Агрессиялық мінез – құлықтың феноменологиясы
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Жасөспірімнің агрессиялық мінез – құлқының негізгі мәселелерін зерттеу
теориясы
1.1 Агрессия және агрессиялы түсініктері, негізгі
теориялыққадамдары ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Жасөспірімдік шақтың психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... 18
1.3 Жасөспірім шақтағы агрессияның
спецификасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2 Агрессиялық мінез – құлықтың
феноменологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.1 Жасөспірім мінез – құлқындағы агрессияның себептері мен жою
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Жасөспірімнің агрессиялығының коррекциясы мен
профилактикасы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.3 Жасөспірімдердегі агрессиялық
тәртіп ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..38
3-тарау Тәжірибелік
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..57
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі. Қазіргі заманда болып жатқан әлеуметтік
кризистік процесстер адамдардың психологиясына кері әсер етеді, содан келіп
агрессия, ашу, қатыгездік және зорлық – зомбылық туындайды.
Агрессия мәселесі қазіргі заман технологиясының маңызды мәселелерінің
бірі.
Мемлекеттің ауыр экономикалық жағдайы біздің қоғамды ішкі араздықпен
қиындықтарға, адамгершіліксіз қадамдардың көптеген формалары және олардың
кең таралуына, қылмыскерлікке әкеліп отыр. Солардың ішінде прогрессиялық
жатсыну, үлкен алаңдатушылық, балалардың рухани азуы ғана емес, сонымен
қатар, олардың арсыздығы, мейірімсіздігі, агрессивтілігі ерекше үрей
тудырады.
Статистикаға сүйенсек, әртүрлі әлеуметтік және демографиялық топтардың
агрессиялық мінез – құлқы өсуде. Бұл ароцесс, баланың балалық шақтан
ересектікке өту шекарасы-жасөспірім шақта неғұрлым қатты көрінеді. Әсіресе
осы шақ жасөспірімдер үшін ауыр тиді.
Негізінен қоғамды алаңдатып отырған жасөспірімдердің агрессивтілігі,
педагогтардың, ата-аналардың, сонымен қатар, зерттеушілердің күшті ғылыми-
практикалық қызығушылығын тудырып отыр. Бірақ жастардың агрессиялық
әрекеттерін түсіндіру қадамдары, тек қана қоғамдық санада ғана емес,
сонымен қатар, кәсіби орталарда және көптеген теориялық концепцияларда
агрессия құбылысы, оны түсінуге және агрессивтілікті жоюға әсерін тигізу
мүмкіндігіне қарсы келетін түсінікке ие болатын, үлкен қиындық туғызады.
Толғандыратын жағдай асоциалды әрекеттерден (алкоголизм, норкомания,
қоғамдық тәртіптің бұзылуы, бандализм) көрінетін кәмелетке толмағандардың
мінез – құлықтарының белгілері. Үлкендерге қарасты шамданған және қар
көрсету әрекеттері күшеюде. Қатыгездік және агрессиялықтың шекті түрлері
көріне бастады. Жастар арасында қылмыскерлік тез өсті. Агрессиялық мінез –
құлықтың жаңа түрлері пайда болуда: жасөспірімдер әскери түрдегі саяси
экстремистер ұйымына, рэкеттерге, мафиялар және т.б қатарына қосылады.
Өткенмен салыстарғанда жасөспірімдердің арасындағы алауыздық пен
агрессиялық өршуде.
Агрессия – реакция, нәтижесінде басқа организм ауырсыну стимулдарын
алады. (Buss A.) [1]
Жасөспірімдер ортасының агрессиялық тенденциясы біздің қоғамымызда,
соңғы жылдары жастар қылмысы, әсіресе жасөспірімдер қылмыстары өскен,
әлеуметтік маңызды сұрақ болып тұр. Жасөспірімдердің қатыгездік сипаттамада
көрініс табатын топтық төбелестері жиілеуде. Сондықтан бұл мәселені біз
актуалдық деп санаймыз.
Экономика дестабилизациясы, өндірістің құлауы, мемлекеттегі өмір
дәрежесінің төмендеуі, құндылықтың ескі жүйесінің бүзылуы және стереотип,
тұлғаның қоғаммен қатынасын бақылау, - мұның бәрі Қазақстан халқына ауыр
тиеді, оның әлеуметтік өзін - өзі сезінуіне әсер етеді.
Жасөспірімдік кезең-адамның қалыптасыуындағы ең күрделі кезең. Әсіресе
осы жаста баланың мінез-құлқы және басқа да жеке басының негіздері
қалыптасады. Қалыптасу салдарынан, жасөспірімдер ересектерге жоғарғы
талаптарды қоя бастайды және онымен ересек адамдай теңдей қарым-қатынас
жасауын, өзінің құқығын кеңейтуді талап етеді. Ересек адамдар тарапынан
болатын түсінбеушілік реакциясына жасөспірімдерде көптеген назарлықтың,
бағынбаушылықтың, тыңдамаушылықтың түрлері көбеюі, бой ұсынбауы сияқты
жағымсыз әрекеттері ашық түрде көрінеді.
Р.Бэрон және Р.Ричардсон былай деді: біздің агрессиялық мінез-
құлқымызда, әлеуметтік ортадағы адамдармен олардың қатысуы әсер етеді. [2]
Кәмлетке толмағандардың өзгерістері және мінездемелік ерекшеліктерінің
түрлері психологтардың кәсіби қызығушылығын талай жылдан бері, жоғарғы
дәрежеде арттырып отыр. Бұған жасөспірімдердің мінез – құлқын зерттеуге
арналған көптеген еңбектер дәлел бола алады.
Ал психолог зерттеуші А.Ұ.Ескендірова Түрлі факторларға байланысты
жасөспірімдерде агрессивтіліктің пайда болуының психологиялық
ерекшеліктері атты зерттеуінде агрессивтіліктің пайда болуының
себептерінің бірі-отбасында да, мектепте де, араласатын ортасында да
ынтымақты қарым-қатынас орнатылмауынан жасөспірімдерге еріксіз күш
қолданып, жазалауынан деп түйіндейді.[3] Соңғы жылдар ішінде педогог пен
психологтар диогностика және жасөспірімдердің құқық бұзушылығы жайында
көптеген зерттеулер жүргізді. Бұған Абрамова Г.С., Беличева С.А., Бехтерев
В.М., Дубринова И.В., Знакова В.В., Ковалева А.Г., Кона И.С., Кондрашенко
В.Т., Личко А.Е., Платонова К.К., Андреева Г.М.,
Еникополов С.В., Колчина Л.П., Левитов Н.Д., Романин Е.В., Рощин С.Е.,
Румянцева Т.Г., Басс Д., Бандура З., Фрейд З., және т.б еңбектері
арналған.
Агрессия мәселесін зерттеумен сонымен қатар Қазақстандық Ақажанова
А.Т., Ескендірова А.Ұ., Жаманбалаева Ш.Е., Ахтаева Н.С. Әбдіғаппарова А.І.,
Бекбаева З.Н., Айгерім Қарамурзаева., және т.б. ғалымдар айналысқан.
Зерттеушілерге ортақ мәселе аспектілері: биологиялық және әлеуметтік
агрессия детерминанты, оны игеру мен бекітудің механизмі, агрессияның пайда
болуын анықтайтын шарттар, агрессиялық тәртіптің жыныстық және индивидуалды
ерекшеліктері, агрессияның алдын алу әдістері. Адам агрессиясына қатысты
сұрақтыр көптеген психологиялық ерттеулерде қамтылған. Қоғамдағы барлық
жоғарғы концентрацияның және бұл күрделі феноменнің бір мағыналы және
адекватты ғылыми анықтамасы жоқтығы, маңызды теориялық және тәжірибелік
тапсырма, қазіргі заманның актуалды мәселесі болып отыр.
Агрессия ерте балалық және жасөспірімдік шақта формалданады, дәл осы
кез профилактика және коррекция үшін тиімді. Осымен – ақ жасөспірім
агрессиясының актуалды тақырыбы түсіндіріледі.
Бірақ бұл жұмыстардың сараптамасы қолданыстағы профилактика тәжірибесі
жасөспірімдердің агрессиялық мінез – құлықтары жайлы ескертпейтін
мәселелерді толықтай шешпейтінін көрсетеді.
Жасөспірімдердің агрессивті мінез-құлқының мәселесі ұзақ зерттеуді
талап етеді, сондықтан осы мәселені өзіміздің пәніміз ретінде аламыз.
Солардың ішінде прогрессиялық жатсыну, үлкен алаңдатушылық, балалардың
рухани азуы ғана емес, сонымен қатар, олардың арсыздығы, мейірімсіздігі,
агрессивтілігі ерекше үрей тудырады.
Зерттеудің мақсаты: жасөспірімдердің агрессиялығының себептері және
оның ескерту әдістерін ұсыну болып табылады.
Зерттеудің міндеттері:
1. Теориялық зерттеу негізінде негізгі ерекшеліктерді ашу
2. Жасөспірімдердің агрессивтілігінің пайда болуын зерттеу процесінде
агрессивті тәртібінің психологиялық ерекшеліктерін ашу
Зерттеу пәні: балалардың жасөспірімдік шақтағы агрессиялық тәртібінің
психологиялық ерекшеліктері.
Зерттеу объектісі: Талдықорған қаласының №11 орта мектебінің 6-8 сынып
оқушылары.
Тапсырмалар:
1. Жасөспірім кезеніне ортақ мінездеме беру, жасөспірімдердің мінез –
құлықтарының ерекшеліктерін сипаттау;
2. Агрессия түсінігіне анықтама беру;
3. Жасөспірім кезеңіндегі агрессиялық мінез – құлықтың себептерін
қарастыру;
4. Жасөспірімдердің агрессивті мінез – құлқының профилактика өлшемің
зерттеу;
5. Мінез – құлықтағы агрессия дәрежесін Басс-Дарки әдісімен зерттеу;
6. Зерттелген әдістемені тәжірибеде қолдану.
Зерттеу әдістері: Осы берілген мәселені зерттеу кезінде әртүрлі
әдістерді қолдандық - ғылыми-әдістемелік әдебиетті оқу, бақылау, агрессия
дәрежесін анықтайтын Басс-Дарки әдістемесі.
1 Жасөспірімнің агрессиялық мінез-құлқының негізгі мәселелерін зерттеу
теориясы
1.1 Агрессия және агрессиялы түсініктері, негізгі теориялық қадамдары.
Психологияда агрессия түсінігі артүрлі түсіндіріледі. Агрессияны
зерттеген көптеген авторлар оған жағымсыз баға беруге тырысады. Бірақ
агрессияға позитивті зерттеушілер көзқарастар да бар.
Жасөспірімдер ортасында агрессиялық беталыстың өсуі, соңғы жылдары
жастардың қылмыс істеуі күр өсіп кетуі, әсіресе, жасөспірімдердің қылмыс
істеуі көбейіп кеткен біздің қоғамның өткір әлеуметтік мәселелерінің
көрінісі болып табылады. Тұлғаларға қарсы, артынан ауыр дене жарақаттарын
қалдыратын қылмыстар санының фактісі алаңдатып отыр. Аяусыз сипатқа ие
болған жасөспірімдердің топпен төбелесуі жағдайлары жиілеп кетті.
Бұл жағдайларда, жасөспірім жастағы балалардың агрессивті тәртібі
мәселесінің анализі (талдауы) белсенді болып табылады. Мәселе, біздің
елімізде, сонымен қатар, шет елдерде көптеген психологиялық жұмыстардың
негізі болып табылады.
Агрессия (агрессиялар) әрқашан антигуманизм, күштеу, дөрекі күшке
табыну бірден теріс бағаланады. Сонымен қатар, агрессиялық әрекеттерді
жігерлі шабуылшылар ретінде айтатын және оларға өң баға беретін жағдайлары
да бар. Бұл әдетте, егерде спорттық жарыстар кезінде болады: командада
спорттық ашу немесе агрессивтіліктің жоқтығы, маңызды кемшілік ретінде
бағаланады.
Бірақ, оның агрессия мамандықтың тар шеңберінде орын алатын ерекше
жағдай болып табылады.
Негізінен агрессия зиянды тәртіп ретінде түсіндіріледі. Сонымен бірге
агрессия түсінігінде формасы және нәтижелері бойынша әртүрлі тәртіп
көріністері – қатыгез қалжыңдар, өсектер, қастық ойлардан бастап бандитизм
мен өлтірушілікке дейінгі тәртіптің диструктивті формалары.
Жасөспірімдік шақта, бұзақылық, төбелескіштік, ашуланшақтық,
қатыгездік терминдерінде анықталатын күштеу тәртібінің формалары жиі
кездеседі.
Бихевиористік ұстанымды ұстанатын психологтар, әдетте, агрессиялық
тәртіп туралы ашық, сыртқа көрсететін әрекеттер ретінде айтады. Бұл
әрекеттер өте белсенді, бастамашыл және объектіге (адамға, кейбір
жағдайларда жансыз заттарға да) әрқашан қандайда бір зиян әкелетін
әрекеттер.
Агрессиялық әрекеттер формасы және тигізетін зиянына қарай әртүрлі
болып келеді. Агрессиялық тәртіп дөрекі, қорлаушы немесе кекесін сөздерде
жиі көрініс табады.
Негізгі психологиялық теорияларға және агрессия концепциясына сай
агрессияның негізгі анықтамаларын ерекшелеп көрсетейік:
Агрессия арқылы өзін - өзі бекітуге ұмтылған қатты белсенділік
жасырылған. (Bender L.)
Агрессия арқылы өшпенділік, шабуыл, бұзу, қирату, яғни басқа адамға
және объектіге зиян келтіретін әрекеттер актісі білінеді. Адам агрессиясы
жеке тұлғаға немесе қоғамға жапа шектіруді сипаттайтын реакция. (Delgado
H.)
Агрессия – реакция, нәтижесінде басқа организм ауырсыну стимулдарын алады.
(Buss A.)
Агрессия – физикалық әрекет немесе басқа біреудің азаттығын,
генетикалық қабілетін азайтатын басқа біреуден келген қорқыту. (Uilson)
Агрессия – жағымсыз, қатал, айналаға жамандық әкелетін тәртіп.
Осы анықтамаларды шартты түрде екі үлкен топқа бөлуге болады:
1. Нормалар мен ережелерді бұзуға арналған, ауырту мен қайғырту
сезімін әкелетін себебі бар әрекет. Бұл жоспарда алдын ала ойластырылған
агрессия-зиян немесе қастандықты әдейі ұйымдастыру әрекеті және құралдық
агрессия бөліп көрсетіледі. Құралдық агрессия адам өзіне агрессиялық түрде
әрекет етуді мақсат қылып қоймайды, бірақ солай жасау керек болды немесе
солай болып қалды. Бұл жағдайда себеп болады бірақ алдын ала
ойластырылған емес.
2. Агрессия өшпенділік және қирату актісі тәріздес. Р. Бэрон және
Д.Ричардсон мынадай анықтама береді: агрессия-басқа тірі жанға
қасақана зиан келтіру немесе қорлау тәіздес тәртіптің кез-келген формасы.
Осы авторлардың көзқарасы бойынша:
• Жәбірленушіге алдын ала ойластырылған қастандық жасауды
ойластыратын агрессия;
• Агрессия ретінде тек қана тәртіп қарастырылмайды;
• Жәбір көруші өзіне деген мұндай бағытталған қорлаулардан қашу
керек;
Р. Бэрон және Д. Ричардсон өздерінің алғашқы еңбектерінде агрессия-ол
мынандай төрт негізгі детерминанты бөледі: әлеуметтік, сыртқы, жеке және
биологиялық деген.[4]
Әлеуметтік детерминант мәнісі мынада, яғни агрессияның өзі әлеуметтік
вакумда пайда болмайды. Р.Бэрон және Р.Ричардсон былай деді: біздің
агрессиялық мінез-құлқымызда, әлеуметтік ортадағы адамдармен олардың
қатысуы әсер етеді. Агрессияны әлеуметтік тұрғыда түсіндірудің (Р.Бэрон
және Д.Ричардсон) ішінде жетекші орынды фрустрация ұғымы алады, яғни
мақсатқа бағытталған мінез-құлықтың бұзылуы, физикалық және вербальды
өлшуде, агрессия объектісінің сипатынан (жыныс, нәсіліне) және қоршаған
орта тарапынан, араңдатушылықтан болады.
Агрессияны тек басқа адамдардың сөзі мен ісі тудырып қана қоймай, ол
агрессияның шынайлылығын, мүмкіндігін арттыратын ортаның ерекше әрекет
салдарынан немесе сондағы болған жағдайларға байланысты болуы мүмкін. Бұл
жағдайлар мыналар: ортада қолайсыздықты тудыратын физикалық параметрлер,
жағымсыз жағдайлар-ыстық, шу, лас, ауа, және ішімдіктен әуестенуден,
сонымен бірге массалық жаңалықтардың әсер етуі, соның ішінде: кино және
телевизия.
Агрессияның пайда болуындағы тұлғалық, әлеуметтік жағдайларға
байланысты маңызды пікірталастардың жалғасуына қарамастан, жасөспірімдік
жастағы агрессияның индивидуалдық себептерінің рөлі зор. Сондықтан да, дәл
осы агрессияның дамуы мен пайда болуында индивидуалды тұлғалық аспектісіне
дұрыс тоқталып өту керек.
Көбнесе агрессияға сипаттама бергенде екі ұғымды қолданады.
Агрессиялық мінез-құлық (агрессиялық мінез-құлық формалары) және
агрессивтілік. Осылайша, аталған бұл екі феноменді агрессивтілік тұлғаның
қасиеті ретінде, ал агрессиялық мінез-құлықты мақсатқа бағытталған әрекет
ретінде көреміз. Дегенмен де кез-келген мінез-құлық-бұл әрқашанда нақты
адамның мінез-құлқы және ол тек болған жағдаймен немесе өзара әрекет еткен
адамдардың анықталып қоймай оның индивидуалдық ерекшеліктерімен де
анықталады.
Агрессивтілік-тұлғаның орнықты, тұрақты сапасы деген көзқарас бойынша
– бұл агрессивтілік бар және агрессиялық мінез-құлық мүмкіндіктері деген
түсінік. Тәртіпті жасөспірімдердің агрессиялық мінез-құлық параметрлері
белгілі факторға кіріп, олар акцентуациялық мінез типтерімен байланысты,
яғни олар тұлғаның қасиетімен, сондай-ақ сана-сезім параметрімен байланысты
емес.
Ал девиантты жасөспірімдер тобында мұндай көрсеткіштер төмен.
Агрессивтіліктің табиғатына келсек, онда оның бастауы нейродинамикалық және
психодинамикалық сапалар деңгейінде және темпераментке немесе
акцентуациялық мінездің кейбір түрлеріне сәйкес келеді. Оларға мыналарды
қатыстыруға болады: эмоционалдық сезімді және ашушаңдық, мазасыздық
деңгейі, дұшпандық кешеніне жататын кейбір эмоциялар-кек, жек көру және
әшкерлеу, сондай-ақ қорқыныш сезімі. Осындай жағдайларға байланысты және
адамдық құрылымдық деңгейде нейродинамикалық және психодинамикалық салдары
айрықша болғандықтан осы қасиеттің көрінуі жасөспірімдерде жоғары.
Жоғары болатын себебі-агрессивтіліктің өзін спонтанды көрсетеді,
еріксіз болады, өйткені ол бақылау механизімінен өзін-өзі бақылаудың
болмауынан. Міне, сондықтан да жасөспірімділік кезең, бұл агрессивтіліктің
айрықша көріну кезеңі және агрессиялық мінез-құлықтың да болуы. Көптеген
айтылған мәліметтерге сүйене отырып, осы мәселеде мынандай үш негізгі
факторды айтуға болады. Бұл агрессиялық мінез-құлық формасының қалыптасуына
байланысты.
Отбасы агрессиялық мінез-құлықтың факторы ретінде. Р.Бэрон мен
Д.Ричардсон көрсеткендей, отбасы-бір уақытта агрессиялық мінез-құлық
моделімен, олардың тұрақтануын көрсетуі мүмкін дәл осы отбасында әрбір
бала өзінің әлеуметтену кезеңінен өтеді және осы жерде ол агрессиялық мінез-
құлықтың түрін меңгеруі мүмкін.
• Біріншіден, бұл отбасылық өзара қатынасының сипаты. Олар
күнделікті ұрыс-керіс және төбелес, ата-ана арасындағы келіспеушілік
олардың арасындағы күнделікті жауласу, дұшпандылық.
• Екіншіден, отбасында басшылық ету стилі. Яғни бұл жазалаумен
байланысты, қатал жазалау, балаларына бақылау жасамау агрессиялық мінез-
құлыққа әкеледі.
Осындай жағдайлардың нәтижесінде ата-аналардың тәрбиелеу әсері
жойыла бастайды және көп жазалау, балалардың іштен тынуына әкеледі.
• Үшіншіден, құрбылармен қарым-қатынасы әсер етеді. Агрессиялық
мінез-құлықтың өзінің қоршаған құрбы-құрдастарының ортасына байланысты.
Жалпы зерттеу жұмыстарына сүйене отырып, мыналарды айтып өтуге болады:
Жасөспірімдер мен ата-аналар арасындағы қарым-қатынастарға байланысты,
агрессивті жасөспірімдер-әсіресе, ұл балаларда құрбыларымен салыстырғанда
олар мынаны көрсетеді, яғни жіберген, жасаған қателіктеріне деген олардың
кінәлі сезімі өте төмен. Тек жазалау кезінде қорғаныш сезімімен
басқарылады, яғни олардың бұл себебі ішкі емес сыртқы шектеулерге
байланысты.
Олар өздерінің осындай мінезін тура және тікелей көрсетеді. Әсіресе,
үйден, отбасынан тыс уақытта олар басшылық етумен бірге қарсылықтарды
көрсетеді және құрбыларына деген жақсы қатынасы төмендейді. Кейде олар
өздерінің ата-аналарынан да алшақтап кетеді. Бірақ, көп жағдайда аналарына
деген сүйіспеншілікті сезінеді және өзін онымен теңестіргісі келмейді. Олар
қоршағандарға онша сенімділік танытпайды.
Сондай-ақ осы жасөспірімдік жаста агрессивтіліктің пайда болуы жыныс
рөлінің теңесуі және әдеткі жағдай ерекшелігімен байланысты. Егер
жанұяда, әке болмаса, әкеге тән қасиеттері, белгілер өте жәй пайда болады,
сондықтан ұл балалар өте агрессивті және тәуелді болады.
Сонымен бірге фрустрация және сәтсіздіктер балаларда және қыздарда
түрлі реакцияларды тудырады: біріншілері төбелессе, екіншілері
шаңқылдасады. Жасқа сай, кейіннен агрессияның болуы ұлдарда жоғарлап,
қыздарда азаяды.
Сонымен бірге Р.Уолтерс және А.Бондураның тұжырымдауынша, агрессивті
жасөспірімдердің әкелеріне деген қарым-қатынасы эмоциялық сипатта емес
осындай жағдайдың нәтижесінде жасөспірімдердің мазасыздану деңгейі күшейіп,
олардың құрбыларына деген қатынасы әлсірей бастайды. [5]
Тәртіптік қадамның басқа да белгілі өкілі А. Бандура (Bandura A.,
1961) болып табылады. Ол агрессияның пайда болуы үшін тұлға
фрустрацияланған және көңіл талмаушылық сезімін басынан өткеру жеткіліксіз
деп ұйғарады. [6] Субьект үйрену және еліктеу үшін қандай да бір
агрессивті болуы керек. Модель бір уақытта арнайы (агрессивті) әрекеттерге
дайындық және агрессивті тәртіптің субьектісі болып табылады.
Жазалау агрессияны басуға және сол сияқты оның себепшісі ретінде
агрессилық әрекеттердің формалардың меңгеруін қосып дәлелдейді. Мысалы, ата-
аналары физикалық күште қолданғанда агрессивті ұлдар тәрбиеленгені
көрсетілген. Онымен қоса, ата-аналары жиі соққыға ұшырататын, әсіресе
әкелері соққан ұлдар үйде өздерін тыныш ұстайды, бірақ бөгде адамдарға,
әсіресе құрдастарына, басқа жағдайда тәрбиеленген жлдастарына көбірек
агрессивтілік көрсетеді.
Сондықтан да бірқатар зерттеушілер жазалауды, балаларға үлкендерге
берілетін агрессивті тәртіп модель деп есептейді.
Осындай бақылаулар кейбір психологтарда, жазалау келессі жағдайда,
яғни жазалаушы жазаланушыға позитивті қарым-қатынасы және жазалаушының
нормалары жазаланушының қабылданғанда нәтижелі болуы мүмкін деген ойға
әкеледі.
Қазіргі уақытта агрессия туралы көрініс, зиян келтіретін, адамдардың
жанын ауыртып және қайғы әкелумен қатар өмір сүретін ереже және нормаларды
бұзатын сыртқы негізделген әрекеттер ретінде түсіндіріледі. Агрессияны
құрал-саймандық және қасақан деп бөлу бұл жоспарды көңіл бөлуге лайық болып
табылады. Адам агрессивті әрекет ету мақсатын етіп қоймаған жағдайда,
осылай істеуге тура келді немесе субъективтілік еспен осылай әрекет ету
қажет болды деген агрессия құрал-саймандық деп аталады.
Кейбір психологтар, мысалы Лазарус (Lazarusr, 1963), агрессияның
негізгі қоздырушысы қауіп-қатер деп есептейді, қауіп-қатер стресс шақырады,
ол агрессия стреске реакция болып табылады деп есептейді.[6] Кез-келген
қауіп-қатер агрессиялық күйде шақырады, ол басқа жағынан агрессия ылғи да
қауіп-қатермен ұшыраспайды. Агрессия қауіп-қатерімен шақырылған кезде бұл
қауіп – қатердің дұрыс түсінігі, оның объектілігі анализі және бағасы –
агрессиялық күйдің біршама маңызды танымдық элементтері. Осы түсініктен
берілген күйдің пайда болуы, оның формасы және күші тәуелді болады. Қауіп-
қатерді асыра бағалау күрес құралы және өзінің әлсіздігін түсіну ретінде
агрессиядан бас тартуға шақыра алады.
Э.Фромм бойынша агрессияда кез-келген басқа адамға, адам топтарына
немесе хайуанаттарға, сондай-ақ жаны жоқ объектілерге қасақан істелген
зәбір іс-әрекетті түсіну керек.
Э.Фромм агрессияның екі түрін көрсетті:қауіпсіз және қауіпті.
Қауіпсіз кезеңінде өзін-өзі қорғану сипатында ұстайды да агрессиясы
мен қауіптенуі өз-өзінен жоғалып кетеді. Қауіпті кезеңінде өз-өзіне қауіп
пен спонтандық мінез туғызады.
Р.С. Немов агрессия өшпенділік ретінде түсіндіріледі-адамның басқа
адамға қарасы оған жамандық жасауға ұмтылуы-деген тұжырымдама жасаған.[7]
А.Адлер агрессия баланың өзінің төмен бағалауынан туады-деп
дәлелдеген.[8] Яғни, баланың біреуге тәуелді болуы, дәрменсіз болу, ата-
анаға арқа сүйеуінен, үлкендердің көп қорғаштауынан бала өзін толыққанды
сезінбейді,-дейді. Кәмелеттік жасқа толмаған балада өзіне сенімсіздік пен
өзімен-өзі болу, өзінің бағынатын адамының жағдайы, жанұядағы күшті адаммен
қарым-қатынасына күйзелгеннен ауруға ұшырайды. Агрессияда қорқыныштар жатыр
деп психоаналитиктер айтқан.
К.Бютнер кішкентай балалардың агрессиясының екі түрлі себебін
анықтаған. Біріншіден, бұл қорқыныш жарақаттану, өкпелеу, шабуыл жасау.
Екіншіден, өкпелеу немесе жынын жаралау не болмаса өз-өзіне шабуыл жасау.
Әдетте агрессия салдарынан тірі объектілерде қорқыныш, үрей, қысылу
қуады. Агрессия жаман қалжыңдар, өсек, тіптен кісі өлтіру, өз-өзін өлтіруге
дейін және т.б. баратын қиялдағы қастық ойдан шығарылған түрлі қиянатты
әрекеттер. Агрессиялық әрекеттер қандай да бір мақсатқа жету тәсілі
(инструменталдық агрессия), психикалық керуде босату амалы, сана астында
тұншыққан қажеттілікті қанағаттандыру жолы. Өзін-өзі жүзеге асыру және өз-
өзін бекіту түрі ретінде көрініс табады.
Агрессиялық күйдің эмоцияналдық құраушысы да маңызды. Бұл жерде
дәлінен бұрын ашу ерекшеленеді.
Бірақ агрессия әрдайым ашумен шақырылмайды және әрбір ашу агрессияға
алып келмейді. Фрустрация кезінде, мақсатқа барар жолда тұрған тосқауылды
алудың ешқандай мүмкіндігі болмаған жағдайда әлсіз ашу болады. Кейде
жасөспірімдер үлкендермен арақатынастағы ашуды осылай өткереді, бірақ бұл
агрессияның ашуы әдетте ауызша формада шығарылмайды.
Агрессияның эмоционалды жағы ашумен аяқталмайды. Бұл күйге
мейірімсіздікті, ызаны, кекшілдікті, ал кейбір жағдайларда өзінің күшіне
сену, сенімділікті бастан өткеру ерекше рең береді. Агрессор потологиялық
көрінісі садизм болып табылатын қуанышты, жағымды сезімді бастан өткеретін
жағдайлар да болады.
Агрессияның екіндік жағы сияқты компоненті де маңызды мәнге ие болады.
Сонымен бірге, агрессиялық әрекеттің еркіндіктің барлық формаларды
қасиеттері бар: мақсатқа талпынушылық, тапқырлық, табандылық, кейбір
жаңдайларда ынталанушылық және батылдық. Агрессиялық күй күресте жиі пайда
болады және дамиды, ол барлық күрес жоғарыда аталған еркіндік қасиеттерді
талап етеді.
Агрессияны зерттеуге негізгі теориялық қадамда келессідей болуы
мүмкін: а) этологиялық, б) психоаналитикалық, в) фрустрациялық және де д)
бихевиористік. Әрине, агрессияның көптеген эмпирикалық зерттеулерде осылай
болуы дұрыс болады, берілген мәселеге әртүрлі қадамдардың әсері байқалады.
Агрессия және агрессивтілік түсініктеріне этологиялық және
психоаналитикалық қадамдарды қарастыра отырып, оларда көрінетін туа біткен
инстинк ретінде агрессивтіліктің биологизаториялық түсінігі пайда болды.
Агрессияның инстинктивтік теориясының негізін қалаушы З.Фрейд болып
табылады. Ол агресиялық мінез-құлық өз табиғаты бойынша инстинктік және
шарасыз болады деп есептеген.[9] Адам бойында анағұрлым екі күшті инстинк
болады: сексуалдық (либидо) және өлімге еліктіру (танатос). Бірінші
түрінің күш-қуаты өмірді қайта жандандыруға, сақтауға және өзін-өзі
бекітуге бағытталынған. Ал екінші түрінің күш-қуаты өмірді талқандауға және
тоқтатуға бағытталған. Ол адамның барлық іс-әрекеті осы инстинктердің
күрделі өзара байланысының нәтижесі болып табылады және олардың арасында
үнемі қысым болып тұрады деген. Өмірді сақтап қалу (эрос) мен оны бұзудың
(танатос) арасында өткір қарама-қайшылық болғандықтан, басқа механизмдер
танатос күш-қуатын Мен бағытында кері қарай жұмсау мақсатының қызметін
атқарады, ал егер танатос күш-қуаты кері жұмсалмаса, бұл жеке тұлғаның
бұзылуына алып келеді. Осылайша танатос жанама түрде агрессияның сыртқа
шығып, басқа адамдарға бағытталғандығына жағдай жасайды.
Этологтар адамның агрессивті тәртібін спонтанды тума реакция ретінде
қарастырады. Бұл көзқарас К. Лоренц еңбектерінде көрініс тапты, ол былай
деп жазады: адамдардағы агрессияның ішкі түрі басқа да жоғарғы омыртқалы
жануарлардағы сияқты өздігінен инстингті ұмытылуды көрсетеді Лоренцтің
пікірінше адамның агрессивтілік табиғаты өзін өлтіруге тиым салатын
механизм сияқты инстинкт. Лоренц адам тәртібін реттеу мүмкіндігі бар деп
ұйғарады және адамдарды тәрбиелеуге, өз болашақтары үшін моральдық
жауапкершелікті күшейтуге үміт артады, басқа зерттеушілер адамның агрессия
табиғатының инстинктілігінің қолдап ғана қоймай, сонымен қатар, адамдар
қанша қаласа да өзінің агрессивтілігін көрінісіне бақылау жасауға шамасы
жетпейді деп ұйғарады
К.Лоренц агрессияның бастауын ең алдымен адамдарда және кез-келген
тірі жанда кездесетін өмір сүру үшін күресу инстинкінен алады. Ол
агрессияның бастауын өмір үшін күрес инстинкінен алып, агрессиялық күш-қуат
адам ағзасында тоқтаусыз жинақталып, уақыт өткен сайын қорланып, жиналып
отырады,-дейді. Осылайша, агрессиялық әрекеттерді ашық күшейтудің біріккен
қызметі болып табылады. Адам бойында жиналған агрессия адам күш-қуатының
көлемі деп есептейді.
Агрессияны әлсіретуге әртүрлі жолдармен жетуге болады. Сүйіспеншілік
пен достық қатынас ашық түрдегі агрессиямен еш сәйкес келмейді, сондықтан
оның көрінуін тежейді.
З.Фрейд пен К.Лоренцтің теорияларының ұқсастығы: агрессия туа біткен
және агрессиялық көріністерді түгел жою мүмкін емес деген қорытындыға алып
келеді.
Д.Доллардтың фрустрациялық теориясы З.Фрейд пен К.Лоренцтың
теорияларына қарама-қарсы келеді. Д.Доллард агрессиялық мінез-
құлықтыэволюциялық үрдісте қарастырмайды. Оның көзқарасы бойынша, агрессия-
адам ағзасында автоматты түрде туындайтын еліктеу емес, фрустрациялық жауап
қайтару: қажеттіліктерін қанағаттандыруға деген жолдағы кедергілерді жеңу,
эмоционалдық тепе-теңдік пен ләззатқа жету әрекеттері.
Көптеген зерттеушілер Фрустрацияланатын жағдайдан шығудан мүмкіндігі
ретінде қарастыра бастады. Онымен қоса кейбір ғалымдар, фрустрация кезінде
жеке тұлға қорғаныс реакцияларының бүтін бір комплексімен әрекет етеді
деген қорытындыға келеді. Олардың бірі бастауыш және құрылымдаушы рөл
атқарады.
Зинченко баспасының Психологиялық сөздігі келесі анықтамаларды
ұсынады:
Агрессия – қоғамдағы адамдардың ережелері мен нормаларына қарама – қайшылық
ететін, объектілерге зардап әкелетін (жанды және жансыз), адамдарға жапа
шектіретін немесе оларда психологиялық қолайсыздықты шақыратын (уайымдау,
қорқу) мотиві бар деструктивті мінез – құлық
Агрессия әртүрлі көріністе болады.
Агрессияның екі типтегі көрінісі болады:
• Бүтіндік агрессия
• Құралдық агрессия
Біріншісі ертерек ойластырылған акт ретінде іске асатын агрессия, оның
мақсаты – объектіге зардап немесе зиян тигізу. Екіншісі агрессиялық акт
болып табылмайтын, кейбір әрекеттердің нәтижесі.
Адамдарда агрессияның пайда болуы әртүрлі және шексіз көп, осы
тәріздес мінез – құлықты Басс ұсынған концептуальді шектеумен (рамка) шек
қоюға болады. оның ойынша агрессиялық іс әрекетті үш негізгі шкалаға сүйене
отырып сипаттауға болады: физикалық – ауызша. Белсенді – белсенді емес және
түзу – түзу емес. Олардың комбинациясы сегіз мүмкін категорияны береді,
оларға көптеген агрессиялық әрекеттер жатады. Мысалы, мынадай әрекеттер,
ату, суық қарумен ұру немесе соғу, ол кезде бір адам келесі адамнан
физикалық, белсенді және түзу ретінде классификацияланған зардап көреді.
Кесте № 1
Агрессия түрі Мысалдар
Физикалық – белсенді – түзу Басқа адамды суық қарумен ұру, ату
Физикалық – белсенді – түзу емес немесе соғу
Шағын қақпан құру; дұшпанды құрту үшін
Физикалық – белсенді емес – түзу жалдамалы адам өлтіргішпен ауыз
байласу
Басқа адамның мақсатына физикалық
тұрғыдан жетпеуіне тырысу немесе
Физикалық – белсенді емес– түзу емес ойындағы қызметпен айналасуына кедергі
болу (мысалы, орнында отырған
демонстрация).
Ауызша – белсенді – түзу Орындауға тиіс тапсырмалардан бас
тарту (мысалы, орнында отырған
Ауызша – белсенді – түзу емес демонстрация кезінде территорияны
Ауызша – белсенді емес – түзу босату).
Басқа адамды сөз арқылы қорлау немесе
Ауызша – белсенді емес – түзу емес төмендету.
Басқа адам жайында өсек тарату
Басқа адаммен сөйлеспеу, сұрақтарына
жауап қайтармау және т.б
Ауызша анықтама, түсініктеме беруден
бас тарту (себепсіз басқа адамды
жазғырғандарға қарсы ештене айтпау)
Ертерек шыққан және танымал агрессияға қатысы бар теориялық жағдайы, -
берілген мінез – құлық өз табиғы қалпында сезімтал. Агрессияның пайда болу
себебі адамдар осындай әрекеттерге қатысты алдын ала программаланып
қойылған.
Қазақстандық ғалым А.Т.Ақажанованың көп жылдық зерттеуінде кәмелеттік
жасқа толмаған жасөспірімдердің қатыгездік және агрессивтік мінез-
құлықтарының қалыптасуы мен олардың көрініс беруіндегі түрткі болатын
негізгі факторларды атап көрсетеді: эмпатияның жоқтығымен, өзін-өзі
бағалаудың төмендігінен, отбасында жағымды ахуалдың болмауынан, өмірде
кездескен сәтсіздіктерден уақытша болса да құтыламын деген жаңсақ оймен
ішкілікке түсуінен, үйден қашудан, үлкендердің бақылауынан тыс қалған
немесе ата-ананың шектен тыс өбектеуінен және т.б. жайттардан
қалыптасатынын айтады.
Зерттеуші ғалым А.Т.Ақажанованың көп жылдық еңбегінде эмпатияның
жоқтығы, яғни басқа адамның көңіл-күйін, жағдайын, ішкі жан дүниесін
түсінбеу агрессивтілікке алып келеді-деген. [10] Кең мағынада эмпатия
түсінігі сәкестендіру ретінде қарастырылады, яғни өзін басқалардың орнына
қою арқылы қандай да бір белгілеріне сәйкестендіруі. Жасөспірімнің
қатыгездігі мен агрессивтілігі өзін-өзі сыйлаудың төмендігінен және
отбасында әке мен шешенің алауыздығынан, бала тәрбиесінде екеуінің бір ойды
құптауы (мысалы, әкесі баласына теледидар көруге рұқсат бермесе, ал
керісінше шешесі рұқсат етпейді), өмірде кездескен сәтсіздіктерді (әкесіз
өсу, ішімдікке салыну, оқуға қабілетсіздігінен, акцентуация типтерінің
жоғары болуы және т.б.) деп қалыптасады.
Агрессивтілікті тұлғаның дамуы үрдісінде әртүрлі тітіркендіргіштерге
агрессивті жауап беруден тұратын әулеттік үйретулер негізінде игеріліп,
бекітілген тұлғалық сипаттама негізінде анықтауға болады.
Агрессивтіліктің көрсеткішіне нақты болған немесе қиялынан көрініс
беретін агрессивтілік редакциялардың саны жатады.
Жоғары агрессивтілік бар адамдар әртүрлі жағдайларда өздерінің осындай
әрекеттерін көпшілік адамдарға және әртүрлі әлеуметтік объектілерге қарсы
қолданылады. Агрессия күрделі (фрустрация) жағдайларындағы мәселелерді
шешуде агрессивтілік әрекеттерді тудыратын адекватты немесе жағдаяттарда
қысымды және қиындықты жеңуге қолданылатын мәселелерді шешуді көп тараған
түрі болып табылады.
Ал психолог зерттеуші А.Ұ.Ескендірова Түрлі факторларға байланысты
жасөспірімдерде агрессивтіліктің пайда болуының психологиялық
ерекшеліктері атты зерттеуінде агрессивтіліктің пайда болуының
себептерінің бірі-отбасында да, мектепте де, араласатын ортасында да
ынтымақты қарым-қатынас орнатылмауынан жасөспірімдерге еріксіз күш
қолданып, жазалауынан деп түйіндейді. А.Ұ.Ескендірова агрессивтіліктің
пайда болуының ара қатынастары ынтымақтастық тәжірибенің және орынсыз жерде
күш қолданбау тәртібінің ерекшеліктерін ескеретін тәрбие бойынша
жасөспірімдерге психологиялық көмек көрсету қажет,-дейді.
Ал П.В.Ганнушкин агрессияның көрінуі мынандай параметрлерімен
анықталатындығын айтты:
• агрессияның пайда болуының жиілігі және жеңілдігі;
• агрессия туындайтын ситуацияның адекватты емес дәрежесі;
• агрессияға екпін жасау;
• агрессиялық әрекеттердің асқыну дәрежесі;
Агрессия жеңіл ситуацияда вербалды формада, ал ауыр ситуацияда тәндік,
ауто және гетеро агрессиялық түрінде көрінеді.
Агрессивті мінез-құлық қазіргі психология ғылымының маңызды мәселесі
болып табылады.
Агрессия ұғымының мазмұнына байланысты негізгі көзқарастарды талдау
агрессияны адамның қоғамдағы өмір сүру құқықтары мен ережелеріне қайшы
келетін, шабуыл жасау объектісіне кесірін тигізетін, оларға тәндік нұқсан
келтіретін немесе оларда психикалық ыңғайсыздықтарды (уайымдар, күйзеліс
күй, қорқыныш және т.б.) тудыратын түрткі-зиян тигізуші мінез ретінде
түсінуге себеп болды.
Агрессивті әрекеттер төмендегідей көрініс береді:
1. маңызды мақсатқа жету құралы;
2. психикалық қуат алу жолы;
3. өзін-өзі іске асыру және өзін мойындату қажеттілігін қанағаттандыру;
Агрессия күрделі және қиын жағдайларда (фрустрация) пайда болып,
психикалық күйзеліс тудыратын мәселені шешудің жиі қолданылатын әдісі болып
табылады.
Қиындықтарды жоюдың агрессиялы жолы мақсатқа бағытталған әрекеттік
актілер, сонымен қатар символдық әрекеттір болуы мүмкін. Қиындықтарды жою
мен күйзелісті төмендетуге бағытталған агрессиялы әрекеттер басқа түскен
жағдайға әрдайым сәйкес бола бермейді.
Көптеген авторлар өз зерттеулерінде агрессия мен агрессивтілікке
әртүрлі анықтама береді: өзінің жерін қорғау үшін адамның туа біткен
реакциясы (Лоренц, Арни), басшылық етуге қасарушылық (Мориссон), жеке
тұлғаның адамды қоршаған ақиқаттылыққа жауластық реакциясы (К.Хорни,
Э.Фромм) және т.б.
Агрессия (лат. аggression-шабуыл жасау)-қоғамдағы адамдардың қатар
бірлесе өмір сүру ережелеріне қайшы келетін, шаьуыл жасау объектілеріне
залап әкелетін, адамдарға тәни және психологиялық зиянын тигізетін (теріс
көңіл-күй, үрей, шиеленіс, жабырқаңқылық сезімі және т.б) деструктивті
мінез-құлық, әрекет. Агрессия көп жағдайда субъектінің фрустрацияға (нақты
немесе ойдан шығарылған кедергі) жауап әрекеті ретінде көрініп, ашу-ыза,
өшпенділік, жек көру жәнет.б. эмоциялық ахуал сипатына көшеді.
Ал агрессивті мінез-құлық-адам әрекетінің ерекше формасы, мұндай мінез-
құлық субъектінің нұқсан келтіру мақсатымен өзінен басқа адамға немесе
адамдар тобына өз артықшылығын білдіріп, қыр көрсетуі немесе күш қолдануға
тырысуымен сипатталады. Агрессивті мінез-құлық қарқындылығы мен пайда болу
дәрежесі бойынша жеккөрушілік, жақтырмаушылықтан-тіл тигізуге дейін бірнеше
түрде байқалады:
1. тәндік агрессия - өзге адамға немесе объектіге қара күш көрсету;
2. вербальды (сөздік) агрессия-теріс, негативті сезімдерін сөз түрінде
(ұрыс керіс, дау-дамай, айқай-шу,, бажылдау) немесе сөздік жауаптың мазмұны
(байбалам салу, қоқан-лоққы, қарғыс, лағынеттеу, балағаттау) арқылы
білдіру.
3. тура агрессия - қандай да бір объектіні не субъектіге тікелей қарсы
бағытталған агрессия;
4. жанама агрессия - өзге адамға жанамалай, жақаурата тұспалдап айтылатын
(қасақан өсек тарату, ғайбаттау, мұқата, табалап күлу және т.б.) әрекеттер
және тура бағытталмаған, ретсіз қимыл-әрекеттер (кенет ашу кернеп кету,
аяғымен жер тебіну, үстелді жұдырықтау, және т.б.);
5. инструменталды агрессия – қандай да бір мақсатқа жетуге құрал ретінде
көрініс береді;
6. аутоагрессия - өзін-өзі кінәлау, өзін-өзі қорлау, өз денесіне тәндік
қиянат жасау, өзін кемсіту, тәнін зақымдау, кей уақытта өзін өлтіруге дейін
баруынан көрінеді;
7. қастық агрессия – біреуге әдейі зиян келтіру немес объектіні зақымдау
мақсатымен жасалады;
8. альтруистік агрессия – басқалардың шабуылынан қорғау мақсатымен
жасалады. Агрессия салдарынан адамдарда қорқыныш, үрей, қысылу туады.
А.Басс және А.Дарки агрессияны анықтау мақсатында сауалнама
құрастырып, оның тәндік, жанама, вербалды агрессияға қосымша ретінді
мынандай түрлерін көрсетеді:
1. тітіркенушілік-аз ғана тітіркену өзінде кері сезімдерді көрсетуге
даярлық
(ашуланшақтық, дөрекілік);
2. негативизм-беделді әрі басшы адамға бағытталған мінез-құлықтың
оппозициялық формасы, мұндай әрекет енжар қарсылықтан белсенді күреске
дейін баруы мүмкін;
3. өкпелеу-қоршаған адамдарға деген қызғаныштан және жеккөрушіліктен
пайда болған сезім;
4. күмәнділік-адамдарға деген сенімсіздік және қауіптену, бұл өзге
адамдар зиян келтіруге дайын деген көзқарасқа негізделген;
5. кінәні сезіну-субъектінің өзінің нашар адам екенін, кінәні
сезінетіндігін көрсете отырып білдіреді;
Отандық ғалым Ш.Е.Жаманбалаеваның Девианттық мінез-құлықтың
әлеуметтік мәселелері тақырыбындағы көп жылдық ғылыми жұмысында
агрессивтілік пен делинквенттілік мінез-құлықтың арасындағы байланысты
әлеуметтік тұрғыдан қарастырған. Ғалымның ойынша, девианттық мінез-құлықты
– мінез-құлық актісі деп әділдікпен айтады, ол адамдардың іс-әрекеттері
немесе өмір салттары, арнайы қоғамдағы қабылданған әлеуметтік нормалар мен
заңгерлік негізіндегі салдарлы қоғамдық санкцияларды бұзатын іс-әрекеттерді
қарастырамыз.[11] Берілген анықтама біріншіден, осы девианттық және
агрессивтік мінез-құлықтың барлық көріністерін қамтиды (іс-әрекет, өмір
салттары); екіншіден, ауытқудың тек ресмижағын әлеуметтік нормалардағы
бейресми ауытқыған мінез-құлық формаларын да қарастырады; үшіншіден,
санкцияның әртүрлерін қамтиды, олар көбнесе өздері девиацияға алып келеді-
ол топтық ауытқудан, қоғамдық жақтырмауға және сонымен қатар толығымен
қоғамнан бөліп тастауға алып келетін санкциялар.
Ал Н.С.Ахтаева, А.І.Әбдіғаппарова, З.Н.Бекбаевалар делинквенттілік пен
агрессивті мінез-құлықты қарастырған еңбектерінде адам қылмысқа қатысуды
өзі таңдайды. Антиәлеуметтік әрекеттерді генетикалық, әлеуметтік және
тұлғалық факторлардың өзара әрекеттесуімен түсіндіреді: қылмыстық мінез-
құлық әртүрлі және күшті әсерлерді қалыптастырады,-дейді.
Сонымен, агрессияны жеке тұлғаның қасиеті ретінде түсінуге болады.
Әрбір жеке тұлғаның белгілі бір деңгейде агрессивтілігі болады. Оның
жоқтығы пассивтілікке, конформділікке және т.б. жағдайларға алып келеді.
2. . Жасөспірімдік шақтың психологиялық ерекшеліктері.
Қазіргі жасөспірім өзінің мазмұны және әлеуметтік тенденциялары бойынша
күрделі әлемде өмір сүреді. Бұл өсіп келе жатқан адамдарға жаңа талаптар
қоятын техника-технологиялық өзгерістердің ырғағы және қарқынымен
байланысты. Екіншіден, информацияның қаныққан сипатымен нақты өмірлік
позициясы әлі қалыптаспаған жасөспірімге терең әсер ететін шу шығарады.
Үшіншіден, біздің қоғамды жайлап алған экологиялық және экономикалық
дағдарыстар, үлкендер оларға осындайды мұрагерлікке қалдыратындықтан (жеке
жауапкершілік сезімі болмаған кезде) балаларда үмітсіздік және ашуланғандық
сезімдерін шақырады. Осыдан кеін жас адамдарда көп жағдайда жете
түсінбейтін наразылық сезімі қарқынды дамиды, жалпы әлеуметтік
қызығушылықты жоғалтқан кезде эгоизмге апаратын даралануы өседі.
Жасөспірімдер басқа жас топтарына қарағанда құндылықтары мен
идеялдарына қажет бағдарды жоғалтып,- ескісі талқандалған, жаңасы
құрылмаған, елдегі әлеуметік, экономикалық және моральдық тұрақсыздықтан
көбірек азап шегеді. Жасөспірімдер енді тек қана неге сенерін білмей ғана
қоймай, сонымен қатар, үлкендердің көбі әдетте өтірік айтады, қазір әркәм
өзі үшін өмір сүреді, басқаны алдап қалайда жағдайдан шығады деп есептейді
(Д.И.Фельдштейн, 1991).
Бұндай ұйғарымға кейбір бұқаралық ақпарат құралдарының жауапсыздығы,
сонымен қатар, жасөспірімді агрессивтілікке үйрететін өтірікпен, зорлаумен
толған кино және телефильмдер себеп болады.
Негізінде біздің қоғамға бүгінгі таңда өсіп келе жатқан балаларға
жағымды әсерлер тапшылығы бар. Макро ортаның сапалық өзгеруі, балаларда
психологиялық жайлылық, қорғаныс сезімдерін қалыптастыру сияқты маңызды
функцияларды орындамайтын семьяның өзгеруіне алып келеді. Жазаның әртүрлі
түрлерімен байланысты, оның ішінде физикалық жазалаумен байланысты
жасөспірімедермен қатаң қарым-қатынас орын алады. Ата-аналардың бір бөлігі
балаларын тыңдауға мәжбүрлейді, екінші біреулері балаларын
қажеттіліктерімен қызықпайды, үшіншілері баланы асыра бағалап, оны
жеткіліксіз дәрежеде бақылайды.
Нәтижесінде көптеген жасөспірімдер үшін жоғары иланушылықпен,
еліктеушілікпен байланысты жақсы ойлардың дамымауы, тұтынушылық бағдар,
эмоционалды дөрекілік, өзін сендірудің агрессивті тәсілі сипаттарына ие
болады.
Көптеген жасөспірімдер үшін, нақты адамдардың, сонымен қатар, әртүрлі
информация құралдарымен ұсынылатын стериотиптердің ойластырылған белгілі
бір өзін ұстау үлгісі әдет. Осыдан боевиктердің, детективтердің молдығы
және т.с.с жасөспірімді өз алдында үлкен жасап және өзінің маңыздылығын
демонстрациялау құралы болып табылатын агрессивті тәртіп формаларына
азғырады. Бұл референтті топта белгілі бір орын алу тілегінде, өзін
табалауға, кемсітуге болмайтын адам деп түсініп, өзін сендіруге қол
жеткізуге көрінеді.
Жасөспірімдердің бір бөлігі үшін, бұзақылық, агрессивтілік бар
болудың, батылдықтың дәлелі ретінде қарастырылатын, қауымдасқан
бағыттағы әртүрлі бірлестіктер болып табылады.
Үлкендер әлемімен формальды және формальды емес қарым-қатынастар
жүйесіндегі сияқты, көптеген отбасыларда кері микро климат орын алатын,
жатырқаушылық, дөрекіліктің, жасөспірімдердің кейбіреуінің жақтырмаушылығы,
бәрін кері істеуге ұмтылу, айнадағыларға ерегесудің пайда болуына жағдай
жасайды, бұл агрессивтіліктің пайда болуына демонстрациялық бағынбаушылық
әрекеттерінің обьективті алғы шартын құрады.
Өзін-өзі түсінудің, критикалық ойлаудың интенсивті дамуын, бала
жасөспірім шақта тек қана оны өоршаған ортадан ғана емес, сонымен қатар
өзінің ішіндегі өзі туралы көріністен қарама-қайшылық табуына алып келеді,
бұл өзіне деген эмоциональды-құнды қарым-қатынастың өзгеруі үшін негіз
болып табылады, өзіне көңіл толмаушылықтың тез өзгеруінде өз-өзіне
сенімділік және жасқаншақтық, рақымсыздық және жоғары эмоционалдылық,
әдепсіздік және тұйықсыздық сияқты полярлы сапалардың бірігуінде көрінеді.
Қоршаған әлемге және өз-өзіне деген бұрынғы қарым-қатынастарының қайта
құрылуымен өзгеруінің ұзақтығы және өткірлігі психологиялық кризистің
ескірген формалары және өсіп келе жатқан адамның өзін ұйымдастырудағы
қажеттіліктері түйіскенде, жасөспірімді тәрбиелеу жүйесінде дағдарыспен
шиеленісетін және бірге жүретін психологиялық кризистің формасына ие
болады.
Өз мүмкіндіктерін түсінуімен байланысты жасөспірімдердің талпынуы және
үлкендердің еркініне тәуелді баланың жағдайы арасындағы айырмашылық, өсіп
келе жатқан адамның жалған қызығушылығын, жалған қажеттілігін
интенсивтендіре отырып, өзін-өзі бағалаудың маңызды терең кризисін
шақырады. Оның есеюімен мінезі және өзін-өзі ұстау ерекшеліктері,
айнадағыларды қабылдауы өзгереді, қоғамдық қажеттіліктерге сәйкестігінің
дәрежесі және сарыны өзгереді.
Жасөспірімдік немесе пуберттаты шақ (лат. Pubertas, pubertatis –
ержеткендік) – балалық шақтан өтіп, организмнің биологиялық өсіп жетілуі.
Қыздардың бойжету кезеңі орташа 12 ден 16 жасқа; ұлдарда 13 тен 17-18 жасқа
сәйкес келеді. Ол кезде темір түзілу, қыздар және ұлдардың денелері тез
өсуі байқалады. Жыныстық жетілудің соңғы кезенінде арганизм анотомикалық
және функционалдық қатынаста ұрпақ таратуға дайын болады. Көптеген
мемлекеттерде соңғы жылдары 80-100 жыл бұрынғымен салыстырғанда балалардың
тез есеюі байқалуда. Бұл қыбылыстың пайда болу себебі толық түсіндірілген
жоқ. Акселерия халықтың урбанизация және өркениетіне, қоректенудің
өзгерісіне, ақуыз бен қантты шектен тыс қолданғанға байланысты деп
болжанады .
Балалық және есейген шақтың арасындағы онтогенетикалық даму жыныстық
жетілу мен үлкендер өміріне ену, сапалы өзгерістер арқылы сипатталады. Бұл
кезеңде индивуд жоғарғы қозу, импульсивке ие, оған әдетте жыныстық әуестік
жатады.Жасөспірім шақта психикалық дамудың негізгі лейтмиті жаңадан
құрылған, әлі бекімеген, өзін өзі тану, МЕН концепциясы, өзін өзі түсінуге
тырысу және өзінің мүмкіндіктері болып табылады .
Бұл жаста аналитикалық – синтетикалық қызметтің күрделі түрі, абстаркты
формальдау, теориялық ойлау бекі, құрылады. Жасөспірімде пайда болған өзін
өзі бағалау, ерекше жасөспірім қоғамына тиіті сезімі өте маңызды болып
табылады.
Пуберетты шақ - өмірдің маңызды, жауапкершілікті аса қажет ететін
кезең, ол гармондардың мүлдем жоқтығымен сипатталады. Дене созылып, аяқ–
қолдар пропорционалды емес түрде өседі. Жасөспірім осыншалықты тез
қарқынмен өскеніне үйренбей, қимылы, жүрісі ебедейсіз болады. Мұрт пайда
бола бастаған ұл балада, әйел бейнесіне ене бастаған қыз бала да әлі
үлкендер әлеміне енген жоқ, бірақ балалық шақтан шығып кетті. Осы жерден
екіжақтылық, олардың қасіреттері мен қадамдары басталады. Тепе теңдікңті
жоғалту организмнің гормональді жүйесінің қайта құрылуынан, жасөспірімнің
физикалық, рухани дамуының ырғағындағы айырмашылық және әлеуметтік
жетілуінің сатысы, дербестігі пайда болады. Мұнын бәрі психикалық жағдайға
да әсер етеді.
Жасөспірім логикалық көзқараспен ойлағанда түсініксіз қадамдар,
ақымақтық жасайды. Осы кезеңдегі жасөспірімнің көнілшектігімен эмоциялық
тұрақсыздығын өзіне өзі қол салу фактлері түсіндіреді. Осы жаста
психосексуалды дамудың келесі фазасы басталыды – бір жағынан романтикалық
ғашық болу фазасы, ал екінші жағынан – эротикалық тілектер. Эротикалық
жыныстық әуестік (тек қана рухани емес, сондай – ақ дене қатынасы,
нәзіктік, жанасу) жасөспірімді көп мазалайды. Алғашқы махаббат достықтан
басталады, бірігіп сабақ оқу, ойнау, билеу және т.б. Содан кейі ждастар бір
біріне әуестік сезімін бастан өткеріп, олардың сезімдері сексуальді
баспалдақтың келесі сатысы – құшақтасу, сүйісу, аймаласуға өтеді. Қарапайым
шарттарда романтикалықта емес, эротикалықта емес үйреністік бірден
сексуалды орындауларды қажет етпейді. Қыздардың айлығы басталысымен – ақ
экстрагательді аймақтардың сезімталдылығы артатынын естен шығармаған жөн,
ал бұл сексуалды қоздырғыштарға тез жауап қайтарады.
Ұл бала поллюция басталысымен – ақ гиперсексуалді кезеңіне өтеді,ол
кезде, белгілі әрекеттер арқылы босаңсуға ұмтылу байқалады. Осы жаста
жасөспірімдер әуестікті іске асырудың нақты әдістері мен мүмкіндіктерін
ойластырады. Дәл осы уақытта сексуальді белсенділіктің формалары
қалыптасады.
Жыныстық қатынасқа түскен бойда жасөспірімдер ақылы, интелектуалды
ерекшеліктері өсіп, бақылау, ойлау қабылеттері, елестету байлығы артады.
Кейде өте ерте жыныстық жетілу байқалады, ол жыныстық темірлерінің дамуы
мен ондағы пайда болған ісіктерге байланысты. Ерте жыныстық жетілу
екіжақтылығы 7-10 жас аралығында байқалады. Бұл жағдайда бірден дәрігер
кеңесіне жүгіну керек. Және керісінше, екіжақтылық жыныс белгілері 17
жастан кейін білінеді. Егер 15-16 жасқа дейін екіжақтылық жыныстық
белгілері байқалмаса, даму тежелісі жайлы ойланған жөн; бұл жағдайда
сәйкесінше емделу керек.
Жасөспірімдік шақ – адам баласының дамуындағы күрделі кезеңнің бірі.
Уақыттын аздығына қарамастан (14 тен 18 жасқа дейін), ол сіздің
индивиудумді арықарай өмірінізді анықтайды. Дәл осы Жасөспірімдік шақта
мінез және тұлғалық басқа ерекшеліктер қалыптасады. Бұл кезең: үлкендер
қамқорлық көрсеткен балалық шақтан басқа кезеңге өту, қалыпты мектептегі
оқу түрін басқа қызметке ауыстыру, сондай – ақ организмнің қайта құрылуы –
жасөспірімді еліктегіш, кері әсер ететін қоғамға тез сінгіштікке әкеледі.
Бұл кезде туған – туыс, мұғалімдер, және басқа да тәрбиешілер қамқорынан
босанып шығуға умтылу тән.Бұл ұмтылыстар көбінесе рухани құндылықтар мен
үлкендердің өмір стандартына кері әсер әкеледі. Бір жағынан, жастарды
тәрбиелеу жұмысындағы дефекті нақтылана түседі. Әсіресе бұл қатынаста
негізгісі жанұядағы дұрыс еамес қарым – қатынас, ажырасудың жоғарғы
көрсеткіші болып табылады.
Жасөспірімдік шақ – адамның қоғамдағы міндеттерінің өсуімен
байланысты, балалық пен үлкендер өмірінің арасындағы шекара.
Көптеген бұрынғы қоғамдарда бұл шаққа өтуді арнайы ритуалдар арқылы
формалдаған, соған байланысты бала тек қана жаңа әлеуметтік тұрғыдан
танылмай, өмірге қайта жаңы атпен келді деп қабылданды.
Жасөспірімдердің кезеңдік шекарасы шамамен орта мектемпте оқып жатқан
5-8 сыныптардың 10-11 ден 14 ке дейінгі жасына сәйкес келеді. Бірақ
жасөспірімдік шақ 5-ші сыныпқа өте салысымен болады деуге келмейді, ол бір
жылға ерте немесе кеш басталады.
Баланың дамуындағы жасөспірімдік кезеңді өтпелі, сынбалы, қиын,
сыншыл деп атау қалыптасқан. Онда осы процестің күрделілігі мен маңыздығы
бір заманнан келесі заманға өтумен тығыз байланысты. Балалық шақтан
үлкендер өміріне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Жасөспірімнің агрессиялық мінез – құлқының негізгі мәселелерін зерттеу
теориясы
1.1 Агрессия және агрессиялы түсініктері, негізгі
теориялыққадамдары ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Жасөспірімдік шақтың психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... 18
1.3 Жасөспірім шақтағы агрессияның
спецификасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2 Агрессиялық мінез – құлықтың
феноменологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.1 Жасөспірім мінез – құлқындағы агрессияның себептері мен жою
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Жасөспірімнің агрессиялығының коррекциясы мен
профилактикасы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.3 Жасөспірімдердегі агрессиялық
тәртіп ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..38
3-тарау Тәжірибелік
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..57
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі. Қазіргі заманда болып жатқан әлеуметтік
кризистік процесстер адамдардың психологиясына кері әсер етеді, содан келіп
агрессия, ашу, қатыгездік және зорлық – зомбылық туындайды.
Агрессия мәселесі қазіргі заман технологиясының маңызды мәселелерінің
бірі.
Мемлекеттің ауыр экономикалық жағдайы біздің қоғамды ішкі араздықпен
қиындықтарға, адамгершіліксіз қадамдардың көптеген формалары және олардың
кең таралуына, қылмыскерлікке әкеліп отыр. Солардың ішінде прогрессиялық
жатсыну, үлкен алаңдатушылық, балалардың рухани азуы ғана емес, сонымен
қатар, олардың арсыздығы, мейірімсіздігі, агрессивтілігі ерекше үрей
тудырады.
Статистикаға сүйенсек, әртүрлі әлеуметтік және демографиялық топтардың
агрессиялық мінез – құлқы өсуде. Бұл ароцесс, баланың балалық шақтан
ересектікке өту шекарасы-жасөспірім шақта неғұрлым қатты көрінеді. Әсіресе
осы шақ жасөспірімдер үшін ауыр тиді.
Негізінен қоғамды алаңдатып отырған жасөспірімдердің агрессивтілігі,
педагогтардың, ата-аналардың, сонымен қатар, зерттеушілердің күшті ғылыми-
практикалық қызығушылығын тудырып отыр. Бірақ жастардың агрессиялық
әрекеттерін түсіндіру қадамдары, тек қана қоғамдық санада ғана емес,
сонымен қатар, кәсіби орталарда және көптеген теориялық концепцияларда
агрессия құбылысы, оны түсінуге және агрессивтілікті жоюға әсерін тигізу
мүмкіндігіне қарсы келетін түсінікке ие болатын, үлкен қиындық туғызады.
Толғандыратын жағдай асоциалды әрекеттерден (алкоголизм, норкомания,
қоғамдық тәртіптің бұзылуы, бандализм) көрінетін кәмелетке толмағандардың
мінез – құлықтарының белгілері. Үлкендерге қарасты шамданған және қар
көрсету әрекеттері күшеюде. Қатыгездік және агрессиялықтың шекті түрлері
көріне бастады. Жастар арасында қылмыскерлік тез өсті. Агрессиялық мінез –
құлықтың жаңа түрлері пайда болуда: жасөспірімдер әскери түрдегі саяси
экстремистер ұйымына, рэкеттерге, мафиялар және т.б қатарына қосылады.
Өткенмен салыстарғанда жасөспірімдердің арасындағы алауыздық пен
агрессиялық өршуде.
Агрессия – реакция, нәтижесінде басқа организм ауырсыну стимулдарын
алады. (Buss A.) [1]
Жасөспірімдер ортасының агрессиялық тенденциясы біздің қоғамымызда,
соңғы жылдары жастар қылмысы, әсіресе жасөспірімдер қылмыстары өскен,
әлеуметтік маңызды сұрақ болып тұр. Жасөспірімдердің қатыгездік сипаттамада
көрініс табатын топтық төбелестері жиілеуде. Сондықтан бұл мәселені біз
актуалдық деп санаймыз.
Экономика дестабилизациясы, өндірістің құлауы, мемлекеттегі өмір
дәрежесінің төмендеуі, құндылықтың ескі жүйесінің бүзылуы және стереотип,
тұлғаның қоғаммен қатынасын бақылау, - мұның бәрі Қазақстан халқына ауыр
тиеді, оның әлеуметтік өзін - өзі сезінуіне әсер етеді.
Жасөспірімдік кезең-адамның қалыптасыуындағы ең күрделі кезең. Әсіресе
осы жаста баланың мінез-құлқы және басқа да жеке басының негіздері
қалыптасады. Қалыптасу салдарынан, жасөспірімдер ересектерге жоғарғы
талаптарды қоя бастайды және онымен ересек адамдай теңдей қарым-қатынас
жасауын, өзінің құқығын кеңейтуді талап етеді. Ересек адамдар тарапынан
болатын түсінбеушілік реакциясына жасөспірімдерде көптеген назарлықтың,
бағынбаушылықтың, тыңдамаушылықтың түрлері көбеюі, бой ұсынбауы сияқты
жағымсыз әрекеттері ашық түрде көрінеді.
Р.Бэрон және Р.Ричардсон былай деді: біздің агрессиялық мінез-
құлқымызда, әлеуметтік ортадағы адамдармен олардың қатысуы әсер етеді. [2]
Кәмлетке толмағандардың өзгерістері және мінездемелік ерекшеліктерінің
түрлері психологтардың кәсіби қызығушылығын талай жылдан бері, жоғарғы
дәрежеде арттырып отыр. Бұған жасөспірімдердің мінез – құлқын зерттеуге
арналған көптеген еңбектер дәлел бола алады.
Ал психолог зерттеуші А.Ұ.Ескендірова Түрлі факторларға байланысты
жасөспірімдерде агрессивтіліктің пайда болуының психологиялық
ерекшеліктері атты зерттеуінде агрессивтіліктің пайда болуының
себептерінің бірі-отбасында да, мектепте де, араласатын ортасында да
ынтымақты қарым-қатынас орнатылмауынан жасөспірімдерге еріксіз күш
қолданып, жазалауынан деп түйіндейді.[3] Соңғы жылдар ішінде педогог пен
психологтар диогностика және жасөспірімдердің құқық бұзушылығы жайында
көптеген зерттеулер жүргізді. Бұған Абрамова Г.С., Беличева С.А., Бехтерев
В.М., Дубринова И.В., Знакова В.В., Ковалева А.Г., Кона И.С., Кондрашенко
В.Т., Личко А.Е., Платонова К.К., Андреева Г.М.,
Еникополов С.В., Колчина Л.П., Левитов Н.Д., Романин Е.В., Рощин С.Е.,
Румянцева Т.Г., Басс Д., Бандура З., Фрейд З., және т.б еңбектері
арналған.
Агрессия мәселесін зерттеумен сонымен қатар Қазақстандық Ақажанова
А.Т., Ескендірова А.Ұ., Жаманбалаева Ш.Е., Ахтаева Н.С. Әбдіғаппарова А.І.,
Бекбаева З.Н., Айгерім Қарамурзаева., және т.б. ғалымдар айналысқан.
Зерттеушілерге ортақ мәселе аспектілері: биологиялық және әлеуметтік
агрессия детерминанты, оны игеру мен бекітудің механизмі, агрессияның пайда
болуын анықтайтын шарттар, агрессиялық тәртіптің жыныстық және индивидуалды
ерекшеліктері, агрессияның алдын алу әдістері. Адам агрессиясына қатысты
сұрақтыр көптеген психологиялық ерттеулерде қамтылған. Қоғамдағы барлық
жоғарғы концентрацияның және бұл күрделі феноменнің бір мағыналы және
адекватты ғылыми анықтамасы жоқтығы, маңызды теориялық және тәжірибелік
тапсырма, қазіргі заманның актуалды мәселесі болып отыр.
Агрессия ерте балалық және жасөспірімдік шақта формалданады, дәл осы
кез профилактика және коррекция үшін тиімді. Осымен – ақ жасөспірім
агрессиясының актуалды тақырыбы түсіндіріледі.
Бірақ бұл жұмыстардың сараптамасы қолданыстағы профилактика тәжірибесі
жасөспірімдердің агрессиялық мінез – құлықтары жайлы ескертпейтін
мәселелерді толықтай шешпейтінін көрсетеді.
Жасөспірімдердің агрессивті мінез-құлқының мәселесі ұзақ зерттеуді
талап етеді, сондықтан осы мәселені өзіміздің пәніміз ретінде аламыз.
Солардың ішінде прогрессиялық жатсыну, үлкен алаңдатушылық, балалардың
рухани азуы ғана емес, сонымен қатар, олардың арсыздығы, мейірімсіздігі,
агрессивтілігі ерекше үрей тудырады.
Зерттеудің мақсаты: жасөспірімдердің агрессиялығының себептері және
оның ескерту әдістерін ұсыну болып табылады.
Зерттеудің міндеттері:
1. Теориялық зерттеу негізінде негізгі ерекшеліктерді ашу
2. Жасөспірімдердің агрессивтілігінің пайда болуын зерттеу процесінде
агрессивті тәртібінің психологиялық ерекшеліктерін ашу
Зерттеу пәні: балалардың жасөспірімдік шақтағы агрессиялық тәртібінің
психологиялық ерекшеліктері.
Зерттеу объектісі: Талдықорған қаласының №11 орта мектебінің 6-8 сынып
оқушылары.
Тапсырмалар:
1. Жасөспірім кезеніне ортақ мінездеме беру, жасөспірімдердің мінез –
құлықтарының ерекшеліктерін сипаттау;
2. Агрессия түсінігіне анықтама беру;
3. Жасөспірім кезеңіндегі агрессиялық мінез – құлықтың себептерін
қарастыру;
4. Жасөспірімдердің агрессивті мінез – құлқының профилактика өлшемің
зерттеу;
5. Мінез – құлықтағы агрессия дәрежесін Басс-Дарки әдісімен зерттеу;
6. Зерттелген әдістемені тәжірибеде қолдану.
Зерттеу әдістері: Осы берілген мәселені зерттеу кезінде әртүрлі
әдістерді қолдандық - ғылыми-әдістемелік әдебиетті оқу, бақылау, агрессия
дәрежесін анықтайтын Басс-Дарки әдістемесі.
1 Жасөспірімнің агрессиялық мінез-құлқының негізгі мәселелерін зерттеу
теориясы
1.1 Агрессия және агрессиялы түсініктері, негізгі теориялық қадамдары.
Психологияда агрессия түсінігі артүрлі түсіндіріледі. Агрессияны
зерттеген көптеген авторлар оған жағымсыз баға беруге тырысады. Бірақ
агрессияға позитивті зерттеушілер көзқарастар да бар.
Жасөспірімдер ортасында агрессиялық беталыстың өсуі, соңғы жылдары
жастардың қылмыс істеуі күр өсіп кетуі, әсіресе, жасөспірімдердің қылмыс
істеуі көбейіп кеткен біздің қоғамның өткір әлеуметтік мәселелерінің
көрінісі болып табылады. Тұлғаларға қарсы, артынан ауыр дене жарақаттарын
қалдыратын қылмыстар санының фактісі алаңдатып отыр. Аяусыз сипатқа ие
болған жасөспірімдердің топпен төбелесуі жағдайлары жиілеп кетті.
Бұл жағдайларда, жасөспірім жастағы балалардың агрессивті тәртібі
мәселесінің анализі (талдауы) белсенді болып табылады. Мәселе, біздің
елімізде, сонымен қатар, шет елдерде көптеген психологиялық жұмыстардың
негізі болып табылады.
Агрессия (агрессиялар) әрқашан антигуманизм, күштеу, дөрекі күшке
табыну бірден теріс бағаланады. Сонымен қатар, агрессиялық әрекеттерді
жігерлі шабуылшылар ретінде айтатын және оларға өң баға беретін жағдайлары
да бар. Бұл әдетте, егерде спорттық жарыстар кезінде болады: командада
спорттық ашу немесе агрессивтіліктің жоқтығы, маңызды кемшілік ретінде
бағаланады.
Бірақ, оның агрессия мамандықтың тар шеңберінде орын алатын ерекше
жағдай болып табылады.
Негізінен агрессия зиянды тәртіп ретінде түсіндіріледі. Сонымен бірге
агрессия түсінігінде формасы және нәтижелері бойынша әртүрлі тәртіп
көріністері – қатыгез қалжыңдар, өсектер, қастық ойлардан бастап бандитизм
мен өлтірушілікке дейінгі тәртіптің диструктивті формалары.
Жасөспірімдік шақта, бұзақылық, төбелескіштік, ашуланшақтық,
қатыгездік терминдерінде анықталатын күштеу тәртібінің формалары жиі
кездеседі.
Бихевиористік ұстанымды ұстанатын психологтар, әдетте, агрессиялық
тәртіп туралы ашық, сыртқа көрсететін әрекеттер ретінде айтады. Бұл
әрекеттер өте белсенді, бастамашыл және объектіге (адамға, кейбір
жағдайларда жансыз заттарға да) әрқашан қандайда бір зиян әкелетін
әрекеттер.
Агрессиялық әрекеттер формасы және тигізетін зиянына қарай әртүрлі
болып келеді. Агрессиялық тәртіп дөрекі, қорлаушы немесе кекесін сөздерде
жиі көрініс табады.
Негізгі психологиялық теорияларға және агрессия концепциясына сай
агрессияның негізгі анықтамаларын ерекшелеп көрсетейік:
Агрессия арқылы өзін - өзі бекітуге ұмтылған қатты белсенділік
жасырылған. (Bender L.)
Агрессия арқылы өшпенділік, шабуыл, бұзу, қирату, яғни басқа адамға
және объектіге зиян келтіретін әрекеттер актісі білінеді. Адам агрессиясы
жеке тұлғаға немесе қоғамға жапа шектіруді сипаттайтын реакция. (Delgado
H.)
Агрессия – реакция, нәтижесінде басқа организм ауырсыну стимулдарын алады.
(Buss A.)
Агрессия – физикалық әрекет немесе басқа біреудің азаттығын,
генетикалық қабілетін азайтатын басқа біреуден келген қорқыту. (Uilson)
Агрессия – жағымсыз, қатал, айналаға жамандық әкелетін тәртіп.
Осы анықтамаларды шартты түрде екі үлкен топқа бөлуге болады:
1. Нормалар мен ережелерді бұзуға арналған, ауырту мен қайғырту
сезімін әкелетін себебі бар әрекет. Бұл жоспарда алдын ала ойластырылған
агрессия-зиян немесе қастандықты әдейі ұйымдастыру әрекеті және құралдық
агрессия бөліп көрсетіледі. Құралдық агрессия адам өзіне агрессиялық түрде
әрекет етуді мақсат қылып қоймайды, бірақ солай жасау керек болды немесе
солай болып қалды. Бұл жағдайда себеп болады бірақ алдын ала
ойластырылған емес.
2. Агрессия өшпенділік және қирату актісі тәріздес. Р. Бэрон және
Д.Ричардсон мынадай анықтама береді: агрессия-басқа тірі жанға
қасақана зиан келтіру немесе қорлау тәіздес тәртіптің кез-келген формасы.
Осы авторлардың көзқарасы бойынша:
• Жәбірленушіге алдын ала ойластырылған қастандық жасауды
ойластыратын агрессия;
• Агрессия ретінде тек қана тәртіп қарастырылмайды;
• Жәбір көруші өзіне деген мұндай бағытталған қорлаулардан қашу
керек;
Р. Бэрон және Д. Ричардсон өздерінің алғашқы еңбектерінде агрессия-ол
мынандай төрт негізгі детерминанты бөледі: әлеуметтік, сыртқы, жеке және
биологиялық деген.[4]
Әлеуметтік детерминант мәнісі мынада, яғни агрессияның өзі әлеуметтік
вакумда пайда болмайды. Р.Бэрон және Р.Ричардсон былай деді: біздің
агрессиялық мінез-құлқымызда, әлеуметтік ортадағы адамдармен олардың
қатысуы әсер етеді. Агрессияны әлеуметтік тұрғыда түсіндірудің (Р.Бэрон
және Д.Ричардсон) ішінде жетекші орынды фрустрация ұғымы алады, яғни
мақсатқа бағытталған мінез-құлықтың бұзылуы, физикалық және вербальды
өлшуде, агрессия объектісінің сипатынан (жыныс, нәсіліне) және қоршаған
орта тарапынан, араңдатушылықтан болады.
Агрессияны тек басқа адамдардың сөзі мен ісі тудырып қана қоймай, ол
агрессияның шынайлылығын, мүмкіндігін арттыратын ортаның ерекше әрекет
салдарынан немесе сондағы болған жағдайларға байланысты болуы мүмкін. Бұл
жағдайлар мыналар: ортада қолайсыздықты тудыратын физикалық параметрлер,
жағымсыз жағдайлар-ыстық, шу, лас, ауа, және ішімдіктен әуестенуден,
сонымен бірге массалық жаңалықтардың әсер етуі, соның ішінде: кино және
телевизия.
Агрессияның пайда болуындағы тұлғалық, әлеуметтік жағдайларға
байланысты маңызды пікірталастардың жалғасуына қарамастан, жасөспірімдік
жастағы агрессияның индивидуалдық себептерінің рөлі зор. Сондықтан да, дәл
осы агрессияның дамуы мен пайда болуында индивидуалды тұлғалық аспектісіне
дұрыс тоқталып өту керек.
Көбнесе агрессияға сипаттама бергенде екі ұғымды қолданады.
Агрессиялық мінез-құлық (агрессиялық мінез-құлық формалары) және
агрессивтілік. Осылайша, аталған бұл екі феноменді агрессивтілік тұлғаның
қасиеті ретінде, ал агрессиялық мінез-құлықты мақсатқа бағытталған әрекет
ретінде көреміз. Дегенмен де кез-келген мінез-құлық-бұл әрқашанда нақты
адамның мінез-құлқы және ол тек болған жағдаймен немесе өзара әрекет еткен
адамдардың анықталып қоймай оның индивидуалдық ерекшеліктерімен де
анықталады.
Агрессивтілік-тұлғаның орнықты, тұрақты сапасы деген көзқарас бойынша
– бұл агрессивтілік бар және агрессиялық мінез-құлық мүмкіндіктері деген
түсінік. Тәртіпті жасөспірімдердің агрессиялық мінез-құлық параметрлері
белгілі факторға кіріп, олар акцентуациялық мінез типтерімен байланысты,
яғни олар тұлғаның қасиетімен, сондай-ақ сана-сезім параметрімен байланысты
емес.
Ал девиантты жасөспірімдер тобында мұндай көрсеткіштер төмен.
Агрессивтіліктің табиғатына келсек, онда оның бастауы нейродинамикалық және
психодинамикалық сапалар деңгейінде және темпераментке немесе
акцентуациялық мінездің кейбір түрлеріне сәйкес келеді. Оларға мыналарды
қатыстыруға болады: эмоционалдық сезімді және ашушаңдық, мазасыздық
деңгейі, дұшпандық кешеніне жататын кейбір эмоциялар-кек, жек көру және
әшкерлеу, сондай-ақ қорқыныш сезімі. Осындай жағдайларға байланысты және
адамдық құрылымдық деңгейде нейродинамикалық және психодинамикалық салдары
айрықша болғандықтан осы қасиеттің көрінуі жасөспірімдерде жоғары.
Жоғары болатын себебі-агрессивтіліктің өзін спонтанды көрсетеді,
еріксіз болады, өйткені ол бақылау механизімінен өзін-өзі бақылаудың
болмауынан. Міне, сондықтан да жасөспірімділік кезең, бұл агрессивтіліктің
айрықша көріну кезеңі және агрессиялық мінез-құлықтың да болуы. Көптеген
айтылған мәліметтерге сүйене отырып, осы мәселеде мынандай үш негізгі
факторды айтуға болады. Бұл агрессиялық мінез-құлық формасының қалыптасуына
байланысты.
Отбасы агрессиялық мінез-құлықтың факторы ретінде. Р.Бэрон мен
Д.Ричардсон көрсеткендей, отбасы-бір уақытта агрессиялық мінез-құлық
моделімен, олардың тұрақтануын көрсетуі мүмкін дәл осы отбасында әрбір
бала өзінің әлеуметтену кезеңінен өтеді және осы жерде ол агрессиялық мінез-
құлықтың түрін меңгеруі мүмкін.
• Біріншіден, бұл отбасылық өзара қатынасының сипаты. Олар
күнделікті ұрыс-керіс және төбелес, ата-ана арасындағы келіспеушілік
олардың арасындағы күнделікті жауласу, дұшпандылық.
• Екіншіден, отбасында басшылық ету стилі. Яғни бұл жазалаумен
байланысты, қатал жазалау, балаларына бақылау жасамау агрессиялық мінез-
құлыққа әкеледі.
Осындай жағдайлардың нәтижесінде ата-аналардың тәрбиелеу әсері
жойыла бастайды және көп жазалау, балалардың іштен тынуына әкеледі.
• Үшіншіден, құрбылармен қарым-қатынасы әсер етеді. Агрессиялық
мінез-құлықтың өзінің қоршаған құрбы-құрдастарының ортасына байланысты.
Жалпы зерттеу жұмыстарына сүйене отырып, мыналарды айтып өтуге болады:
Жасөспірімдер мен ата-аналар арасындағы қарым-қатынастарға байланысты,
агрессивті жасөспірімдер-әсіресе, ұл балаларда құрбыларымен салыстырғанда
олар мынаны көрсетеді, яғни жіберген, жасаған қателіктеріне деген олардың
кінәлі сезімі өте төмен. Тек жазалау кезінде қорғаныш сезімімен
басқарылады, яғни олардың бұл себебі ішкі емес сыртқы шектеулерге
байланысты.
Олар өздерінің осындай мінезін тура және тікелей көрсетеді. Әсіресе,
үйден, отбасынан тыс уақытта олар басшылық етумен бірге қарсылықтарды
көрсетеді және құрбыларына деген жақсы қатынасы төмендейді. Кейде олар
өздерінің ата-аналарынан да алшақтап кетеді. Бірақ, көп жағдайда аналарына
деген сүйіспеншілікті сезінеді және өзін онымен теңестіргісі келмейді. Олар
қоршағандарға онша сенімділік танытпайды.
Сондай-ақ осы жасөспірімдік жаста агрессивтіліктің пайда болуы жыныс
рөлінің теңесуі және әдеткі жағдай ерекшелігімен байланысты. Егер
жанұяда, әке болмаса, әкеге тән қасиеттері, белгілер өте жәй пайда болады,
сондықтан ұл балалар өте агрессивті және тәуелді болады.
Сонымен бірге фрустрация және сәтсіздіктер балаларда және қыздарда
түрлі реакцияларды тудырады: біріншілері төбелессе, екіншілері
шаңқылдасады. Жасқа сай, кейіннен агрессияның болуы ұлдарда жоғарлап,
қыздарда азаяды.
Сонымен бірге Р.Уолтерс және А.Бондураның тұжырымдауынша, агрессивті
жасөспірімдердің әкелеріне деген қарым-қатынасы эмоциялық сипатта емес
осындай жағдайдың нәтижесінде жасөспірімдердің мазасыздану деңгейі күшейіп,
олардың құрбыларына деген қатынасы әлсірей бастайды. [5]
Тәртіптік қадамның басқа да белгілі өкілі А. Бандура (Bandura A.,
1961) болып табылады. Ол агрессияның пайда болуы үшін тұлға
фрустрацияланған және көңіл талмаушылық сезімін басынан өткеру жеткіліксіз
деп ұйғарады. [6] Субьект үйрену және еліктеу үшін қандай да бір
агрессивті болуы керек. Модель бір уақытта арнайы (агрессивті) әрекеттерге
дайындық және агрессивті тәртіптің субьектісі болып табылады.
Жазалау агрессияны басуға және сол сияқты оның себепшісі ретінде
агрессилық әрекеттердің формалардың меңгеруін қосып дәлелдейді. Мысалы, ата-
аналары физикалық күште қолданғанда агрессивті ұлдар тәрбиеленгені
көрсетілген. Онымен қоса, ата-аналары жиі соққыға ұшырататын, әсіресе
әкелері соққан ұлдар үйде өздерін тыныш ұстайды, бірақ бөгде адамдарға,
әсіресе құрдастарына, басқа жағдайда тәрбиеленген жлдастарына көбірек
агрессивтілік көрсетеді.
Сондықтан да бірқатар зерттеушілер жазалауды, балаларға үлкендерге
берілетін агрессивті тәртіп модель деп есептейді.
Осындай бақылаулар кейбір психологтарда, жазалау келессі жағдайда,
яғни жазалаушы жазаланушыға позитивті қарым-қатынасы және жазалаушының
нормалары жазаланушының қабылданғанда нәтижелі болуы мүмкін деген ойға
әкеледі.
Қазіргі уақытта агрессия туралы көрініс, зиян келтіретін, адамдардың
жанын ауыртып және қайғы әкелумен қатар өмір сүретін ереже және нормаларды
бұзатын сыртқы негізделген әрекеттер ретінде түсіндіріледі. Агрессияны
құрал-саймандық және қасақан деп бөлу бұл жоспарды көңіл бөлуге лайық болып
табылады. Адам агрессивті әрекет ету мақсатын етіп қоймаған жағдайда,
осылай істеуге тура келді немесе субъективтілік еспен осылай әрекет ету
қажет болды деген агрессия құрал-саймандық деп аталады.
Кейбір психологтар, мысалы Лазарус (Lazarusr, 1963), агрессияның
негізгі қоздырушысы қауіп-қатер деп есептейді, қауіп-қатер стресс шақырады,
ол агрессия стреске реакция болып табылады деп есептейді.[6] Кез-келген
қауіп-қатер агрессиялық күйде шақырады, ол басқа жағынан агрессия ылғи да
қауіп-қатермен ұшыраспайды. Агрессия қауіп-қатерімен шақырылған кезде бұл
қауіп – қатердің дұрыс түсінігі, оның объектілігі анализі және бағасы –
агрессиялық күйдің біршама маңызды танымдық элементтері. Осы түсініктен
берілген күйдің пайда болуы, оның формасы және күші тәуелді болады. Қауіп-
қатерді асыра бағалау күрес құралы және өзінің әлсіздігін түсіну ретінде
агрессиядан бас тартуға шақыра алады.
Э.Фромм бойынша агрессияда кез-келген басқа адамға, адам топтарына
немесе хайуанаттарға, сондай-ақ жаны жоқ объектілерге қасақан істелген
зәбір іс-әрекетті түсіну керек.
Э.Фромм агрессияның екі түрін көрсетті:қауіпсіз және қауіпті.
Қауіпсіз кезеңінде өзін-өзі қорғану сипатында ұстайды да агрессиясы
мен қауіптенуі өз-өзінен жоғалып кетеді. Қауіпті кезеңінде өз-өзіне қауіп
пен спонтандық мінез туғызады.
Р.С. Немов агрессия өшпенділік ретінде түсіндіріледі-адамның басқа
адамға қарасы оған жамандық жасауға ұмтылуы-деген тұжырымдама жасаған.[7]
А.Адлер агрессия баланың өзінің төмен бағалауынан туады-деп
дәлелдеген.[8] Яғни, баланың біреуге тәуелді болуы, дәрменсіз болу, ата-
анаға арқа сүйеуінен, үлкендердің көп қорғаштауынан бала өзін толыққанды
сезінбейді,-дейді. Кәмелеттік жасқа толмаған балада өзіне сенімсіздік пен
өзімен-өзі болу, өзінің бағынатын адамының жағдайы, жанұядағы күшті адаммен
қарым-қатынасына күйзелгеннен ауруға ұшырайды. Агрессияда қорқыныштар жатыр
деп психоаналитиктер айтқан.
К.Бютнер кішкентай балалардың агрессиясының екі түрлі себебін
анықтаған. Біріншіден, бұл қорқыныш жарақаттану, өкпелеу, шабуыл жасау.
Екіншіден, өкпелеу немесе жынын жаралау не болмаса өз-өзіне шабуыл жасау.
Әдетте агрессия салдарынан тірі объектілерде қорқыныш, үрей, қысылу
қуады. Агрессия жаман қалжыңдар, өсек, тіптен кісі өлтіру, өз-өзін өлтіруге
дейін және т.б. баратын қиялдағы қастық ойдан шығарылған түрлі қиянатты
әрекеттер. Агрессиялық әрекеттер қандай да бір мақсатқа жету тәсілі
(инструменталдық агрессия), психикалық керуде босату амалы, сана астында
тұншыққан қажеттілікті қанағаттандыру жолы. Өзін-өзі жүзеге асыру және өз-
өзін бекіту түрі ретінде көрініс табады.
Агрессиялық күйдің эмоцияналдық құраушысы да маңызды. Бұл жерде
дәлінен бұрын ашу ерекшеленеді.
Бірақ агрессия әрдайым ашумен шақырылмайды және әрбір ашу агрессияға
алып келмейді. Фрустрация кезінде, мақсатқа барар жолда тұрған тосқауылды
алудың ешқандай мүмкіндігі болмаған жағдайда әлсіз ашу болады. Кейде
жасөспірімдер үлкендермен арақатынастағы ашуды осылай өткереді, бірақ бұл
агрессияның ашуы әдетте ауызша формада шығарылмайды.
Агрессияның эмоционалды жағы ашумен аяқталмайды. Бұл күйге
мейірімсіздікті, ызаны, кекшілдікті, ал кейбір жағдайларда өзінің күшіне
сену, сенімділікті бастан өткеру ерекше рең береді. Агрессор потологиялық
көрінісі садизм болып табылатын қуанышты, жағымды сезімді бастан өткеретін
жағдайлар да болады.
Агрессияның екіндік жағы сияқты компоненті де маңызды мәнге ие болады.
Сонымен бірге, агрессиялық әрекеттің еркіндіктің барлық формаларды
қасиеттері бар: мақсатқа талпынушылық, тапқырлық, табандылық, кейбір
жаңдайларда ынталанушылық және батылдық. Агрессиялық күй күресте жиі пайда
болады және дамиды, ол барлық күрес жоғарыда аталған еркіндік қасиеттерді
талап етеді.
Агрессияны зерттеуге негізгі теориялық қадамда келессідей болуы
мүмкін: а) этологиялық, б) психоаналитикалық, в) фрустрациялық және де д)
бихевиористік. Әрине, агрессияның көптеген эмпирикалық зерттеулерде осылай
болуы дұрыс болады, берілген мәселеге әртүрлі қадамдардың әсері байқалады.
Агрессия және агрессивтілік түсініктеріне этологиялық және
психоаналитикалық қадамдарды қарастыра отырып, оларда көрінетін туа біткен
инстинк ретінде агрессивтіліктің биологизаториялық түсінігі пайда болды.
Агрессияның инстинктивтік теориясының негізін қалаушы З.Фрейд болып
табылады. Ол агресиялық мінез-құлық өз табиғаты бойынша инстинктік және
шарасыз болады деп есептеген.[9] Адам бойында анағұрлым екі күшті инстинк
болады: сексуалдық (либидо) және өлімге еліктіру (танатос). Бірінші
түрінің күш-қуаты өмірді қайта жандандыруға, сақтауға және өзін-өзі
бекітуге бағытталынған. Ал екінші түрінің күш-қуаты өмірді талқандауға және
тоқтатуға бағытталған. Ол адамның барлық іс-әрекеті осы инстинктердің
күрделі өзара байланысының нәтижесі болып табылады және олардың арасында
үнемі қысым болып тұрады деген. Өмірді сақтап қалу (эрос) мен оны бұзудың
(танатос) арасында өткір қарама-қайшылық болғандықтан, басқа механизмдер
танатос күш-қуатын Мен бағытында кері қарай жұмсау мақсатының қызметін
атқарады, ал егер танатос күш-қуаты кері жұмсалмаса, бұл жеке тұлғаның
бұзылуына алып келеді. Осылайша танатос жанама түрде агрессияның сыртқа
шығып, басқа адамдарға бағытталғандығына жағдай жасайды.
Этологтар адамның агрессивті тәртібін спонтанды тума реакция ретінде
қарастырады. Бұл көзқарас К. Лоренц еңбектерінде көрініс тапты, ол былай
деп жазады: адамдардағы агрессияның ішкі түрі басқа да жоғарғы омыртқалы
жануарлардағы сияқты өздігінен инстингті ұмытылуды көрсетеді Лоренцтің
пікірінше адамның агрессивтілік табиғаты өзін өлтіруге тиым салатын
механизм сияқты инстинкт. Лоренц адам тәртібін реттеу мүмкіндігі бар деп
ұйғарады және адамдарды тәрбиелеуге, өз болашақтары үшін моральдық
жауапкершелікті күшейтуге үміт артады, басқа зерттеушілер адамның агрессия
табиғатының инстинктілігінің қолдап ғана қоймай, сонымен қатар, адамдар
қанша қаласа да өзінің агрессивтілігін көрінісіне бақылау жасауға шамасы
жетпейді деп ұйғарады
К.Лоренц агрессияның бастауын ең алдымен адамдарда және кез-келген
тірі жанда кездесетін өмір сүру үшін күресу инстинкінен алады. Ол
агрессияның бастауын өмір үшін күрес инстинкінен алып, агрессиялық күш-қуат
адам ағзасында тоқтаусыз жинақталып, уақыт өткен сайын қорланып, жиналып
отырады,-дейді. Осылайша, агрессиялық әрекеттерді ашық күшейтудің біріккен
қызметі болып табылады. Адам бойында жиналған агрессия адам күш-қуатының
көлемі деп есептейді.
Агрессияны әлсіретуге әртүрлі жолдармен жетуге болады. Сүйіспеншілік
пен достық қатынас ашық түрдегі агрессиямен еш сәйкес келмейді, сондықтан
оның көрінуін тежейді.
З.Фрейд пен К.Лоренцтің теорияларының ұқсастығы: агрессия туа біткен
және агрессиялық көріністерді түгел жою мүмкін емес деген қорытындыға алып
келеді.
Д.Доллардтың фрустрациялық теориясы З.Фрейд пен К.Лоренцтың
теорияларына қарама-қарсы келеді. Д.Доллард агрессиялық мінез-
құлықтыэволюциялық үрдісте қарастырмайды. Оның көзқарасы бойынша, агрессия-
адам ағзасында автоматты түрде туындайтын еліктеу емес, фрустрациялық жауап
қайтару: қажеттіліктерін қанағаттандыруға деген жолдағы кедергілерді жеңу,
эмоционалдық тепе-теңдік пен ләззатқа жету әрекеттері.
Көптеген зерттеушілер Фрустрацияланатын жағдайдан шығудан мүмкіндігі
ретінде қарастыра бастады. Онымен қоса кейбір ғалымдар, фрустрация кезінде
жеке тұлға қорғаныс реакцияларының бүтін бір комплексімен әрекет етеді
деген қорытындыға келеді. Олардың бірі бастауыш және құрылымдаушы рөл
атқарады.
Зинченко баспасының Психологиялық сөздігі келесі анықтамаларды
ұсынады:
Агрессия – қоғамдағы адамдардың ережелері мен нормаларына қарама – қайшылық
ететін, объектілерге зардап әкелетін (жанды және жансыз), адамдарға жапа
шектіретін немесе оларда психологиялық қолайсыздықты шақыратын (уайымдау,
қорқу) мотиві бар деструктивті мінез – құлық
Агрессия әртүрлі көріністе болады.
Агрессияның екі типтегі көрінісі болады:
• Бүтіндік агрессия
• Құралдық агрессия
Біріншісі ертерек ойластырылған акт ретінде іске асатын агрессия, оның
мақсаты – объектіге зардап немесе зиян тигізу. Екіншісі агрессиялық акт
болып табылмайтын, кейбір әрекеттердің нәтижесі.
Адамдарда агрессияның пайда болуы әртүрлі және шексіз көп, осы
тәріздес мінез – құлықты Басс ұсынған концептуальді шектеумен (рамка) шек
қоюға болады. оның ойынша агрессиялық іс әрекетті үш негізгі шкалаға сүйене
отырып сипаттауға болады: физикалық – ауызша. Белсенді – белсенді емес және
түзу – түзу емес. Олардың комбинациясы сегіз мүмкін категорияны береді,
оларға көптеген агрессиялық әрекеттер жатады. Мысалы, мынадай әрекеттер,
ату, суық қарумен ұру немесе соғу, ол кезде бір адам келесі адамнан
физикалық, белсенді және түзу ретінде классификацияланған зардап көреді.
Кесте № 1
Агрессия түрі Мысалдар
Физикалық – белсенді – түзу Басқа адамды суық қарумен ұру, ату
Физикалық – белсенді – түзу емес немесе соғу
Шағын қақпан құру; дұшпанды құрту үшін
Физикалық – белсенді емес – түзу жалдамалы адам өлтіргішпен ауыз
байласу
Басқа адамның мақсатына физикалық
тұрғыдан жетпеуіне тырысу немесе
Физикалық – белсенді емес– түзу емес ойындағы қызметпен айналасуына кедергі
болу (мысалы, орнында отырған
демонстрация).
Ауызша – белсенді – түзу Орындауға тиіс тапсырмалардан бас
тарту (мысалы, орнында отырған
Ауызша – белсенді – түзу емес демонстрация кезінде территорияны
Ауызша – белсенді емес – түзу босату).
Басқа адамды сөз арқылы қорлау немесе
Ауызша – белсенді емес – түзу емес төмендету.
Басқа адам жайында өсек тарату
Басқа адаммен сөйлеспеу, сұрақтарына
жауап қайтармау және т.б
Ауызша анықтама, түсініктеме беруден
бас тарту (себепсіз басқа адамды
жазғырғандарға қарсы ештене айтпау)
Ертерек шыққан және танымал агрессияға қатысы бар теориялық жағдайы, -
берілген мінез – құлық өз табиғы қалпында сезімтал. Агрессияның пайда болу
себебі адамдар осындай әрекеттерге қатысты алдын ала программаланып
қойылған.
Қазақстандық ғалым А.Т.Ақажанованың көп жылдық зерттеуінде кәмелеттік
жасқа толмаған жасөспірімдердің қатыгездік және агрессивтік мінез-
құлықтарының қалыптасуы мен олардың көрініс беруіндегі түрткі болатын
негізгі факторларды атап көрсетеді: эмпатияның жоқтығымен, өзін-өзі
бағалаудың төмендігінен, отбасында жағымды ахуалдың болмауынан, өмірде
кездескен сәтсіздіктерден уақытша болса да құтыламын деген жаңсақ оймен
ішкілікке түсуінен, үйден қашудан, үлкендердің бақылауынан тыс қалған
немесе ата-ананың шектен тыс өбектеуінен және т.б. жайттардан
қалыптасатынын айтады.
Зерттеуші ғалым А.Т.Ақажанованың көп жылдық еңбегінде эмпатияның
жоқтығы, яғни басқа адамның көңіл-күйін, жағдайын, ішкі жан дүниесін
түсінбеу агрессивтілікке алып келеді-деген. [10] Кең мағынада эмпатия
түсінігі сәкестендіру ретінде қарастырылады, яғни өзін басқалардың орнына
қою арқылы қандай да бір белгілеріне сәйкестендіруі. Жасөспірімнің
қатыгездігі мен агрессивтілігі өзін-өзі сыйлаудың төмендігінен және
отбасында әке мен шешенің алауыздығынан, бала тәрбиесінде екеуінің бір ойды
құптауы (мысалы, әкесі баласына теледидар көруге рұқсат бермесе, ал
керісінше шешесі рұқсат етпейді), өмірде кездескен сәтсіздіктерді (әкесіз
өсу, ішімдікке салыну, оқуға қабілетсіздігінен, акцентуация типтерінің
жоғары болуы және т.б.) деп қалыптасады.
Агрессивтілікті тұлғаның дамуы үрдісінде әртүрлі тітіркендіргіштерге
агрессивті жауап беруден тұратын әулеттік үйретулер негізінде игеріліп,
бекітілген тұлғалық сипаттама негізінде анықтауға болады.
Агрессивтіліктің көрсеткішіне нақты болған немесе қиялынан көрініс
беретін агрессивтілік редакциялардың саны жатады.
Жоғары агрессивтілік бар адамдар әртүрлі жағдайларда өздерінің осындай
әрекеттерін көпшілік адамдарға және әртүрлі әлеуметтік объектілерге қарсы
қолданылады. Агрессия күрделі (фрустрация) жағдайларындағы мәселелерді
шешуде агрессивтілік әрекеттерді тудыратын адекватты немесе жағдаяттарда
қысымды және қиындықты жеңуге қолданылатын мәселелерді шешуді көп тараған
түрі болып табылады.
Ал психолог зерттеуші А.Ұ.Ескендірова Түрлі факторларға байланысты
жасөспірімдерде агрессивтіліктің пайда болуының психологиялық
ерекшеліктері атты зерттеуінде агрессивтіліктің пайда болуының
себептерінің бірі-отбасында да, мектепте де, араласатын ортасында да
ынтымақты қарым-қатынас орнатылмауынан жасөспірімдерге еріксіз күш
қолданып, жазалауынан деп түйіндейді. А.Ұ.Ескендірова агрессивтіліктің
пайда болуының ара қатынастары ынтымақтастық тәжірибенің және орынсыз жерде
күш қолданбау тәртібінің ерекшеліктерін ескеретін тәрбие бойынша
жасөспірімдерге психологиялық көмек көрсету қажет,-дейді.
Ал П.В.Ганнушкин агрессияның көрінуі мынандай параметрлерімен
анықталатындығын айтты:
• агрессияның пайда болуының жиілігі және жеңілдігі;
• агрессия туындайтын ситуацияның адекватты емес дәрежесі;
• агрессияға екпін жасау;
• агрессиялық әрекеттердің асқыну дәрежесі;
Агрессия жеңіл ситуацияда вербалды формада, ал ауыр ситуацияда тәндік,
ауто және гетеро агрессиялық түрінде көрінеді.
Агрессивті мінез-құлық қазіргі психология ғылымының маңызды мәселесі
болып табылады.
Агрессия ұғымының мазмұнына байланысты негізгі көзқарастарды талдау
агрессияны адамның қоғамдағы өмір сүру құқықтары мен ережелеріне қайшы
келетін, шабуыл жасау объектісіне кесірін тигізетін, оларға тәндік нұқсан
келтіретін немесе оларда психикалық ыңғайсыздықтарды (уайымдар, күйзеліс
күй, қорқыныш және т.б.) тудыратын түрткі-зиян тигізуші мінез ретінде
түсінуге себеп болды.
Агрессивті әрекеттер төмендегідей көрініс береді:
1. маңызды мақсатқа жету құралы;
2. психикалық қуат алу жолы;
3. өзін-өзі іске асыру және өзін мойындату қажеттілігін қанағаттандыру;
Агрессия күрделі және қиын жағдайларда (фрустрация) пайда болып,
психикалық күйзеліс тудыратын мәселені шешудің жиі қолданылатын әдісі болып
табылады.
Қиындықтарды жоюдың агрессиялы жолы мақсатқа бағытталған әрекеттік
актілер, сонымен қатар символдық әрекеттір болуы мүмкін. Қиындықтарды жою
мен күйзелісті төмендетуге бағытталған агрессиялы әрекеттер басқа түскен
жағдайға әрдайым сәйкес бола бермейді.
Көптеген авторлар өз зерттеулерінде агрессия мен агрессивтілікке
әртүрлі анықтама береді: өзінің жерін қорғау үшін адамның туа біткен
реакциясы (Лоренц, Арни), басшылық етуге қасарушылық (Мориссон), жеке
тұлғаның адамды қоршаған ақиқаттылыққа жауластық реакциясы (К.Хорни,
Э.Фромм) және т.б.
Агрессия (лат. аggression-шабуыл жасау)-қоғамдағы адамдардың қатар
бірлесе өмір сүру ережелеріне қайшы келетін, шаьуыл жасау объектілеріне
залап әкелетін, адамдарға тәни және психологиялық зиянын тигізетін (теріс
көңіл-күй, үрей, шиеленіс, жабырқаңқылық сезімі және т.б) деструктивті
мінез-құлық, әрекет. Агрессия көп жағдайда субъектінің фрустрацияға (нақты
немесе ойдан шығарылған кедергі) жауап әрекеті ретінде көрініп, ашу-ыза,
өшпенділік, жек көру жәнет.б. эмоциялық ахуал сипатына көшеді.
Ал агрессивті мінез-құлық-адам әрекетінің ерекше формасы, мұндай мінез-
құлық субъектінің нұқсан келтіру мақсатымен өзінен басқа адамға немесе
адамдар тобына өз артықшылығын білдіріп, қыр көрсетуі немесе күш қолдануға
тырысуымен сипатталады. Агрессивті мінез-құлық қарқындылығы мен пайда болу
дәрежесі бойынша жеккөрушілік, жақтырмаушылықтан-тіл тигізуге дейін бірнеше
түрде байқалады:
1. тәндік агрессия - өзге адамға немесе объектіге қара күш көрсету;
2. вербальды (сөздік) агрессия-теріс, негативті сезімдерін сөз түрінде
(ұрыс керіс, дау-дамай, айқай-шу,, бажылдау) немесе сөздік жауаптың мазмұны
(байбалам салу, қоқан-лоққы, қарғыс, лағынеттеу, балағаттау) арқылы
білдіру.
3. тура агрессия - қандай да бір объектіні не субъектіге тікелей қарсы
бағытталған агрессия;
4. жанама агрессия - өзге адамға жанамалай, жақаурата тұспалдап айтылатын
(қасақан өсек тарату, ғайбаттау, мұқата, табалап күлу және т.б.) әрекеттер
және тура бағытталмаған, ретсіз қимыл-әрекеттер (кенет ашу кернеп кету,
аяғымен жер тебіну, үстелді жұдырықтау, және т.б.);
5. инструменталды агрессия – қандай да бір мақсатқа жетуге құрал ретінде
көрініс береді;
6. аутоагрессия - өзін-өзі кінәлау, өзін-өзі қорлау, өз денесіне тәндік
қиянат жасау, өзін кемсіту, тәнін зақымдау, кей уақытта өзін өлтіруге дейін
баруынан көрінеді;
7. қастық агрессия – біреуге әдейі зиян келтіру немес объектіні зақымдау
мақсатымен жасалады;
8. альтруистік агрессия – басқалардың шабуылынан қорғау мақсатымен
жасалады. Агрессия салдарынан адамдарда қорқыныш, үрей, қысылу туады.
А.Басс және А.Дарки агрессияны анықтау мақсатында сауалнама
құрастырып, оның тәндік, жанама, вербалды агрессияға қосымша ретінді
мынандай түрлерін көрсетеді:
1. тітіркенушілік-аз ғана тітіркену өзінде кері сезімдерді көрсетуге
даярлық
(ашуланшақтық, дөрекілік);
2. негативизм-беделді әрі басшы адамға бағытталған мінез-құлықтың
оппозициялық формасы, мұндай әрекет енжар қарсылықтан белсенді күреске
дейін баруы мүмкін;
3. өкпелеу-қоршаған адамдарға деген қызғаныштан және жеккөрушіліктен
пайда болған сезім;
4. күмәнділік-адамдарға деген сенімсіздік және қауіптену, бұл өзге
адамдар зиян келтіруге дайын деген көзқарасқа негізделген;
5. кінәні сезіну-субъектінің өзінің нашар адам екенін, кінәні
сезінетіндігін көрсете отырып білдіреді;
Отандық ғалым Ш.Е.Жаманбалаеваның Девианттық мінез-құлықтың
әлеуметтік мәселелері тақырыбындағы көп жылдық ғылыми жұмысында
агрессивтілік пен делинквенттілік мінез-құлықтың арасындағы байланысты
әлеуметтік тұрғыдан қарастырған. Ғалымның ойынша, девианттық мінез-құлықты
– мінез-құлық актісі деп әділдікпен айтады, ол адамдардың іс-әрекеттері
немесе өмір салттары, арнайы қоғамдағы қабылданған әлеуметтік нормалар мен
заңгерлік негізіндегі салдарлы қоғамдық санкцияларды бұзатын іс-әрекеттерді
қарастырамыз.[11] Берілген анықтама біріншіден, осы девианттық және
агрессивтік мінез-құлықтың барлық көріністерін қамтиды (іс-әрекет, өмір
салттары); екіншіден, ауытқудың тек ресмижағын әлеуметтік нормалардағы
бейресми ауытқыған мінез-құлық формаларын да қарастырады; үшіншіден,
санкцияның әртүрлерін қамтиды, олар көбнесе өздері девиацияға алып келеді-
ол топтық ауытқудан, қоғамдық жақтырмауға және сонымен қатар толығымен
қоғамнан бөліп тастауға алып келетін санкциялар.
Ал Н.С.Ахтаева, А.І.Әбдіғаппарова, З.Н.Бекбаевалар делинквенттілік пен
агрессивті мінез-құлықты қарастырған еңбектерінде адам қылмысқа қатысуды
өзі таңдайды. Антиәлеуметтік әрекеттерді генетикалық, әлеуметтік және
тұлғалық факторлардың өзара әрекеттесуімен түсіндіреді: қылмыстық мінез-
құлық әртүрлі және күшті әсерлерді қалыптастырады,-дейді.
Сонымен, агрессияны жеке тұлғаның қасиеті ретінде түсінуге болады.
Әрбір жеке тұлғаның белгілі бір деңгейде агрессивтілігі болады. Оның
жоқтығы пассивтілікке, конформділікке және т.б. жағдайларға алып келеді.
2. . Жасөспірімдік шақтың психологиялық ерекшеліктері.
Қазіргі жасөспірім өзінің мазмұны және әлеуметтік тенденциялары бойынша
күрделі әлемде өмір сүреді. Бұл өсіп келе жатқан адамдарға жаңа талаптар
қоятын техника-технологиялық өзгерістердің ырғағы және қарқынымен
байланысты. Екіншіден, информацияның қаныққан сипатымен нақты өмірлік
позициясы әлі қалыптаспаған жасөспірімге терең әсер ететін шу шығарады.
Үшіншіден, біздің қоғамды жайлап алған экологиялық және экономикалық
дағдарыстар, үлкендер оларға осындайды мұрагерлікке қалдыратындықтан (жеке
жауапкершілік сезімі болмаған кезде) балаларда үмітсіздік және ашуланғандық
сезімдерін шақырады. Осыдан кеін жас адамдарда көп жағдайда жете
түсінбейтін наразылық сезімі қарқынды дамиды, жалпы әлеуметтік
қызығушылықты жоғалтқан кезде эгоизмге апаратын даралануы өседі.
Жасөспірімдер басқа жас топтарына қарағанда құндылықтары мен
идеялдарына қажет бағдарды жоғалтып,- ескісі талқандалған, жаңасы
құрылмаған, елдегі әлеуметік, экономикалық және моральдық тұрақсыздықтан
көбірек азап шегеді. Жасөспірімдер енді тек қана неге сенерін білмей ғана
қоймай, сонымен қатар, үлкендердің көбі әдетте өтірік айтады, қазір әркәм
өзі үшін өмір сүреді, басқаны алдап қалайда жағдайдан шығады деп есептейді
(Д.И.Фельдштейн, 1991).
Бұндай ұйғарымға кейбір бұқаралық ақпарат құралдарының жауапсыздығы,
сонымен қатар, жасөспірімді агрессивтілікке үйрететін өтірікпен, зорлаумен
толған кино және телефильмдер себеп болады.
Негізінде біздің қоғамға бүгінгі таңда өсіп келе жатқан балаларға
жағымды әсерлер тапшылығы бар. Макро ортаның сапалық өзгеруі, балаларда
психологиялық жайлылық, қорғаныс сезімдерін қалыптастыру сияқты маңызды
функцияларды орындамайтын семьяның өзгеруіне алып келеді. Жазаның әртүрлі
түрлерімен байланысты, оның ішінде физикалық жазалаумен байланысты
жасөспірімедермен қатаң қарым-қатынас орын алады. Ата-аналардың бір бөлігі
балаларын тыңдауға мәжбүрлейді, екінші біреулері балаларын
қажеттіліктерімен қызықпайды, үшіншілері баланы асыра бағалап, оны
жеткіліксіз дәрежеде бақылайды.
Нәтижесінде көптеген жасөспірімдер үшін жоғары иланушылықпен,
еліктеушілікпен байланысты жақсы ойлардың дамымауы, тұтынушылық бағдар,
эмоционалды дөрекілік, өзін сендірудің агрессивті тәсілі сипаттарына ие
болады.
Көптеген жасөспірімдер үшін, нақты адамдардың, сонымен қатар, әртүрлі
информация құралдарымен ұсынылатын стериотиптердің ойластырылған белгілі
бір өзін ұстау үлгісі әдет. Осыдан боевиктердің, детективтердің молдығы
және т.с.с жасөспірімді өз алдында үлкен жасап және өзінің маңыздылығын
демонстрациялау құралы болып табылатын агрессивті тәртіп формаларына
азғырады. Бұл референтті топта белгілі бір орын алу тілегінде, өзін
табалауға, кемсітуге болмайтын адам деп түсініп, өзін сендіруге қол
жеткізуге көрінеді.
Жасөспірімдердің бір бөлігі үшін, бұзақылық, агрессивтілік бар
болудың, батылдықтың дәлелі ретінде қарастырылатын, қауымдасқан
бағыттағы әртүрлі бірлестіктер болып табылады.
Үлкендер әлемімен формальды және формальды емес қарым-қатынастар
жүйесіндегі сияқты, көптеген отбасыларда кері микро климат орын алатын,
жатырқаушылық, дөрекіліктің, жасөспірімдердің кейбіреуінің жақтырмаушылығы,
бәрін кері істеуге ұмтылу, айнадағыларға ерегесудің пайда болуына жағдай
жасайды, бұл агрессивтіліктің пайда болуына демонстрациялық бағынбаушылық
әрекеттерінің обьективті алғы шартын құрады.
Өзін-өзі түсінудің, критикалық ойлаудың интенсивті дамуын, бала
жасөспірім шақта тек қана оны өоршаған ортадан ғана емес, сонымен қатар
өзінің ішіндегі өзі туралы көріністен қарама-қайшылық табуына алып келеді,
бұл өзіне деген эмоциональды-құнды қарым-қатынастың өзгеруі үшін негіз
болып табылады, өзіне көңіл толмаушылықтың тез өзгеруінде өз-өзіне
сенімділік және жасқаншақтық, рақымсыздық және жоғары эмоционалдылық,
әдепсіздік және тұйықсыздық сияқты полярлы сапалардың бірігуінде көрінеді.
Қоршаған әлемге және өз-өзіне деген бұрынғы қарым-қатынастарының қайта
құрылуымен өзгеруінің ұзақтығы және өткірлігі психологиялық кризистің
ескірген формалары және өсіп келе жатқан адамның өзін ұйымдастырудағы
қажеттіліктері түйіскенде, жасөспірімді тәрбиелеу жүйесінде дағдарыспен
шиеленісетін және бірге жүретін психологиялық кризистің формасына ие
болады.
Өз мүмкіндіктерін түсінуімен байланысты жасөспірімдердің талпынуы және
үлкендердің еркініне тәуелді баланың жағдайы арасындағы айырмашылық, өсіп
келе жатқан адамның жалған қызығушылығын, жалған қажеттілігін
интенсивтендіре отырып, өзін-өзі бағалаудың маңызды терең кризисін
шақырады. Оның есеюімен мінезі және өзін-өзі ұстау ерекшеліктері,
айнадағыларды қабылдауы өзгереді, қоғамдық қажеттіліктерге сәйкестігінің
дәрежесі және сарыны өзгереді.
Жасөспірімдік немесе пуберттаты шақ (лат. Pubertas, pubertatis –
ержеткендік) – балалық шақтан өтіп, организмнің биологиялық өсіп жетілуі.
Қыздардың бойжету кезеңі орташа 12 ден 16 жасқа; ұлдарда 13 тен 17-18 жасқа
сәйкес келеді. Ол кезде темір түзілу, қыздар және ұлдардың денелері тез
өсуі байқалады. Жыныстық жетілудің соңғы кезенінде арганизм анотомикалық
және функционалдық қатынаста ұрпақ таратуға дайын болады. Көптеген
мемлекеттерде соңғы жылдары 80-100 жыл бұрынғымен салыстырғанда балалардың
тез есеюі байқалуда. Бұл қыбылыстың пайда болу себебі толық түсіндірілген
жоқ. Акселерия халықтың урбанизация және өркениетіне, қоректенудің
өзгерісіне, ақуыз бен қантты шектен тыс қолданғанға байланысты деп
болжанады .
Балалық және есейген шақтың арасындағы онтогенетикалық даму жыныстық
жетілу мен үлкендер өміріне ену, сапалы өзгерістер арқылы сипатталады. Бұл
кезеңде индивуд жоғарғы қозу, импульсивке ие, оған әдетте жыныстық әуестік
жатады.Жасөспірім шақта психикалық дамудың негізгі лейтмиті жаңадан
құрылған, әлі бекімеген, өзін өзі тану, МЕН концепциясы, өзін өзі түсінуге
тырысу және өзінің мүмкіндіктері болып табылады .
Бұл жаста аналитикалық – синтетикалық қызметтің күрделі түрі, абстаркты
формальдау, теориялық ойлау бекі, құрылады. Жасөспірімде пайда болған өзін
өзі бағалау, ерекше жасөспірім қоғамына тиіті сезімі өте маңызды болып
табылады.
Пуберетты шақ - өмірдің маңызды, жауапкершілікті аса қажет ететін
кезең, ол гармондардың мүлдем жоқтығымен сипатталады. Дене созылып, аяқ–
қолдар пропорционалды емес түрде өседі. Жасөспірім осыншалықты тез
қарқынмен өскеніне үйренбей, қимылы, жүрісі ебедейсіз болады. Мұрт пайда
бола бастаған ұл балада, әйел бейнесіне ене бастаған қыз бала да әлі
үлкендер әлеміне енген жоқ, бірақ балалық шақтан шығып кетті. Осы жерден
екіжақтылық, олардың қасіреттері мен қадамдары басталады. Тепе теңдікңті
жоғалту организмнің гормональді жүйесінің қайта құрылуынан, жасөспірімнің
физикалық, рухани дамуының ырғағындағы айырмашылық және әлеуметтік
жетілуінің сатысы, дербестігі пайда болады. Мұнын бәрі психикалық жағдайға
да әсер етеді.
Жасөспірім логикалық көзқараспен ойлағанда түсініксіз қадамдар,
ақымақтық жасайды. Осы кезеңдегі жасөспірімнің көнілшектігімен эмоциялық
тұрақсыздығын өзіне өзі қол салу фактлері түсіндіреді. Осы жаста
психосексуалды дамудың келесі фазасы басталыды – бір жағынан романтикалық
ғашық болу фазасы, ал екінші жағынан – эротикалық тілектер. Эротикалық
жыныстық әуестік (тек қана рухани емес, сондай – ақ дене қатынасы,
нәзіктік, жанасу) жасөспірімді көп мазалайды. Алғашқы махаббат достықтан
басталады, бірігіп сабақ оқу, ойнау, билеу және т.б. Содан кейі ждастар бір
біріне әуестік сезімін бастан өткеріп, олардың сезімдері сексуальді
баспалдақтың келесі сатысы – құшақтасу, сүйісу, аймаласуға өтеді. Қарапайым
шарттарда романтикалықта емес, эротикалықта емес үйреністік бірден
сексуалды орындауларды қажет етпейді. Қыздардың айлығы басталысымен – ақ
экстрагательді аймақтардың сезімталдылығы артатынын естен шығармаған жөн,
ал бұл сексуалды қоздырғыштарға тез жауап қайтарады.
Ұл бала поллюция басталысымен – ақ гиперсексуалді кезеңіне өтеді,ол
кезде, белгілі әрекеттер арқылы босаңсуға ұмтылу байқалады. Осы жаста
жасөспірімдер әуестікті іске асырудың нақты әдістері мен мүмкіндіктерін
ойластырады. Дәл осы уақытта сексуальді белсенділіктің формалары
қалыптасады.
Жыныстық қатынасқа түскен бойда жасөспірімдер ақылы, интелектуалды
ерекшеліктері өсіп, бақылау, ойлау қабылеттері, елестету байлығы артады.
Кейде өте ерте жыныстық жетілу байқалады, ол жыныстық темірлерінің дамуы
мен ондағы пайда болған ісіктерге байланысты. Ерте жыныстық жетілу
екіжақтылығы 7-10 жас аралығында байқалады. Бұл жағдайда бірден дәрігер
кеңесіне жүгіну керек. Және керісінше, екіжақтылық жыныс белгілері 17
жастан кейін білінеді. Егер 15-16 жасқа дейін екіжақтылық жыныстық
белгілері байқалмаса, даму тежелісі жайлы ойланған жөн; бұл жағдайда
сәйкесінше емделу керек.
Жасөспірімдік шақ – адам баласының дамуындағы күрделі кезеңнің бірі.
Уақыттын аздығына қарамастан (14 тен 18 жасқа дейін), ол сіздің
индивиудумді арықарай өмірінізді анықтайды. Дәл осы Жасөспірімдік шақта
мінез және тұлғалық басқа ерекшеліктер қалыптасады. Бұл кезең: үлкендер
қамқорлық көрсеткен балалық шақтан басқа кезеңге өту, қалыпты мектептегі
оқу түрін басқа қызметке ауыстыру, сондай – ақ организмнің қайта құрылуы –
жасөспірімді еліктегіш, кері әсер ететін қоғамға тез сінгіштікке әкеледі.
Бұл кезде туған – туыс, мұғалімдер, және басқа да тәрбиешілер қамқорынан
босанып шығуға умтылу тән.Бұл ұмтылыстар көбінесе рухани құндылықтар мен
үлкендердің өмір стандартына кері әсер әкеледі. Бір жағынан, жастарды
тәрбиелеу жұмысындағы дефекті нақтылана түседі. Әсіресе бұл қатынаста
негізгісі жанұядағы дұрыс еамес қарым – қатынас, ажырасудың жоғарғы
көрсеткіші болып табылады.
Жасөспірімдік шақ – адамның қоғамдағы міндеттерінің өсуімен
байланысты, балалық пен үлкендер өмірінің арасындағы шекара.
Көптеген бұрынғы қоғамдарда бұл шаққа өтуді арнайы ритуалдар арқылы
формалдаған, соған байланысты бала тек қана жаңа әлеуметтік тұрғыдан
танылмай, өмірге қайта жаңы атпен келді деп қабылданды.
Жасөспірімдердің кезеңдік шекарасы шамамен орта мектемпте оқып жатқан
5-8 сыныптардың 10-11 ден 14 ке дейінгі жасына сәйкес келеді. Бірақ
жасөспірімдік шақ 5-ші сыныпқа өте салысымен болады деуге келмейді, ол бір
жылға ерте немесе кеш басталады.
Баланың дамуындағы жасөспірімдік кезеңді өтпелі, сынбалы, қиын,
сыншыл деп атау қалыптасқан. Онда осы процестің күрделілігі мен маңыздығы
бір заманнан келесі заманға өтумен тығыз байланысты. Балалық шақтан
үлкендер өміріне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz