Зиянды кеміргіштер Кеміргіштердің жалпы сипаттамасы және экономикалық маңызы
Зиянды кеміргіштер
Кеміргіштердің жалпы сипаттамасы және
экономикалық маңызы
Кеміргіштер сүтқоректілер класының (mammalie) ерекше тобын құрайды.
Соңғы классификацияға (жіктеуге) сәйкес олар екі отрядқа – кеміргіштер
(Rodentia) мен қоянтәрізділерге (Lagomorpha) бөлінеді. Қазақстан
кеміргіштер отрядының 15 тұқымдасына енетін 82 түрі кездеседі, ал
қоянтәрізділер отрядының 2 тұқымдасына қояндар мен шақылдақтар жататын
өкілдер мекендейді. Кеміргіштер дене тұрқы жағынан алғанда шағын
сүтқоректілерге жататын жануарлар. Олардың ең кішкентайы – салмағы 5 г
тартатын малютка тышқаны, ал үлкені-ұзындығы 1 м, салмағы 30 кг – құндыз.
Бұл екі отрядқа жататын жануарлардың күрек тістері жақсы дамыған.
Күрек тістерінің тамыры болмайды да, олар үнемі өсіп отырады. Күрек тістері
қатты эмальмен жабылған және олар қажалмайды, ал басқалары жұмсақтау
келетін дентиннен тұрады. Кеміргіштерде жыртқыш тістер болмайды. Күрек
тістер мен азу тістер ортасындағы бос жерді диастема дейді. Осы белгілері
арқылы оларды басқа ұсақ сүтқоректілерден, мысалы, бунақденелілер мен
жыртқыштардан ажыратуға болады.
Негізгі кеміргіштер өсімдік қоректі жануарлар. Олардың азықтық
рационында бунақденелілердің, балықтардың, бауырымен жорғалаушылардың,
құстардың және ұсақ сүтқоректілердің үлесі аз. Кеміргіштерді әртүрлі
жерлерді: тундраны, орманды, даланы, шөл-шөлейтті жерлерді, тіпті жыл бойы
қар жататын тау үлкен территорияларды қамтиды, ал үй тышқаны мен сұр
егеуқұйрық барлық жерлерде кездеседі.
Кеміргіштердің көптеген түрлері ауыл шаруашылығы дақылдарына, жеміс
және орман ағаштарына, жайылымдықтарға және қоймадағы жем мен азық-
түліктерге үлкен зиян келтіреді. Ауыл шаруашылығы өндірісіне ең
қауіптілеріне аламан, тиіндер, қаптесерлер тұқымдастарына жататын
кеміргіштер кіреді. БҰҰ ФАО мекемесінің жүргізген санағы бойынша, бүкіл
дүние жүзінде 1951 жылы қаптесерлер мен егеуқұйрықтар 150 млн. Адамдарды
қамтамасыз ететін, қоймадағы сақтаулы азық-түліктерді жонып жіберген. Неміс
мамандарының мәліметтері бойынша, Германияның шошқа фермаларында
егеуқұйрықтар жемнің 20% жояды. Америка ғалымдарының есебіне сәйкес, Нью-
Йорк қаласындағы кейбір жылдары егеуқұйрықтар саны 10 млн. Жетіп, олар азық-
түліктің 5-10% -ін құрады немесе жарамсыз етеді.
ХХ-шы ғасырдың 50-ші жылдары Қазақстанның солтүстік облыстарында
шошқа шаруашылығы жақсы дамыды, сонымен қатар бұл аймақта егеуқұйрықтардың
да зияндылығы өсті. Батыс Қазақстанда егістік пен жайылымдықтарға
сарышұнақтар үлкен зиян келтіреді, олардың санын реттеп отыру үшін кең
көлемде химиялық препараттар қолданылады. Кейбір жылдар республика
территориясында қаптесерлер мен тоқал тісті тышқандардың саны тым көп өсіп,
оларға қарсы химиялық препараттарды қолдану арқылы күресу шаралар тиімді
жүргізіліп келеді.
Жайылымдықтарға үлкен зиянды құмтышқандар келтіреді. Негізі үлкен
құмтышқандар қаракөл қойлары жайылатын жерлерде кездеседі. 1 гектар
жайылымдықта құмтышқандардың екі қонысы кездессе (бұл кеміргіштің 15-20
данасы), олар өсімдіктердің 13 жояды, ал бұл шөп қорымен бір қойды толық
асырауға болады екен; ал алты-сегіз қоныстары 1 гектарға кездессе- құнды
жемдік өсімдіктердің барлығы жоғалады.
Кеміргіштер әртүрлі эпидемиялық ауруларды да таратады. Олар адамдар
жейтін азық-түліктерді және ішетін суларды ластайды. Кеміргіштерден,
кенелерден, сонымен қатар тек қан соратын бунақденелілер арқылы адамдарға
мынадай ауралар тарайды: оба, тулямерия, жұқпалы сары ауру, әр түрлі сүлік
аурулары, безгек ауруының кейбір түрлері, трихиндер, нематодалар.
Кеміргіштердің кейбір түрлері үй жануарларына ауысып, сібір күйдіргісі,
бруцеллез, құстың холера және басқа ауруларын таратады. Сонымен қатар,
егеуқұйрықтар жындану ауруларын таратады.
Он жетінші тарау. Кеміргіштердің морфологиялық, анатомиялық және
физиологиялық ерекшеліктері.
Кеміргіштердің даму ерекшеліктері. Кеміргіштер сүтқоректілердің белгілі
өкілдері болып саналады, бірақ кейбір морфологиялық және физиологиялық
ерекшеліктері бойынша осы кластың басқа отрядтарына жататын түрлерінен
өзгешеліктері бар. Негізі бұл ұсақ, жылы қанды жануарлар, олардың 70%
энергиясы дене температурасының бір қалыпта тұруына жұмсалады. Жангуарлар
энергияны қорек арқылы алады.
Кеміргіштер мен қоян тәрізділердің өздеріне тән арнайы морфологиялық
және физиологиялық ерекшеліктері бар. Олардың өте жоғары көбею қасиеттері
бар және популяция жаппай қырылып қалған жағдайда да түр сақталуы мүмкін.
Басқа ұсақ жылы қанды жануарлар сияқты, кеміргіштердің бас миының
салыстырмалы көлемі дене көлемімен салыстырғанда үлкен кледі. Осыған
байланысты болар, олардың сыртқы орта әсерін жылдам сезетін қасиеті бар.
Сонымен қатар, бұл ұсақ сүтқоректілер сыртқы ортаның өзгерісіне жақсы
бейімделген.
Жоғарыда айтылған ерекшеліктердің арқасына кеміргіштер мен қоян
тәрізділер отрядтарына жататын жануарлардың түр құрамы жалпы сүтқоректілер
түрлерінің жартысына жуығын алып жатыр. Тіпті бір жерде 10-нан астам
кеміргіш түрлері кездеседі, олардың биологиясы, қоректенуі, сыртқы
белгілері, көбею қарқыны және сыртқы қолайсыз ортаға бейімділігі әр алуан
болып келеді. Кейбір жылдары осы түрлердің тең жартысы оқтын-оқтын жаппай
көбейіп, ауыл шаруашылығына үлкен зияндылық келтіреді. Сонымен зиянды
кеміргіштерге қарсы ұтымды күрес шараларын жүргізу үшін олардың биологиялық
және экологиялық ерекшеліктерін білу өте қажет.
Кеміргіштердің анатомиялық ерекшеліктері. Тері жамылғысы және оның
туындылары. Тері үш қабаттан тұрады – сыртқы (эпидермис), негізгі тері
(дерма) және тері астындағы май клетчаткасы. Терінің организмдері сыртқы
ортадан қорғау қызметінен басқа, дене температурасын реттеуші және
сезімталдық қасиеттері бар.
Терінің құрылымдық элементтері арқылы кеміргіш организмінде ерекше
бір заттар пайда болады және олардың кеміргіш өмірі үшін маңызы зор.
Бұларға жүндер, тырнақтар, тері, май, сүт бездері және құйрықтағы әр түрлі
мүйіз тәрізді қабыршақтар мен инелер жатады.
Басқа сутқоректілер сияқты, кеміргіштер терісінің сыртқы қабатына жүн
өскен. Олар негізінде үш түрге бөлінеді – қылшық (ұзын және жуан), мамық
немесе түбіт ( қысқа және нәзік түк) және ортаңғысы- жүн.
Кеміргіш түрлерінің барлығында да азды-кемді сезімтал қылшықтар –
вибристар бар. Олар ұзындау және қаттылау болып келеді. Вибристардың түбі
жүйке жүйесімен жалғасқан. Бұл қылшықтар жер астын мекендейтін, көру
қабілетін толық немесе жартылай жоғалтқан соқыр тышқандарда және түнгі
жануар қосаяқтарда жақсы дамыған.
Кеміргіштер оқтын-оқтын түлейді. Кеміргіштердің жас және сақайу
кезеңдеріне байланысты түлеу ерекщеліктері бар. Сонымен қатар мерзімдік
түлеуі белгілі. Жаздағы жүні сирек келеді және жылуды ұстамайды, ал қысты
күнгі жүндері қалың, дененің тонуына мүмкіндік бермейді. Ұйқыға кететін
кеміргіштер жылына бір рет түлейді.
Жер астында тіршілік ететін кеміргіштердің тырнақтары жақсы дамыған.
Олар тырнақтары арқылы індерін қазады. Кеміргіштер мен қоян тәрізділердің
тері бездері нашар дамыған, олар дене температурасын реттеуде атқаратын
қызметі зор емес. Тері бездері негізі тұмсық пен құрсақта орналасқан.
Кеміргіштердің денесі қатты қызып кеткенде, оларды сол қызған
жерлері терлейді. Суды мекендейтін жануарлардың тері бездері жақсы
дапмыған.
Кеміргіштердің сүт бездері жақсы дамыған, олардың саны алты жұптан 12
жұпқа дейін және кейде одан да көп болады. Сүт бездері аз уақыт аралығында
қызмет атқарады. Мысалы, тоқалтісті тышқандар балаларын 11-12 күн емізсе,
ал сарышұнақтар 20-22 күнге дейін емізеді. Бірақ осы аз мерзім аналық
кеміргіштер көп сүт шығарады. Көптеген аналқы кеміргіштер босанған күні
қайтадан шағылысады. Бұл жағдайда сүтпен қоректенудің аралық үзілісі 8-12
күннен аспайды.
Қаңқа. Басқа сүтқоректілер сияқты кеміргіштердің қаңқасы бастан,
негізгі қаңқадан және саусақтардан тұрады. Қаңқа қорғаныс қызметін
атқарады, оған бұлшық иеттер бекіген. Егеуқұйрықтың қаңқасының саны 265-285
бөлік сүйектерден тұрады (қозғалу, құйрықтың омыртқа және қабырға мен басқа
сүйектер арқылы атқарылады). Сұр егеуқұйрықтың кеппеген қаңқасының салмағы
жалпы жануар салмағының 10-12 % құрайды. Онда жалпы сүйектердің салмағынан
саусақ сүйектері 32,8 % +- 0,5, негізгі қаңқа -47,3 % +- 0,5 және басқа
сүйегі -14,9 % +- 0,89 құрайды.
Кеміргіштердің көпшілік түрлерінде, әсіресе ұсақ кеміргішиерде қуысты
сүйектер, кеміргіштің бүкіл өмірі бойына өсуін тоқтатпайды. Бас сүйегінде
сүйектердің өз ара салмағы кеміргіштің қасына қарай өзгеріп отырады –
туылғаннан кейін, олардың көздері ашылғанша ми орналасқан сүйектері жақсы
дамыса, одан кейін жақ сүйектері де дами бастайды. Сондықтан ересек
кеміргіштердің жақ сүйектері ұзынша келеді.
Кеміргіштерде саусақ пен құйрық сүйектерінің өсу ерекшеліктері
байқалады. Жер астында тіршгілік етуге бейімделген кеміргіштердің алдыңғы
аяқтары жақсы дамып, артқылары нашар дамыған, ал құйрығы редуцияға
ұшыраған. Негізгі тіршілігі суда өтетін кеміргіштердің құйрығы қысқалау,
жуандау болып, мүйізді жабыршықтармен қапталған. Бұндай құйрық кеміргіш
судажүзген кезде қосымша қызмет атқарады.
Бұлшық ет жүйесі. Бұлшық ет жүйесіне бұлшық ет ұлпалары, сіңірлер мен
көмекші қызмет атқаратын ұлпа өскіндері жатады. Жалпы бұлшық ет жүйесі
жануцардың қозғалысын қамтамасыз етеді, ішкі органдарды қорғайды және
организмнің жылу шығару процесінде маңызды роль атқарады. Бұлшық еттер
дененің әрбір бөліктерін, аяқтарын қозғалтып отырады. Бұлшық еттер қан
тамырларымен жақсы жабдықталған. Кеміргіштерде бұлшық ет саны өте көп.
Мысалы, егеуқұйрықтың денесінде жалпы саны 300-ден асатын бұлшық еттер бар.
Қызметіне байланысты бұлшық еттерді: тері астындағы, иық пен алдыңғы
аяқтардағы, бас сүйектердегі және денедегі деп бірнешетопқа жатқызуға
болады.
Ас қорыту органдары. Кеміргіштердің ас қорыту жүйесі, басқа
сүтқоректілер сияқты, төмендегі бөлімдерден: ауызқуысынан, өңештен,
асқазаннан, ащы ішектен, жіңішке ішектен, соқыр ішектен, тоқ ішектен және
тік ішектен тұрады. Ауызқорыту қуысында тағамдар механикалық өңдеуге
(ұсатылуға) түседі және сілекеймен шыланады. Асқазан мен ащы ішекте
тағамдар химиялық өңдеуге ұшырайды. Жіңішке ішекте астың қорытылуы
жалғасып, содан кейін ол қанға тарайды. Қорытылмаған ас қалдықтары соқыр
ішекте жиналып, ашыту процессіне ұшырайды. ТОқ ішекте ашытылған ас пен су
сорылып алынады да, пайда болған нәжіс тік ішек арқылы сыртқы шығарылады.
Ас қорыту бездерінен шығатын ферменттер арқылы ас қорытылады. Олар:
сілекей бездері, олардың тармағы ауыз қуысына шығады; асқазан
қабырғаларының бездері; ащы ішекке түсетін бауырданбөлінетінөт тармақтары;
ұйқы бездерінен бөлініп ащы ішекке шоғырланатын сөлдер. Сүтқоректілердің ас
қорыту жолының ұзындығы, оның қорегіне байланысты. Өсімдік текті қорек етке
қарағанда қиындау қорытлып, ас жолдарымен баяу өтеді. Сондықтан, өсімдік
қоректілердің ішектері, жыртқыштармен салыстырғанда, ұзындау жәнежуан болып
келеді. Мысалы,қойдың ішегі денесінен 29 есе ұзын болса, ал мысықтардікі
тек 5-6 есе ғана ұзын.
Кеміргіштердің басқа сүтқоректілерден ерекшеліктері олардың ішектері
қысқа.Мысалы, кәдімгі тоқалтіс тышқанның ішегіденесінен4,3-5,4 есе, сұр
атжалмандікі4,8 есе, ал сұр егеуқұйрықтікі 5,9 есе ұзын келеді.
Сонымен қатар кеміргіштердің ас қорыту жолынан ас өте жылдам өтеді.
Мысалы, шөппен қоректенетін ірі сүтқоректілер асты 3-4 күнде қорытса, ал
кәдімгі тоқалтіс тышқанның ересегі асын 14 сағатта, жастауы 11 сағатта
қорытады . Сонымен қатар ақ қаптесердің ересегі асты тіпті 8 сағат 40
минутта, жасы – 7 сағат 15 минутта қорыта алады екен. Кеміргіштің
асқазанында астың қорытылуы, оның ас қорыту жолында күшті ферменттер
әсеріне ұшырап қорытылуына байланысты. Денесінің қалыпты температурасын
ұстап тұру үшін және көбею үшін кететін шамадан тыс энергияны кеміргіштер
арқылы мол етіп,жинап ғана толтыра алады. Мысалы, ірі шөп қоректі жануарлар
күніне салмағының 5 % татитын азықты жесе, ал қаптесерлер мен атжалмандар
- 25-30 % , тоқал тісті тышқандар 100% ден 360% мөлшеріндегі азықпен
қоректенеді.
Кеміргіштер тістерінің құрылысы, ас қорыту жолы сияқты қоректік азық
түріне сай бейімделеді. Көбінесетұқымдық дәндермен қоректенетін
кеміргіштердің азу тістері кедір бұдырлы, ал өсімдіктің вегетативтік
бөліктерімен қоректенетін түрлерінің тістері шайнауға бейімді, жалпақтау
болып келеді. Қорек кеміргіштердің азу тістерімен өте ұқыпты ұсатылып,
белсенді және толық қорытылады.
Тыныс алу органдары. Басқа сүтқоректілер сияқты, кеміргіштер өкпемен
тыныс алады, алөкпе жүрекпен қатар көкірек қуысында орналасқан. Оларқан
тамырымен толық қастамасыз етілген элестатикалық ұлпадан құрылады. Өкпенің
жалпы салмағы дене салмағының 1,5-2,5 % дейін сәйкес келеді. Тыныс алу
жолы танау тесіктерінен басталып, сырттағы ауаны өкпемен жалғастырады. Ауа
сыртқы танау тесіктерінен мұрын қуысына келіп, көмекей мен кеңірдекке
өтеді, ол көкірек клеткасы тұсында екі бронхыға бөлініп, өкпеге енеді.
Бронхылар өкпенің ішінде көптеген ұсақ тарамджарға бөлінеді және жұқа
қабырғалы көпіршіктер – альвеоларды түзейді. Альвеолар ұяшықтарына
капиллярлардың ұшы келіп тіреледі. Осы капиллярлар арқылы газ алмасу
процесі жүзеге асады. Өкпе көкірек қуысында бронхыларға бос ілінген
тәрізді. Көкірек қуысы мен құрсақ қуысын бір-біріне қабырға аралық еттер
мен көк ет – диафрагма айқын бөліп тұрады. Диафрагманың жиырылып,
жазылуының нәтижесінде көкірек қуысы кеңейіп, ауаны қабылдап немесе
тарылып, өкпеден газдың шығуына себепші боладв. Кеміргіштердің энергияны
көп пайдалануына байланысты, олардың тыныс алуы, ірі сүтқоректілерге
қарағанда 8-10 есе жылдам өтеді.
Қан айналу жүйесі. Кеміргіштердің жүрегі төрт камералы- екі құлақша
мен екі қарыншадан құралады. Жүректің оң және сол жақ жартысы бір-бірінен
толықбөлінген. Кеміргіштердің жүрегі үлкен келеді, ол дене салмағының 0,3-
0,5 % алып жатыр.
Кіші қан айналым шеңбері- оң жақ қарыншадан шығатын өкпе артериясынан
басталады. Өкпе артериясы оң және сол өкпеге жалғасатын екі тармаққа
бөлінеді. Оттегіге қаныққан қан өкпе венасы бойымен сол жақ құлақшаға
құйылады.
Үлкен қан айналым шеңбері. Дененің алдыңғы бөлімі (басы мен алдыңғы
аяқтары) қанды сол жақ доғасының тарамдары болып табылатын, ұйқы және
бұғана асты артерияларынан алады. Сол жақ бронхының тұсында қолқа доғасы
омыртқа жоитасына қарай бұрылады және сол омыртқа жотасының астымен арқа
қолқасы тәрізді, диаметрібірте-бірте кішірейіп, құйрыққа қарй ағады.
Дененің артқы бөлімі арқа қолқасының қанымен жабдықталады. Құрсақ
қуысында бауырға, қарынға, көк бауырға, ұйқы (қарын асты) бездеріне,
ішектерге, бүйректерге, жыныс бездеріне және т.б. мүшелерге арқа қолқасынан
тармақтар кетеді. Арқа қолқасы жамбас маңайында артқы аяқтар мен құйрыққа
қан апаратын екі мықын артерияларына бөлінеді.
Вена қаны дененің алдыңғы бөлімінен (бас және мойыннан) жұп яремдық
венаға жиналады. Олар жұпты бұғана асты (алдыңғы аяқтар) веналарымен
қосылып, алдыңғы қуыс біржұп венаны құрап (оң және сол жақ), оң жақ
жүрекшегеқұяды.
Ал дененің артқы жартысынан қан құйрық және мықын веналарының
қосылуынан құралған дара қуыс венаға жиналады. Артқы қуыс вена оң
жаққұлақшаға барар жолында өзіне құрсақ қуысындағы ішкіоргандардан веналар
қабылдайды және бауыр арқылы өтіп, одан шыға беребауыр веналарына енеді.
Бауырдың қақпа жүйесі бір ғана қантамыр, бауырдың қақпа венасынан түзілген.
Ал бауырдың қақпа венасы ас қорыту жолдарынан қан алып келетін бірнеше
қантамырлардың қосылуынан құралған. Бауыр ұлпасына өте көп санды
капиллярлар торы, бауыр веналарымен қосылып, жоғарыда айтылғандай, артқы
қуыс венасына құыды. Сөйтіп артерия бойымен оттегіне қаныққан қан ағады.
Ұсақ кеміргіштердің денесінде жүндер болмайды және олар денесінің
температурасын бір қалыпта сақтай алмайды. Жаңадын туылған кеміргіштердің
қан құрамында, ересектерге қарағанда, эритроциттер азболады. Мысалы,
жаңадан туылған егеуқұйрықтардың 1мм3 қанына 2,5-3,5 млн. Эритроциттер
болғаны байқалады, ал еркектерінде – 9,27, ұрғашыларында – 9,42 млн.
Болады.
Шығару жүйесі. Зәр шығару жүйесі жұпты, кеміргіштердің бүйректері бел
маңайындағы омыртқа жотасының екі қапталында орналасқан. Бүйректің ішкі
жақтарынан несеп ағарлар шығып қуыққа ашылады. Қуықтан несеп арнаулы несеп
қаналы арқылы сыртқа шығады.
Далалық және шөлейттік жерлерде құрғақшылық кезінде шөптердегі ылғал
жеткіліксіз болғандықтан, шығару жүйесінің жұмысы бұзылып, кеміргіштерді
өлімгеәкеліп соқтыру мүмкін. Бірақшөл және шөлейттік аймақты мекендейтін
кеміргіштер тобы бұл қолайсыз жағдайларға бейімделген. Олар ыстық кезінде
дене температурасын және зәр шығару жүйесін реттеп отырады.
Жыныс жүйесі. КЕміргіштердің еркектерінде тұқым бездері жұмыртқа
пішінді, құйрық түбіндегі ерекше қапшықтың ішіне орналасқан. Тұқым
бездерінің жоғарғы жағында олардың өсінділері болады да, олардан тұқым
жолдары шығады. Қос тұқым жолы шап қаналы арқылы құрсақ қуысына
бағытталады. Дене мен қуықтың жанында предстательдік бездер болады. Бұл
қосымша жыныс бездерінің жолдары да тұқым жолдарына қосылып, одан жыныс
мүшесінің ішімен өтетін зәр шығару каналына ашылады. Аталық жыныс мүшесінің
ішінде сүйекболады.
Аналық жыныс мүшелері бүйрек маңайына орналасқан жұп аналық
бездеріне, уылдырық жолдарынан, жатырдан, қынаптан және сыртқы жыныс
органынан тұрады. Кеміргіштердің жатырлары екіге бөлінген.
Ұрғашыларының жыныс мүшелері буаз болуына байланысты жүйелі өзгерістерге
ұшырайды. Кеміргіштердің экстральды жүйелі төрт мерзімі бар. Олар күйлеу
алдындағы () , күйлеу кезіндегі (), күйлеуден кейін () және тыныштық
мерзімдері.
Мысалы, қаптесерлердің жыныстық жүйелі мерзімінің орташа ұзақтығы 6
күн. Күйлеудің алдында 18 сағат, күйлеу кезінде 42 сағат, күйлеуден кейін
12 сағат, тыныштық мерзімі 72 сағат. Қолайлы жағдайда жүйелі мерзім саны
жиілейді, қолайсыз жағдайларда жыныстық жүйелі мерзімнің дамуы тоқталады
да, ұзақ мерзімді тыныштық кезеңі басталады.
Кеміргіштердің сперматогенезі мен авогенезі сыртқы ортаның әсеріне
тікелей байланысты. Буаз болу жүйелі мерзімі де сыртқы ортаның әсчеріне
бағынады. Сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларында іштегі ұрықтың орташа саны
немесе олардың әрбір 100 ұрғашыға тиесілі үлесі популяцияның көбею
белсенділігін көрсетуімен қатар, сыртқы ортаның қаншалықты қолайлы болғанын
да көрсетеді.
Кеміргіштердің қоректенуі, ылғал мен жылумен қамтамасыз етілуі
олардың овогенезіне, сперматогенезіне, жалпы көбею белсенділігіне, белсенді
дамуына, особьтары мен ересектерінің төзімділігіне тікелей әсер ететіндігі
толып жатқан зерттеулер мен эксперименттер арқылы дәлелденген. Қоректену
кезінде калориясы төмен және ылғалы аз шөптерді пайдаланғанда, дене
температурасы қолайлы деңгейге душар болғанда, ұрғашы особьтардың тыныштық
кезеңіұзақ мерзімге созылады. Бұндай жағдайларды кеміргіш еркектерінің
спермотогенез процесі тежеледі немесе тоқтап қалады.
Ішкі сөл бөлу бездері. Ішкі сөл бөлу бездерінің атқаратын қызметтері
организмнің ішкі органдарымен олардың толық жүйесінің сыртықы ортамен қарым-
қатынасын реттейді. Олар тікелей қанға гармондар бөліп шағарады. Гармондар
тіршілік үшін өте қажетті процестерді атқаратын клетка, ұлпа және басқа
органның қызметін реттейтін ферменттердің әрекетін атқарып немесе тежейтін
заттар. Ішкі сөлбөлу бездердің негізгілері қалқанша безі жанындағы бұғақ
безі, бүйрек бездері, жыныс бездері, эпифиз және гепофиздері.
Жүйке жүйесі. Мидың алдыңғы бөлігінде үлкен жарты шарлар мен мишық
жақсы жетілген. Олар үстіңгі жағынан мидың қалған бөлімдерін: аралық,
ортаңғы және жұлынмен жалғасатын сопақша миды жауып жатады. Алдыңғы ми екі
жарты шардан және иіс сезу түйіндерінен тұрады. Жарты шарлардың үстіңгі
бөлімі (қақпағы) ми қыртысын түзетін нерв клеткаларынан құралады. Аралық ми
көлемі жағынан кішілеу болып, үстіңгі жағынан мидың үлкен жарты шарларымен
толық жабылған. Аралық мидың үстіңгі жағына эпифиз орналасқан, астыңғы
жағындағы воронкаға гипофиз байланысқан. Ортаңғы ми да үлкен емес, оның
арқабөлімі екі қатпармен төрт төипешікке бөлінген. МИшығы екі жарты шардан
тұрады. Мишықтың үстіңгіә бөлімінде көптеген қатпарлар- иірімдер болады.
Сопақша мидың астыңғы жағы нерв талшықтарынан құралған.Олар үлкен ми
сыңарлырынан жұлынға қарай өзіндік және негізгі қозғалыс жолы болып
табылады.
Кеміргіштердің бас миы үлкен келеді. Мысалы,ересек сүр егеу құйрықтың
миының салмағы 1,88 г (дене салмағының 1,12 % құрайды) болса, ал кәдімгі
тоқалтісті тышқанның миы – 0,46 г (дене салмағының 1,73 %), және үй
қаптесерінің миы – 1,45 г (дене салмағының 1,9 %) болады.
Жаңадын туылған кеміргіштердің көзі ашылғанша, денесінің салмағына
қарағанда, олардың миының өсуі жақсы дамиды. Бұл жағдай соқыр туылатын
кеміргіштер миының құрылымдық өзгеріске жедел ұшырайтынын және оның сыртқы
орта жағдайына белсенді бейімделе алатындығын көрсетеді.
Сезім органдары. Теріде орналасқан Мейсснер денелік заттары
сезміталдық қызмет атқарады. Сонымен қатар басының әр жерінде орналасқан
вибристер де сезімталдық қызмет атқарады. Қосаяқтардың кейбір түрлерінде
вибристер жақсы ждамыған, оның ұзындығы денесімен бірдей болып келеді. Олар
басқа қатты заттардан тітіркенген сезімді сезумен қатар ауа қозғалыстарының
өзгеруін де сезеді. Сондықтан көздері көрмейтін кеміргіштер вибрисстері
арқылы да қозғалуы мүмкін. Негізгі топырақты мекендецтін кеміргіштер
тіршілігінде вибристер атқаратын қызметтің маңызы зор.
Көру органдары. Кеміргіштердің тіршілігіне бвайланысты олардың
көздері өзгеріп тұрады. Күндіз және түнде тіршілік ететін, сонымен қатар
топырақ ішінде немесе оның беткі қабатын мекендейтін кеміргіштердің көзінің
көруі мен олардың сыртқы ортада бағыт пен бағдар алуының маңызы өте зор.
Кеміргіштердің көптеген түрлері түрлі түстерді ажырата алмайды.
Есту органдары. Оларға сыртқы, ортаңғы және ішкі құлақ кіреді.
Кеміргіштердің есту мүшесі жақсы жетілген және олар қысқа дыбыс толқындарын
сезеді. Сыртқы құлақ қабыршақтан және сыртқы дыбыс өткізетін жолдан тұрады.
Құлақ қабыршақтарының мөлшері мен пішіні кеміргіштердің тіршілігіне
байланысты: құлақ қабыршағы неғұрлым үлкен болса, соғұрлдым олардыбысты
жақсы сезеді, ал топырақ астында тіршілік ететін кеміргіштерде олар
редуцияға ұшыраған.
Есту жолдарының түбі жарғақпен жабылған. Дыбыс толқындары жарғақты
тербетіп, толқынды есту сүйекшелері арқылы құлаққа өткізеді, осы жерде есту
нервтері іске қосылады. Дыбысты қабылдаған кезде нерв талшықтары оны
күшейтіп, жануардың өте нәзік дыбыс толқындарын естуін қамтамасыз етеді.
