдырмауға, ластаушы көздерді жоюға,
айналадағы ортаға келетін зиянның басқа да түрлерін қысқартуға тиіс. Ол
қоғамдық өмірге араласушылардың барлығынан да жануарлар мен өсімдіктер
дүниесін, атмосфералық ауаны, басқа да табиғи ресурстарын ұтымды да үнемі
пайдалануды талап ете алады, табиғат тепе – теңдігінің бұзылмауын
қадағалайды, айналадағы ортаны қорғауға байланысты жалпы мемлекеттік және
аймақтық бағдарламаларды жасап, жүзеге асырады. Қазақстанда осы жүйені
басқаратын және аталған қызметтерді атқарумен тікелей шұғылданатын табиғат
табиғи ресурстары және айналадағы ортаны қорғау министрлігі арнайы құрылды.
Бүгінде адамзатқа экологиялық қатар қауіпі төніп тұрғандықтан, ал жекелеген
мемлекеттердің оны жоюға күш – мүмкіндігі жете бермейтіндіктен, бұл
бағытта бірнеше мемлекетердің қызметін үйлестіру қажеттігі туады.
Сондықтан, экология саласында халықаралық (БҰҰ және басқа да халықаралық
ұйымдар шеңберінде ) және мемлекетаралық бағдарламалар жасау, сонымен бірге
бірқатар мемлекеттердің келісімімен жүргізілетін іс – қимыл тәжірибесін
тарату кең өріс алуда.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 38 – бабында Қазақстан
Республикасының азаматтары табиғатты сақтауға және табиғат байлықтарын
ұқыпты қарауға міндетті - делінген. Барлық қазақстандықтар өзінің қоршаған
ортасын таза ұстаса, денсаулығымыздың да жақсы болатыны белгілі.
Экология таза болса – адамның дені сау болады. Ал дені сау адамның
- жаны сау. Арал, ядролық сынақ алаңдары ел экологиясын өте нашарлатты.
Өзен - көлдер тартылып, ормандар оталып, еліміздің экологиясы қатты
күйзеліске ұшырады. Бұған мысал, жақында Давоста өткен әлемдік экономикалық
форумда 133 елдің экологиялық рейтингі хабарланды. Бұл тізімде Йель және
Колумбия университеттері дайындаған. Тізімге енген елдер 6 топқа жіктелген:
денсаулық, ауа сапасы, су ресурстарының жағдайы, биологиялық жан –
жақтылық, табиғи ресурстар және тұрақты энергетикалық даму. Оның сыртында
әр ел 16 түрлі сынақтан өтті. Алғашқы ондыққа Жаңа Зеландия, Швеция,
Финляндия сиқты елдер кірген.133 ел кірген тізімде Қазақстан орта жағында,
дәлірек айтсақ 70 – орында.
Экологиялық функция жаһандасу кезеніңде қоршаған ортаны қорғау
мемлекеттің ең негізгі функцияларының бірі болып табылады. Адам баласының
санының көбеюі, ғылыми – техникалық прогрестің өсуі, табиғи ресурстарын
үнемдемей пайдаланып шашып – төгу, экологиялық апаттар планетамызға және
онда мекен ететін жан – жануарлар мен адамдардың өмір сүруіне тікелей қауіп
төндіруде.
Көптеген экологиялық мәселелерді шешу үшін мемлекеттің экологиялық
функциялары маңызды рөл атқарды. Қазақстан Республикасында экологиялық
мәселелер көпжылдық және ең маңызды мәселелер ретінде қарастырылады.
Себебі, қазіргі тәуелсіздікті нығайту барысында шетел агрессорларының
әрекетінен емес, керісінше адамның табиғатқа, қоршаған ортаға жасаған
қиянаттарынан, қауіптерінен сақтау мемлекеттің ең маңызды функциялары болуы
керек.
Мемлекет тарапынан қазіргі кезеңде мынандай шараларды іс жүзіне
асыруда:
1. Ауыл шаруашылығы мен тамақ өндірісінің экологиялық
қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
2. Энергетиялық жүйедегі қауіпсіздік;
3. Көлік жүйесінің барлық саласында қауіпсіздік шараларын іс
жүзіне асыру;
4. Денсаулық сақтау саласында адам өміріне зиянды тамақ
өндірістерін болдырмау;
5. Жерді пайдалану мен рекультивациялауда нормативтік талаптарды
қатаң сақтау, жер эрозиясынан сақтау.
6. Зиянды қалдықтарды ғылыми негізде өңдеу, олардың табиғатты
ластауына жол бермеу;
7. Су тапшылығын болдырмау, жер асты суларының қайнар көздерін
ашу.
Мемлекетіміздің экологиялық саладағы функциялары Қазақстан
2030 Бағдарламасында былай деп атап көрсетілген: Экологиялық нашар ахуал
бүгінде адам өлімінің 20 процентіне себеп болып отыр, ал кейбір аймақтарда
жағдай мұнан да қиын. Отандастарымыздың үштен бірі сапасыз ауыз суды
пайдаланады. Жеткілікті және дұрыс тамақтанбау да теріс демографиялық
салдарға әкеп соғады.
Сондықтан біздің әрқайсымыз тамақтану мен ауыз суға ерекше көңіл
бөлуге тиіспіз. Біздің мамандарымыз қалай дұрыс тамақтану керек екенін,
табыс дәрежесіне қарай өз рационын қалай құру керек екенін, қазіргі заманғы
жеке басының тазалығы ережелерін орындауды, сапасы төмен ауыз судың зиянын
қалай тигізбеуді бұқаралақ ақпарат құралдары арқылы түсіндіруден жалықпауы
керек. Экологиялық, санитарлық – эпидемиологиялық қызметтер мен стандарттау
органдары қойылған мақсаттардың басымдығына сәйкес жұмыс жүргізуге тиіс.
Кез келген сапасыз тамақ өнімдерін өткізушілер мен жасап
шығарушыларға,табиғи ортаны ластаушылардың бәріне берік және қат – қабат
тосқауыл қойылуы қажет.Мемлекеттік ведомствалардың басшылары осының бәріне
де үлгі көрсетуге тиіс.
Адамдардың денсаулығы мен оны мыңдаған отандастарымыздың өмірі
осы шараларға тікелей байланысты.
2030 жылғы Қазақстан ауасы таза, мөлдір сулы, жасыл желекті елге
айналуы тиіс. Өндіріс қалдықтары мен радиация бұдан былай біздің үйлеріміз
бен бақтарымызға енбейтін болады. Біздің балаларымыз бен балалаларымыздың
балалары кінәрәтсіз жағдайда толыққанды өмір сүретін болады. .
2007 жылы 9 қаңтарда Экологиялық кодекс қабылданды. Экологиялық
кодекстің басты әрі ең негізгі мақсаты – Еуропалық қауымдастық және
халықаралық құқықтық стандартар қарарларына экологиялық нормаларды
жақындастыруға бағытталған экологиялық заңдылықты реформалау. Қоршаған
ортаны қорғау мен табиғи ресурстарды пайдаланудың құқықтық тұрақтылығы мен
осы саладағы нарықтық батыл әдістердің жүзеге асуы – еліміздің табиғи
байлығын тиімді және ұқыпты пайдалануда, табиғатты қорғау іс – шараларын
жүзеге асыруда қолайлы жағдай туғызады.
Қазақстан Республикасының экологиялық кодекснің 4 – бабында Қазақстан
Республикасы орнықты дамуының экологиялық негіздері:
1. адам өмірі мен денсаулығы үшін қолайлы қоршаған ортаны
қамтамасыз ету жөніндегі мақсатқа мемлекеттің қол жеткізуі;
2. қоршаған ортаны қорғау және биоәртүрлілікті сақтау;
3. Қазақстан Республикасының өз табиғи ресурстарын өндіруге
құқықтарын қамтамасыз ету мен іске асыру және табиғи ресурстарды
пайдалану мен қоршаған ортаға әсер ету мәселелерінде ұлттық
мүдделерді қорғау;
4. қазіргі және болашақ ұрпақтардың сұранысын әділ қанағаттандыру;
5. қоршаған ортаның жай – күйін есепке ала отырып, экологиялық
нормалаудың әлеуметтік және экономикалық даму талаптарына сай
келуі;
6. өндіріс пен тұтынудың орнықты үлгілерін дамыту;
7. әрбір адамның экологиялық ақпаратқа қол жеткізу құқығын сақтау
және жұртшылықтың қоршаған ортаны қорғау мен орнықты даму
мәселелерін шешуге жан – жақты қатысуы;
8. қоршаған ортаны қорғау саласында қабылданатын шаралардың
жариялылығын қамтамасыз ету:
9. жердің экожүйесінің салауатты жай – күйі мен тұтастығын сақтау,
қорғау мен қалпына келтіру мақсатындағы жаһандық әріптестік;
10. қоршаған ортаға залал келтіргені үшін жауаптылыққа қатысты
халықаралық құқықтың дамуына жәрдемдесу;
11. қоршаған ортаға елеулі залал келтіргені немесе адам денсаулығы
үшін зиянды деп есептелетін қызмет пен заттардың кез келген
түрлерін басқа мемлекеттерге көшіру мен ауыстыруды тежеу,
болдырмау, сондай – ақ қоршаған ортаға елеулі немесе орны
толмайтын залал қатері төнген жағдайларда сақтандыру шараларын
қолдану болып табылады.
Қазақстан Республикасы экологиялық заңнамасының негізгі принциптері 5
– бапта
1. Қазақстан Республикасының орнықты дамуын қамтамасыз ету;
2. экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету;
3. экологиялық қатынастарды реттеу кезіндегі экожүйелі көзқарас;
4. қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік реттеу және
табиғи ресурстарды пайдалану саласындағы мемлекеттік басқару;
5. қоршаған ортаны ластаудың және оған кез келген басқа түрде залал
келтіруді болдырмау жөнінде алдан алу шараларының міндеттілігі;
6. Қазақстан Республикасының экологиялық заңнамасын бұзғаны үшін
жауаптылықтын бұлтартпау;
7. қоршаған ортаға келтірілген залалды өтеу міндеттілігі;
8. қоршаған ортаға әсер етудің ақылы болу және оған рұқсат алу
тәртібі;
9. табиғи ресурстарды пайдалану мен қоршаған ортаға әсер ету
кезінде неғұрлым экологиялық таза және ресурс үнемдеуші
технологияларды қолдану;
10. қоршаған ортаны қорғау жөніндегі мемлекеттік органдар қызметінің
өзара әрекеттестігі, үйлесімдігі мен жариялылығы;
11. табиғат пайдаланушыларды қоршаған ортаны ластауды болдырмауға,
азайтуға және оны жоюға, қалдықтарды кемітуге ынталандыру;
12. табиғи ресурстарды пайдалану мен қоршаған ортаға әсер ету
кезінде ұлттық мүдделерді қамтамасыз ету;
13. экологиялық ақпараттың қол жетімдігі;
14. Қазақстан Республикасы экологиялық заңнамасының халықаралық
құқық принциптерімен және нормаларының үйлесуі;
15. жоспарланып отырған шаруашылық және өзге де қызметтің
экологиялық қауіптілігі презумпциясы және оны жүзеге асыру
туралы шешімдер қабылдаған кезде қоршаған ортаға және халықтың
денсаулығына әсерін бағалау міндеттілігі болып табылады, -
көрсетілген
Іс жүзінде республиканың Үкіметі экологиялық басымдықты жариялайды,
адам өмірінің экологиялық жағдайын жақсартуды өзінің мақсаты етіп алға
қояды. Конституцияның жекелеген нормалары қоршаған табиғи ортаны құқықтық
реттеу қажеттілігін тікелей көрсетеді. Бұл Қазақстан Республикасының
Конституциясының 31 – бабында былай көрсетілген: Мемлекет адамның өмір
сүруі мен денсаулығына қолайлы айналадағы ортаны қорғауды мақсат етіп
қояды, - делінген. Сонымен бірге экономикалық дағдарыстан шығудың
бағдарламасын жасай отырып, табиғи ресурстарды пайдалануды күшейту саясатын
жүргізеді.
Экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасы мемлекет таныған принциптер мен
басымдықтардың жүйесі болып табылады. Олардың негізінде сыртқы және ішкі
экологиялық саясат, құқық пен экологиялық тетіктер, сондай – ақ қолайлы
қоршаған орта мен тұрақты экологиялық және адам дамуын қамтамасыз ету мен
сақтау үшін табиғи зілзалар мен өнеркәсіптік авариялардың алдын алудың
қажетті қызмет бағыттары қалыптасады.
Тиісінше мемлекеттік органдардың, ұйымдардың және лауазымды адамдар
мен азаматтардың міндеті мыналар болып табылады:
1. қоршаған ортаны қорғау, табиғи ресурстарын ұтымды пайдалану
және қорғау;
2. қоғамға экологиялық жағынан қауіпті технологияларды заттар мен
материалдарды бақылаусыз әкелуге жол бермеу;
3. ел аумағының радиактивтік, химиялық ластануына,
бактериологиялық зақымдануына жол бермеу;
4. экологиялық жағынан қауіпті және жетілмеген технологияларды
қолдану көлемін қысқарту;
5. шаруашылық және өзге қызметтің келеңсіз экологиялық салдарын
жою.
Қазақстан Республикасы экологиялық қызметтің дамуы мен орнығуы
мәселесін зерттеген Б.А.Мұхамеджанов былай деп атап көрсетеді: белгілі бір
кезеңде мемлекеттік қызметтің бытыраңқы бағыттары дербес бір бағытқа –
экологиялық қызметке негізделеді. Мемлекеттің экологиялық қызметі – бұл
қоғамның экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттік
қызметтің экологиялық саладағы объективті – қажетті мақсатты, заң жүзінде
қамтамасыз етілетін бағыт[4]
Мемлекеттің экологиялық функциялары арқылы барлық экологиялық
мәселелерді шешу мүмкін емес. Мемлекет, қоғам, отбасы, мектеп, университет
барлығы жұмылып іске кіріскенде экологиялық мәселелерді шешуде қол
жеткізуге болады. Мемлекеттің экологиялық функциясы тиімді түрде іс жүзіне
асыру үшін ең алдымен адам санасы қоршаған ортаны қорғау ұғымын
молекулярлық деңгейде санаға сіңіру қажет.
2.4. Мәдениет пен ғылыми – техникалық прогресті дамыту және
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету функциясы.
Мәдениет бағытындағы функция – адамдардың денсаулығы, рухани сана
сезімі, білімі, әдет – ғұрып, салт – дәстүр, мораль, әдебиет, музыка,
ғылым, тәрбие т.б. мемлекеттің тұрақты бақылауында болып, оны тиісті
дәрежеде дамытып отырады. Бұл күрделі функцияға жеке адамдар да,
бірлестіктіктер де тиісті деңгейде үлес қосып отырады.
Мәдени функция – ғылымды, білімді, адамдардың мәдени қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін, жоғары мәдениетті азаматты қалыптастыруға бағытталады.
Мемлекет мәдениеттің әдебиет, театр, кино және тағы басқа түрлерінің дамуын
қолдайды.
Мәдениет бағытындағы функция, яғни мәдени – тәрбие жұмыстары, яғни
жеке адамның жан – жақты жетілуіне мүмкіндік туғызатын және оның құқықтары
мен бостандықтарын нақты қамтамасыз ету үшін алғы шарт жасайтын жұмыстар.
Мәдениет – адам жасайтын және адамдардың рухани қажеттіліктері мен
мүдделерін қанағаттандыруға бағытталған материалдық және рухани
құндылықтардың жиынтығы. Мәдениет саласындағы мемлекеттік саясат – бұл
мәдениетті жаңғырту, сақтау, дамыту және тарату жөніндегі мемлекеттік
органдар қолданатын шаралар кешені.
Қазақстан - 2030 стратегиясы еліміздің мәдени және рухани байлығын
еселеп арттыру міндетін қойды. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың сөзімен айтсақ,
Біздің қолымыздағы осындай баға жетпес қаражат жан – жақты дамытуға және
оның дамуы үшін барған сайын жаңа әрі неғұрлым өркениетті жағдай жасауға
тиістіміз. Бұл ретте мәдениеттің рөлінің маңыздылығына ешкім шүбә
келтірмесі хақ.
Қазақстан Республикасының мәдениет саласындағы қызметтің негізгі
бағыттары мынадай принциптерді көздейді:
1. азаматтардың шығармашылық қызметінің еркіндігі;
2. мәдени құндылықтарды жасау, пайдалану және таратудағы барлық
азаматтардың құқықтары мен мүмкіндіктерінің теңдігі;
3. тарихи және мәдени мұраларды қорғау;
4. меншік нысандарына қарамастан барлық оқу тәрбие ұйымдарында
баларға, оқушы жастарға эстетикалық тәрбие беруге мүмкіндік
туғызатын білім беру жүйесін дамыту;
5. мәдениет саласындағы монополистік ағымдарды болдырмау;
6. мәдениетті қаржыландыруда бюджеттік, коммерциялық және
қайырымдылық негіздерді ұштастыру;
7. кәсіби және әуесқойлық шығармашылық қызметті ұштастыру;
8. қазақтың ұлттық мәдениетінің тұтастығын сақтау мен өзара
байланыстыру факторларының бірі ретінде шетелдерде тұратын
қазақтармен мәдени байланыстарды дамыту.
Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 24 желтоқсандағы Мәдениет
туралы заңы мәдениет саласын мемлекеттік басқару атқарушы органдардың
азаматтар мен қоғамның рухани қажеттіліктері мен мүдделерін қанағаттандыру
мақсатында мәдениет мекемелерін дамытудағы қызметі деп белгілеуге мүмкіндік
береді – деп негіздейді.[5]
1993 жылы 17 қарашада қабылданған Қазақстан Республикасының мәдени
даму концепциясы Қазақстан Республикасының Үкіметін АҚШ пен Жапония
тәжірибесін пайдалануға бағыттады. Елімізде мемлекеттік басқару
органдарының қызметінде саланы басқаруда реттеушілік, бағыт берушілік сипат
басым. Бұл органдар мәдениет саласын тікелей басқармайды,
орталықтандырылған басшылық жасайды, мәдениет нысандарын басқаратын арнайы
органдардың іс - әрекетін бағыттап отырады, олардың қызметін құқықтық
жағынан реттейді[6]
Қазақстан Республикасының Үкіметі мәдениет саласында мемлекеттік
бағдарламаны жасап, Президенттің бекітуіне ұсынса, салалық басқаруды
мәдениет, ақпарат және спорт министрлігі жүзеге асырады. Оның қызметі
кітапханалардың, мәдениет үйлері мен сарайларының, клубтардың,
кинотеатрлардың, цирктердің, музейлердің, театрлардың қалыпты қызмет етуін
қолдауға бағытталған. Жергілікті атқару органдары өз территорияларында
мәдениет саласындағы мемлекеттік саясатты жүзеге асыруға ат салысады. Олар
халықтардың рухани және мәдени дәстүрлері мен ғұрыптарын насихаттау мен
дамытуға, тарихи және мәдени ескерткіштерді қорғау мен пайдалануды
ұйымдастыруғы, халыққа кино қызметін көрсетуді бақылауды жүзеге асырады.
1995 жылдан бастап мәдениет саласындағы қызметтің негізгі бағыттары
айқындала бастады және мәдениет саласындағы қызметтерді жүзеге асырудың
жаңа кезеңі басталды. Ол негізінен мәдениет саласын қаржыландырудың
бағыттарын айқындауға, саланың қызмет етуінің жаңа механизмдерін
қалыптастыруға, құқықтық база жасауға, авторлық қозғалысты жандандыруға,
мемлекет пен шығармашылық адамдардың арасындағы қарым – қатынастың жаңа
принциптерін анықтауға бағытталды. Ең маңыздысы, 1996 жылы 24 желтоқсанда
Мәдениет туралы Заңының қабылдануы болды.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2000 жылы Мәдениетті қолдау
жылы деп жариялауы елімізде мәдениетке деген жаңаша көзқарас туғызды.
Қаржылық – экономикалық қиыншылықтарға қарамастан мәдениетті сақтау мен
дамытудағы мемлекеттік саясатты жүзеге асыруда оңды нәтижелерге қол жетті.
Мәдени мұра бағдарламасы бойынша мақсатты шаралар атқарыла бастады.
Мәдениет саласындағы негізгі міндеттер – халықтың мәдени және ұлттық
жетістіктерін сақтау мен дамыту, ұлттық – мәдени ділімізді жетілдіру және
тарату, мәдени мұраларды есепке алу мен қорғау болды.
Ғылыми – техникалық прогресті дамыту функциясы. Қазіргі заманда
қоғамның, жақсы даму бағыты: ғылым мен техниканы қарқынды түрде дамуына
толық мүмкіншілік жасау, барлық қаржыны мемлекеттік бюджетке тапсыру.
Өйткені бұл істі бір орталықтың басқаруы қажет.
Қазақстан - 2030 ұзақ мерзімді бағдарламасында елімізді
дамытудың стратегиялық мақсаты – қоғамда ғылыми – техникалық прогресті
дамыту функциясының рөлін көтеру және отандық ғылым мен
технологиялық бәсекелестік қабілеттін арттыру деп көрсетілген .
Қазіргі кезеңде тәуелсіз Қазақстанда ғылыми – техникалық прогресті дамыту
функциясы басым бағыттардың бірінен сыналады. Өркениетті елдер тәжірибесі
көрсеткендей, ғылыми – техникалық прогрестің дамуы ел экономикасының
іргетасы екендігін өмір өзі дәлелдеп отыр. Осы мақсатта елімізде ғылыми –
техникалық саланы реформалауды және қайта жаңғыртуды қолға алу кезек
күттірмейтін мәселе екендігі дау тудырмайды. Өнеркәсіптің басым
салаларында қоршаған ортаға техногенді әсер етуді төмендететін, ғылымды көп
қажет ететін және ресурстарды үнемдейтін технологияларды әзірлеу қоғам
қажеттілігі екендігі сөзсіз.
Қазақстан ғылымының дүниежүзілік ғылыми кеңестікте
интеграциялану процесін процесін жетелдету мақсатында Қазақстан
Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейіннен де біршама уақыт ғылыми –
техникалық саясатқа онша көңіл бөлінбеген еді. Соңғы жылдары экономикалық
қызмет субъектілерінің белсенділігін арттыратын, құқықтық негіздерін
құрайтын құжаттар қабылдана бастады.Олар: ғылыми – техникалық саясат туралы
заң және инновациялық даму бағдарламасының қабылдануы.[7]
Қазақстандағы әлеуметтік – экономикалық реформалардың ішіндегі ең
қабілеттісі – ғылыми – техникалық , инновациялық өзгерістер. Бұл сала
еңбекке қабілетті мәдениет пен білімді өркендететін потенциалды қамтиды.
Дүниетанымы мен менталитеті қоғамға сай қабілетті адамдарды, әсіресе
жастарды тәрбиелеуде, оларды нарық заманының талаптарына жауап беретіндей
етіп еңбекке үйретуде ғылыми – техникалық прогресті дамыту функциясының
атқаратын рөлі орасан зор. Инновациялық жаңартулар арқылы қоғамның
іргетасын нығайтып, әлеуметтік міндеттерді жүзеге асырады. Мемлекет
функциясының ажырамас, құрамдас бір бөлігі болып отырған ғылыми –
техникалық прогресті дамыту функциясының орны ерекше.
Ғылыми – техникалық прогресті дамыту функциясы ғылыми – техникалық
саясатты жүзеге асырудағы басты үш бағыты Қазақстанда да жүзеге асырыла
бастады. Олар:
1. пайда табуды мақсат етіп қоймайтын ұйымдар мен университет
ұстаздарына мемлекеттік арнайы грант бөлу;
2. ғылыми – техникалық зерттеулерге қаржы салатын жеке меншік
сектордың бұл әрекетіне мемлекеттің қолдау көрсетуі;
3. мемлекеттік ғылыми – зерттеу мекемелерін қаржыландыруды күшейту.
Қазақстанда ғылыми – техникалық прогресті дамыту функциясын жүзеге
асыруда мынадай нақты шараларды қарастыру керек:
1. инновациялық қызметтің құқықтық негізін жетілдіру;
2. ғылыми зерттеулер мен олардың нәтижелеріне қатысты салық
саясатын дамыту;
3. барлық буындағы кадрларды даярлау мәселелерін ретке келтіру,
кадрларға деген сұранысты дәл айқындау, ғылыми кадрларды
аттестациялау принцептерін өзгерту.
Бұл аталған шаралардың соңғысы үстіміздегі жылдан бастап жүзеге
асырыла бастағанын айта кету керек. Қолдануға енгізілетін тиісті заңдық
және нормативтік құжаттар республикадағы ғылыми – техникалық прогресті
дамыту, Қазақстанның дүниежүзілік ғылыми кеңестікте неғұрлым тезірек және
өркениетті жолмен енуіне негіз қалауы тиіс.[8]
Өнеркәсібі дамыған елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, тиімді
ғылыми – техникалық саясат жасау, ғылым мен техника дамуының басым
бағыттарын анықтау, ғылыми зерттеулер мен тәжірибе – конструкторлық
жұмыстардың көлемін, қаржыландару құрылымын белгілеу, оларды ең жоғарғы
деңгейде үйлестіру – мемлекеттік органдардың тармақталған, жетілдірген
қуатты жүйесінің ісі.
Қазақстан Республикасының ғылыми – техникалық функциясы Қазақстанның
келешекте дамуының және дүниежүзінің алдынғы қатарлы елдер тобына
қосылуының шешуші факторы болып табылады.
Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету.
Қазақстан Республикасының Конституциясы өзін демократиялық, зайырлы,
құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, адам және адамның
өмірін, құқықтары мен бостандықтарын ең қымбат қазына деп жариялады.(1 –
бап ). Осыған байланысты оның Конституциялық құқықтары мен бостандықтарын
тиімді қорғау мемлекеттің ең негізгі міндеттері болып табылады. Адам
құқығының мемлекет тарапынан тиімді қорғалуы демократияның кең қанат
жаюының белгісі, аяққа тапталуы – заңдылықтың дағдарысқа ұшырауы. Қазақстан
Республикасының Конституциясы адам және азаматтың ең көлемде және
демократиялық құқықтары мен бостандықтарын жариялады. Адам құқықтары мен
бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
2.1.Экономикалық функция
Қазақстан Республикасының орындайтын функциясы, яғни рөлі ретінде
оның қызметінің негізгі бағыттары мен міндеттері, мемлекеттің өз қызметі
ретінде түсіндіріледі. Қазақстан Республикасының функциясы – қоғамды
әлеуметтік басқарудағы мемлекеттің атқаратын жұмыстарының негізгі
бағыттары мен әдістері. Мемлекетіміздің функцияны ішкі және сыртқы деп
күрделі екі топқа бөлініп зерттеледі. Тұрақты және уақытша функциялар
адамдардың құқығын қорғау, отан қорғау, заңдылықты қорғау – деген
функциялар болады. Бұлардың мазмұны көбінесе жоғарыда көрсетілген
функцияларға ұқсас болып, солар арқылы орындалып жатады.
Экономикалық функцияда мемлекет өзінің қалыпты жұмыс істеуі мен
дамуын қамтамасыз етеді. Мемлекеттің экономика саласындағы қызметі
экономикалық дамудың бағыттарын ұсынады, меншік нысандарын қорғауға ,
экономикалық қызметтің бостандығын қамтамасыз етуге, сыртқы экономикалық
байланыстардың ұйымдастырылуын бекітуге бағытталған.
Экономикалық функция - мемлекетпен ел экономикасын жоғарғы дәрежеде
дамуының стратегиялық бағыттарын жасау мен үйлестіруді көздейді.
Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасының функцияларын дамыту
тенденцияларының мынадай жолдары іске асуы мүмкін:
1. функциялардың мазмұны мен шеңберін кеңейту, бұлардың көбісінің
мемлекеттік ішкі мәніне ұласуы;
2. бұрынғы кеңестік мемлекеттілік сатысына қарағанда барлық
функциялардың мазмұнының іс жүзінде түпкілікті өзгеруі;
3. мемлекеттің функцияларында жалпыәлеуметтік, жалпыдемократиялық,
гуманистік (адамгершілік) мәні бар бағыттардың көбеюі;
4. мемлекет өзінің қоғам мен тұлға құлы делінетін жаңа рөлін
меңгеруі;
5. мемлекет функцияларының мақсатты бағыттарының өзара байланыстылығы,
үйлесімділігі және бірыңғайлылығы;
6. жалпы дүниежүзілік жүйенің елдің ішіндегі және дүниежүзілік
аренадағы мемлекеттік қызметке тигізетін ықпалы;
7. қоғам ісін басқаруда мемлекеттің функционалдық рөлінің артуы;
Азаматтың мүддесі үшін екі жақты немесе көпжақты болып, өзара келісе
отырып, қайткен күнде де ядролық апаттан тірі жанды құтқару мақсатында
елдің қауіпсіздігіне қажетті деңгейде армияны сақтау мен әскери қорғану
күштерін нығайту.
Ішкі және сыртқы функциялар бір – бірімен өзара тығыз байланысты,
өйткені сыртқы саясат белгілі бір мемлекеттің өмір сүруінің ішкі
жағдайларына тікелей байланысты
Ішкі функцияларға еліміздің материалдық – техникалық базасын құрып,
дамытуға бағытталған мынадай қызмет салалары кіреді:
Экономикалық функция – барлық мемлекеттерге тән функция.
Мемлекеттің экономикалық функциясы негізінде қоғамда өндірісті және
өндірістік қатынастың субъектілеріне нарықтық экономиканы дамытуға жан-
жақты жағдайлар туғызу болып табылады.
Экономикалық функция - мемлекеттің экономикалық дамуының негізгі
стратегиялық бағыттарын анықтау, олардың орындалу жолдары мен тәсілдерін
көрсету. Экономиканың дамуын реттеудің төрт тәсілі бар:
Бірінші – салық саясаты арқылы мемлекет бюджетінің дамуын реттеп-
басқару;
Екінші – экономиканың тиісті, қажетті саласына жеңілдік беріп дамыту;
Үшінші – ғылым мен техниканы дамытып, экономиканы көтеру (бұд екі
жақты процесс).
Төртінші – мемлекетік өндірісті дамыту.
Тәуелсіз Қазақстан Республикасы нарықтық қатынастардың қалыптасып,
өсіп дамуына көптеген шаралар қолданып, реформалардың іс жүзінде асуына жол
ашты. Атап айтқанда мемлекет жекешелендіру процесін аяқтады, орта тапты
қалыптастыруда шағын және орта бизнестің дамуына жағдайлар жасауда.
Шетелдердің инвестициялары Қазақстан экономикасының негізгі салаларын
көтеруге және дамытуға мол үлес қосуда. Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан 2030. Барлық қазақстандықтардың өсіп
- өркендеуі, қауіпсіздігі және әл - ауқатының артуы деп аталатын
тұжырымдары бойынша Жолдауында: Әділ әкімшілік бұлжытпай орындайтын, анық
тиімді және қатаң ұстанатын заңдары бар ашық және бәтуәгерлік инвестициялық
саясат шетел инвестицияларын тартудың барынша қуатты ынталандыру тетігі
болып табылады. Мұндай саясатты талдап жасау біздің негізгі
міндеттеріміздің бірі болуға тиіс, өйткені Қазақстанның шетел капиталынсыз,
технологиясынсыз және тәжірибесінсіз жедел экономикалық өрлеу мен жаңартуға
қалай қол жеткізетінін көз алдымызға келтіру қиын .
Н.Ә.Назарбаевтің Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау
қарсаңында. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына кіру (Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқы
жолдауы 28 ақпан 2007 жыл) стратегиясында – біз Қазақстанның жаһандық
экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе жатқан ел болуын қалаймыз.
Әлемдегі жасалған жаңа мен озық атаулыны бойына сіңірген, дүниежүзілік
шаруашылықтан шағын да болса өзіне лайық орнын иемденген, әрі жаңа
экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті ел болуын қалаймыз.
Біз қатаң бәсекеге әзір тұрып, оны өз мүддемізге пайдалана білуіміз
керек. Қазақстан көп тарапты халықаралық экономикалық жобаларға белсене
қатыса алады, қатысуға тиісті де, өйткені олар біздің жаһандық экономикаға
кірігуімізге жәрдемдеседі, әрі сол арқылы біздің қолайлы экономикалық –
географиялық жағдайымызға және қолымыздағы ресурстарымызға сүйенеді.
Мемлекет өз тарапынан іскерлік бастамашылықтың жолындағы заңнамалық,
әкімшілік және бюрократиялық кедергілерді ысырып тастауға, жеке меншік
капиталдың келешегі үлкен кемел бастамаларында тікелей қолдау көрсетуге
міндетті.
Қазақстанның экономикалық дамуындағы сапалық серпілісті әлемдік
экономикаға кірігудің қажетті шарты ретінде пайымдай отырып, мен мынадай
бағыттарға баса назар аудару керек деп санаймын:
1. халықаралық маңыздағы серпілістік жобаларды іске асыру, индустрияны
дамыту, әлемдік рыноктың белгілі бір тауаршаларында бәсекеге қабілетті
бола алатын тауарлар мен қызметтерді өндіру;
2. Қазақстанның өңірлік және халықаралық экономикалық бірлестіктер мен
ассоциацияларға қатысуы жолымен халықаралық экономикаға кірігуі;
3. Қазақстанның экономикалық жаңарту мен халықаралық рыноктарда бәсекеге
қабілеттілігін нығайтудың қосымша құралы ретінде БСҰ – ға кіру;
4. Экспорттық – импорттық кредиттеуді дамытуды мемлекеттік қолдау.
Ел экономикасындағы өрлеудің тұрлаулы әрі серпінді сипатын ұстап тұру
үшін мемлекет қазынагерлік, кредит – ақша саясатының, өндірістің негізгі
факторларын тиімді қайта бөлуді мемлекеттік реттеу тетіктерін пайдаланып,
жоғары сапалы өнім мен қызметке деген сұранысты көтермелеп отыруға
міндетті, - делінген.
Орталықтағы және жергілікті жерлердегі үкімет экономикаға араласудың
барлық түрімен, дән себу, егін жинау және басқалармен айналысуды тоқтатуға
тиіс. Мемлекет жекеше сектор басты рөл атқаратын нарықтың заңды шеңберлерін
құра отырып, экономикада маңызды, бірақ шектеулі рөл атқаруға тиіс. Яғни
меншік құқықтарын ресімдеуге, бәсекелес рынок пен монополияға қарсы күресті
реттеудің сенімді құралдарын құруға, фискальды және монетарлық саясатты
қолдауға, әлеуметтік қорғау жүйесін дамытуға, қажетті инфрақұрылымды, білім
беруді, денсаулық сақтауды дамытуды қамтамасыз етуге және мықты
экономикалық саясат жүргізуге бағытталған құқықтық және нормативтік база
жасауды аяқтау көзделіп отыр.
Бірақ, нарық дамымаған, нарықтық кеңістік әкімшілік жүйенің
қалдықтарына толған жерлерде мемлекет нарықты дамыту мен ол кеңістікті
тазарту үшін араласуға тиіс. Экономиканың өзі тұрақсыз дамудың аралық
кезеңінде тұрғанда, мемлекеттің реттеуші рөлі мен араласуға бара – бар
болуға тиіс.
Жаңа әлемдік экономикалық үлгілерге сай болу үшін біз мемлекеттік
басқарудың тиімділігі мен сапасын едәуір көтеруге, жекеше сектор мен ұлттық
капиталға жәрдемдесуге, оларды ынталандыруға және олардың белсенділігін
арттыруға тиіспіз.
Экономикалық өсу мақсатында өзіміздің осы бағыттағы ұзақ мерзімді
басымдықтарымызды іске асыру мақсатында келесі үш жылдың ішінде:
1. қатаң монетарлық саясат бұлжытпай жүргізіледі;
2. жекешелендірі аяқталатын болады;
3. заң шығару жетілдіріп, жақсартыла түседі, мұның өзі еліміздегі
инвестициялық ахуалды барлық жерде бірдей жақсарта түседі;
4. шетел инвестицияларын тарту бұрынғыдан да белсенді жүргізілетін болады,
олардың көлемі мен нәтижелері жайында халыққа егжей – тегжейлі ақпарат
беріліп тұруға тиіс.[1]
Қазақстан Республикасының қоғам өміріндегі экономика саласындағы
мемлекеттік реттелуі өндірісті, ауыл шаруашылығын, көлікті, коммуникацияны,
сауданы, қаржыны басқарумен байланысты. Өнеркәсіпті басқару актілері
Президенттің жарлықтарымен бекітіледі. Қазақстан Республикасының энергетика
және минералды ресурстар министрлігі жағар- жанармай энергетика комплексін
басқаруды жүзеге асырады. Өнеркәсіп саласында мемлекеттік бақылау және
қадағалау органдары әрекет етеді.
Қоғамдағы көлік, жолдар, байланыс коммуникативтік қызметті жүзеге
асырады. Көлік комплексіне темір жол, әуе, теңіз, өзен, автомобиль
көліктері жатады. Қазақстан Республикасының Көлік және коммуникация
министрлігі қызмет етеді.
Қазақстан Республикасы экономиканы дамытуда сонымен қатар аграрлық
саланы өркендетуде өз үлесін қосуда. Мемлекет тарапынан ауылға кредит беру,
шаруа қожалықтарының өнімдерін сатып алу, техникамен көмектесу және жеке
меншіктегі малдарға салық салмау сияқты шараларды іс жүзіне асыруда.
Экономикалық функцияларын іс жүзіне асыруда Қазақстан Республикасы
дүниежүзі өркениеті мемлекеттерінің экономикалық жетістіктерін пайдалануда.
Белгілі философ С.Б.Бөлекбаевтың тұжырымдары бойынша мемлекеттің
экономикалық функцияларына мыналар жатады:
1. Нарықтық жүйенің жұмыс істеуін құқықтық және саяси жағынан
қамтамасыз ету.
2. Бәсекелестік және еркін бағаның қалыптасуын қорғау.
3. Макроэкономикалық тұрақтылық саясатын жүргізу.Ол негізінде ақша қаржы
саласында іс жүзінде асырылады, мемлекет инфляциямен күреседі,
өндірістік айналыммен жұмыссыздыққа әсер етуге әрекеттер жасайды
.[2]
Бүгінде республикада бірлескен кәсіпорындар саны көбеюде, дүниежүзіндегі
аса ірі компаниялардың өкілдіктері ашылуда, бірлескен шикізатпен
материалдарды өңдеу жобалары, жаңа технологиялар енгізілуде.
Еліміздің бай табиғи ресурстары, елдегі әлеуметтік және саяси тұрақтылық
Қазақстанды шетелдік капитал үшін тартымды аймақтардың біріне айналдырды.
Бүгінде республика дүниежүзіндегі 145 мемлекетпен сыртқы сауда
операцияларын жүргізуде.Э кспорт әлемінің 122 еліне жүзеге асырылуда,
импорт тауарлары 115 елден жеткізілуде.
Қазақстан өнімін негізгі тұтынушылар: Ресей, Қытай, Швейцария, Германия,
Өзбекстан, Түркіменстан, Өзбекестан, Италия, Украина, Ұлыбритания және т.б.
елдер. Импортталған тауарлардың басым көпшілік бөлігі: Ресей, Өзбекстан,
Түркіменстан, Германия, Ұлыбритания, Түркия, Беларусь, Украйна, Америка
Құрама Штаттарынан, Қытайдан жеткізіледі. Экпорттың негізгі түрлері:
минералды және мұнай өнімдері, қара және түсті металдар, азық – түлік
тауарлары және т.б. Импорттың тауар құрылымы: машиналар, құрал - жабдық,
химия өнімі, азық – түлік тауарлары, минерлар өнімдер т.б.
Экономикалық функцияның негізгі мақсаты - елдің экономикалық
дамуының жоспарын жасау, мемлекеттік бюджетті қалыптастыру мен орындалуын
бақылау, салық жүйелерін тағайындау, баға саясатын нақтылау, монополизмді
жою, жосықсыз бәсекеге тыйым салу, тұтынушылардың құқығын қорғау және болып
табылады. Қазақстанның экономикасы күннен күнге қарыштап дамып, келеді.
2.2.Әлеуметтік функция.
Әлеуметтік функция – Қазақстан Республикасының Конституциясы
мемлекетімізді демократиялық, зайырлы, құқықтық ретінде орнықтырумен қатар
оны әлеуметтік деп жариялады. Әлеуметтік функция қоғамның көптеген
салаларын қамтиды және мемлекеттің адамның әл – ауқатын, тұрмысын
жақсартуға бағытталған. Әлеуметтік функцияның ең негізгі мақсаты қоғамдағы
байлықты халық арасында әділеттілік қағидасы негізінде бөлініп беру болып
табылады. Мемлекет өз тарапынан еңбек етуге жарамсыз болған қоғамдағы
әлеуметтік топтарға жан – жақты қамқорлық жасауға міндет алады.
Конституцияда былай көрсетілген:
1. Қазақстан Республикасының азаматына жалақы мен зейнетақының ең төменгі
мөлшеріне, жасына келген, науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан
айырылған жағдайда және өзге де заңды негіздерде әлеуметтік
қамсыздандырылуына кепілдік беріледі.
2. Ерікті әлеуметтік сақтандыру, әлеуметтік қамсыздандырудың қосымша
нысандарын жасау және қайырымдылық көтермеленіп отырады. (28 – бап ).
Бұл норма мемлекетке қарт адамдарды, мүгедектерді, көп балалы
отбасын, тастанды, жетім балаларды және тарихи отанына оралған қазақтарға
көмек көрсету міндетін жүктейді. Сонымен қатар мемлекеттің Әлеуметтік
функциясының ең бастапқы міндеттерінің бірі – кедейлілікпен, жұмыссыздықпен
күресу болып табылады. Қазақстан 2030 бағдарламасында бұл мәселені
шешуде мемлекет алдына мынандай міндеттер қойып отыр: Осы жылдардың ішінде
кедейшілік пен жұмыссыздыққа қарсы күрес стратегиясы:
• Кіші кредиттер жүйесін енгізуге;
• Шағын және орта бизнесті дамытуға;
• Еңбекті көп қажет ететін салаларды басымдықпен дамытуға және
бұларға шетел инвициялары мен ұлттық капиталды белсенді тартуға;
• Шарттар мен контракттар және бюджеттік сатып алулар кезінде
жұмыспен қамту проблемаларына қатаң тұрғыдан келуге;
• Қоғамдық жұмыстарды, ең алдымен жол құрылысы мен орман
отырғызуды дамытуға;
• Жеке кәсіпкерлікті дамыту жолындағы қажетсіз әкімшілік
кедергілердің бәрін алып тастауға;
• Қызмет көрсету саласын және әсіресе туризмді белсенді дамытуға
негізделеді .
Бұл міндеттер мемлекеттік әлеуметтік функциялары арқылы іс жүзіне
асырылады.
Қоғам өмірінің әлеуметтік саласын еңбек, денсаулықты сақтау, білім
беру, ғылым және басқа да әлеуметтік қатынастар құрайды. Қазіргі жағдайда
әлеуметтік қатынастарды мемлекеттік реттеудің негізгі міндеттері қоғам
өмірінің негізгі бағыттарына әлеуметтік жағынан жәрдемдесу болып табылады.
Қалыпты әлеуметтік және экономикалық прогресс қамтамасыз етілген елдерде,
әлеуметтік әділеттілікке қол жеткізу міндеттерін алға қояды.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік функциясында қоғамымыздағы
барынша мұқтаж топтары, соның ішінде 150 мың адам кіші кредиттердің
көмегімен және 3,5 миллионнан аса адам (зейнеткерлерді қоса ) әлеуметтік
көмек алады.
Халықты әлеуметтік қорғау әсіресе оның әл – ауқаты аз, еңбек етуге
жарамсыз топтарын жұмыспен қамтамасыз ету, жұмыссыздықты, бетімен кеткен
көші – қон процестерін жою.
Әлеуметтік қызмет көрсету, яғни адамның жан – жақты қамқорлық
жасаудың ізгілікті саясатын жүзеге асыру. Ата заңымызда атап
көрсетілгендей, мемлекетіміздің қызметі, бәрінен бұрын адам және адамның
өміріне, құқықтары мен бостандықтарына, мүддесіне сай құрылады.
Н.Ә.Назарбаевтің Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау
қарсаңында. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына кіру (Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқы
жолдауы 28 ақпан 2007 жыл) стратегиясында - әлеуметтік саланы одан әрі
жаңартудың барынша басым бағыттарынның қатарына мыналар жатады: халықтың
неғұрлым әлжуаз топтарына қолдау көрсету, әлеуметтік қолдау көрсету
жүйесінің нарықтық экономика талаптарына сай қайта бағдарлануы, тұрғын үй
құрылысы және жылжымайтын мүлік рыногын дамыту, денсаулық саласын
ұйымдастыруда осы заманғы қағидаттар мен стандарттарға көшу т.б.
Мемлекет, бұрынғысынша, халықтың әлеуметтік жағынан әлжуаз
топтарына көмек, қолдау көрсету үшін қаражат аямайтын болады.
Өңірлік әскери жанжалдарға қатысушылар мен халықтың бірқатар басқа
да санаттарына мемлекеттік қолдау көрсету деңгейін көтеруге болады әрі
солай істеу керек деп санаймын.
Әлеуметтік құрылымдар зейнеткерлерінің зейнетақыларын төлеуде орын
алған келеңсіздіктер жойылып, мұнда тиісті тәртіп орнатылуға тиіс.
Жыл сайын зейнеткерлік жәрдемақылардың мөлшері индекстеліп,
арттылуда. Бұрынғы еңбек өтіліне байланысты зейнетақылық төлемдері
сараланған түрде ұлғайту жүзеге асырылды, бұл бір миллионнан астам адамды
қамтиды. Сондай – ақ әлеуметті құрылымдар ардагерлерінің зейнетақылары
өсті. Барлық зейнетақылық және әлеуметтік төлемдер елімізде уақтылы –
тиісті айында төленіп келеді.
Жеке сектордың әлеуметтік қызмет көрсету жүйесін қамтамасыз етуге,
әсіресе білім алу мен жаңа мамандықтар беру ісіне қатыстыратын, сондай –
ақ, бизнестің әлеуметтік тұрақтылықтағы жауапкершілігін күшейтетін уақыт
жетті.
Нағыз пәрменді әлеуметтік саясат – ол халықты жұмыспен тұрлаулы
қамту саясаты болып келеді және болып қала береді.
2005 жылдан бастап денсаулық сақтау саласын дамыту мен реформалау
жөніндегі мемлекеттік бағдарламаның іске асырылуы саланың таңдап алынған
стратегиялық даму бағытының негізінен дұрыс және тиімді екенін дәлелдеді.
Бұған қоса, жаңа міндеттерді есепке алып, халықаралық
стандартттарға көшуді ескертетін болсақ, биылғы жылы саланың заңнамалық
және әкімшілік реформалар пакетін іске асыру жөніндегі жұмыстарды аяқтау
керек деп санаймын.
Қазақстанда ең жоғарғы деңгейдегі осы заманғы клиникалар құру мен
оларды басқару үшін шетелдік жетекеші компанияларды тарту қажет.
Біз үшін ең бастысы - маңызды әрі көкейтесті өмірлік қағидаттарды
іске асыру үшін қазақстандықтарға: отбасын қамсыздандыру, тұрғын үй иелену,
денсаулықты нығайту, зейнетақыға жинақтаулар қалыптастыру жөнінде барлық
қажетті жағдайлар туғызу болып табылады.
Мемлекет тарапынан халықты әлеуметтік қолдау ол нысаналы әрі атаулы
сипат алған жағдайда ғана нәтижелі болады. Мемлекет қоғамның осындай
көмекке шынында зәру мүшелерін қолдауға міндетті және сол үшін
жауапкершілікті іс жүзінде өзіне алып отыр, олар, ең алдымен: балалар, көп
балалалы аналар, ардагерлер, мүгедектер.
Ең пәрменді әлеуметтік саясат өнімді еңбекке ынталандыру және жаңа
жұмыс орындарын жасақтау болып келеді, әрі солай болып қала береді. Біз,
ең алдымен, қандай да бір себептермен жұмысынан айырылып қалған адамдардың
еңбекке оралуына нақты мүмкіндіктер туғызуымыз, олардың жаңа мамандық
алуына жағдай жасауымыз керек. Сонымен қатар жастар ортасында жұмысшы
мамандықтарының, әсіресе өнеркәсіптегі мамандықтың беделін асырып, кеңінен
насихаттауды қайтадан қолға алуымыз қажет , - делінген.
Жолдаудың негізгі бағыттарының бірі – қазақстандықтардың өмір
сапасын арттыру шараларын жүзеге асыру, - деп көрсетілген. Осы ретте
көптеген аса маңызды әлеуметтік міндеттер атқарылды. Мысалы, студенттердің
шәкіртақысы көбейіп, оларға білім алу гранттары мен несиелер берілді,
бюджет саласының қызметкерлері мен мемлекеттік қызметшілердің жалақысы
өсті. Аз қамтылған отбасыларына 18 жасқа дейінгі балалары үшін ай сайынғы
жәрдемақы, сондай – ақ көп балалы аналарға арнаулы мемлекеттік жәрдемақы
төленді. Балалар мен жасөспірімдердің белгілі бір санаттарын тегін дәрі –
дәрмекпен қамтамасыз ету мәселесі шешілді. Зейнеткерлердің жәрдемақылары
көбейді. Барлық зейнетақылық және әлеуметтік төлемдер елімізде уақтылы
төленіп келеді.
Биылғы жылғы Жолдауында Қазақстан халқының әл – ауқатын жақсарту
жөніндегі шараларды жалғастыру көзделген, атап айтқанда, ана мен баланы
әлеуметтік қорғауға айрықша мән бере отырып, баланың дүниеге келу, оны
күтуге байланысты мемлекеттік жәрдемақылар мөлшері арттылған.
Әлеуметтік қолдаудың бір түрі – атаулы әлеуметтік қолдау және
әлеуметтік саланы нарық қағидаттары негізінде дамыту. Бұл міндеттер зәру
адамдарға атаулы қолдау көрсету, соның ішінде әлеуметтік тұрғын үй сатып
алу мен жылжымайтын мүлік рыногын дамыту, мемлекеттік тұрғын үй салуды
дамыту бағдарламасын іске асыру, медициналық қызметтің сапасын жақсарту
және денсаулық сақтаудың жоғарғы технологиялық жүйесін дамыту, жинақтаушы
зейнетақы жүйесін жетілдіру және жұмыс орындарын жасақтау сяқты мәселелерді
қамтиды.
Жолдауда осы заманғы әлеуметтік саясат: басты назарда – адамдардың
сұранысы мен қажеттіліктері және жұмыс орындарын жасақтау деп атап
көрсетілген. Ол үшін мемлекет тарапынан халықты әлеуметтік қолдау нысаналы
әрі атаулы сипат алған жағдай да ғана нәтижелі болады. Мемлекет қоғамның
осындай көмекке зәру мүшелерін қолдауға міндетті, бұған алдымен балалар,
көп балалы аналар, ардагерлер, мүгедектер жатады.
Жолдауда бұған дейінгі тиімді әлеуметтік саясат өнімді еңбекке
ынталандыру және жаңа жұмыс орындарын жасақтау болып келеді және солай
болып қала береді, - деп көрсетілген. Сондай – ақ, қандай да бір
себептермен жұмысынан айырылып қалған адамдардың еңбекке оралуына нақты
мүмкіндіктер туғызып, олардың жаңа мамандық алуына жағдай жасау керектігі
де айтылған.
Уәкілетті органдар аз қамтылған азаматтарды жұмысқа орналастыру,
оқыту және қайта оқыту, мұқтаж азаматтарға, соның ішінде ардагерлер мен
мүгедектерге әр түрлі әлеуметтік көмектер көрсету сияқты шараларды іске
асырған. Жұмыссыз азаматтарды әлеуметтік қолдаудың тағы бір түрі – белгілі
бір мамандығы жоқтарын нарық заманында сұранысқа ие мамандық алу мақсатымен
кәсіби оқыту. Осы мақсатта кәсіби оқыту мен қайта даярлау үшін мемлекеттік
және мемлекеттік емес ұйымдардың оқу базаларында әр түрлі мамандық бойынша
оқу курстары ұйымдастырылып, оны жақсы бітірген азаматтарға сертификаттар
беріліп, жұмысқа орналастыру шаралары оң нәтиже беруде.
Ардагерлер мен мүгедектерді әлеуметтік қорғау шарасы Қазақстан
Республикасының Қазақстан Республикасында мүгедектерді әлеуметтік қорғау
туралы Заңының, Үкіметтің және жергілікті атқарушы органдардың
мүгедектерді оңалту бағдарламаларына сәйкес жүргізіледі. Құзырлы органдар
азаматтардың тұрмыс жағдайларын зерделеп, аса мұқтаз отбасыларына қаражат
есебінен біржолғы материалдық көмек көрсетілген.[3]
Мүгедектерді жұмыспен қамту жұмыстары жалғасып, 3 – ші топтағы
мүгедектер тұрақты жұмысқа орналастырып, бірқатары ақылы қоғамдық жұмысқа
жіберілген.
Азаматтарды қолдаудың бір түрі – заңмен көрсетілген әлеуметтік
төлемдерді төлеу арқылы көмек көрсету болып табылады. Осыған сәйкес бес
түрлі әлеуметтік көмек көрсетіледі, атап айтқанда, мемлекеттік атаулы
әлеуметтік көмек, балалы отбасыларына берілетін жәрдемақы, 18 жасқа дейінгі
балалары аз қамтылған отбасыларына әлеуметтік көмек, мүгедек балаларын
үйінде оқытатын отбасыларына материалдық көмек және тұрғын үйге төленетін
коммуналдық төлемдерді төлеу.
Жүргізілген талдаулар, атаулы әлеуметтік көмек алушылар санының
азаю барысын көрсетіп отыр. Ал мұның негізгі себептері халықтың әл –
ауқатының, материалдық жағдайының жұмысқа орналасу арқылы жақсаруы болып
отыр.
Тәуелсіз Қазақстан егеменді ел болғаннан кейін алдына қойған басты
мақсаттарының бірі – адамның жақсы тұрмысын іс жүзінде қамтамасыз ететін
қоғам орнату. Осы орайда әрбір адамға кәсіпкерлік еркіндік пен мүмкіндік
туғызып, жоғарғы әлеуметтік мәртебеге жетуін қамтамасыз ету, экономиканың
өсуі мен тұрақтылығына және оның дүниежүзілік шаруашылық байланыстарына,
интеграциялануына орай еңбек табыстарын, зейнетақыны және жәрдемақыны
арттыру бүгінгі күннің қажеттілігінен туындап отыр.
Әлеуметтік салада егемендікке жеткеніміздің басты көрсеткіштері,
ұлттық байлықтың көбеюі, халықтың тұрмыс – тіршілігі дүниежүзіндегі озық
дамыған елдермен арамыздағы артта қалушылық пен алшақтықты азайту, яғни
технологиялық дамудағы және тұрмыс жағдайы деңгейіндегі айырмашылықты
қысқарту. Бұл мақсатты жүзеге асыру ұлттың әлеуметтік қабілетіне
байланысты. Оған құндылықтар жүйесі, оқу – білім, кәсіби шеберлік, білім –
ғылым базасының деңгейін, қоғамдық институттардың даму дәрежесі тағы
басқалар жатады.
Қазақстан Республикасы әлеуметтік мемлекет ретінде жекелеген
топтарға немесе ұлыстарға ғана емес, тұтас қоғам мен адамға қызмет етеді.
Ол мемлекеттің есебінен барлық азаматтарға мүмкіндігінше бірдей мөлшерде
игіліктер көрсетіп, қоғамдағы ауыртпалықтарды да бірдей бөлу жолымен
әлеуметтік теңсіздікті жеңілдетуге құлшынады. Әлеуметтік сипатты
конституцияда көрсетілгендей әлеуметтік жұмыспен қамтамасыз етілуі, еңбекті
қорғау, әлеуметтік қамсыздандыру және табыстарды төмен тұрғындар тобына
көмектесу сияқты шаралардан көруге болады.
Әлеуметтік мемлекет азаматтардың ең төмен күн көріс қажеті мен өмір
сүруінің лайықты жағдайын жасауды талап ету құқығын мойындайды. Бұған
денсаулық пен адам өміріндегі қауіпсіздік мәселелері де көрінеді. Бұл
шараларды әлеуметтік бағдарламалар жасалынып жүзеге асырылуда. Мысалы,
Қазақстан Республикасының халықты әлеуметтік қорғау тұжырымдамасы (2001
жыл сәуір).
Қазақстан Республикасының әлеуметтік саладағы жүзеге асырылатын
істердің бірі – еңбек ақыны жолға қою, өнімді еңбек адамның жалақысын үнемі
өсіріп отыру.
Азаматтарға медициналық, тұрмыстық – коммуналдық, көлік қызметін
көрсету, оларға мәдени – тұрмыстық, білім беру және басқа да қызмет көрсету
түрлерінің бір бөлігін мемлекет өз мойнына алып отыр. Мемлекет коммерциялық
және басқа да мемлекеттік емес ұйымдардың халықтың тұрмысы төмен тобына
әлеуметтік қызмет көрсеткені үшін салықтық жеңілдіктер белгілеп, олардың
қайырымдылық қызметін ынталандырып отырады.
Әлеуметтік функция – халықты әлеуметтік қорғау (мүгедектерді, көп
балалы аналарды, жұмыссыз адамдарды ) ,зейнетақымен қамтамасыз ету,
денсаулық сақтауға, білімге, жол құрылысына, қоғамдық көлікті
дамытуға,байланыс құралдарына қажетті қаражатты бөлуге т.б.
2.3 Экологиялық функция
Экологиялық функция – айналадағы ортаны қорғауды, табиғат
байлықтарын сақтауды мемлекет тарапынан атқарылатын қызметті қамтиды.
Қазіргі кезеңде мемлекет ғылыми – техникалық прогресті жедел дамытудан және
адамдардың қызметінің басқа да түрлерінен болатын табиғатқа төніп тұрған
қауіпті ескеріп, олардың зардаптарын болдырмауға, ластаушы көздерді жоюға,
айналадағы ортаға келетін зиянның басқа да түрлерін қысқартуға тиіс. Ол
қоғамдық өмірге араласушылардың барлығынан да жануарлар мен өсімдіктер
дүниесін, атмосфералық ауаны, басқа да табиғи ресурстарын ұтымды да үнемі
пайдалануды талап ете алады, табиғат тепе – теңдігінің бұзылмауын
қадағалайды, айналадағы ортаны қорғауға байланысты жалпы мемлекеттік және
аймақтық бағдарламаларды жасап, жүзеге асырады. Қазақстанда осы жүйені
басқаратын және аталған қызметтерді атқарумен тікелей шұғылданатын табиғат
табиғи ресурстары және айналадағы ортаны қорғау министрлігі арнайы құрылды.
Бүгінде адамзатқа экологиялық қатар қауіпі төніп тұрғандықтан, ал жекелеген
мемлекеттердің оны жоюға күш – мүмкіндігі жете бермейтіндіктен, бұл
бағытта бірнеше мемлекетердің қызметін үйлестіру қажеттігі туады.
Сондықтан, экология саласында халықаралық (БҰҰ және басқа да халықаралық
ұйымдар шеңберінде ) және мемлекетаралық бағдарламалар жасау, сонымен бірге
бірқатар мемлекеттердің келісімімен жүргізілетін іс – қимыл тәжірибесін
тарату кең өріс алуда.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 38 – бабында Қазақстан
Республикасының азаматтары табиғатты сақтауға және табиғат байлықтарын
ұқыпты қарауға міндетті - делінген. Барлық қазақстандықтар өзінің қоршаған
ортасын таза ұстаса, денсаулығымыздың да жақсы болатыны белгілі.
Экология таза болса – адамның дені сау болады. Ал дені сау адамның
- жаны сау. Арал, ядролық сынақ алаңдары ел экологиясын өте нашарлатты.
Өзен - көлдер тартылып, ормандар оталып, еліміздің экологиясы қатты
күйзеліске ұшырады. Бұған мысал, жақында Давоста өткен әлемдік экономикалық
форумда 133 елдің экологиялық рейтингі хабарланды. Бұл тізімде Йель және
Колумбия университеттері дайындаған. Тізімге енген елдер 6 топқа жіктелген:
денсаулық, ауа сапасы, су ресурстарының жағдайы, биологиялық жан –
жақтылық, табиғи ресурстар және тұрақты энергетикалық даму. Оның сыртында
әр ел 16 түрлі сынақтан өтті. Алғашқы ондыққа Жаңа Зеландия, Швеция,
Финляндия сиқты елдер кірген.133 ел кірген тізімде Қазақстан орта жағында,
дәлірек айтсақ 70 – орында.
Экологиялық функция жаһандасу кезеніңде қоршаған ортаны қорғау
мемлекеттің ең негізгі функцияларының бірі болып табылады. Адам баласының
санының көбеюі, ғылыми – техникалық прогрестің өсуі, табиғи ресурстарын
үнемдемей пайдаланып шашып – төгу, экологиялық апаттар планетамызға және
онда мекен ететін жан – жануарлар мен адамдардың өмір сүруіне тікелей қауіп
төндіруде.
Көптеген экологиялық мәселелерді шешу үшін мемлекеттің экологиялық
функциялары маңызды рөл атқарды. Қазақстан Республикасында экологиялық
мәселелер көпжылдық және ең маңызды мәселелер ретінде қарастырылады.
Себебі, қазіргі тәуелсіздікті нығайту барысында шетел агрессорларының
әрекетінен емес, керісінше адамның табиғатқа, қоршаған ортаға жасаған
қиянаттарынан, қауіптерінен сақтау мемлекеттің ең маңызды функциялары болуы
керек.
Мемлекет тарапынан қазіргі кезеңде мынандай шараларды іс жүзіне
асыруда:
1. Ауыл шаруашылығы мен тамақ өндірісінің экологиялық
қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
2. Энергетиялық жүйедегі қауіпсіздік;
3. Көлік жүйесінің барлық саласында қауіпсіздік шараларын іс
жүзіне асыру;
4. Денсаулық сақтау саласында адам өміріне зиянды тамақ
өндірістерін болдырмау;
5. Жерді пайдалану мен рекультивациялауда нормативтік талаптарды
қатаң сақтау, жер эрозиясынан сақтау.
6. Зиянды қалдықтарды ғылыми негізде өңдеу, олардың табиғатты
ластауына жол бермеу;
7. Су тапшылығын болдырмау, жер асты суларының қайнар көздерін
ашу.
Мемлекетіміздің экологиялық саладағы функциялары Қазақстан
2030 Бағдарламасында былай деп атап көрсетілген: Экологиялық нашар ахуал
бүгінде адам өлімінің 20 процентіне себеп болып отыр, ал кейбір аймақтарда
жағдай мұнан да қиын. Отандастарымыздың үштен бірі сапасыз ауыз суды
пайдаланады. Жеткілікті және дұрыс тамақтанбау да теріс демографиялық
салдарға әкеп соғады.
Сондықтан біздің әрқайсымыз тамақтану мен ауыз суға ерекше көңіл
бөлуге тиіспіз. Біздің мамандарымыз қалай дұрыс тамақтану керек екенін,
табыс дәрежесіне қарай өз рационын қалай құру керек екенін, қазіргі заманғы
жеке басының тазалығы ережелерін орындауды, сапасы төмен ауыз судың зиянын
қалай тигізбеуді бұқаралақ ақпарат құралдары арқылы түсіндіруден жалықпауы
керек. Экологиялық, санитарлық – эпидемиологиялық қызметтер мен стандарттау
органдары қойылған мақсаттардың басымдығына сәйкес жұмыс жүргізуге тиіс.
Кез келген сапасыз тамақ өнімдерін өткізушілер мен жасап
шығарушыларға,табиғи ортаны ластаушылардың бәріне берік және қат – қабат
тосқауыл қойылуы қажет.Мемлекеттік ведомствалардың басшылары осының бәріне
де үлгі көрсетуге тиіс.
Адамдардың денсаулығы мен оны мыңдаған отандастарымыздың өмірі
осы шараларға тікелей байланысты.
2030 жылғы Қазақстан ауасы таза, мөлдір сулы, жасыл желекті елге
айналуы тиіс. Өндіріс қалдықтары мен радиация бұдан былай біздің үйлеріміз
бен бақтарымызға енбейтін болады. Біздің балаларымыз бен балалаларымыздың
балалары кінәрәтсіз жағдайда толыққанды өмір сүретін болады. .
2007 жылы 9 қаңтарда Экологиялық кодекс қабылданды. Экологиялық
кодекстің басты әрі ең негізгі мақсаты – Еуропалық қауымдастық және
халықаралық құқықтық стандартар қарарларына экологиялық нормаларды
жақындастыруға бағытталған экологиялық заңдылықты реформалау. Қоршаған
ортаны қорғау мен табиғи ресурстарды пайдаланудың құқықтық тұрақтылығы мен
осы саладағы нарықтық батыл әдістердің жүзеге асуы – еліміздің табиғи
байлығын тиімді және ұқыпты пайдалануда, табиғатты қорғау іс – шараларын
жүзеге асыруда қолайлы жағдай туғызады.
Қазақстан Республикасының экологиялық кодекснің 4 – бабында Қазақстан
Республикасы орнықты дамуының экологиялық негіздері:
1. адам өмірі мен денсаулығы үшін қолайлы қоршаған ортаны
қамтамасыз ету жөніндегі мақсатқа мемлекеттің қол жеткізуі;
2. қоршаған ортаны қорғау және биоәртүрлілікті сақтау;
3. Қазақстан Республикасының өз табиғи ресурстарын өндіруге
құқықтарын қамтамасыз ету мен іске асыру және табиғи ресурстарды
пайдалану мен қоршаған ортаға әсер ету мәселелерінде ұлттық
мүдделерді қорғау;
4. қазіргі және болашақ ұрпақтардың сұранысын әділ қанағаттандыру;
5. қоршаған ортаның жай – күйін есепке ала отырып, экологиялық
нормалаудың әлеуметтік және экономикалық даму талаптарына сай
келуі;
6. өндіріс пен тұтынудың орнықты үлгілерін дамыту;
7. әрбір адамның экологиялық ақпаратқа қол жеткізу құқығын сақтау
және жұртшылықтың қоршаған ортаны қорғау мен орнықты даму
мәселелерін шешуге жан – жақты қатысуы;
8. қоршаған ортаны қорғау саласында қабылданатын шаралардың
жариялылығын қамтамасыз ету:
9. жердің экожүйесінің салауатты жай – күйі мен тұтастығын сақтау,
қорғау мен қалпына келтіру мақсатындағы жаһандық әріптестік;
10. қоршаған ортаға залал келтіргені үшін жауаптылыққа қатысты
халықаралық құқықтың дамуына жәрдемдесу;
11. қоршаған ортаға елеулі залал келтіргені немесе адам денсаулығы
үшін зиянды деп есептелетін қызмет пен заттардың кез келген
түрлерін басқа мемлекеттерге көшіру мен ауыстыруды тежеу,
болдырмау, сондай – ақ қоршаған ортаға елеулі немесе орны
толмайтын залал қатері төнген жағдайларда сақтандыру шараларын
қолдану болып табылады.
Қазақстан Республикасы экологиялық заңнамасының негізгі принциптері 5
– бапта
1. Қазақстан Республикасының орнықты дамуын қамтамасыз ету;
2. экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету;
3. экологиялық қатынастарды реттеу кезіндегі экожүйелі көзқарас;
4. қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік реттеу және
табиғи ресурстарды пайдалану саласындағы мемлекеттік басқару;
5. қоршаған ортаны ластаудың және оған кез келген басқа түрде залал
келтіруді болдырмау жөнінде алдан алу шараларының міндеттілігі;
6. Қазақстан Республикасының экологиялық заңнамасын бұзғаны үшін
жауаптылықтын бұлтартпау;
7. қоршаған ортаға келтірілген залалды өтеу міндеттілігі;
8. қоршаған ортаға әсер етудің ақылы болу және оған рұқсат алу
тәртібі;
9. табиғи ресурстарды пайдалану мен қоршаған ортаға әсер ету
кезінде неғұрлым экологиялық таза және ресурс үнемдеуші
технологияларды қолдану;
10. қоршаған ортаны қорғау жөніндегі мемлекеттік органдар қызметінің
өзара әрекеттестігі, үйлесімдігі мен жариялылығы;
11. табиғат пайдаланушыларды қоршаған ортаны ластауды болдырмауға,
азайтуға және оны жоюға, қалдықтарды кемітуге ынталандыру;
12. табиғи ресурстарды пайдалану мен қоршаған ортаға әсер ету
кезінде ұлттық мүдделерді қамтамасыз ету;
13. экологиялық ақпараттың қол жетімдігі;
14. Қазақстан Республикасы экологиялық заңнамасының халықаралық
құқық принциптерімен және нормаларының үйлесуі;
15. жоспарланып отырған шаруашылық және өзге де қызметтің
экологиялық қауіптілігі презумпциясы және оны жүзеге асыру
туралы шешімдер қабылдаған кезде қоршаған ортаға және халықтың
денсаулығына әсерін бағалау міндеттілігі болып табылады, -
көрсетілген
Іс жүзінде республиканың Үкіметі экологиялық басымдықты жариялайды,
адам өмірінің экологиялық жағдайын жақсартуды өзінің мақсаты етіп алға
қояды. Конституцияның жекелеген нормалары қоршаған табиғи ортаны құқықтық
реттеу қажеттілігін тікелей көрсетеді. Бұл Қазақстан Республикасының
Конституциясының 31 – бабында былай көрсетілген: Мемлекет адамның өмір
сүруі мен денсаулығына қолайлы айналадағы ортаны қорғауды мақсат етіп
қояды, - делінген. Сонымен бірге экономикалық дағдарыстан шығудың
бағдарламасын жасай отырып, табиғи ресурстарды пайдалануды күшейту саясатын
жүргізеді.
Экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасы мемлекет таныған принциптер мен
басымдықтардың жүйесі болып табылады. Олардың негізінде сыртқы және ішкі
экологиялық саясат, құқық пен экологиялық тетіктер, сондай – ақ қолайлы
қоршаған орта мен тұрақты экологиялық және адам дамуын қамтамасыз ету мен
сақтау үшін табиғи зілзалар мен өнеркәсіптік авариялардың алдын алудың
қажетті қызмет бағыттары қалыптасады.
Тиісінше мемлекеттік органдардың, ұйымдардың және лауазымды адамдар
мен азаматтардың міндеті мыналар болып табылады:
1. қоршаған ортаны қорғау, табиғи ресурстарын ұтымды пайдалану
және қорғау;
2. қоғамға экологиялық жағынан қауіпті технологияларды заттар мен
материалдарды бақылаусыз әкелуге жол бермеу;
3. ел аумағының радиактивтік, химиялық ластануына,
бактериологиялық зақымдануына жол бермеу;
4. экологиялық жағынан қауіпті және жетілмеген технологияларды
қолдану көлемін қысқарту;
5. шаруашылық және өзге қызметтің келеңсіз экологиялық салдарын
жою.
Қазақстан Республикасы экологиялық қызметтің дамуы мен орнығуы
мәселесін зерттеген Б.А.Мұхамеджанов былай деп атап көрсетеді: белгілі бір
кезеңде мемлекеттік қызметтің бытыраңқы бағыттары дербес бір бағытқа –
экологиялық қызметке негізделеді. Мемлекеттің экологиялық қызметі – бұл
қоғамның экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттік
қызметтің экологиялық саладағы объективті – қажетті мақсатты, заң жүзінде
қамтамасыз етілетін бағыт[4]
Мемлекеттің экологиялық функциялары арқылы барлық экологиялық
мәселелерді шешу мүмкін емес. Мемлекет, қоғам, отбасы, мектеп, университет
барлығы жұмылып іске кіріскенде экологиялық мәселелерді шешуде қол
жеткізуге болады. Мемлекеттің экологиялық функциясы тиімді түрде іс жүзіне
асыру үшін ең алдымен адам санасы қоршаған ортаны қорғау ұғымын
молекулярлық деңгейде санаға сіңіру қажет.
2.4. Мәдениет пен ғылыми – техникалық прогресті дамыту және
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету функциясы.
Мәдениет бағытындағы функция – адамдардың денсаулығы, рухани сана
сезімі, білімі, әдет – ғұрып, салт – дәстүр, мораль, әдебиет, музыка,
ғылым, тәрбие т.б. мемлекеттің тұрақты бақылауында болып, оны тиісті
дәрежеде дамытып отырады. Бұл күрделі функцияға жеке адамдар да,
бірлестіктіктер де тиісті деңгейде үлес қосып отырады.
Мәдени функция – ғылымды, білімді, адамдардың мәдени қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін, жоғары мәдениетті азаматты қалыптастыруға бағытталады.
Мемлекет мәдениеттің әдебиет, театр, кино және тағы басқа түрлерінің дамуын
қолдайды.
Мәдениет бағытындағы функция, яғни мәдени – тәрбие жұмыстары, яғни
жеке адамның жан – жақты жетілуіне мүмкіндік туғызатын және оның құқықтары
мен бостандықтарын нақты қамтамасыз ету үшін алғы шарт жасайтын жұмыстар.
Мәдениет – адам жасайтын және адамдардың рухани қажеттіліктері мен
мүдделерін қанағаттандыруға бағытталған материалдық және рухани
құндылықтардың жиынтығы. Мәдениет саласындағы мемлекеттік саясат – бұл
мәдениетті жаңғырту, сақтау, дамыту және тарату жөніндегі мемлекеттік
органдар қолданатын шаралар кешені.
Қазақстан - 2030 стратегиясы еліміздің мәдени және рухани байлығын
еселеп арттыру міндетін қойды. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың сөзімен айтсақ,
Біздің қолымыздағы осындай баға жетпес қаражат жан – жақты дамытуға және
оның дамуы үшін барған сайын жаңа әрі неғұрлым өркениетті жағдай жасауға
тиістіміз. Бұл ретте мәдениеттің рөлінің маңыздылығына ешкім шүбә
келтірмесі хақ.
Қазақстан Республикасының мәдениет саласындағы қызметтің негізгі
бағыттары мынадай принциптерді көздейді:
1. азаматтардың шығармашылық қызметінің еркіндігі;
2. мәдени құндылықтарды жасау, пайдалану және таратудағы барлық
азаматтардың құқықтары мен мүмкіндіктерінің теңдігі;
3. тарихи және мәдени мұраларды қорғау;
4. меншік нысандарына қарамастан барлық оқу тәрбие ұйымдарында
баларға, оқушы жастарға эстетикалық тәрбие беруге мүмкіндік
туғызатын білім беру жүйесін дамыту;
5. мәдениет саласындағы монополистік ағымдарды болдырмау;
6. мәдениетті қаржыландыруда бюджеттік, коммерциялық және
қайырымдылық негіздерді ұштастыру;
7. кәсіби және әуесқойлық шығармашылық қызметті ұштастыру;
8. қазақтың ұлттық мәдениетінің тұтастығын сақтау мен өзара
байланыстыру факторларының бірі ретінде шетелдерде тұратын
қазақтармен мәдени байланыстарды дамыту.
Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 24 желтоқсандағы Мәдениет
туралы заңы мәдениет саласын мемлекеттік басқару атқарушы органдардың
азаматтар мен қоғамның рухани қажеттіліктері мен мүдделерін қанағаттандыру
мақсатында мәдениет мекемелерін дамытудағы қызметі деп белгілеуге мүмкіндік
береді – деп негіздейді.[5]
1993 жылы 17 қарашада қабылданған Қазақстан Республикасының мәдени
даму концепциясы Қазақстан Республикасының Үкіметін АҚШ пен Жапония
тәжірибесін пайдалануға бағыттады. Елімізде мемлекеттік басқару
органдарының қызметінде саланы басқаруда реттеушілік, бағыт берушілік сипат
басым. Бұл органдар мәдениет саласын тікелей басқармайды,
орталықтандырылған басшылық жасайды, мәдениет нысандарын басқаратын арнайы
органдардың іс - әрекетін бағыттап отырады, олардың қызметін құқықтық
жағынан реттейді[6]
Қазақстан Республикасының Үкіметі мәдениет саласында мемлекеттік
бағдарламаны жасап, Президенттің бекітуіне ұсынса, салалық басқаруды
мәдениет, ақпарат және спорт министрлігі жүзеге асырады. Оның қызметі
кітапханалардың, мәдениет үйлері мен сарайларының, клубтардың,
кинотеатрлардың, цирктердің, музейлердің, театрлардың қалыпты қызмет етуін
қолдауға бағытталған. Жергілікті атқару органдары өз территорияларында
мәдениет саласындағы мемлекеттік саясатты жүзеге асыруға ат салысады. Олар
халықтардың рухани және мәдени дәстүрлері мен ғұрыптарын насихаттау мен
дамытуға, тарихи және мәдени ескерткіштерді қорғау мен пайдалануды
ұйымдастыруғы, халыққа кино қызметін көрсетуді бақылауды жүзеге асырады.
1995 жылдан бастап мәдениет саласындағы қызметтің негізгі бағыттары
айқындала бастады және мәдениет саласындағы қызметтерді жүзеге асырудың
жаңа кезеңі басталды. Ол негізінен мәдениет саласын қаржыландырудың
бағыттарын айқындауға, саланың қызмет етуінің жаңа механизмдерін
қалыптастыруға, құқықтық база жасауға, авторлық қозғалысты жандандыруға,
мемлекет пен шығармашылық адамдардың арасындағы қарым – қатынастың жаңа
принциптерін анықтауға бағытталды. Ең маңыздысы, 1996 жылы 24 желтоқсанда
Мәдениет туралы Заңының қабылдануы болды.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2000 жылы Мәдениетті қолдау
жылы деп жариялауы елімізде мәдениетке деген жаңаша көзқарас туғызды.
Қаржылық – экономикалық қиыншылықтарға қарамастан мәдениетті сақтау мен
дамытудағы мемлекеттік саясатты жүзеге асыруда оңды нәтижелерге қол жетті.
Мәдени мұра бағдарламасы бойынша мақсатты шаралар атқарыла бастады.
Мәдениет саласындағы негізгі міндеттер – халықтың мәдени және ұлттық
жетістіктерін сақтау мен дамыту, ұлттық – мәдени ділімізді жетілдіру және
тарату, мәдени мұраларды есепке алу мен қорғау болды.
Ғылыми – техникалық прогресті дамыту функциясы. Қазіргі заманда
қоғамның, жақсы даму бағыты: ғылым мен техниканы қарқынды түрде дамуына
толық мүмкіншілік жасау, барлық қаржыны мемлекеттік бюджетке тапсыру.
Өйткені бұл істі бір орталықтың басқаруы қажет.
Қазақстан - 2030 ұзақ мерзімді бағдарламасында елімізді
дамытудың стратегиялық мақсаты – қоғамда ғылыми – техникалық прогресті
дамыту функциясының рөлін көтеру және отандық ғылым мен
технологиялық бәсекелестік қабілеттін арттыру деп көрсетілген .
Қазіргі кезеңде тәуелсіз Қазақстанда ғылыми – техникалық прогресті дамыту
функциясы басым бағыттардың бірінен сыналады. Өркениетті елдер тәжірибесі
көрсеткендей, ғылыми – техникалық прогрестің дамуы ел экономикасының
іргетасы екендігін өмір өзі дәлелдеп отыр. Осы мақсатта елімізде ғылыми –
техникалық саланы реформалауды және қайта жаңғыртуды қолға алу кезек
күттірмейтін мәселе екендігі дау тудырмайды. Өнеркәсіптің басым
салаларында қоршаған ортаға техногенді әсер етуді төмендететін, ғылымды көп
қажет ететін және ресурстарды үнемдейтін технологияларды әзірлеу қоғам
қажеттілігі екендігі сөзсіз.
Қазақстан ғылымының дүниежүзілік ғылыми кеңестікте
интеграциялану процесін процесін жетелдету мақсатында Қазақстан
Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейіннен де біршама уақыт ғылыми –
техникалық саясатқа онша көңіл бөлінбеген еді. Соңғы жылдары экономикалық
қызмет субъектілерінің белсенділігін арттыратын, құқықтық негіздерін
құрайтын құжаттар қабылдана бастады.Олар: ғылыми – техникалық саясат туралы
заң және инновациялық даму бағдарламасының қабылдануы.[7]
Қазақстандағы әлеуметтік – экономикалық реформалардың ішіндегі ең
қабілеттісі – ғылыми – техникалық , инновациялық өзгерістер. Бұл сала
еңбекке қабілетті мәдениет пен білімді өркендететін потенциалды қамтиды.
Дүниетанымы мен менталитеті қоғамға сай қабілетті адамдарды, әсіресе
жастарды тәрбиелеуде, оларды нарық заманының талаптарына жауап беретіндей
етіп еңбекке үйретуде ғылыми – техникалық прогресті дамыту функциясының
атқаратын рөлі орасан зор. Инновациялық жаңартулар арқылы қоғамның
іргетасын нығайтып, әлеуметтік міндеттерді жүзеге асырады. Мемлекет
функциясының ажырамас, құрамдас бір бөлігі болып отырған ғылыми –
техникалық прогресті дамыту функциясының орны ерекше.
Ғылыми – техникалық прогресті дамыту функциясы ғылыми – техникалық
саясатты жүзеге асырудағы басты үш бағыты Қазақстанда да жүзеге асырыла
бастады. Олар:
1. пайда табуды мақсат етіп қоймайтын ұйымдар мен университет
ұстаздарына мемлекеттік арнайы грант бөлу;
2. ғылыми – техникалық зерттеулерге қаржы салатын жеке меншік
сектордың бұл әрекетіне мемлекеттің қолдау көрсетуі;
3. мемлекеттік ғылыми – зерттеу мекемелерін қаржыландыруды күшейту.
Қазақстанда ғылыми – техникалық прогресті дамыту функциясын жүзеге
асыруда мынадай нақты шараларды қарастыру керек:
1. инновациялық қызметтің құқықтық негізін жетілдіру;
2. ғылыми зерттеулер мен олардың нәтижелеріне қатысты салық
саясатын дамыту;
3. барлық буындағы кадрларды даярлау мәселелерін ретке келтіру,
кадрларға деген сұранысты дәл айқындау, ғылыми кадрларды
аттестациялау принцептерін өзгерту.
Бұл аталған шаралардың соңғысы үстіміздегі жылдан бастап жүзеге
асырыла бастағанын айта кету керек. Қолдануға енгізілетін тиісті заңдық
және нормативтік құжаттар республикадағы ғылыми – техникалық прогресті
дамыту, Қазақстанның дүниежүзілік ғылыми кеңестікте неғұрлым тезірек және
өркениетті жолмен енуіне негіз қалауы тиіс.[8]
Өнеркәсібі дамыған елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, тиімді
ғылыми – техникалық саясат жасау, ғылым мен техника дамуының басым
бағыттарын анықтау, ғылыми зерттеулер мен тәжірибе – конструкторлық
жұмыстардың көлемін, қаржыландару құрылымын белгілеу, оларды ең жоғарғы
деңгейде үйлестіру – мемлекеттік органдардың тармақталған, жетілдірген
қуатты жүйесінің ісі.
Қазақстан Республикасының ғылыми – техникалық функциясы Қазақстанның
келешекте дамуының және дүниежүзінің алдынғы қатарлы елдер тобына
қосылуының шешуші факторы болып табылады.
Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету.
Қазақстан Республикасының Конституциясы өзін демократиялық, зайырлы,
құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, адам және адамның
өмірін, құқықтары мен бостандықтарын ең қымбат қазына деп жариялады.(1 –
бап ). Осыған байланысты оның Конституциялық құқықтары мен бостандықтарын
тиімді қорғау мемлекеттің ең негізгі міндеттері болып табылады. Адам
құқығының мемлекет тарапынан тиімді қорғалуы демократияның кең қанат
жаюының белгісі, аяққа тапталуы – заңдылықтың дағдарысқа ұшырауы. Қазақстан
Республикасының Конституциясы адам және азаматтың ең көлемде және
демократиялық құқықтары мен бостандықтарын жариялады. Адам құқықтары мен
бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz