Мақал - мәтелдер, жұмбақ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Жұмбақ– адамның ой-өрісін, алғырлығын, білімін сынау мақсатында нақты бір
зат немесе құбылыс тұспалдап сипатталатын шағын әдеби жанр
Жұмбақ жанры дүние жүзі халықтары әдебиетінің көпшілігінде бар. Бұл
жанрға Аристотель “Жұмбақ – жақсы жымдасқан метафора” деп анықтама берген.
Жұмбақ әдебиеттің ежелгі үлгілерінде, ауыз әдебиетінде жиі кездесетіндіктен
оны ғылымда “фольклорлық жанр”, “халықтық поэзияның шағын түрі” деп санау
орын алған. Алайда, қазіргі заман әдебиеті өкілдерінің, әсіресе, балалар
әдебиеті авторларының шығарм-ғында Жұмбақтар топтамасы жиі кездеседі.
Сондықтан оны тек фольклорлық жанр аясында шектеуге болмайды.
Ғалымдар Жұмбақтың әуелгі тегі тыйым сөздермен және табумен төркіндес
деп есептейді. Бағзы дәуірлерде адамдар айналадағы өктем күштерден
сақтанғандықтан, өзара шартты сөздермен, астарлы тіркестермен тілдескен.
Жұмбақ кейінгі даму барысында табу мен тыйым сөздерден жіктеліп, бөлініп
шыққан. Қазақ Жұмбақтары ежелгі дәуірде туып, қазіргі кезеңге дейін ұзақ
даму жолынан өтті.
Жұмбақ қара сөз түрінде де, өлең түрінде де, ақындық айтыс түрінде де
кездеседі. Жұмбақ бейнелі суретпен айтылады. Мысалы, “Айдалада ақ отау,
аузы-мұрны жоқ отау” (жұмыртқа), “Отқа жанбас, суға батпас” (мұз). Заттың
сапасына (“Бауыздасаң, қан орнына су ағар” – қауын), қызмет-қимылына
(“Жанды сағат айқай салад” – есек) қарай құрылатын Жұмбақтар көп. Кейде
Жұмбақ тікелей ашық сұрау түрінде айтылады. Жұмбақ шешендік сөздермен де
(“Ағат деген немене? Сағат деген немене?”), мақал-мәтелдермен де (“Сырты
жылтырауық болғанмен, іші қалтырауық”) жанасымды.
Жұмбақтың композициялық құрылымы, әдетте, екі бөлікті болып келеді,
бірінші бөлікті Жұмбақтың байлауы, екінші бөлікті Жұмбақтың шешімі деп
атайды. Жұмбақта заттың түрі-түсі, көлемі, қасиетімен қатар, оның атқаратын
қызметі немесе қимыл-әрекеті де айтылады. Жұмбақ – таным құралы, сондықтан
бір құбылысты түрлендіре құбылту арқылы әр тарап, сан қырынан тануға
болады.
Мақал - мәтелдер - әр халықтың өз даму тарихында басынан кешкен алуан түрлі
оқиғалары, өзі аңғарған табиғат құбылыстары, қоғам мүшелерінің өзара қарым-
қатысы, мінез-құлқы, психологиясы жөніндегі жасаған қорытынды,
тұжырымдарының түйіні, өмір тәжірибесінен жинақталған философиялық ойлардың
ұтқыр да ұтымды, жатық та көркем көрінісі, фразеологиялық оралымдардың
еңделіп, сырланып, әбден қалыпқа түскен тұрақты түрлері. Ол бір ғана емес
ертеден бері қалыптасқан ой дәлдігімен, мазмұнының тереңдігімен
ерекшеленетін ауыз әдебиетінің бір түрі.Ол айналадағы сыры мол дүние туралы
білімнің сұрыпталған жиынтығы, халықтың өзінше шағын ауызша энциклопедиясы
ғана емес, ұстаздық, тәлімгерлік роль де атқарады, адам бойындағы барлық
жақсылықты асқақтатып, жамандықты жерлеп,бала тәрбиесінде ерекше орын
алатын халық даналығы.Мұндағы ақыл-кеңестер қысқа да нұсқа, әрі тұжырымды
болды.. Халық даналығы ата-анаға ұрпақ тәрбиесі жөнінде өзінен
бұрынғылардың моральдық-психологиялық, медециналық-гигиеналық, өнер-
сайыскерлік ой-пікірлерін де шоғырландырып, бүкіл халықтың тәлімдік
тәжірибесін мирасқа қалдырып отырды. Көшпеліліердің сонау ерте дәуірінен-ақ
бұларды көп біліп әрі оны ақылмен байыптай алатын адамды ерекше қастерлеуі
тегін емес. Ондай адам ата-баба даналығының көзіндей саналатын. Мақал-
мәтелдер белгілі бір шешіммен істің дұрыстығын анықтайтын логикалық
қызметтің эталоны тәрізді адамның ой-әрекеттерінде маңызды роль атқарып
отырады.
Абай мұрасы мақал, мәтелге айналған ақыл-нақылды өлең жолдарына бай.
Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей, Бақпен асқан патшадан
мимен асқан қара артық, Сақалын сатқан кәріден еңбегін сатқан бала
артық, Тамағы тоқтық, жүмысы жоқтық - аздырар адам баласын деген жолдар
осының дәлелі.
Жаңылтпаш — қазақ ауыз әдебиетінің шағын жанры. Жаңылпаш ойын-сауыққа
жиналған жұртты күлдіру; жас ұрпақтың тілін ұстартып, әр түрлі сөзді шапшаң
айтуға үйрету мақсатымен пайда болған. Жаңылпаштың сөздері адамды
жаңылдыратындай қиын, көбінесе, ұяң және қатаң дауыссыз дыбыстардан
құралады, қара сөз немесе өлең түрінде болады. Жаңылпаш ойын-сауықтарда ән
білмейтін, жатқа тақпақ айта алмайтын жастарға жаза ретінде де қолданылған.
Мұндай ұятты жағдайға қалмас үшін әр жас жігіт пен қыз ән-жыр үйренуге
талпынған. Қазіргі кезде Жаңылпаш жаңа мазмұнға ие болып, түрі мен мазмұны
жағынан молыға түсті. Жас ұрпақты достыққа, бірлікке, адамгершілікке, ізгі
қасиеттерге тәрбиелеудің маңызды құралына айналды. “Қамаштан көріп қалашты,
Қалашқа Жарас таласты, Бөлінсін десең қалаш тең, таласпа Жарас Қамашпен”
сияқты тәрбиелік мәні зор Жаңылпаштар бала бақшалар мен мектептерде жиі
қолданылады.
Жаңылтпаш ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.