Алтын Орда кезеңінің ескерткіштері

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Ж.Досмұхамедов атындағы педагогикалық колледжі

реферат
Тақырыбы:

Алтын Орда кезеңінің
ескерткіштері

Орындаған:
Тексерген:

Орал, 2013
Мазмұны

Кіріспе
1. Алтын Орда кезеңінің ескерткіштері
2. Алтын Орда атауы мен әуелгі тарихы
3. Саяси дамуы

Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Алтын Орда (1236 – 1242 жж.). Жеті жылдық жорықтан орналған кейін Батый
орталығы төменгі Еділде орналасқан 1242 жылы (1243 ж.) тарихи әдебиетте
Алтын Орда деген атқа ие болған зор мемлекет құрды. Алтын Орданың астанасы
Сарай – Бату (қазіргі Астрахань маңында) болды, кейінірек астанасы Сарай –
Беркеге көшірілді.
Алтын Орда ұғымы біртекті емес бір жағдайда Алтын Орда деп Батый мен
оның Мирасқоры Беркенің жеке иелігіндегі жерлерді, яғни Еділ бойы мен
Солтүстік Кавказды айтқан, ал енді бір орайда түгелдей Жошы ұлысы айтылады.
Батый (1227 – 1255-56 жж.) зор беделге ие болды және моңғол империясын
өзінің қолдауымен таққа отырған ұлы хан Мөңкемен (1251-1259 жж.) бірге
биледі. Алайда Батый да, оның мирасқорлары да Алтын Орданың тағында
біртұтас мемлекетті басқарушылар болмады. Жошы ұлысы үлестерге оның
көптеген ұлдарына ыдырады.
Батый хан Шығыс Европаға жасаған жеті жылдық (1236-1242 жж.) жорығынан
кейін Арал теңізінің Шығыс Солтүстігі жағындағы жерлерді ағасы Орда –
Еженге берді. Бұл Ақ Орда деп аталды. Арал теңізінің солтүстігіндегі
жерлерді інісі Шайбанға берді, ол Көк Орда деп аталды. Шайбанға қарасты
төрт ру ел: қосшы, найман, бұйрат, қарлық тайпалары еді (Әл-Омари Алтын
Орда тарихына қатысты материалдар жинағы, 1т., 235 бет.)
Алтын Орда халқы этникалық жағынан біркелкі болған жоқ. Отырықшы
аймақтарда Еділ бұлғарлары, қала қыпшақтары, орыстар, армяндар, гректер,
ежелгі хазарлар мен алан ұрпақтары, хорезмдіктер тұрды. Далалық өңірді
негізінен мал шаруашылығымен айналысқан түркі тілдес қыпшақ, қаңлы, найман,
қоңырат, керей, т.б. тайпалар мекендеді. Дешті – Қыпшақ төңірегі мен Еділ
бойында қоңыс аударған моңғолдар аз болған жоқ. Олар жергілікті түркі
тілдес халықтармен сіңісіп кетті.
1. Алтын Орда кезеңінің ескерткіштері
Алтын Орда мемлекеті пайда болғаннан кейін мемлекеттер арасындағы сауда-
саттық байланыстары жаңа сатыда дамыды. Өзбек хан тұсында Үстірт жазығында
саудагер-көпестерге қызмет көрсететін керуен сарайлар тұрғызылған. Қазіргі
таңда біздің өңірімізде орналасқан керуен сарайлардың тек төртеуі ғана
белгілі. Есетмола жерінде Қосқұдық керуен сарайы құрылысының қираған
үйіндісі сақталған. Керуен сарай 1946 жылы академик С.П.Толстов басқарған
Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы кезінде зерттелген Қосқұдық
керуен сарайы және Есетмола қорымы Үстірт жазығының шетінде, Мыңсуалмас
сайының солтүстік-батыс шетінде орналасқан. Керуен сарайдың қабырғаларының
қалыңдығы 15 – 25 см, жақсы өңделген ірі әктастарды екі қатарға тік
тұрғызып, ортадағы ішкі аралық шой тас-топырақпен толтырылып қаланған.
Өлшемдері 41,6-40,8 м, пішіні төртбұрышты. Ескерткіштің сыртқы
қабырғаларының қалыңдығы 1,5 м, ал артқы қабырғаның қалыңдығы 1,2 м. Керуен
сарайдың ішкі бөлмелерінің жоспары қазба жұмыстарын қажет етпей түгелдей
дерлік көрініп тұр. Керуен сарай кең көлемдегі төртбұрышты алаңы бар,
аумағы 30,5-25,5 м. Алаңға барлық тұрмыстық-шаруашылық бөлмелерден ені 0,9
м болатын есік орындары шығады. Ескерткіштің солтүстік және оңтүстік
қабырғаларын жағалай 7 кішкене бөлмелер орналасқан. Бөлмелердің
қабырғаларын өңделген ірі әктастарды екі қатарға тік тұрғызып, арасын шой
тас-топырақпен толтырып қалаған. Алаң жағындағы қабырғалардың қалыңдығы 1,2
м, ал бөлме аралық қабырғалардың қалыңдығы 1 м. Бөлмелердің орташа көлемі
2,7-2,8-3 м. Бөлмелердің төбесі кірпіш пішінде өңделген әктастармен балх
үлгісіндегі күмбездермен жабылған. Тұрыш елді мекенінен солтстік-батыс
бағытында 18 км аралықтағы, Бесқұдықта Көптам (Белдеулі) керуен сарайының
қираған қалдықтары кездеседі. Керуен сарай үлкен табиғи шұқырда орналасқан,
айналасында құдықтардың екеуі көміліп қалып, үшеуінде ғана суы сақталған.
Топографиялық картада бұл орын Бесқұдық деп аталады. Бүгінгі күнде керуен
сарайдың іргетасының қалдықтары, тасты-топырақты үйіндіден жақсы байқалады.
Ескерткіштің үстіңгі қабатында сақталған қабырғаның қирандылары мен
үйінділерінің негізінде, ішкі аралық шой тас-топырақтың шашындыларын
тазалау арқылы керуен сарайдың негізгі жоспары жасалды. Ғимарат құрылысының
техникасы мен тәсілі жағынан Қосқұдық керуен сарайына ұқсас. Көптам керуен
сарайының аумағы 2724 м болып, Солтүстік-Батыс – Оңтүстік-Шығыс линиясына
бағытталған, пішіні төртбұрышты. Алтын Орда дәуірінде Маңғыстау өңірі
көрсетілген алғашқы еуропалық карталар пайда бола бастады. 1375 жылмен
белгіленетін Каталон атласында анық көрсетілген. Ал 1386 жылға тиісті
Генуялық ағайынды көпестер Пициганилердің картасында Маңғыстауда үлкен
қаланың белгісі қойылып Мелмессалак атымен берілген. Алтын Орда дәуіріне
сәйкес Маңғыстауда қазірге дейін Кетікқала ескерткіші бізге белгілі.
Кетікқала 6 га жерге созылған, 14-тей құрылыстардың іргетастары байқалады.
Алаңның барлық жерлерінде 14 ғасырға тиісті шыны ыдыстардың сынықтары
кездеседі.
Бізге жеткен авторлық поэзияның ең ертедегі үлгісі XІІІ-XV ғасырларға
жатады. Бұл - "Ұлық жыршы" атанған Кетбұға (XІІІ ғ.) жырларының үзінділері.
Олардың өмірбаяндары мен шығармашылықтары туралы деректер өте жұтаң және
негізінен аңыз күйінде жеткен. Мазмұны мен жанры жағынан әр түрлі мәтіндер
сол дәуірдегі Алтын Орда қоғамының рухани өмірінде ақындар мен жыраулар
басым болғанын дәлелдейді.
XІІІ-XІV ғасырларда Дешті Қыпшақтың әйгілі жыршыларының бірі - Сыпыра
жырау Сұрғантайұлы өмір сүрді. Ауыз әдебиеті дәстүрі біздің заманымызға
Сыпыра жыраудың қиын кезеңде өзінен ақыл-кеңес сұраған Алтын Орданың сол
кездегі билеушілеріне арнаған бірнеше толғау-монологын жеткізді. Бұл толғау-
монологтарда жырау билеушінің өзін, оның ата-бабалары мен
төңірегіндегілерді сипаттап, қалыптасқан жағдайға баға берген, болашақты
болжап, содан кейін ақыл-кеңесін айтқан. Оның қиын жағдайда өзінен көмек
сұрап, хандармен жауласқан батырларды бітістіру мақсатында жырлаған
толғаулары белгілі. Бұл толғаулар Сыпыра жыраудың негізінен мәңгілік жыршы
және бітістіруші болғандығын дәлелдейді. Сыпыраның Едіге туралы эпоста
бейнеленген Тоқтамыс ханға арнаған өлеңі оның толғауының классикалық үлгісі
болып табылады.
Алтын Орда дәуірі тек қана қиратып-күйретумен ғана емес, сонымен қатар
қалалардың өсуімен, сыртқы саяси және сауда қызметінің жандануымен, жазу-
сызу мен әдебиеттің дамуымен сипатталады. Бұрынғы мәдени дәстүрлер қайта
түлеп, Солтүстік Кавказды қоса алғанда, Дешті Қыпшақтың, Орта Азия мен Еділ
бойындағы барлық этникалық топтарға ортақ жаңа мәдениет қалыптасты. Бұл
кезеңде ресми монғол-қыпшақ қос тілділігі орын алғанымен қыпшақ тілі
анағұрлым кең тарады. Араб және парсы тілдері де кең қолданылды. Алтын Орда
мен мәмлүктік Мысырда көркем әдебиеттің басым бөлігі қыпшақ тілінде
жасалды.
Алтын Орда дәуірінде (ХІІІ-ХҮ ғғ.) Қыпшақ даласындағы түркі
халықтарының әдебиеті мүлдем жаңа сапалық деңгейге көтерілді. Сол кезеңде
жасалған туындылар арасында "Кодекс Куманикус" сияқты авторы беймәлім
ескерткіштерді, сондай-ақ Хорезмидің "Мұхаббат-наме", Құтбтың "Хұсрау-
Шырын", ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.