Балалар әдебиеті кейіпкерлерінің тілдік тұлғасы (Б. Соқпақбаев, М. Гумеров, М. Қабанбаевтың шығармалары бойынша)

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Балалар әдебиеті кейіпкерлерінің тілдік тұлғасы (Б.Соқпақбаев, М.Гумеров,
М.Қабанбаевтың шығармалары бойынша)
КІРІСПЕ

Жұмыстың өзектілігі. Қазақ балалар әдебиеті - өз даму кезеңінде
өзіндік тарихы бар сала. Балаларға арналған әдебиет ұлт тарихында сонау
ауыз әдебиетінен бастау алып, қазіргі кезеңге дейін өзінің тілдік, стильдік
жағынан, мазмұны мен құрылымы жағынан үлкен белеске көтерілді.
Көркем әдебиеттердегі баланың, яғни кейіпкердің тілдік ерекшелігі мен
сөз қолданысы, эстетикалық таным деңгейіне сай символдық таңбалардың
қалыптасуының өзіндік ерекшелігі де бар. Осы орайда, жекелеген ақын-
жазушылардың тілдік тұлғасын қарастырған зерттеу еңбектері болғанымен
белгілі бір кезеңге тән балалар тақырыбына жазылған шығармалардағы
кейіпкердің тілдік ерекшелігін, ой-танымы мен болмыс-бітімін салыстыра
отырып, оны антропоцентристік аспектіде, жас ерекшелік психологиясына сай
бала танымын этностың танымдық дүниесімен тығыз байланыстыра зерттеу осы
кезге дейін қазақ тіл біліміндегі когнитивтік лингвистикада арнайы
қарастырылмағаны белгілі. Осыған байланысты таным – мәдениет – тіл
үштігінің принциптері негізінде, балалар шығармаларындағы кейіпкерлердің
танымдық ерекшелігін тілдік фактілер арқылы когнитивтік құрылым тұрғысында
ғылыми талдау қай кезде болса өзекті мәселе болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Зерттеудің негізгі мақсаты - қазіргі антропоцентристік бағыттың
ғылыми теориялық қағидаларына сәйкес балалар әдебиетіндегі кейіпкердің
дүниетанымы мен болмысын, тілдік қолданысын этностың ұлттық танымымен
байланысты концепт ретінде тұжырымдау, сондай-ақ, балалар шығармалары
ономастикалық кеңістігіндегі жалқы есімдер мен тілдік көріктеуіш
тәсілдерді, бала психологиясының когнитивтік құрылымын анықтау. Бұл
мәселелерді анықтау үшін мынадай міндеттер қойылды:
- балалар әдебиеті кейіпкерлерінің тілінде көрініс табатын
ономастикалық атауларды анықтап жүйелеу, инвентарлау;
- шығармалардың ономастикалық кеңістігіндегі антропонимдік жүйе мен
кейіпкерлердің лақап есімдерінің қолдану жиілігін айқындау;
- көркем шығармалардағы баланың тілдік тұлғасының қалыптасуына ықпал
ететін прецеденттік есімдерді көрсету;
- жоғарыда көрсетілген ономастикалық кеңістік, прецеденттік есімдер
негізінде М.Гумеровтың, Б.Соқпақбаевтың, М.Қабанбаевтың шығармаларының
этнотанымдық жүйесін айқындау;
- балалар әдебиетіндегі кейіпкерлердің тілдік құралдарды –
фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, диалект сөздер, өзге де көріктеуіш
тәсілдерді қолдану аясында кейіпкердің тілдік тұлғасын анықтау;
- М.Гумеровтың, Б.Соқпақбаевтың, М.Қабанбаевтың шығармаларының ұлттық
мазмұны негізінде көркем тілінің концептуалдық құрылымын анықтау;
- балалар әдебиеті кейіпкерлерінің санасындағы эстетикалық танымға
сәйкес символдық ұғымдардың қалыптасуын нақты дәйектеу;
- М.Гумеровтың, Б.Соқпақбаевтың, М.Қабанбаевтың шығармаларындағы
кейіпкердің сөйлеу мәдениетіне тілдік тұлға тұрғысынан сипаттама беру;
- шығармада қолданылған онимдерді қазақ тілінің ономастикалық
концептосферасындағы құрылымдармен сәйкестендіре қарастыру;
- балалар тақырыбына арналған шығармалар тілінің бала танымының
психолингвистикалық ерекшелігін айқындаудағы мәнін ашу.
Зерттеу жұмысының нысаны ретінде тіл біліміндегі лингвокогнитивтік,
психолингвистикалық зерттеудің жаңа бағыттарында анықталған танымға сәйкес
балалар әдебиеті кейіпкерлерінің тілдік тұлғасы алынды.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. М.Гумеровтың, Б.Соқпақбаевтың,
М.Қабанбаевтың шығармалары.
Зерттеудің негізгі әдістері мен тәсілдері. Зерттеу жұмысының мақсаты
мен тақырып ерекшелігіне байланысты сипаттама, салыстырмалы талдау мен
жинақтау, концептілік талдау, жүйелеу және оны түсіндіру әдістері
қолданылды.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні.
Зерттеу барысында қол жеткен нәтижелер мен тұжырымдар, талдау
жасалған тілдік деректер қазақ тіл біліміндегі когнитивтік лингвистиканы өз
деңгейінде толықтыруға үлес қосып, лингвомәдени, этнолингвистикалық бағытта
арнаулы курстарда талдау жүргізуге септігін тигізеді. Сондай-ақ зерттеу
нәтижелерін психолингвистика, этнолингвистика, когнитивтік лингвистика,
көркем мәтінді лингвистикалық талдау пәндерінен қосымша дәріс оқуға да
септігі тиеді.
Зерттеу жұмысының әдістанымдық негізі. Қазақ тіліндегі балалар
әдебиетінің тілін антропоцентристік парадигмада сөз ету, оған жан-жақты
когнитивтік аспектіде талдау жүргізу барысында ресейлік когнитолог ғалымдар
В.А.Маслова, Е.С.Кубрякова, А.Бабушкин т.б. және қазақ тіл біліміндегі
Ә.Қайдар, Т.Жанұзақов, Е.Жанпейісов, Р.Сыздық, Н.Уалиев, Е.Керімбаев,
Ж.Манкеева, Қ.Рысберген, Б.Тілеубердиев т.б. ғалымдардың зерттеу еңбектері,
теориялық тұжырымдары басшылыққа алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері:
- зерттеу жұмысында балалар әдебиетіндегі кейіпкер тілінің ерекшелігі
мен тілдік тұлғасы анықталып, жалқы есімдердің лингвомәдениеттанымдық,
этнолингвистикалық, лингвокогнитивтік ерекшеліктері көрсетілді;
- балалар әдебиеті кейіпкерлеріне лақап есімдердің берілуінде ұлттың
мәдени болмысы мен ойлау жүйесі, қоршаған дүниені қабылдаудағы ұлттық
менталдық танымның ерекшелігі анықталды;
- Б.Соқпақбаевтың, М.Гумеровтың, М.Қабанбаевтың балаларға арналған
шығармаларындағы кейіпкер қолданысына тән тілдік көріктеуіш құралдарына
талдау жүргізілді;
- концепт ұғымы кешенді құрылым деп танылып, балалар әдебиетіндегі
кейіпкер дүниетанымын нақтылайтын концептінің типтері анықталды;
- бала санасындағы қалыптасатын символдық белгілердің лингвомәдени
мазмұны сипатталды;
- баланың дүниетанымдық ерекшелігін анықтау мақсатында кейіпкердің
тіліне психолингвистикалық тұрғыда талдау жасалды;
- көркем шығармадағы баланың сөйлеу мәдениетін анықтау мақсатында
жұмыста алғаш рет синэргетика термині қолданылып, бала санасына әсер етуші
энергетикалық қуаты бар сөздер анықталды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- Б.Соқпақбаев, М.Гумеров, М.Қабанбаевтың балаларға арналған
шығармаларындағы тілдік бірліктердің семантикасы ұлттың мәдени болмысы мен
ойлау жүйесі, қоршаған дүниені қабылдаудағы ұлттық менталдық танымға
байланысты қалыптасады;
- баланың ғалам бейнесі жас ерекшелігіне, танымдық тәжірибесіне,
психофизиологиялық қасиеттеріне байланысты ересек адамның ғалам бейнесінен
өзгеше болып келетінін зерттеу нысаны айқын көрсетеді;
- баланың тілдік тұлғасы ұлттық құндылықтар жүйесін белсенді
қабылдайтын өсу, қалыптасу процесіндегі тілдік тұлға;
- жасөспірімдердің танымдық деңгейі, қоршаған дүниені қабылдау,
лексикалық қордың ортақтығына байланысты балалардың ұжымдық тілдік тұлғасы
қалыптасады;
- балалар тілінің қолданысындағы жалқы есімдер ономастикалық
атаулардың когнитивтік аспектіде зерттелуіне тілдік дерек бола алады;
- тіл білімінің когнитивтік саласында лақап есімдер концептқұраушы
таңба ретінде танылады;
- баланың тілдік тұлғасын қалыптастырушы негізгі сыртқы факторлардың
бірі прецеденттік есімдер болып табылады;
- шығармадағы фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер, теңеулер, диалект
сөздер, авторлық қолданыстар, ұғымдық мәні тектес концептуалдық өрістер
өзіндік жүйе құрайды;
- концептілік құрылымдар арқылы бала ұғымындағы символдық таңбалар
лингвомәдени мазмұнға ие болады;
- балалар әдебиетіндегі бала санасына ықпал жасаушы синэргетикалық
тілдік бірліктердің психолингвистикалық мазмұнын сипаттау арқылы ұлт
мәдениетінің тілдегі көрінісі анықталады.
Жұмыстың талқылануы мен жариялануы. Зерттеу жұмысының негізгі
нәтижелері мен мазмұны бойынша Абылай хан атындағы ҚазХҚжӘТУ-де өткен
ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2005); Әл-Фараби атындағы Қазақ
ұлттық университетінде өткен Қазақ және орыс тілдері шет тілдік
кеңестікте: оқытудың қазіргі технологиялары атты халықаралық ғылыми-
практикалық конференцияда (Алматы, 2005); ҚазҰАУ-да өткен Мемлекеттік
тілде маман даярлау “Жаңа мақсат, жаңа жүйе” атты республикалық
конференцияда (Алматы, 2006); А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі
институтының Тілтаным журналында (Алматы, 2007); Қазақстан Республикасы
Ұлттық академиясының Хабарларында (Алматы, 2007) және А.Байтұрсынұлы
атындағы Тіл білімі институты жанындағы Лингвистикалық жұма атты ғылыми-
әдістемелік семинарда (2008, маусым) баяндамалар жасалды. Зерттеу жұмысы
бойынша республикалық ғылыми басылымдар мен жинақтарда 7 мақала жарияланды.

Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады

НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Жұмыстың кіріспесінде тақырыптың өзектілігі негізделіп, зерттеу
нысаны, мақсат-міндеттері, қолданылған әдіс-тәсілдер, жұмыстың ғылыми
жаңалығы мен нәтижелері, теориялық маңыздылығы мен практикалық құндылығы,
қорғауға ұсынылатын тұжырымдар жинақталып баяндалды. Әр тараудың соңында
және қорытындыда тұжырымдар беріледі.
Бірінші тарау Поэтонимдердің көркем мәтіндегі терминдік,
функционалдық сипаттамасы деп аталады.
Қазіргі қазақ тіл білімі өзінің дамуында жаңа бағытты басынан өткеріп
отыр. Тілді психолингвистикалық, когнитивтік тұрғыдан қарастыру арқылы
тілші ғалымдар тілдік бірліктердің антропоцентристік сипатын ашуға
мүмкіндік алды. Бұл орайда ономаст ғалым Б.Тілеубердиев Когнитивтік
лингвистика жалқы есімдерді зерттеуде жаңа бағыттарға жол ашады, бұл
дегеніміз бұған дейінгі этнолингвистикалық, дәстүрлі, жүйелі-құрылымдық,
лингвомәдениеттанымдық, әлеуметтік лингвистикалық парадигмаларды жоққа
шығармайды, қайта керісінше ономастикалық процестерді жаңа тұрғыдан көрсету
мен ұғынуға ұмтылыс жасайды (1.21). Осыған орай, біздің мақсатымыз қазақ
балалар әдебиетінің ономастикалық кеңістігіндегі жалқы есімдерді тану,
ондағы бала санасы арқылы дүниені тану мен қабылдаудың мәнін ашу болып
табылады.
1.1. Балалар әдебиетіндегі жалқы есімдердің қолданыс аясы.
Б.Соқпақбаев, М.Гумеров, М.Қабанбаев қазақ балалар әдебиетінде ерекше
қолтаңба қалдырған тұлғалар. Аталмыш жазушылардың шығармаларындағы
кейіпкерлер мен олардың лақап аттары, жер-су атауларының мәні ұлттық таным
мен болмысқа, психологиялық танымға негізделген. Балаларға арналған
әңгімелері мен повестерінде дүниені танудағы жас ерекшелік психологиясы мен
танымның когнитивтік санадағы көрінісі айрықша рең беріп тұрады. Мысалы:
Менің атым – Қожа шығармасының тілдік жүйесі Қожаның психологиялық
қабылдауы мен оның когнитивтік ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.