Иіс сезім органдары. Иіс сезу органы кеңсірік қуысында орналасқан.
Иіс сезу органы атқаратын қызметтерінің маңызы зор, сондықтан кеміргіштерге
қарсы еліктіргіштерді пайдалану арқылы тиіиді күрес шаралары ұсынылады.
Дәм сезетін органдар. Кепіргіштердің дәм сезетін органдары тіл ішінде
орналасқан. КЕміргіштердің көпшілігі әлсіз дәмді сезе алмайды.
Кеміргіштердің дене температурасын реттеуінің физиологиясы.
Температура реттелуінің сипаттамасы. Кеміргіштер дене температурасын бір
қалыпты сақтау үшін, олардың организмі жылу алмасу процесін реттеп отырады.
Сыртқы ортаның температурасы суық болғанда, олар жылудыкөп өндіріп, сыртқа
аз жіберіп отырады. Ал керісінше сыртқы ортаның температурасы жоғары
болғанда, жылу өндіру тежеліп, сыртқа жылу шығару процессі өсе түседі.
Сондықтан кеміргіштер тіршілігінде жылудыөндіру зат алмасу процестеріне
тікелей баланысты. Оларды химиялық реттеушілер деп те атайды. Жылу қайырымы
организмдегі көптеген механизмдермен реттеледі. Солардың бірі қылшықтың
тері бетінде орналасуы. Қылшықтар тері бетінде тік орналасқан жағдайда ауа
қабаты қоюланып, организмнің жылу шығаруы күшейеді; ал қылшықтар тері
бетінде көлденең орналасса, жылу шығару бәсеңдейді. Қылшықтар тік түрғанда
терідегі бұлшық еттер жиырылады, ал көлденең жатқан олар босаң күйге
көшеді. Дененің тұру қалпы да жылудың реттелуіне әсер етеді.Құлақ пен қол-
аяқтар жабысып қалғанда, денежиырылғанда жылу шығару азайса, ал керісінше
дене мен қол-аяқтары созылғанда жылу шығару күшейе түседі.Сонымен қатар
жылуды белменді реттеуші механизмінде тер шығару мен тыныс алудың да маңызы
зор. Жоғарыдакөрсетілген бұл механизмдердің бәрі физикалық жылцу
реттеушілер тобына жатады.
Кеміргіштердің жылу реттеу ерекшеліктері. Сыртқы ортаның әсерінен
кеміргіштердің физиологиясы өзгеріске түседі. Ұсақ кеміргіштердіәң дене
температурасын бір қалыпты сақтау үшін зор қызметті химиялық жылу
реттеушілер атқарады. Сөйтіп температураның белгілі бір диапазонында зат
алмасу процесі жүреді. Дене температурасы қалыпты жағдайдан жоғары не төиен
болса, кеміргіштің денесі тоңазиды немесе қызып кетеді.
Онтогенездегі жылу реттеу процесінің дамуы. Көзі ашылған жаңадан
туылған кеміргіштер (тек қана кейбір қоян тәрізділерден басқасында) дене
температурасын реттей алмайды. Олардың денесіндегі температураның жылдам
өзгерімке түсуі, сртқы орта әсеріне байланысты.. Бұл жағдайдың бірнеше
себептері бар. Біріншіден, олардыңбұлшық еттері нашар дамығандықтан,
оганизмге қажетті жылу толық көлемде берілмейді. Мысалы, жаңадан туылған үй
қаптесерлерінің бұлшық еттерінің массасы 0,24 г болса, 180 күнне кейін –
10,1 г (4208 % өсті) жетеді, ал сұр егеуқұйрықтың еттерінің массасы –
94,34 г (6505 %) болған.
Сонымен қатар, кеміргіш күштерінің қанында эритроциттер
азболғандықтан бұлшық еттердің оттегімен қамтамасыз етілуі нашар болады.
Жаңадан туылған кеміргіштиердің терісінде жүн қабаты жетілмегендіктен
олардың физиологиялық термореттеуші қызметі де дамымаған күйде
болады.Олардың миының толық қалыптасуы аяқталмаған, сондықтан белгілі
кезеңге дейін дене температурасы рефлекторлы жолмен реттеуге келмейді.
Сондықтан кеміргіш күштерінің температурасы індегі ата-аналарының жылуы
арқылы реттеліп отырады.
Жас кеміргіштердің көзі ашылғаннан соң, олар өз бетімен денесінің
температурасын реттей алады.Осы кезде олардың миының қалыптасуы толық
бітеді. Жүн қабаты пайда болады, бұлшық еттер дамиды (ол 4,5-5 есе өседі),
қанда эритроцидтер көбейеді, бұлшық еттерге қажетті оттегінің мөлшері
өседі. Ең жоғары зат алмасу процесі кеміргіштің көзі ашылған кезде жүреді
де, уақыт өте оның деңгейі төмендей бастайды. Егер де аналық кеміргіштер
азық жетіспеушілігіне ұшыраса, не олардың қалыпты температура жағдаый
бұзылса, жаңадан туылған күшіктердің көзінің ашылу мерзімі ұзарады, тіпті
күшіктердің келешектегі жыныстың дамуына да кері әсерін тигізеді.
Қысқы ұйқыға кететін кеміргіштердің жылу реттеу ерекшеліктері.
Кеміргіштердің көптеген түрлері қолайсыз жағдайда ұзақ ұйқыға кетеді.
Саршұнақтардың ұйқы мерзімі бір жылда 8-9 айға созылады. Осы уақыт
аралығында олар қоректенбейді, белсенді тіршілік кезінде жиналған майла
арқылы өмір сүреді. Кеміргіштердің кейбір түрлері жиналған майлар арқылы
тіршілік етеді. Ал кейбір түрлерінің жиналған май қорлары молболады.
Мысалы, ұсақ саршұнақтар ұзақ ұйқыға кетер алдында, олардың май қоры 100-
170 г жетеді, яғни ол жалпы кеміргіш салмағының 30-40 % пара-пар. Майлар
ыдыраған кезде энергиядан басқа су бөлініп шығады, ал ол ылғалсыз тіршілік
тоқтап қалуы мүмкін. Кейбір кеміргіштер (атжалмандар) май қорын көп
жинамайды, дегенмен де олар кұзде жиналған азықпен қыс кезінде оқтын-оқтын
оянғанды қоректеніп, тіршілігін жалғастырады
Кеміргіштердің қысқы ұйқысы 00С –ға дейінгі төменгі температура
жағдайында басталады. Ал қысқы ұйқының негізгібөлігі 50С пен - 50С
аралығында өтеді. Ұйқыдағы кеміргіштерге сыртқы орта температурасы айрықша
әсер етеді. Мысалы, кіші саршұнақ температура 00С дейін төмендегенде,
ұзынқұйрық саршұнақтарға қарағанда жиі оянады.. Ұзынқұйрық саршұнақ тіпті -
50С болғанда да оянбай, дене жылуын сақтай біледі. Ауа температурасы 00С
–ға дейін төмен түскенде кіші саршұнақтар дене жылуынөздері реттей алмайды.
Сондықтан олар қысқы ұйқыларын бұзып, денесін қозғалысқы түсіріп, сол
арқылы ін ішін де жылытады. Саршұнақтардың оянуы көп энергияны ысырап
етеді, ал оянған кеміргіштің салмағы ұйықтап жатқандарға қарағанда 100-150
есе кемиді. Сондықтан қыс айларында күн қатты суып кетсе кеміргіштердің
оянуы жиіленеді, оларжүдеп, тіпті өліп қалуы да мүмкін. Кеміргіштер дене
жылуын оянбай реттеп отырса, олар мол энергиясын үнемдейді. Мұндай қасиет
қыс мерзімінде ұзақ уақыт бойы жер беті қатып жататын аймақтарда
мекендейтін ұзын құйрықты саршұнақтарға тән.
Кеміргіштердің жылу реттеу процесі менқоректенуінің байланысы.
Қоректену нәтижесінде энергия пайда болады, ол кеміргіш организміне жылу
реттеуге жәнедамуы үшін қажет. Қоректік сапасы мен мөлшері кеміргіш
организмінің зат алмасу процестеріне қатты ықпал етеді. Мысалы, төменгі
температураларда жоғары калориялы қорек қажет, алжоғары температура
жағдайында шырыны молқорек түрлері қажет. Ал колориясы азқоректі
пайдаланғанда, организмнен артық суды шығару үшін көптеген энергия қажет.
Осылай қоректенетін кеміргіштер суыққа шыжамайды. Жоғары температура
жағдайында қоректік суы аз болса, артық энергия беру қиындайды. Сондықтан
организмнің зат алмасуы тежеліп, ондағы физиологиялық процестер бұзылады.
Кеміргіштердің санына жылу алмасу мен қоректенудің әсері. Жылу алмасу
мен қорек жинауға қолайсыз жағдай туса ересек кеміргіштердің көбеюі
тоқьалады, жас кеміргіштердің жыныс органдарыныңдамуы тежеледі. Популяция
жағдайы жақсы болғанымен оларға қоршаған орта әсері жартылай
қолайсызболса,онда кеміргіштердің көбеюі тежелебастайды. Сондағы күрт
өзгеріске ұшырауға бейім кеміргіштердің (тоқалтісті тышқандар, қаптесерлер,
құмтышқандар) көбею белсенділігі төмендесе, бұл түргежататын кеміргіштердің
саны да азайып кетеді.
Кеміргіштердің популяциясы қаталжәне ұзақ мерзімді қолайсыз жағдайда
қырылып қалады.. Кеміргіштер тек популяция тіршілік ете алатын жерлерде
ғана тірі қалуы мүмкін, дегенменбұл жерлерде тіршілік ету жағдай күрт
нашарлап кетпейді. Ондай станцияларды популяция сақталатын жерлер дейді.
Олардың көлемі үлкен болмайды. Қолайлы жағдай пайда болса, кеміргіштердің
популяциясы өсіп дамуы үшін көп уақыт қажет.
Ұйқыға кететін кеміргіштер санына жылу алмасу мен қоректің әсері. Бұл
процестер саршұнақтар тіршілігінде жақсы зерттелген. Олардың жыныстық
өмірінің белсенді кезеңдері, олар қысқы ұйқыдан ояна салысымен басталады.
Оянар алдында еркек саршұнақтардың аталық бездері мен олардың өсінділері
үлкейеді, ал оянған соң сперматогенез белсенді өтеді. Оянған ұрғашыларын
кешікпей-ақ овогенез бен күйлеу процестері өтеді. Ұрықтану процесіне
ұрғашысына қарағанда еркектері жақсы дайындалады да, және олар қысқы
ұйқыдын ұрғашыларына қарағанда ертерек оянады.
Саршұнақтар күйлену кезінде аз қоректенеді және қысқы ұйқы мерзімінен
қалған қорек қоры арқылы тіршілік етеді. Қысқы ұйқыға кетердің алдында
кеміргіштер көп салмақ жинап, қыс мерзімінде оны үнемдеп пайдаланса,
көктемде олар көбеюге бірден кірісіп кетеді. Крісінше, қорды аз жинап, оны
ұйықтаған уақытта көп пайдаланса, көктемде олар көбеюге бірден кірісіп
кетеді. Керісінше, қорды аз жинап, оны ұйықтаған уақытта көп пайдаланса,
олардың қыстан аманшықпауы да мүмкін, ал тірі қалғандарының көбеюге
қабілеті жетпей қалады. Ұйқыға кетер алдындағы қоректік қор жинау, қорек
пен сыртқы ортаның температурасына байланысты. Мысалы, кіші саршұнақ
жеткілікті жай қорынжинау үшін, қорек пен сыртқы ортаның температурасына
байланысты. Мысалы, кіші саршұнақ жеткілікті май қорын жинау үшін, оның
қорегінде әр түрлі өсімдіктердің тұқымдары, шырыны молқректер, сонымен
қатар бұл азықтар құрамында судың мөлшері 50 % кем болмауы керек. Ереде
сыртқы ортаның температурасы қалыптан тыс жоғары, қорек құрғақтау,
калориясы аздау болса, саршұнақтар салмағын баяу қосады, олардың ұйқыға кту
мерзімі ұзарады, сонымен қатар олар жеткіліксіз май қорын жинап, ұйқыға
кетеді. Қысқы ұйқыға қор әзірлеу кезінде сыртқы орта жағдайы қолайсыз болып
кетсе, кеміргіштербелгілі мерзімнен бұрын ұйқыға кетеді.
Ұйқыға кететін кеміргіштердің спермотегенезі мен овогенезі олардың
жылу алмасуы мен қоректенуіне байланысты болады. әр түрлі қор жинаған
жануарларда спермотолгенез бен овогенез әр түрлі өтеді. Кеміргіштердің
қандай жағдайларда қысқы ұйқыға кетуінен олардың қалай қыстап шыққанына
және көктемгі мезгілдерде оянар алдындағы күйіне қарай олардың көбею
белсенділігі де өзгеріп отырады.
Он сегізінші тарау. Кеміргіштерді жіктеу.
Жіктеу принциптері. Сүтқоректілер басқа жылы қанды жануарлар сияқты
көп мөлшерде қоректі пайдаланады. Осы топқа жататын жануарлардың дамуы
қореккебайланысты, бұл оның ас қорыту мен тіс құрылысына әсер етеді.
Отрядқа, тұқымдасқа, туысқа және түрдерге анықтама бергенде
сүтқоректілердің тіс жүйесіне, тіс санына, немесе кейбір тістердің
құрылысына көңілбөлу керек.
Сүтқоректілердің тістері кұрек тіс,жыртқыш тіс, жалған азу тіз және
азу тәстер болып бөлінеді. Көрнекті болу үшін олардың тіс жүйесін теңдеуге
теңеп жазады: алымында – жоғары жақтың тістері, ал бөлімінде – төменгі
жақтың тістері.
Күрек (Jncisiva) тістер J әрпімен белгіленсе, жыртқыш тістерді
(Canini) - С, жалған азу тістерді (Praemolares) - Р, азу тістерді
(Molores)- М әрпімен белгіленеді.
Қоян тәрізділер отрядының тістер теңдеуі:
J21 ,C00 , P32 , M3-23-2 = 28-24;
Кеміргіштер отрядының тіс теңдеуі
J11 , C00 , P2-01-0 , M3-23-2 = 22-12.
Тістерді санағанда әр бір жақтың жартысын алып, тістерді алдынан артқа
қароапсанап шығады. Әрбір тіс нақты бір әріппен белгіленеді. Жоғарғы жақтың
тістерін белгілегенде цифрды әріптің үстіне жазады, алтөиенгі жақтың
тістерін белгілегенде, цифрді әріптің астына жазады. Мысалы, жоғарғы жақтың
бірінші жалған азу тісін Р1 , ал төменгісін –Р1 , азу тістерді М1 және М2
белгілейді.
Кеміргіштердің анықтамасы үшін дене тұрқы мен бас қаңқасына өлшеулер
жүргізу керек. Көбінесе өлшеуге жататындары: дене ұзындығы – тұмсықтан
анальді тесігі аралығы; құйрықтың ұзындығы – анальды тесіктен бастап
құйрықтың ұшына дейінгі аралық; артқы табанының ұзындығы – ең ұзын
саусақтың түбінен тырнаққа дейінгі аралық; құлақтың ұзындығы – құлақтың
түбінен ұшына дейінгі аралық.
Кеміргіштер отряды – Rodentia. Қазіргі кезде кеміргіштер бүкіл дүние
жүзіне таралған. Қазақстанда бұл отрядтың 15 тұқымдасының 82 түрі
кездеседі.
Кеміргіштердің шаруашылықта алатын орыны ерекше. Олардың кейбір
түрлері аса бағалы терісі үшін ауланады, кейбіреулері ауыл, орман
шаруашылығы зиянкестері, әр түрлі жұқпалы ауруларды таратушылар болып
саналады.
Тиіндер тұқымдасы- Sciuridae. Азу тістерінің беті кедір – бұдырлы
келеді, теңдеуі:
J11 , C00 , P2-11 , M33
Бұл тұқымдасқа мынадай туыстар кіроеді: екі түрден тұратын тиындар –Sciarus
L. ; бір түрден тұратын тарақ құйрық немесе жіңішке табанды саршұнақ –
Spermophilopsis Blasius; бір түрден тұратын борша тышқан – Eutamias
Trouessart; алты түрден тұратын суырлар; он түрден тұратын саршұнақтар –
Citellus Oken.
Қарасақ тұқымдасы - Myoxidae. Азу тістерінің шайнайтын бетіндегі эмалі
қиылысады. Тістерінің теңдеуі:
J11 , C00 , P11 , M33
Бұл тұқымдасқа төрт туыс кіреді, олардың әрқайсысы бір-бір түрден тұрады.
Қарасақтың екі түрі жемістерге зиян келтіреді.
Қосаяқ тұқымдасы - Dipodidae. Азу тістерінің шайқайтын беті бұдырлы
келеді. Тістерінің теңдеуі:
J11 , C00 , P1-00 , M33
Бұл тұқымдасқа жататын туыстар: бес түрден тұратын тышкандар туысы –
Sicista Gray.; екі түрден тұратын үш саусақты ергежейлі қосаяқтар туысы –
Salpingotus Vinogr.; бес түрден тұратын қосаяқтар туысы – Allactaga F.
Cuv.; екі түрден тұратын майқұйрық қосаяқтар туысы – Pygerethus Glog.; бір
түрден тұратын жүнбалақ қосаяқ туысы – Dipus Gymel.; бір түрден тұратын
тоқылдағыш қосаяқ туысы – Scirtopoda Brand t.;бір түрден тұратын
тарақсаусақты қосаяқ туысы – Paradipus Vinogr.; бір түрден тұратын шөл
қояаяғы туысы – Eremodipus Vinogr.
Косаяқ тұқымдасының екі түрі жергілікті жерлерде бақша дақылдарына
зиян келтіреді.
Соқыр тышқандар тұқымдасы - Spalacidae. Бұл тұқымдасқа дене тұрқы 35
см – ден аспайтын, пішіні сопақша, басы жалпақ, жер астында
Тіршілік етуге бейімделген кеміргіштер жатады. Кішкентай көздері тері
қабатының астында қалып қойған, құлақ қалқаншасы дамымаған. Тері
жамылғысы өте жұмсақ, көкшіл түсті. Құйрығы қысқа, аяқтары бес саусақты.
Күрек тістері ауыз қуысынан еріннің өсіндісі арқылы бөлініп ақсиып тұрады,
өте жақсы жетілген. Тістердің теңдеуі:
J11 , C00 , P00 , M33
Бұлар дер қазып, өсімдіктердің жер асты бөліктерімен қоректеніп ауыл
шаруашылығы өндірісіне елеулі зиян келтіреді. Қазақстанда тұқымдастың бір
туысының бір өкілі ғана мекендейді.
Қаптесерлер тұқымдасы - Muridae. Азу тістерінің шайнайтын беті кедір-
бұдырлы келеді. Тістерінің теңдеуі:
J11 , C00 , P00 , M3-13-1
Дене мөлшері әртүрлі кеміргіштер. Тұқымдастың кейбір түрлерінде
артқы аяқтары алдыңғыларына қарағанда сәл ұзынырақ келеді. Құйрықтары ұзын.
Денесі жұмсақ жүнмен жабылған, оның түсі көбіне қоңыр сұр түстес. Тұқымдас
өкілдерінің бәрі – ауыл шаруашылығы зиянкестері және әртүрлі қауіпті
аурулардың қоздырғыштары болып табылады. Қазақстанда тұқымдастың Бес
туысына жататын түрлер кездеседі. Елімізде кездесетіні бірған өкілді –
нағыз егеуқұйрықтар туысы – Nesoria Gray.; бір өкілді – қаптесерлер туысы –
Rattus Fisch.; үш өкілді – орман және даола қаптесерлер туысы – Mus L.; бір
өкілді – кішкентай қаптесерлер туысы – Micromys Dehn.
Аламан тәрәзділер тұқымдасы - Cricetidae. Тістерінің өзіндік ерекшеліктері
бар. Олар кең тараған. Кейбір өкілдері ауыл шаруашылығы дақылдарына едәуір
зиян келтіреді, әртүрлі жұқпалы ауру таратушылар. Қазақстанда бұл
тұқымдасқа үш тұқымдас тармағы (аламандар, құмтышқандар және тоқалтыстілер
жатады).
Аламандар тұқымдастар тармағы – (Cricetinae) төрт туыстан тұрады;
жоңғар атжалманы туысы – (Phodopus G . Mill.) екі түрден; сұр атжалмандар
туысы (Cricetulus Milne – Edw.) екі түрден, аламан туысы (Cricetus Lecke),
бір түрден; эверсман атжалманы туысы (Allocricetulus Argyr.) бір түрден
тұрады.
Құмтышқандар тұқымдастар тармағы – Gerbillinae екі туысқан тұрады:
май құмтышқандар туысы (Meriones Jlliger.) үш турден, үлкен құмтышқандар
туысы (Rhombomys Brandt et Wagn) бір түрден тұрады.
Тоқалтістілер тұқымдастар тармағы (Microtinae) 8 туыстан тұрады:
ондатр туысы (Ondatra Link) бір түрден; орман тоқалтістілер туысы
(Clethrionomus Tieles) төрт түрден; тау тоқалтүстілер туысы – (Articola
Blah.) үш түрден; ұр тоқалтістілер (Microtus Schrank.) жеті түрдени; су
тоқалтістілер туысы (Arvicola Lacep.) бір түрден; алақоржындар туысы
(Lagurus Glog.) бір түрден; соқыр тышқандар туысы (Elliobius Fisch.) екі
түрден; бұраубастар туысы (Myospalah Lahm.) бір түрден тұрады.
Қоян тәрізділер отряды - Lagomorpha.
Бұл отрятқа дене тұрқы 12-69 см болатын, ірі түрлерінің артқы аяқтары мен
құлақ қалқандары ұзын, ұсақтарының алдыңғы және артқы аяқтарының ұзындығы
бірдей, құлақ қалқандары кішкентай сүтқоректілер жатады. Құйрықтары қысқа
немесе тері жамылғысынан әзер байқалады. Саусақтарында тырнақтары жақсы
жетілген. Үстіңгі жағында екі жұп күрек тістері болады, оның бір жұбы
екіншісінің ортасында орналасқан. Алдңғы үректістері өте үлкен, қашау
тәрізді, артқылары кішкентай. Төменгі жағында мұндай тістердің саны бір
жұп. Олар өмір бойы өсіп отырады. Жыртқыш тістері болмайды.
Бұл отряд өкілдері барлық құрылықта таралған . Кейбір түрлері
кәсіптік және әуесқойлық жолмен ауланады. Қазақстанда бұл отрядтың 2
(қояндар, шақылдақтар ) жататын өкілдер мекендейді.
Қояндар тұқымдасы – Lacomorpha.
Бұл тұқымдасқа дене тұрқы 45-68 см, салмағы 6 кг-ға жететін қысқа
құйрықты, ұзын құлақты, артқы аяқтары алдыңғы аяқтарына қарағанда 2 есеге
жуық ұзын болатын аңдар жатады. Тістер теңдеулері:
J , C , P , M33
Қазақстанда бұл тұқымдасқа 1 туыс қояндар жатады, ол үш түрден тұрады.
Шақылдақтар немесе түйеқұлақтар тұқымдасы.
Бұл кеміргіштердің сыртқы пішіні қоянға ұқсайды, дене тұрқы олардан
кіші. Шақылдақтың құйрығы өте шолақ, тіпті жүнінен де көрінбейді, құлақтары
дөңгелек болып бітеді. Дене тұрқы 23-25 см. Салмағы 100-300 г. Тістер
теңдеулері:
J21 , C00 , P32 , M3-23-2
Қазақстанда бұл тұқымдасқа 1 туыс – шақылдақ немесе түйе құлақ
(Ochotona Link.) жатады, ол бес түрден тұрады.
Он тоғызыншы тарау.Кеміргіштердің экологиясы
Кеміргіштердің тіршілік түрлері. Он жетінші бөлімде көрсетілгендей,
кеміргіштердің өсімталдығы мен тірі қалуына, сонымен қатар олардың сан
мөлшерінің реттеліне денелердің жылу алмасуы мен қорек түрлері үлкен әсер
етеді. Кеміргіш организміндегі жылу алмасу процесінің өтуі қоршаған орта
температурасы мен ылғалдыққа және күннің радиациялық қарқынына тығыз
байланысты.
Табиғатта кеміргіштердің жылу алмасуы тәулік бойы, маусым және жыл
жағдайларына байланысты күрт өзгерістерге ұшырап отырады. Мысалы, шөл және
шөлейтті жерлерде күндіз топырақтың беткі қабаты 700С-ға дейін қызады, ал
түнде ол 10-12 0С-ға дейін салқындайды. Сондықтан жыл бойы топырақтың беткі
қабатының температура диапазоны 100 0С-ға дейін жетеді. Далалық аймақта
температура тербелісі 80 0С , ал орман алқаптарында 50-60 0С-ға дейін
жетеді. Аталмыш өзгерістер кеміргіш организмінде ылғи қолайсыз әсер етеді.
Жоғары және төменгі деңгейдегі температура тербелісі әсерінен кеміргіш
организміндегі жылу алмасу және тағы басқа физиологиялық процестер бұзылып,
ол организмнің әлсіреуіне әкеліп соқөтырады. Сонымен қатар өсіидіктер
фенологиясына байланысты кеміргіштердің қоректенуі де әртүрлі денелерде
өтеді.
Сыртқы ортаның қолайсыз жағдайына сәйкес, әр түрлі топтарға жататын
жануарлар сияқты кеміргіштерде де морфофизиологиялық бейімділікпен қатар
экологиялық бейімділік те пайда болады. Оның кейбіреулері сыртқы ортаның
әсерінен онтогенезде пайда болатын тектілік рефлекстер , ал басқалары
шартты рефлекстер.
Экологиялық бейімділік әр түрлі болып келеді. Оған мыналар
жатады: ін қазып, топырақтың ішінен ұя жасау; түрдің таралуы үшін қолайлы
жерді таңдау; қолайсыз күндерді немесе мерзімдерді өткізу үшін қорек жинау
және тағы басқалар. Организмнің мінез құлқының бейімделіп, өзгеріске
ұшырауы әлде бірэнергия қажеттілігін тдырады. Сондықтан кеміогіштердің
морфо-физиологиялық ерекшеліктері мен мінез-құлқы өзара тығыз байланысты
болады. Мысалы, топырақ астында тіршілік ететін кеміргіштер ін қазған кезде
көп энергия жоғалтады. Бірақ олар денедегі жылуды реттеу үшін энергияны
үнемдеп жұмсайды. Олардың көбеюі жоғары деңгейде болмаса да, ал тірі қалу
деңгейі өте жоғары.
Сыртқы орта әсерінің қолайсыз жағдайларынан қысқы ұйқыға кететін
формалары қыстан аман-есен шығып, көбінесе тірі қалады. Бұл жануарлардың
көбею деңгейі жоғары емес. Жыл бойы топырақ бетінде белсенді тіршілік
ететін кеміргіштер көп энергиясын температураны реттеу джәне ұрпақ қалдыру
үшін жұмсайды. Сондықтан олардың ұрпақтарының тірі қалу деңгейі, төмен, ал
ұрпақ тууу деңгейі қорек қоры мен жылу алмас процестеріне тығыз байланысты.
Әрбір кеміргіштің, әр түрлі жастағы кеміргіш топтарының және тұтас
популыцияның мінез-құлқы, олардың марфофизиологиялық бейімделуіне және
бейімделу шеңберінің ұлғаюына згерістер енгізіп отырады. Сондықтан
кеміргіштердің морфологиялық, физиологиялық ерекшеліктері, сонымен қатар
мінез-құлқын үйлестіретін тіршілік формалары пайда болады.
Қазақстан фаунасында зиянды кеміргіштердің негізгі бес тіршілік
түрлері белгілі:
Қолайсыз жаз, күз және қыс мерзімдерінде , қорек жинамай ұйқыға
кететіндер (сарышұнақтар, суырлар, қосаяқтар). Қорек жинап, аздап семіріп
ұйқыға кететіндер (атжалмандар, борша тышқандар, қарасақтар).
Қорек жинап, аздап семіріп ұйқыға кететіндер (атжалмандар, борша
тышқандар, қарасақтар).
Жылдың қолайсыз мерзіміне қорек жинап, жыл бойы белсенді өмір
сүретіндер (қаптесерлер, құмтышқандар, орман тоқалтістілері, су тышқаны).
Қорек жинамай жыл бойы белсенді өмір сүретіндер (сүр тоқалтістілер,
алақоржындар). Кейбір жағдайларда сүйір басты тоқалтістілердің қорек жинауы
байқалады.
Жылдың барлық маусымдары бойы, не көбінесе қолайсыз мерзімдерде жер
астын мекендейтіндер (соқыртышқандар).
Кеміргіштердің динамика саны. Популяцияның қалыптасуы. Жер бетінің тәр
түрлі аймақтарының рельеф, микроклимат және өсімдіктер жамылғысы бойынша
өзіндік ерекшеліктері бар. Әрбір шаруашылықта әр түрлі дақылдар өсіріледі,
оларды арнаулы агротехникалық тәсілдермен өңдейді, сонымен қатар шаруашылық
территориясында жайылымдықтар, шабандықтар, орман алқаптары және тағы
басқалар орналасады. Кез келген жерде бір біріне ұқсас территорияны
кездестіруге болады.Бұл жерлерде кеміргіштер үшін қорек болатын
өсімдіктермен қатар олардың тіршіліг қамтамасыз ететін жылу алмасу
физиологиялық процестерін жүргізетін қолайлы жағдайлар қалыптасады. Бұндай
территориялар стация деп аталады.
Сұртоқалтістілердің кейбір стациялары мынадай: күздік бидай, күздік
арпа, жаздық арпа егістігі, көпжылдық шөптер танабы (1- жылдық, 2- жылдық
және одан кейінгі жылдарға), әр түрлі отамалы дақылдардың егістігі, әр
түрлі жайылымдықтар мен шабындықтар, шөп және сабан маялары; Егістікті
қорғайтын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кеміргіштердің жалпы сипаттамасы және
экономикалық маңызы
Кеміргіштер сүтқоректілер класының (mammalie) ерекше тобын құрайды.
Соңғы классификацияға (жіктеуге) сәйкес олар екі отрядқа – кеміргіштер
(Rodentia) мен қоянтәрізділерге (Lagomorpha) бөлінеді. Қазақстан
кеміргіштер отрядының 15 тұқымдасына енетін 82 түрі кездеседі, ал
қоянтәрізділер отрядының 2 тұқымдасына қояндар мен шақылдақтар жататын
өкілдер мекендейді. Кеміргіштер дене тұрқы жағынан алғанда шағын
сүтқоректілерге жататын жануарлар. Олардың ең кішкентайы – салмағы 5 г
тартатын малютка тышқаны, ал үлкені-ұзындығы 1 м, салмағы 30 кг – құндыз.
Бұл екі отрядқа жататын жануарлардың күрек тістері жақсы дамыған.
Күрек тістерінің тамыры болмайды да, олар үнемі өсіп отырады. Күрек тістері
қатты эмальмен жабылған және олар қажалмайды, ал басқалары жұмсақтау
келетін дентиннен тұрады. Кеміргіштерде жыртқыш тістер болмайды. Күрек
тістер мен азу тістер ортасындағы бос жерді диастема дейді. Осы белгілері
арқылы оларды басқа ұсақ сүтқоректілерден, мысалы, бунақденелілер мен
жыртқыштардан ажыратуға болады.
Негізгі кеміргіштер өсімдік қоректі жануарлар. Олардың азықтық
рационында бунақденелілердің, балықтардың, бауырымен жорғалаушылардың,
құстардың және ұсақ сүтқоректілердің үлесі аз. Кеміргіштерді әртүрлі
жерлерді: тундраны, орманды, даланы, шөл-шөлейтті жерлерді, тіпті жыл бойы
қар жататын тау үлкен территорияларды қамтиды, ал үй тышқаны мен сұр
егеуқұйрық барлық жерлерде кездеседі.
Кеміргіштердің көптеген түрлері ауыл шаруашылығы дақылдарына, жеміс
және орман ағаштарына, жайылымдықтарға және қоймадағы жем мен азық-
түліктерге үлкен зиян келтіреді. Ауыл шаруашылығы өндірісіне ең
қауіптілеріне аламан, тиіндер, қаптесерлер тұқымдастарына жататын
кеміргіштер кіреді. БҰҰ ФАО мекемесінің жүргізген санағы бойынша, бүкіл
дүние жүзінде 1951 жылы қаптесерлер мен егеуқұйрықтар 150 млн. Адамдарды
қамтамасыз ететін, қоймадағы сақтаулы азық-түліктерді жонып жіберген. Неміс
мамандарының мәліметтері бойынша, Германияның шошқа фермаларында
егеуқұйрықтар жемнің 20% жояды. Америка ғалымдарының есебіне сәйкес, Нью-
Йорк қаласындағы кейбір жылдары егеуқұйрықтар саны 10 млн. Жетіп, олар азық-
түліктің 5-10% -ін құрады немесе жарамсыз етеді.
ХХ-шы ғасырдың 50-ші жылдары Қазақстанның солтүстік облыстарында
шошқа шаруашылығы жақсы дамыды, сонымен қатар бұл аймақта егеуқұйрықтардың
да зияндылығы өсті. Батыс Қазақстанда егістік пен жайылымдықтарға
сарышұнақтар үлкен зиян келтіреді, олардың санын реттеп отыру үшін кең
көлемде химиялық препараттар қолданылады. Кейбір жылдар республика
территориясында қаптесерлер мен тоқал тісті тышқандардың саны тым көп өсіп,
оларға қарсы химиялық препараттарды қолдану арқылы күресу шаралар тиімді
жүргізіліп келеді.
Жайылымдықтарға үлкен зиянды құмтышқандар келтіреді. Негізі үлкен
құмтышқандар қаракөл қойлары жайылатын жерлерде кездеседі. 1 гектар
жайылымдықта құмтышқандардың екі қонысы кездессе (бұл кеміргіштің 15-20
данасы), олар өсімдіктердің 13 жояды, ал бұл шөп қорымен бір қойды толық
асырауға болады екен; ал алты-сегіз қоныстары 1 гектарға кездессе- құнды
жемдік өсімдіктердің барлығы жоғалады.
Кеміргіштер әртүрлі эпидемиялық ауруларды да таратады. Олар адамдар
жейтін азық-түліктерді және ішетін суларды ластайды. Кеміргіштерден,
кенелерден, сонымен қатар тек қан соратын бунақденелілер арқылы адамдарға
мынадай ауралар тарайды: оба, тулямерия, жұқпалы сары ауру, әр түрлі сүлік
аурулары, безгек ауруының кейбір түрлері, трихиндер, нематодалар.
Кеміргіштердің кейбір түрлері үй жануарларына ауысып, сібір күйдіргісі,
бруцеллез, құстың холера және басқа ауруларын таратады. Сонымен қатар,
егеуқұйрықтар жындану ауруларын таратады.
Он жетінші тарау. Кеміргіштердің морфологиялық, анатомиялық және
физиологиялық ерекшеліктері.
Кеміргіштердің даму ерекшеліктері. Кеміргіштер сүтқоректілердің белгілі
өкілдері болып саналады, бірақ кейбір морфологиялық және физиологиялық
ерекшеліктері бойынша осы кластың басқа отрядтарына жататын түрлерінен
өзгешеліктері бар. Негізі бұл ұсақ, жылы қанды жануарлар, олардың 70%
энергиясы дене температурасының бір қалыпта тұруына жұмсалады. Жангуарлар
энергияны қорек арқылы алады.
Кеміргіштер мен қоян тәрізділердің өздеріне тән арнайы морфологиялық
және физиологиялық ерекшеліктері бар. Олардың өте жоғары көбею қасиеттері
бар және популяция жаппай қырылып қалған жағдайда да түр сақталуы мүмкін.
Басқа ұсақ жылы қанды жануарлар сияқты, кеміргіштердің бас миының
салыстырмалы көлемі дене көлемімен салыстырғанда үлкен кледі. Осыған
байланысты болар, олардың сыртқы орта әсерін жылдам сезетін қасиеті бар.
Сонымен қатар, бұл ұсақ сүтқоректілер сыртқы ортаның өзгерісіне жақсы
бейімделген.
Жоғарыда айтылған ерекшеліктердің арқасына кеміргіштер мен қоян
тәрізділер отрядтарына жататын жануарлардың түр құрамы жалпы сүтқоректілер
түрлерінің жартысына жуығын алып жатыр. Тіпті бір жерде 10-нан астам
кеміргіш түрлері кездеседі, олардың биологиясы, қоректенуі, сыртқы
белгілері, көбею қарқыны және сыртқы қолайсыз ортаға бейімділігі әр алуан
болып келеді. Кейбір жылдары осы түрлердің тең жартысы оқтын-оқтын жаппай
көбейіп, ауыл шаруашылығына үлкен зияндылық келтіреді. Сонымен зиянды
кеміргіштерге қарсы ұтымды күрес шараларын жүргізу үшін олардың биологиялық
және экологиялық ерекшеліктерін білу өте қажет.
Кеміргіштердің анатомиялық ерекшеліктері. Тері жамылғысы және оның
туындылары. Тері үш қабаттан тұрады – сыртқы (эпидермис), негізгі тері
(дерма) және тері астындағы май клетчаткасы. Терінің организмдері сыртқы
ортадан қорғау қызметінен басқа, дене температурасын реттеуші және
сезімталдық қасиеттері бар.
Терінің құрылымдық элементтері арқылы кеміргіш организмінде ерекше
бір заттар пайда болады және олардың кеміргіш өмірі үшін маңызы зор.
Бұларға жүндер, тырнақтар, тері, май, сүт бездері және құйрықтағы әр түрлі
мүйіз тәрізді қабыршақтар мен инелер жатады.
Басқа сутқоректілер сияқты, кеміргіштер терісінің сыртқы қабатына жүн
өскен. Олар негізінде үш түрге бөлінеді – қылшық (ұзын және жуан), мамық
немесе түбіт ( қысқа және нәзік түк) және ортаңғысы- жүн.
Кеміргіш түрлерінің барлығында да азды-кемді сезімтал қылшықтар –
вибристар бар. Олар ұзындау және қаттылау болып келеді. Вибристардың түбі
жүйке жүйесімен жалғасқан. Бұл қылшықтар жер астын мекендейтін, көру
қабілетін толық немесе жартылай жоғалтқан соқыр тышқандарда және түнгі
жануар қосаяқтарда жақсы дамыған.
Кеміргіштер оқтын-оқтын түлейді. Кеміргіштердің жас және сақайу
кезеңдеріне байланысты түлеу ерекщеліктері бар. Сонымен қатар мерзімдік
түлеуі белгілі. Жаздағы жүні сирек келеді және жылуды ұстамайды, ал қысты
күнгі жүндері қалың, дененің тонуына мүмкіндік бермейді. Ұйқыға кететін
кеміргіштер жылына бір рет түлейді.
Жер астында тіршілік ететін кеміргіштердің тырнақтары жақсы дамыған.
Олар тырнақтары арқылы індерін қазады. Кеміргіштер мен қоян тәрізділердің
тері бездері нашар дамыған, олар дене температурасын реттеуде атқаратын
қызметі зор емес. Тері бездері негізі тұмсық пен құрсақта орналасқан.
Кеміргіштердің денесі қатты қызып кеткенде, оларды сол қызған
жерлері терлейді. Суды мекендейтін жануарлардың тері бездері жақсы
дапмыған.
Кеміргіштердің сүт бездері жақсы дамыған, олардың саны алты жұптан 12
жұпқа дейін және кейде одан да көп болады. Сүт бездері аз уақыт аралығында
қызмет атқарады. Мысалы, тоқалтісті тышқандар балаларын 11-12 күн емізсе,
ал сарышұнақтар 20-22 күнге дейін емізеді. Бірақ осы аз мерзім аналық
кеміргіштер көп сүт шығарады. Көптеген аналқы кеміргіштер босанған күні
қайтадан шағылысады. Бұл жағдайда сүтпен қоректенудің аралық үзілісі 8-12
күннен аспайды.
Қаңқа. Басқа сүтқоректілер сияқты кеміргіштердің қаңқасы бастан,
негізгі қаңқадан және саусақтардан тұрады. Қаңқа қорғаныс қызметін
атқарады, оған бұлшық иеттер бекіген. Егеуқұйрықтың қаңқасының саны 265-285
бөлік сүйектерден тұрады (қозғалу, құйрықтың омыртқа және қабырға мен басқа
сүйектер арқылы атқарылады). Сұр егеуқұйрықтың кеппеген қаңқасының салмағы
жалпы жануар салмағының 10-12 % құрайды. Онда жалпы сүйектердің салмағынан
саусақ сүйектері 32,8 % +- 0,5, негізгі қаңқа -47,3 % +- 0,5 және басқа
сүйегі -14,9 % +- 0,89 құрайды.
Кеміргіштердің көпшілік түрлерінде, әсіресе ұсақ кеміргішиерде қуысты
сүйектер, кеміргіштің бүкіл өмірі бойына өсуін тоқтатпайды. Бас сүйегінде
сүйектердің өз ара салмағы кеміргіштің қасына қарай өзгеріп отырады –
туылғаннан кейін, олардың көздері ашылғанша ми орналасқан сүйектері жақсы
дамыса, одан кейін жақ сүйектері де дами бастайды. Сондықтан ересек
кеміргіштердің жақ сүйектері ұзынша келеді.
Кеміргіштерде саусақ пен құйрық сүйектерінің өсу ерекшеліктері
байқалады. Жер астында тіршгілік етуге бейімделген кеміргіштердің алдыңғы
аяқтары жақсы дамып, артқылары нашар дамыған, ал құйрығы редуцияға
ұшыраған. Негізгі тіршілігі суда өтетін кеміргіштердің құйрығы қысқалау,
жуандау болып, мүйізді жабыршықтармен қапталған. Бұндай құйрық кеміргіш
судажүзген кезде қосымша қызмет атқарады.
Бұлшық ет жүйесі. Бұлшық ет жүйесіне бұлшық ет ұлпалары, сіңірлер мен
көмекші қызмет атқаратын ұлпа өскіндері жатады. Жалпы бұлшық ет жүйесі
жануцардың қозғалысын қамтамасыз етеді, ішкі органдарды қорғайды және
организмнің жылу шығару процесінде маңызды роль атқарады. Бұлшық еттер
дененің әрбір бөліктерін, аяқтарын қозғалтып отырады. Бұлшық еттер қан
тамырларымен жақсы жабдықталған. Кеміргіштерде бұлшық ет саны өте көп.
Мысалы, егеуқұйрықтың денесінде жалпы саны 300-ден асатын бұлшық еттер бар.
Қызметіне байланысты бұлшық еттерді: тері астындағы, иық пен алдыңғы
аяқтардағы, бас сүйектердегі және денедегі деп бірнешетопқа жатқызуға
болады.
Ас қорыту органдары. Кеміргіштердің ас қорыту жүйесі, басқа
сүтқоректілер сияқты, төмендегі бөлімдерден: ауызқуысынан, өңештен,
асқазаннан, ащы ішектен, жіңішке ішектен, соқыр ішектен, тоқ ішектен және
тік ішектен тұрады. Ауызқорыту қуысында тағамдар механикалық өңдеуге
(ұсатылуға) түседі және сілекеймен шыланады. Асқазан мен ащы ішекте
тағамдар химиялық өңдеуге ұшырайды. Жіңішке ішекте астың қорытылуы
жалғасып, содан кейін ол қанға тарайды. Қорытылмаған ас қалдықтары соқыр
ішекте жиналып, ашыту процессіне ұшырайды. ТОқ ішекте ашытылған ас пен су
сорылып алынады да, пайда болған нәжіс тік ішек арқылы сыртқы шығарылады.
Ас қорыту бездерінен шығатын ферменттер арқылы ас қорытылады. Олар:
сілекей бездері, олардың тармағы ауыз қуысына шығады; асқазан
қабырғаларының бездері; ащы ішекке түсетін бауырданбөлінетінөт тармақтары;
ұйқы бездерінен бөлініп ащы ішекке шоғырланатын сөлдер. Сүтқоректілердің ас
қорыту жолының ұзындығы, оның қорегіне байланысты. Өсімдік текті қорек етке
қарағанда қиындау қорытлып, ас жолдарымен баяу өтеді. Сондықтан, өсімдік
қоректілердің ішектері, жыртқыштармен салыстырғанда, ұзындау жәнежуан болып
келеді. Мысалы,қойдың ішегі денесінен 29 есе ұзын болса, ал мысықтардікі
тек 5-6 есе ғана ұзын.
Кеміргіштердің басқа сүтқоректілерден ерекшеліктері олардың ішектері
қысқа.Мысалы, кәдімгі тоқалтіс тышқанның ішегіденесінен4,3-5,4 есе, сұр
атжалмандікі4,8 есе, ал сұр егеуқұйрықтікі 5,9 есе ұзын келеді.
Сонымен қатар кеміргіштердің ас қорыту жолынан ас өте жылдам өтеді.
Мысалы, шөппен қоректенетін ірі сүтқоректілер асты 3-4 күнде қорытса, ал
кәдімгі тоқалтіс тышқанның ересегі асын 14 сағатта, жастауы 11 сағатта
қорытады . Сонымен қатар ақ қаптесердің ересегі асты тіпті 8 сағат 40
минутта, жасы – 7 сағат 15 минутта қорыта алады екен. Кеміргіштің
асқазанында астың қорытылуы, оның ас қорыту жолында күшті ферменттер
әсеріне ұшырап қорытылуына байланысты. Денесінің қалыпты температурасын
ұстап тұру үшін және көбею үшін кететін шамадан тыс энергияны кеміргіштер
арқылы мол етіп,жинап ғана толтыра алады. Мысалы, ірі шөп қоректі жануарлар
күніне салмағының 5 % татитын азықты жесе, ал қаптесерлер мен атжалмандар
- 25-30 % , тоқал тісті тышқандар 100% ден 360% мөлшеріндегі азықпен
қоректенеді.
Кеміргіштер тістерінің құрылысы, ас қорыту жолы сияқты қоректік азық
түріне сай бейімделеді. Көбінесетұқымдық дәндермен қоректенетін
кеміргіштердің азу тістері кедір бұдырлы, ал өсімдіктің вегетативтік
бөліктерімен қоректенетін түрлерінің тістері шайнауға бейімді, жалпақтау
болып келеді. Қорек кеміргіштердің азу тістерімен өте ұқыпты ұсатылып,
белсенді және толық қорытылады.
Тыныс алу органдары. Басқа сүтқоректілер сияқты, кеміргіштер өкпемен
тыныс алады, алөкпе жүрекпен қатар көкірек қуысында орналасқан. Оларқан
тамырымен толық қастамасыз етілген элестатикалық ұлпадан құрылады. Өкпенің
жалпы салмағы дене салмағының 1,5-2,5 % дейін сәйкес келеді. Тыныс алу
жолы танау тесіктерінен басталып, сырттағы ауаны өкпемен жалғастырады. Ауа
сыртқы танау тесіктерінен мұрын қуысына келіп, көмекей мен кеңірдекке
өтеді, ол көкірек клеткасы тұсында екі бронхыға бөлініп, өкпеге енеді.
Бронхылар өкпенің ішінде көптеген ұсақ тарамджарға бөлінеді және жұқа
қабырғалы көпіршіктер – альвеоларды түзейді. Альвеолар ұяшықтарына
капиллярлардың ұшы келіп тіреледі. Осы капиллярлар арқылы газ алмасу
процесі жүзеге асады. Өкпе көкірек қуысында бронхыларға бос ілінген
тәрізді. Көкірек қуысы мен құрсақ қуысын бір-біріне қабырға аралық еттер
мен көк ет – диафрагма айқын бөліп тұрады. Диафрагманың жиырылып,
жазылуының нәтижесінде көкірек қуысы кеңейіп, ауаны қабылдап немесе
тарылып, өкпеден газдың шығуына себепші боладв. Кеміргіштердің энергияны
көп пайдалануына байланысты, олардың тыныс алуы, ірі сүтқоректілерге
қарағанда 8-10 есе жылдам өтеді.
Қан айналу жүйесі. Кеміргіштердің жүрегі төрт камералы- екі құлақша
мен екі қарыншадан құралады. Жүректің оң және сол жақ жартысы бір-бірінен
толықбөлінген. Кеміргіштердің жүрегі үлкен келеді, ол дене салмағының 0,3-
0,5 % алып жатыр.
Кіші қан айналым шеңбері- оң жақ қарыншадан шығатын өкпе артериясынан
басталады. Өкпе артериясы оң және сол өкпеге жалғасатын екі тармаққа
бөлінеді. Оттегіге қаныққан қан өкпе венасы бойымен сол жақ құлақшаға
құйылады.
Үлкен қан айналым шеңбері. Дененің алдыңғы бөлімі (басы мен алдыңғы
аяқтары) қанды сол жақ доғасының тарамдары болып табылатын, ұйқы және
бұғана асты артерияларынан алады. Сол жақ бронхының тұсында қолқа доғасы
омыртқа жоитасына қарай бұрылады және сол омыртқа жотасының астымен арқа
қолқасы тәрізді, диаметрібірте-бірте кішірейіп, құйрыққа қарй ағады.
Дененің артқы бөлімі арқа қолқасының қанымен жабдықталады. Құрсақ
қуысында бауырға, қарынға, көк бауырға, ұйқы (қарын асты) бездеріне,
ішектерге, бүйректерге, жыныс бездеріне және т.б. мүшелерге арқа қолқасынан
тармақтар кетеді. Арқа қолқасы жамбас маңайында артқы аяқтар мен құйрыққа
қан апаратын екі мықын артерияларына бөлінеді.
Вена қаны дененің алдыңғы бөлімінен (бас және мойыннан) жұп яремдық
венаға жиналады. Олар жұпты бұғана асты (алдыңғы аяқтар) веналарымен
қосылып, алдыңғы қуыс біржұп венаны құрап (оң және сол жақ), оң жақ
жүрекшегеқұяды.
Ал дененің артқы жартысынан қан құйрық және мықын веналарының
қосылуынан құралған дара қуыс венаға жиналады. Артқы қуыс вена оң
жаққұлақшаға барар жолында өзіне құрсақ қуысындағы ішкіоргандардан веналар
қабылдайды және бауыр арқылы өтіп, одан шыға беребауыр веналарына енеді.
Бауырдың қақпа жүйесі бір ғана қантамыр, бауырдың қақпа венасынан түзілген.
Ал бауырдың қақпа венасы ас қорыту жолдарынан қан алып келетін бірнеше
қантамырлардың қосылуынан құралған. Бауыр ұлпасына өте көп санды
капиллярлар торы, бауыр веналарымен қосылып, жоғарыда айтылғандай, артқы
қуыс венасына құыды. Сөйтіп артерия бойымен оттегіне қаныққан қан ағады.
Ұсақ кеміргіштердің денесінде жүндер болмайды және олар денесінің
температурасын бір қалыпта сақтай алмайды. Жаңадын туылған кеміргіштердің
қан құрамында, ересектерге қарағанда, эритроциттер азболады. Мысалы,
жаңадан туылған егеуқұйрықтардың 1мм3 қанына 2,5-3,5 млн. Эритроциттер
болғаны байқалады, ал еркектерінде – 9,27, ұрғашыларында – 9,42 млн.
Болады.
Шығару жүйесі. Зәр шығару жүйесі жұпты, кеміргіштердің бүйректері бел
маңайындағы омыртқа жотасының екі қапталында орналасқан. Бүйректің ішкі
жақтарынан несеп ағарлар шығып қуыққа ашылады. Қуықтан несеп арнаулы несеп
қаналы арқылы сыртқа шығады.
Далалық және шөлейттік жерлерде құрғақшылық кезінде шөптердегі ылғал
жеткіліксіз болғандықтан, шығару жүйесінің жұмысы бұзылып, кеміргіштерді
өлімгеәкеліп соқтыру мүмкін. Бірақшөл және шөлейттік аймақты мекендейтін
кеміргіштер тобы бұл қолайсыз жағдайларға бейімделген. Олар ыстық кезінде
дене температурасын және зәр шығару жүйесін реттеп отырады.
Жыныс жүйесі. КЕміргіштердің еркектерінде тұқым бездері жұмыртқа
пішінді, құйрық түбіндегі ерекше қапшықтың ішіне орналасқан. Тұқым
бездерінің жоғарғы жағында олардың өсінділері болады да, олардан тұқым
жолдары шығады. Қос тұқым жолы шап қаналы арқылы құрсақ қуысына
бағытталады. Дене мен қуықтың жанында предстательдік бездер болады. Бұл
қосымша жыныс бездерінің жолдары да тұқым жолдарына қосылып, одан жыныс
мүшесінің ішімен өтетін зәр шығару каналына ашылады. Аталық жыныс мүшесінің
ішінде сүйекболады.
Аналық жыныс мүшелері бүйрек маңайына орналасқан жұп аналық
бездеріне, уылдырық жолдарынан, жатырдан, қынаптан және сыртқы жыныс
органынан тұрады. Кеміргіштердің жатырлары екіге бөлінген.
Ұрғашыларының жыныс мүшелері буаз болуына байланысты жүйелі өзгерістерге
ұшырайды. Кеміргіштердің экстральды жүйелі төрт мерзімі бар. Олар күйлеу
алдындағы () , күйлеу кезіндегі (), күйлеуден кейін () және тыныштық
мерзімдері.
Мысалы, қаптесерлердің жыныстық жүйелі мерзімінің орташа ұзақтығы 6
күн. Күйлеудің алдында 18 сағат, күйлеу кезінде 42 сағат, күйлеуден кейін
12 сағат, тыныштық мерзімі 72 сағат. Қолайлы жағдайда жүйелі мерзім саны
жиілейді, қолайсыз жағдайларда жыныстық жүйелі мерзімнің дамуы тоқталады
да, ұзақ мерзімді тыныштық кезеңі басталады.
Кеміргіштердің сперматогенезі мен авогенезі сыртқы ортаның әсеріне
тікелей байланысты. Буаз болу жүйелі мерзімі де сыртқы ортаның әсчеріне
бағынады. Сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларында іштегі ұрықтың орташа саны
немесе олардың әрбір 100 ұрғашыға тиесілі үлесі популяцияның көбею
белсенділігін көрсетуімен қатар, сыртқы ортаның қаншалықты қолайлы болғанын
да көрсетеді.
Кеміргіштердің қоректенуі, ылғал мен жылумен қамтамасыз етілуі
олардың овогенезіне, сперматогенезіне, жалпы көбею белсенділігіне, белсенді
дамуына, особьтары мен ересектерінің төзімділігіне тікелей әсер ететіндігі
толып жатқан зерттеулер мен эксперименттер арқылы дәлелденген. Қоректену
кезінде калориясы төмен және ылғалы аз шөптерді пайдаланғанда, дене
температурасы қолайлы деңгейге душар болғанда, ұрғашы особьтардың тыныштық
кезеңіұзақ мерзімге созылады. Бұндай жағдайларды кеміргіш еркектерінің
спермотогенез процесі тежеледі немесе тоқтап қалады.
Ішкі сөл бөлу бездері. Ішкі сөл бөлу бездерінің атқаратын қызметтері
организмнің ішкі органдарымен олардың толық жүйесінің сыртықы ортамен қарым-
қатынасын реттейді. Олар тікелей қанға гармондар бөліп шағарады. Гармондар
тіршілік үшін өте қажетті процестерді атқаратын клетка, ұлпа және басқа
органның қызметін реттейтін ферменттердің әрекетін атқарып немесе тежейтін
заттар. Ішкі сөлбөлу бездердің негізгілері қалқанша безі жанындағы бұғақ
безі, бүйрек бездері, жыныс бездері, эпифиз және гепофиздері.
Жүйке жүйесі. Мидың алдыңғы бөлігінде үлкен жарты шарлар мен мишық
жақсы жетілген. Олар үстіңгі жағынан мидың қалған бөлімдерін: аралық,
ортаңғы және жұлынмен жалғасатын сопақша миды жауып жатады. Алдыңғы ми екі
жарты шардан және иіс сезу түйіндерінен тұрады. Жарты шарлардың үстіңгі
бөлімі (қақпағы) ми қыртысын түзетін нерв клеткаларынан құралады. Аралық ми
көлемі жағынан кішілеу болып, үстіңгі жағынан мидың үлкен жарты шарларымен
толық жабылған. Аралық мидың үстіңгі жағына эпифиз орналасқан, астыңғы
жағындағы воронкаға гипофиз байланысқан. Ортаңғы ми да үлкен емес, оның
арқабөлімі екі қатпармен төрт төипешікке бөлінген. МИшығы екі жарты шардан
тұрады. Мишықтың үстіңгіә бөлімінде көптеген қатпарлар- иірімдер болады.
Сопақша мидың астыңғы жағы нерв талшықтарынан құралған.Олар үлкен ми
сыңарлырынан жұлынға қарай өзіндік және негізгі қозғалыс жолы болып
табылады.
Кеміргіштердің бас миы үлкен келеді. Мысалы,ересек сүр егеу құйрықтың
миының салмағы 1,88 г (дене салмағының 1,12 % құрайды) болса, ал кәдімгі
тоқалтісті тышқанның миы – 0,46 г (дене салмағының 1,73 %), және үй
қаптесерінің миы – 1,45 г (дене салмағының 1,9 %) болады.
Жаңадын туылған кеміргіштердің көзі ашылғанша, денесінің салмағына
қарағанда, олардың миының өсуі жақсы дамиды. Бұл жағдай соқыр туылатын
кеміргіштер миының құрылымдық өзгеріске жедел ұшырайтынын және оның сыртқы
орта жағдайына белсенді бейімделе алатындығын көрсетеді.
Сезім органдары. Теріде орналасқан Мейсснер денелік заттары
сезміталдық қызмет атқарады. Сонымен қатар басының әр жерінде орналасқан
вибристер де сезімталдық қызмет атқарады. Қосаяқтардың кейбір түрлерінде
вибристер жақсы ждамыған, оның ұзындығы денесімен бірдей болып келеді. Олар
басқа қатты заттардан тітіркенген сезімді сезумен қатар ауа қозғалыстарының
өзгеруін де сезеді. Сондықтан көздері көрмейтін кеміргіштер вибрисстері
арқылы да қозғалуы мүмкін. Негізгі топырақты мекендецтін кеміргіштер
тіршілігінде вибристер атқаратын қызметтің маңызы зор.
Көру органдары. Кеміргіштердің тіршілігіне бвайланысты олардың
көздері өзгеріп тұрады. Күндіз және түнде тіршілік ететін, сонымен қатар
топырақ ішінде немесе оның беткі қабатын мекендейтін кеміргіштердің көзінің
көруі мен олардың сыртқы ортада бағыт пен бағдар алуының маңызы өте зор.
Кеміргіштердің көптеген түрлері түрлі түстерді ажырата алмайды.
Есту органдары. Оларға сыртқы, ортаңғы және ішкі құлақ кіреді.
Кеміргіштердің есту мүшесі жақсы жетілген және олар қысқа дыбыс толқындарын
сезеді. Сыртқы құлақ қабыршақтан және сыртқы дыбыс өткізетін жолдан тұрады.
Құлақ қабыршақтарының мөлшері мен пішіні кеміргіштердің тіршілігіне
байланысты: құлақ қабыршағы неғұрлым үлкен болса, соғұрлдым олардыбысты
жақсы сезеді, ал топырақ астында тіршілік ететін кеміргіштерде олар
редуцияға ұшыраған.
Есту жолдарының түбі жарғақпен жабылған. Дыбыс толқындары жарғақты
тербетіп, толқынды есту сүйекшелері арқылы құлаққа өткізеді, осы жерде есту
нервтері іске қосылады. Дыбысты қабылдаған кезде нерв талшықтары оны
күшейтіп, жануардың өте нәзік дыбыс толқындарын естуін қамтамасыз етеді.
Иіс сезім органдары. Иіс сезу органы кеңсірік қуысында орналасқан.
Иіс сезу органы атқаратын қызметтерінің маңызы зор, сондықтан кеміргіштерге
қарсы еліктіргіштерді пайдалану арқылы тиіиді күрес шаралары ұсынылады.
Дәм сезетін органдар. Кепіргіштердің дәм сезетін органдары тіл ішінде
орналасқан. КЕміргіштердің көпшілігі әлсіз дәмді сезе алмайды.
Кеміргіштердің дене температурасын реттеуінің физиологиясы.
Температура реттелуінің сипаттамасы. Кеміргіштер дене температурасын бір
қалыпты сақтау үшін, олардың организмі жылу алмасу процесін реттеп отырады.
Сыртқы ортаның температурасы суық болғанда, олар жылудыкөп өндіріп, сыртқа
аз жіберіп отырады. Ал керісінше сыртқы ортаның температурасы жоғары
болғанда, жылу өндіру тежеліп, сыртқа жылу шығару процессі өсе түседі.
Сондықтан кеміргіштер тіршілігінде жылудыөндіру зат алмасу процестеріне
тікелей баланысты. Оларды химиялық реттеушілер деп те атайды. Жылу қайырымы
организмдегі көптеген механизмдермен реттеледі. Солардың бірі қылшықтың
тері бетінде орналасуы. Қылшықтар тері бетінде тік орналасқан жағдайда ауа
қабаты қоюланып, организмнің жылу шығаруы күшейеді; ал қылшықтар тері
бетінде көлденең орналасса, жылу шығару бәсеңдейді. Қылшықтар тік түрғанда
терідегі бұлшық еттер жиырылады, ал көлденең жатқан олар босаң күйге
көшеді. Дененің тұру қалпы да жылудың реттелуіне әсер етеді.Құлақ пен қол-
аяқтар жабысып қалғанда, денежиырылғанда жылу шығару азайса, ал керісінше
дене мен қол-аяқтары созылғанда жылу шығару күшейе түседі.Сонымен қатар
жылуды белменді реттеуші механизмінде тер шығару мен тыныс алудың да маңызы
зор. Жоғарыдакөрсетілген бұл механизмдердің бәрі физикалық жылцу
реттеушілер тобына жатады.
Кеміргіштердің жылу реттеу ерекшеліктері. Сыртқы ортаның әсерінен
кеміргіштердің физиологиясы өзгеріске түседі. Ұсақ кеміргіштердіәң дене
температурасын бір қалыпты сақтау үшін зор қызметті химиялық жылу
реттеушілер атқарады. Сөйтіп температураның белгілі бір диапазонында зат
алмасу процесі жүреді. Дене температурасы қалыпты жағдайдан жоғары не төиен
болса, кеміргіштің денесі тоңазиды немесе қызып кетеді.
Онтогенездегі жылу реттеу процесінің дамуы. Көзі ашылған жаңадан
туылған кеміргіштер (тек қана кейбір қоян тәрізділерден басқасында) дене
температурасын реттей алмайды. Олардың денесіндегі температураның жылдам
өзгерімке түсуі, сртқы орта әсеріне байланысты.. Бұл жағдайдың бірнеше
себептері бар. Біріншіден, олардыңбұлшық еттері нашар дамығандықтан,
оганизмге қажетті жылу толық көлемде берілмейді. Мысалы, жаңадан туылған үй
қаптесерлерінің бұлшық еттерінің массасы 0,24 г болса, 180 күнне кейін –
10,1 г (4208 % өсті) жетеді, ал сұр егеуқұйрықтың еттерінің массасы –
94,34 г (6505 %) болған.
Сонымен қатар, кеміргіш күштерінің қанында эритроциттер
азболғандықтан бұлшық еттердің оттегімен қамтамасыз етілуі нашар болады.
Жаңадан туылған кеміргіштиердің терісінде жүн қабаты жетілмегендіктен
олардың физиологиялық термореттеуші қызметі де дамымаған күйде
болады.Олардың миының толық қалыптасуы аяқталмаған, сондықтан белгілі
кезеңге дейін дене температурасы рефлекторлы жолмен реттеуге келмейді.
Сондықтан кеміргіш күштерінің температурасы індегі ата-аналарының жылуы
арқылы реттеліп отырады.
Жас кеміргіштердің көзі ашылғаннан соң, олар өз бетімен денесінің
температурасын реттей алады.Осы кезде олардың миының қалыптасуы толық
бітеді. Жүн қабаты пайда болады, бұлшық еттер дамиды (ол 4,5-5 есе өседі),
қанда эритроцидтер көбейеді, бұлшық еттерге қажетті оттегінің мөлшері
өседі. Ең жоғары зат алмасу процесі кеміргіштің көзі ашылған кезде жүреді
де, уақыт өте оның деңгейі төмендей бастайды. Егер де аналық кеміргіштер
азық жетіспеушілігіне ұшыраса, не олардың қалыпты температура жағдаый
бұзылса, жаңадан туылған күшіктердің көзінің ашылу мерзімі ұзарады, тіпті
күшіктердің келешектегі жыныстың дамуына да кері әсерін тигізеді.
Қысқы ұйқыға кететін кеміргіштердің жылу реттеу ерекшеліктері.
Кеміргіштердің көптеген түрлері қолайсыз жағдайда ұзақ ұйқыға кетеді.
Саршұнақтардың ұйқы мерзімі бір жылда 8-9 айға созылады. Осы уақыт
аралығында олар қоректенбейді, белсенді тіршілік кезінде жиналған майла
арқылы өмір сүреді. Кеміргіштердің кейбір түрлері жиналған майлар арқылы
тіршілік етеді. Ал кейбір түрлерінің жиналған май қорлары молболады.
Мысалы, ұсақ саршұнақтар ұзақ ұйқыға кетер алдында, олардың май қоры 100-
170 г жетеді, яғни ол жалпы кеміргіш салмағының 30-40 % пара-пар. Майлар
ыдыраған кезде энергиядан басқа су бөлініп шығады, ал ол ылғалсыз тіршілік
тоқтап қалуы мүмкін. Кейбір кеміргіштер (атжалмандар) май қорын көп
жинамайды, дегенмен де олар кұзде жиналған азықпен қыс кезінде оқтын-оқтын
оянғанды қоректеніп, тіршілігін жалғастырады
Кеміргіштердің қысқы ұйқысы 00С –ға дейінгі төменгі температура
жағдайында басталады. Ал қысқы ұйқының негізгібөлігі 50С пен - 50С
аралығында өтеді. Ұйқыдағы кеміргіштерге сыртқы орта температурасы айрықша
әсер етеді. Мысалы, кіші саршұнақ температура 00С дейін төмендегенде,
ұзынқұйрық саршұнақтарға қарағанда жиі оянады.. Ұзынқұйрық саршұнақ тіпті -
50С болғанда да оянбай, дене жылуын сақтай біледі. Ауа температурасы 00С
–ға дейін төмен түскенде кіші саршұнақтар дене жылуынөздері реттей алмайды.
Сондықтан олар қысқы ұйқыларын бұзып, денесін қозғалысқы түсіріп, сол
арқылы ін ішін де жылытады. Саршұнақтардың оянуы көп энергияны ысырап
етеді, ал оянған кеміргіштің салмағы ұйықтап жатқандарға қарағанда 100-150
есе кемиді. Сондықтан қыс айларында күн қатты суып кетсе кеміргіштердің
оянуы жиіленеді, оларжүдеп, тіпті өліп қалуы да мүмкін. Кеміргіштер дене
жылуын оянбай реттеп отырса, олар мол энергиясын үнемдейді. Мұндай қасиет
қыс мерзімінде ұзақ уақыт бойы жер беті қатып жататын аймақтарда
мекендейтін ұзын құйрықты саршұнақтарға тән.
Кеміргіштердің жылу реттеу процесі менқоректенуінің байланысы.
Қоректену нәтижесінде энергия пайда болады, ол кеміргіш организміне жылу
реттеуге жәнедамуы үшін қажет. Қоректік сапасы мен мөлшері кеміргіш
организмінің зат алмасу процестеріне қатты ықпал етеді. Мысалы, төменгі
температураларда жоғары калориялы қорек қажет, алжоғары температура
жағдайында шырыны молқорек түрлері қажет. Ал колориясы азқоректі
пайдаланғанда, организмнен артық суды шығару үшін көптеген энергия қажет.
Осылай қоректенетін кеміргіштер суыққа шыжамайды. Жоғары температура
жағдайында қоректік суы аз болса, артық энергия беру қиындайды. Сондықтан
организмнің зат алмасуы тежеліп, ондағы физиологиялық процестер бұзылады.
Кеміргіштердің санына жылу алмасу мен қоректенудің әсері. Жылу алмасу
мен қорек жинауға қолайсыз жағдай туса ересек кеміргіштердің көбеюі
тоқьалады, жас кеміргіштердің жыныс органдарыныңдамуы тежеледі. Популяция
жағдайы жақсы болғанымен оларға қоршаған орта әсері жартылай
қолайсызболса,онда кеміргіштердің көбеюі тежелебастайды. Сондағы күрт
өзгеріске ұшырауға бейім кеміргіштердің (тоқалтісті тышқандар, қаптесерлер,
құмтышқандар) көбею белсенділігі төмендесе, бұл түргежататын кеміргіштердің
саны да азайып кетеді.
Кеміргіштердің популяциясы қаталжәне ұзақ мерзімді қолайсыз жағдайда
қырылып қалады.. Кеміргіштер тек популяция тіршілік ете алатын жерлерде
ғана тірі қалуы мүмкін, дегенменбұл жерлерде тіршілік ету жағдай күрт
нашарлап кетпейді. Ондай станцияларды популяция сақталатын жерлер дейді.
Олардың көлемі үлкен болмайды. Қолайлы жағдай пайда болса, кеміргіштердің
популяциясы өсіп дамуы үшін көп уақыт қажет.
Ұйқыға кететін кеміргіштер санына жылу алмасу мен қоректің әсері. Бұл
процестер саршұнақтар тіршілігінде жақсы зерттелген. Олардың жыныстық
өмірінің белсенді кезеңдері, олар қысқы ұйқыдан ояна салысымен басталады.
Оянар алдында еркек саршұнақтардың аталық бездері мен олардың өсінділері
үлкейеді, ал оянған соң сперматогенез белсенді өтеді. Оянған ұрғашыларын
кешікпей-ақ овогенез бен күйлеу процестері өтеді. Ұрықтану процесіне
ұрғашысына қарағанда еркектері жақсы дайындалады да, және олар қысқы
ұйқыдын ұрғашыларына қарағанда ертерек оянады.
Саршұнақтар күйлену кезінде аз қоректенеді және қысқы ұйқы мерзімінен
қалған қорек қоры арқылы тіршілік етеді. Қысқы ұйқыға кетердің алдында
кеміргіштер көп салмақ жинап, қыс мерзімінде оны үнемдеп пайдаланса,
көктемде олар көбеюге бірден кірісіп кетеді. Крісінше, қорды аз жинап, оны
ұйықтаған уақытта көп пайдаланса, көктемде олар көбеюге бірден кірісіп
кетеді. Керісінше, қорды аз жинап, оны ұйықтаған уақытта көп пайдаланса,
олардың қыстан аманшықпауы да мүмкін, ал тірі қалғандарының көбеюге
қабілеті жетпей қалады. Ұйқыға кетер алдындағы қоректік қор жинау, қорек
пен сыртқы ортаның температурасына байланысты. Мысалы, кіші саршұнақ
жеткілікті жай қорынжинау үшін, қорек пен сыртқы ортаның температурасына
байланысты. Мысалы, кіші саршұнақ жеткілікті май қорын жинау үшін, оның
қорегінде әр түрлі өсімдіктердің тұқымдары, шырыны молқректер, сонымен
қатар бұл азықтар құрамында судың мөлшері 50 % кем болмауы керек. Ереде
сыртқы ортаның температурасы қалыптан тыс жоғары, қорек құрғақтау,
калориясы аздау болса, саршұнақтар салмағын баяу қосады, олардың ұйқыға кту
мерзімі ұзарады, сонымен қатар олар жеткіліксіз май қорын жинап, ұйқыға
кетеді. Қысқы ұйқыға қор әзірлеу кезінде сыртқы орта жағдайы қолайсыз болып
кетсе, кеміргіштербелгілі мерзімнен бұрын ұйқыға кетеді.
Ұйқыға кететін кеміргіштердің спермотегенезі мен овогенезі олардың
жылу алмасуы мен қоректенуіне байланысты болады. әр түрлі қор жинаған
жануарларда спермотолгенез бен овогенез әр түрлі өтеді. Кеміргіштердің
қандай жағдайларда қысқы ұйқыға кетуінен олардың қалай қыстап шыққанына
және көктемгі мезгілдерде оянар алдындағы күйіне қарай олардың көбею
белсенділігі де өзгеріп отырады.
Он сегізінші тарау. Кеміргіштерді жіктеу.
Жіктеу принциптері. Сүтқоректілер басқа жылы қанды жануарлар сияқты
көп мөлшерде қоректі пайдаланады. Осы топқа жататын жануарлардың дамуы
қореккебайланысты, бұл оның ас қорыту мен тіс құрылысына әсер етеді.
Отрядқа, тұқымдасқа, туысқа және түрдерге анықтама бергенде
сүтқоректілердің тіс жүйесіне, тіс санына, немесе кейбір тістердің
құрылысына көңілбөлу керек.
Сүтқоректілердің тістері кұрек тіс,жыртқыш тіс, жалған азу тіз және
азу тәстер болып бөлінеді. Көрнекті болу үшін олардың тіс жүйесін теңдеуге
теңеп жазады: алымында – жоғары жақтың тістері, ал бөлімінде – төменгі
жақтың тістері.
Күрек (Jncisiva) тістер J әрпімен белгіленсе, жыртқыш тістерді
(Canini) - С, жалған азу тістерді (Praemolares) - Р, азу тістерді
(Molores)- М әрпімен белгіленеді.
Қоян тәрізділер отрядының тістер теңдеуі:
J21 ,C00 , P32 , M3-23-2 = 28-24;
Кеміргіштер отрядының тіс теңдеуі
J11 , C00 , P2-01-0 , M3-23-2 = 22-12.
Тістерді санағанда әр бір жақтың жартысын алып, тістерді алдынан артқа
қароапсанап шығады. Әрбір тіс нақты бір әріппен белгіленеді. Жоғарғы жақтың
тістерін белгілегенде цифрды әріптің үстіне жазады, алтөиенгі жақтың
тістерін белгілегенде, цифрді әріптің астына жазады. Мысалы, жоғарғы жақтың
бірінші жалған азу тісін Р1 , ал төменгісін –Р1 , азу тістерді М1 және М2
белгілейді.
Кеміргіштердің анықтамасы үшін дене тұрқы мен бас қаңқасына өлшеулер
жүргізу керек. Көбінесе өлшеуге жататындары: дене ұзындығы – тұмсықтан
анальді тесігі аралығы; құйрықтың ұзындығы – анальды тесіктен бастап
құйрықтың ұшына дейінгі аралық; артқы табанының ұзындығы – ең ұзын
саусақтың түбінен тырнаққа дейінгі аралық; құлақтың ұзындығы – құлақтың
түбінен ұшына дейінгі аралық.
Кеміргіштер отряды – Rodentia. Қазіргі кезде кеміргіштер бүкіл дүние
жүзіне таралған. Қазақстанда бұл отрядтың 15 тұқымдасының 82 түрі
кездеседі.
Кеміргіштердің шаруашылықта алатын орыны ерекше. Олардың кейбір
түрлері аса бағалы терісі үшін ауланады, кейбіреулері ауыл, орман
шаруашылығы зиянкестері, әр түрлі жұқпалы ауруларды таратушылар болып
саналады.
Тиіндер тұқымдасы- Sciuridae. Азу тістерінің беті кедір – бұдырлы
келеді, теңдеуі:
J11 , C00 , P2-11 , M33
Бұл тұқымдасқа мынадай туыстар кіроеді: екі түрден тұратын тиындар –Sciarus
L. ; бір түрден тұратын тарақ құйрық немесе жіңішке табанды саршұнақ –
Spermophilopsis Blasius; бір түрден тұратын борша тышқан – Eutamias
Trouessart; алты түрден тұратын суырлар; он түрден тұратын саршұнақтар –
Citellus Oken.
Қарасақ тұқымдасы - Myoxidae. Азу тістерінің шайнайтын бетіндегі эмалі
қиылысады. Тістерінің теңдеуі:
J11 , C00 , P11 , M33
Бұл тұқымдасқа төрт туыс кіреді, олардың әрқайсысы бір-бір түрден тұрады.
Қарасақтың екі түрі жемістерге зиян келтіреді.
Қосаяқ тұқымдасы - Dipodidae. Азу тістерінің шайқайтын беті бұдырлы
келеді. Тістерінің теңдеуі:
J11 , C00 , P1-00 , M33
Бұл тұқымдасқа жататын туыстар: бес түрден тұратын тышкандар туысы –
Sicista Gray.; екі түрден тұратын үш саусақты ергежейлі қосаяқтар туысы –
Salpingotus Vinogr.; бес түрден тұратын қосаяқтар туысы – Allactaga F.
Cuv.; екі түрден тұратын майқұйрық қосаяқтар туысы – Pygerethus Glog.; бір
түрден тұратын жүнбалақ қосаяқ туысы – Dipus Gymel.; бір түрден тұратын
тоқылдағыш қосаяқ туысы – Scirtopoda Brand t.;бір түрден тұратын
тарақсаусақты қосаяқ туысы – Paradipus Vinogr.; бір түрден тұратын шөл
қояаяғы туысы – Eremodipus Vinogr.
Косаяқ тұқымдасының екі түрі жергілікті жерлерде бақша дақылдарына
зиян келтіреді.
Соқыр тышқандар тұқымдасы - Spalacidae. Бұл тұқымдасқа дене тұрқы 35
см – ден аспайтын, пішіні сопақша, басы жалпақ, жер астында
Тіршілік етуге бейімделген кеміргіштер жатады. Кішкентай көздері тері
қабатының астында қалып қойған, құлақ қалқаншасы дамымаған. Тері
жамылғысы өте жұмсақ, көкшіл түсті. Құйрығы қысқа, аяқтары бес саусақты.
Күрек тістері ауыз қуысынан еріннің өсіндісі арқылы бөлініп ақсиып тұрады,
өте жақсы жетілген. Тістердің теңдеуі:
J11 , C00 , P00 , M33
Бұлар дер қазып, өсімдіктердің жер асты бөліктерімен қоректеніп ауыл
шаруашылығы өндірісіне елеулі зиян келтіреді. Қазақстанда тұқымдастың бір
туысының бір өкілі ғана мекендейді.
Қаптесерлер тұқымдасы - Muridae. Азу тістерінің шайнайтын беті кедір-
бұдырлы келеді. Тістерінің теңдеуі:
J11 , C00 , P00 , M3-13-1
Дене мөлшері әртүрлі кеміргіштер. Тұқымдастың кейбір түрлерінде
артқы аяқтары алдыңғыларына қарағанда сәл ұзынырақ келеді. Құйрықтары ұзын.
Денесі жұмсақ жүнмен жабылған, оның түсі көбіне қоңыр сұр түстес. Тұқымдас
өкілдерінің бәрі – ауыл шаруашылығы зиянкестері және әртүрлі қауіпті
аурулардың қоздырғыштары болып табылады. Қазақстанда тұқымдастың Бес
туысына жататын түрлер кездеседі. Елімізде кездесетіні бірған өкілді –
нағыз егеуқұйрықтар туысы – Nesoria Gray.; бір өкілді – қаптесерлер туысы –
Rattus Fisch.; үш өкілді – орман және даола қаптесерлер туысы – Mus L.; бір
өкілді – кішкентай қаптесерлер туысы – Micromys Dehn.
Аламан тәрәзділер тұқымдасы - Cricetidae. Тістерінің өзіндік ерекшеліктері
бар. Олар кең тараған. Кейбір өкілдері ауыл шаруашылығы дақылдарына едәуір
зиян келтіреді, әртүрлі жұқпалы ауру таратушылар. Қазақстанда бұл
тұқымдасқа үш тұқымдас тармағы (аламандар, құмтышқандар және тоқалтыстілер
жатады).
Аламандар тұқымдастар тармағы – (Cricetinae) төрт туыстан тұрады;
жоңғар атжалманы туысы – (Phodopus G . Mill.) екі түрден; сұр атжалмандар
туысы (Cricetulus Milne – Edw.) екі түрден, аламан туысы (Cricetus Lecke),
бір түрден; эверсман атжалманы туысы (Allocricetulus Argyr.) бір түрден
тұрады.
Құмтышқандар тұқымдастар тармағы – Gerbillinae екі туысқан тұрады:
май құмтышқандар туысы (Meriones Jlliger.) үш турден, үлкен құмтышқандар
туысы (Rhombomys Brandt et Wagn) бір түрден тұрады.
Тоқалтістілер тұқымдастар тармағы (Microtinae) 8 туыстан тұрады:
ондатр туысы (Ondatra Link) бір түрден; орман тоқалтістілер туысы
(Clethrionomus Tieles) төрт түрден; тау тоқалтүстілер туысы – (Articola
Blah.) үш түрден; ұр тоқалтістілер (Microtus Schrank.) жеті түрдени; су
тоқалтістілер туысы (Arvicola Lacep.) бір түрден; алақоржындар туысы
(Lagurus Glog.) бір түрден; соқыр тышқандар туысы (Elliobius Fisch.) екі
түрден; бұраубастар туысы (Myospalah Lahm.) бір түрден тұрады.
Қоян тәрізділер отряды - Lagomorpha.
Бұл отрятқа дене тұрқы 12-69 см болатын, ірі түрлерінің артқы аяқтары мен
құлақ қалқандары ұзын, ұсақтарының алдыңғы және артқы аяқтарының ұзындығы
бірдей, құлақ қалқандары кішкентай сүтқоректілер жатады. Құйрықтары қысқа
немесе тері жамылғысынан әзер байқалады. Саусақтарында тырнақтары жақсы
жетілген. Үстіңгі жағында екі жұп күрек тістері болады, оның бір жұбы
екіншісінің ортасында орналасқан. Алдңғы үректістері өте үлкен, қашау
тәрізді, артқылары кішкентай. Төменгі жағында мұндай тістердің саны бір
жұп. Олар өмір бойы өсіп отырады. Жыртқыш тістері болмайды.
Бұл отряд өкілдері барлық құрылықта таралған . Кейбір түрлері
кәсіптік және әуесқойлық жолмен ауланады. Қазақстанда бұл отрядтың 2
(қояндар, шақылдақтар ) жататын өкілдер мекендейді.
Қояндар тұқымдасы – Lacomorpha.
Бұл тұқымдасқа дене тұрқы 45-68 см, салмағы 6 кг-ға жететін қысқа
құйрықты, ұзын құлақты, артқы аяқтары алдыңғы аяқтарына қарағанда 2 есеге
жуық ұзын болатын аңдар жатады. Тістер теңдеулері:
J , C , P , M33
Қазақстанда бұл тұқымдасқа 1 туыс қояндар жатады, ол үш түрден тұрады.
Шақылдақтар немесе түйеқұлақтар тұқымдасы.
Бұл кеміргіштердің сыртқы пішіні қоянға ұқсайды, дене тұрқы олардан
кіші. Шақылдақтың құйрығы өте шолақ, тіпті жүнінен де көрінбейді, құлақтары
дөңгелек болып бітеді. Дене тұрқы 23-25 см. Салмағы 100-300 г. Тістер
теңдеулері:
J21 , C00 , P32 , M3-23-2
Қазақстанда бұл тұқымдасқа 1 туыс – шақылдақ немесе түйе құлақ
(Ochotona Link.) жатады, ол бес түрден тұрады.
Он тоғызыншы тарау.Кеміргіштердің экологиясы
Кеміргіштердің тіршілік түрлері. Он жетінші бөлімде көрсетілгендей,
кеміргіштердің өсімталдығы мен тірі қалуына, сонымен қатар олардың сан
мөлшерінің реттеліне денелердің жылу алмасуы мен қорек түрлері үлкен әсер
етеді. Кеміргіш организміндегі жылу алмасу процесінің өтуі қоршаған орта
температурасы мен ылғалдыққа және күннің радиациялық қарқынына тығыз
байланысты.
Табиғатта кеміргіштердің жылу алмасуы тәулік бойы, маусым және жыл
жағдайларына байланысты күрт өзгерістерге ұшырап отырады. Мысалы, шөл және
шөлейтті жерлерде күндіз топырақтың беткі қабаты 700С-ға дейін қызады, ал
түнде ол 10-12 0С-ға дейін салқындайды. Сондықтан жыл бойы топырақтың беткі
қабатының температура диапазоны 100 0С-ға дейін жетеді. Далалық аймақта
температура тербелісі 80 0С , ал орман алқаптарында 50-60 0С-ға дейін
жетеді. Аталмыш өзгерістер кеміргіш организмінде ылғи қолайсыз әсер етеді.
Жоғары және төменгі деңгейдегі температура тербелісі әсерінен кеміргіш
организміндегі жылу алмасу және тағы басқа физиологиялық процестер бұзылып,
ол организмнің әлсіреуіне әкеліп соқөтырады. Сонымен қатар өсіидіктер
фенологиясына байланысты кеміргіштердің қоректенуі де әртүрлі денелерде
өтеді.
Сыртқы ортаның қолайсыз жағдайына сәйкес, әр түрлі топтарға жататын
жануарлар сияқты кеміргіштерде де морфофизиологиялық бейімділікпен қатар
экологиялық бейімділік те пайда болады. Оның кейбіреулері сыртқы ортаның
әсерінен онтогенезде пайда болатын тектілік рефлекстер , ал басқалары
шартты рефлекстер.
Экологиялық бейімділік әр түрлі болып келеді. Оған мыналар
жатады: ін қазып, топырақтың ішінен ұя жасау; түрдің таралуы үшін қолайлы
жерді таңдау; қолайсыз күндерді немесе мерзімдерді өткізу үшін қорек жинау
және тағы басқалар. Организмнің мінез құлқының бейімделіп, өзгеріске
ұшырауы әлде бірэнергия қажеттілігін тдырады. Сондықтан кеміогіштердің
морфо-физиологиялық ерекшеліктері мен мінез-құлқы өзара тығыз байланысты
болады. Мысалы, топырақ астында тіршілік ететін кеміргіштер ін қазған кезде
көп энергия жоғалтады. Бірақ олар денедегі жылуды реттеу үшін энергияны
үнемдеп жұмсайды. Олардың көбеюі жоғары деңгейде болмаса да, ал тірі қалу
деңгейі өте жоғары.
Сыртқы орта әсерінің қолайсыз жағдайларынан қысқы ұйқыға кететін
формалары қыстан аман-есен шығып, көбінесе тірі қалады. Бұл жануарлардың
көбею деңгейі жоғары емес. Жыл бойы топырақ бетінде белсенді тіршілік
ететін кеміргіштер көп энергиясын температураны реттеу джәне ұрпақ қалдыру
үшін жұмсайды. Сондықтан олардың ұрпақтарының тірі қалу деңгейі, төмен, ал
ұрпақ тууу деңгейі қорек қоры мен жылу алмас процестеріне тығыз байланысты.
Әрбір кеміргіштің, әр түрлі жастағы кеміргіш топтарының және тұтас
популыцияның мінез-құлқы, олардың марфофизиологиялық бейімделуіне және
бейімделу шеңберінің ұлғаюына згерістер енгізіп отырады. Сондықтан
кеміргіштердің морфологиялық, физиологиялық ерекшеліктері, сонымен қатар
мінез-құлқын үйлестіретін тіршілік формалары пайда болады.
Қазақстан фаунасында зиянды кеміргіштердің негізгі бес тіршілік
түрлері белгілі:
Қолайсыз жаз, күз және қыс мерзімдерінде , қорек жинамай ұйқыға
кететіндер (сарышұнақтар, суырлар, қосаяқтар). Қорек жинап, аздап семіріп
ұйқыға кететіндер (атжалмандар, борша тышқандар, қарасақтар).
Қорек жинап, аздап семіріп ұйқыға кететіндер (атжалмандар, борша
тышқандар, қарасақтар).
Жылдың қолайсыз мерзіміне қорек жинап, жыл бойы белсенді өмір
сүретіндер (қаптесерлер, құмтышқандар, орман тоқалтістілері, су тышқаны).
Қорек жинамай жыл бойы белсенді өмір сүретіндер (сүр тоқалтістілер,
алақоржындар). Кейбір жағдайларда сүйір басты тоқалтістілердің қорек жинауы
байқалады.
Жылдың барлық маусымдары бойы, не көбінесе қолайсыз мерзімдерде жер
астын мекендейтіндер (соқыртышқандар).
Кеміргіштердің динамика саны. Популяцияның қалыптасуы. Жер бетінің тәр
түрлі аймақтарының рельеф, микроклимат және өсімдіктер жамылғысы бойынша
өзіндік ерекшеліктері бар. Әрбір шаруашылықта әр түрлі дақылдар өсіріледі,
оларды арнаулы агротехникалық тәсілдермен өңдейді, сонымен қатар шаруашылық
территориясында жайылымдықтар, шабандықтар, орман алқаптары және тағы
басқалар орналасады. Кез келген жерде бір біріне ұқсас территорияны
кездестіруге болады.Бұл жерлерде кеміргіштер үшін қорек болатын
өсімдіктермен қатар олардың тіршіліг қамтамасыз ететін жылу алмасу
физиологиялық процестерін жүргізетін қолайлы жағдайлар қалыптасады. Бұндай
территориялар стация деп аталады.
Сұртоқалтістілердің кейбір стациялары мынадай: күздік бидай, күздік
арпа, жаздық арпа егістігі, көпжылдық шөптер танабы (1- жылдық, 2- жылдық
және одан кейінгі жылдарға), әр түрлі отамалы дақылдардың егістігі, әр
түрлі жайылымдықтар мен шабындықтар, шөп және сабан маялары; Егістікті
қорғайтын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz