Өсімдік карантині бойынша халықаралық ынтымақтастық
АЛҒЫ СӨЗ
Республиканың биологиялық, тағамдық және азық-түліктік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің маңызды бағыттарының бірі аса қауіпті карантиндік зиянды бунақденелілерді, фитопатогендік микроорганизмдерді және арам шөптерді тасып әкелуді және олардың таралуын болдырмау жөніндегі шаралар жиынтығы болып табылады. Қазақстанға жыл сайын 100-ден астам елдерден өсімдік тектес азық пен басқа да өнімдер әкелінеді. Әкелінетін өнімдер көлемі жыл сайын артып келеді. Сонымен бірге республика территориясы арқылы негізінен ҚХР-дан, Шығыс және Батыс Еуропадан тасымалданатын карантинге жатқызылатын жүк тасқыны толастайтын емес, ол өскен үстіне өсе түсуде. Мәселен, 2007 жылы карантиндік фитосанитарлық тексеруге жатқызылатын 5 млн. тоннадан астам жүк тексерілсе, 2011 жылы 16 млн. тоннадай жүк тексерілді. Оның 9 млн. тоннасы сыртқа шығарылған карантиндік тексеруге жатқызылатын өнім де, 7 млн. тоннасы сырттан әкелінген өнім. Тексеру барысында АҚШ-тан, Голландиядан, Германиядан, Грекиядан, Египеттен, Түркиядан, Қытайдан және басқа елдерден көптеген карантиндік организмдер табылады.
Қазіргі кезде республика территориясының шамамен 17 987,0 мың га жерлеріне карантиндік зиянкестер (американдық ақ көбелек, шығыс жеміс жемірі, қауын шыбыны, калифорниялық жұпсыз жібек көбелегі, Комсток сымыры) қоныстанған; 2 767740,0 мың гектардан астамын карантиндік арам шөптер (көпжылдық ойраншөп, жусанжапырақты ойраншөп, жатаған у кекіре, тікенекті алқа, арам сояулар) басқан (Қазақстан Республикасының 2011 жылдың 1 қаңтарындағы карантиндік фитосанитарлық жағдайы бойынша анықтамалық. Астана қаласы, 2010 ж.).
ФАО деректері бойынша, өсімдіктің карантиндік зиянкестері мен аурулары жыл сайын әлемдегі алынатын басым өнімнің 25 пайызын жояды екен. Сондай-ақ әлемдік тәжірибелер дәлелдегендей, қауіпті организмдер ошақтары табылғанда оларды жою, кіруіне шектеу жасау және тыйым салуды енгізгенге қарағанда, карантиндік алдын алу шараларын жүргізу мемлекет экономикасына әлде қайда арзан түседі. Рұқсат етілмеген зиянды организмдер әкелумен күресуде тәжірибесі мол мемлекеттердің шекарасында фитосанитарлық қатаң бақылау бар.
Өсімдік карантині бойынша іс-шаралар табысы, көбінесе карантиндік бекеттер мен зертханалар нұсқаушыларының, мамандарының кәсіби деңгейі мен біліктілігіне байланысты. Бұл анықтамалық тек жоғарыда айтылған мамандарға ғана емес, сонымен бірге ғылыми мекемелер қызметкерлеріне, агрономдық бейіндегі оқу орындарының оқытушылары мен студенттеріне, ауыл шаруашылығы және орман шаруашылығы басшылары мен мамандарына да қызығушылық тудырады.
І.ӨСІМДІКТЕР КАРАНТИНІНІҢ АНЫҚТАМАСЫ ЖӘНЕ МАЗМҰНЫ
1.1. Негізгі түсініктер және анықтамалар
Өсімдіктер карантині. Республиканың өсімдік байлығын өзге елдерден карантиндік және басқа аса қауіпті зиянкестер, өсімдік аурула- рының қоздырғыштары мен арам шөптердің әкелінуінен, сондай-ақ олардың еніп кетуінен қорғауға, ал карантиндік нысандар еніп кеткен жағдайда олардың ошақтарын одан әрі өршітпеуге және жоюға бағытталған мемлекеттік шаралар жүйесі.
Өсімдіктің сыртқы карантині. Бұл еліміздің өсімдік байлығын Қазақстан Республикасында жоқ карантинге тексерілетін импорттық материалдардың, карантиндік және басқа ерекше қауіпті зиянкестердің, өсімдіктің ауру қоздырғыштары және арам шөптердің әкелінуінен қорғауға, сондай-ақ импортер - елмен шартта көрсетілгендей экспортталатын материалдармен бірге карантиндік және басқа аса қауіпті зиянкестердің, өсімдіктің ауру қоздырғыштары және арам шөптердің шығарылуын бол- дырмауға бағытталган карантин.
Өсімдіктің сыртқы карантині карантинге тексерілетін материалдарды сатып алу және шекаралық бекеттер, халықаралык почтамттар, әуежайлар, интродукциялық-карантиндік көшеттіктер және импорттық карантинге жатқызылатын материалдар сататын бекеттер арқылы тасымалдағанда іске асырылады.
Өсімдіктін ішкі карантині. Бұл еліміз ішінде карантиндік нысан- дардың таралуына жол бермеуге, дер кезінде табуга, карантиндік нысандар ошақтарын оқшаулауға және жоюға бағытталган карантин.
Карантиндік нысан. Мемлекеттің жер аумағында жоқ немесе шектеулі ғана таралған, бірақ әкелінуі немесе сырттан өздігінше кіруі мүмкін және өсімдіктер мен олардың өніміне едәуір зақым келтіретін зиянкестер. өсімдіктің ауру қоздырғыштары және арам шөптердің түрлері. Карантиндік нысандар тізімін белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітеді.
Фитосанитарлық қауіп-қатерді талдау. Қолдануға болатын фитосанитарлық шараларды ескере отырып, карантиндік нысандардың енуі мен тез таралуы ықтималдылығына және оның әлеуетті биологиялық және экономикалық зардаптарымен байланысты, ғылыми-зерттеу ұйымдары мен уәкілетті органдардың ғылыми негізделген бағасы.
Карантиндік нысандар таралу аймағы (ареалы). Карантиндік нысандар мекендейтін территория.
Карантиндік нысанның мүмкінді аймағы (ареалы). Карантиндік нысанның еніп кетуін ескерту тұрғысында шаралар жүргізілетін, олардын тіршілік етуі мүмкін территориясы.
Карантиндік нысанның мүмкінді қауіптілігі. Карантиндік нысанның бұрын олар болмаған территорияға енуі және одан әрі қоныстану қауіпі.
Мүмкінді шығындар. Өсімдіктің зиянды организмдерінің карантиндік және басқа ерекше қауіпті түрлері келтіретін мүмкін шығындар.
Карантиндік нысанның жекелеген ошақтарының аймағы.
Карантиндік нысандармен залалданған оқшауланған телімдері бар аймак. онда залалданған ошақтарды радикалды және басқа да тиімді шаралармен жою жүргізіледі. Оқшауланған ошақтар мен залалданған аймақтарының мөлшері өсімдік карантині жөніндегі мемлекеттік қызметімен анықталады.
Карантиндік нысанның кейбір таралу аймағы (карантиндік нысанның шектелген таралу аймағы). Егістіктің немесе отырғызылған ауыл шаруашылығы дақылдарының 50 пайыздан аз шамасында карантиндік нысанмен зақымдалған аймақ.
Карантиндік нысан кең тараған аймақ. Егістіктің немесе отырғызылған ауыл шаруашылығы дақылдарының 50 пайыздан көп шамасында карантиндік нысанмен зақымдалған аймақ.
Карантиндік нысанның зияндылық аймағы. Карантиндік нысан келтірген экономикалық зияндылық (мүмкін немесе нақты) деңгейі бойынша анықталатын аймақ.
Карантиндік аймақ. Карантиндік нысанның табылуына байланысты, белгіленген тәртіппен карантиндік тексерілетін деп хабарланған аймақ.
Карантиндік нысанды кеңістік оқшаулау аймағы. Карантиндік нысан ошағының айналасындағы немесе оның таралуына кедергі болатын аймақ. Аймақ территориясы ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігінің нұсқаулықтарына сәйкес анықталады.
Карантиндік нысанның қорғаныш аймағы (карантиндік аймақ). Ошақтарды оқшаулау және жою мақсатында, карантиндік алдын алу шаралары жүргізілуге тиісті карантиндік нысан ошағы айналасындағы аймақтың бөлігі.
Карантиндік нысанның қорғаныш аймағының мөлшері мен карантиндік шараларды арнайы комиссия белгілейді.
Карантиндік нысан ошағы. Карантиндік нысанды оқшаулау және жою шаралары іске асырылатын территориясы.
Карантиндік нысан ошағын оқшаулау. Карантиндік нысанның ошақтардан одан әрі тарауын болдырмайтын карантиндік шаралар кешенін жүргізу.
Карантиндік нысан ошағын жою. Карантиндік нысанды залалданған ошағында жою.
Карантиндік нысанды кұрту. Кешенді шаралар жүргізу арқылы, олармен зақымдалған барлық жер аумағындағы карантиндік нысандарды жою.
Карантинге жатқызылатын өнім - карантиндік нысандар тарауы мүмкін кез-келген материал (жүк). Кедендік одақтың кедендік шекарасында және кедендік одақтың кедендік карантиндік фитосанитарлық бақылауға (тексеруге) жататын карантиндік өнімдер (карантинге жатқызылатын жүк, карантинге жатқызылатын материал, карантинге жатқызылатын тауарлар) ТІЗІМІ Кедендік одақ комиссиясының 2010 жылдың 18-маусымындағы №318 (А қосымшасы) шешімімен БЕКІТІЛГЕН.
Карантинге жатқызылатын материал топтамасы. Бір мезгілде қабылдауға және түсіруге арналған, сондай-ақ бір құжатпен куәландырылған, карантинге тексерілетін біртекті материалдар мөлшері.
Өсімдіктер салымы. Поштамен жөнелтілген және жолаушылардың қол жүгіндегі карантиндік қарауға жатқызылған өсімдік тектес өнімдер.
Карантинге жатқызылған материалдардың бір бөлігі.
Бастапқы үлгіні құрастыру үшін партиядан бір рет алынған, карантинге жатқызылған материалдың аздаған мөлшері.
Бастапқы үлгі. Карантинге жатқызылған материалдардың партиясынан алынған барлық қоймалардың жиынтығы.
Орташа үлгі. Зертханалық сараптама жасауға бөлінген карантинге жатқызылған материалдың бастапқы үлгісі немесе партиясының бөлігі.
Карантинге жатқызылатын материалдың бақылау үлгісі. Тексеру мен сараптау кезінде алынған және өсімдік жүгі партиясының залалданғанын растайтын бунақденелілер, тоғышар жұмырқұрттар, өсімдік аурулары қоздырғыштарының таза культуралары мен микропрепараттары, арам шөптер тұқымдары және карантинге жатқызылған материалдардың залалданған немесе зақымдалған даналары мен препараттар үлгісі.
Карантинге жатқызылған материалдарды сараптау. Зиянды организмдердің түрлік құрамын анықтауды қамтамасыз ететін, карантинге жатқызылған материалдар үлгілерінің карантиндік жағдайын зерттеу.
Карантинге жатқызылған материалдар рентгенографиясы.
Рентгендік түсірілім көмегімен карантинге жатқызылған материалдардың жасырын залалдануын анықтау әдісі.
Өсімдіктің карантин бекеті (ӨКБ). Импорттық, экспорттық және транзиттік карантинге жатқызылған материалдардың үлгілеріне карантиндік тексеру мен сараптау жүргізетін, шет елден келген көлік құралдарын тексеретін, сондай-ақ оларды зарарсыздандыратын бекет.
Өсімдіктің шекаралық карантин бекеті. Теңіз және өзен кемежайларындағы, әуежайлардағы, темір жол станцияларындағы, бас почтамттардағы және тас жолдардағы өсімдіктің карантин бекеті.
Өсімдіктің ауданаралық карантин бекеті. Карантинге жатқызылған материалдарды тиеген кезде немесе олар карантин деп жариаланған аймақтардан келгенде тексеру жүргізетін аудандардағы өсімдіктің карантин бекеті.
Карантин жөніндегі зертхана (карантин зертханасы). Карантинге жатқызылған импорттық және отандық материалдар үлгілеріне сараптамалар жүргізетін, қызмет көрсетілетін жер аумағының карантиндік жағдайын бақылайтын және карантиндік шаралар жүргізуде әдістемелік көмек беретін зертхана.
Жерсіндіру-карантин питомнигі (көшеттігі). Дені сау отырғызу және тұқымдық материалдарды шығаруды камтамасыз ету үшін импорттық отырғызу жэне тұқымдық материалдарынан карантиндік және өзге аса қауіпті зиякестермен, өсімдіктің ауру қоздырғыштарымен жасырын залалданғанын анықтайтын арнайы жабдықталған питомник (көшеттік).
Әйнектелген карантиндік өсімдік жайы (жылыжайы). Карантиндік қызметтің бақылауымен карантиндік нысандармен жасырын залалдануын анықтау мақсатымен, карантинге жатқызылған өсімдіктерді өсіру үшін арнайы жабдықталып әйнектелген жай (жылыжай).
Карантиндік шарттар. Карантинге жатқызылатын материалдарды сату, шетке шығару, тасымалдау, шеттен әкелу және пайдалану, сондай-ақ карантиндік нысандармен ғылыми-зерт теу жұмыстарын жүргізу кезінде қойылатын талаптар.
Карантиндік шектеулер. Карантиндік нысанның таралуына жол бермеу мақсатымен карантин деп жарияланған облыстан, ауданнан, елді мекендерден, шаруашылықтан карантинге жатқызылған материалдарды шығарғанда және пайдаланғанда қойылатын шектеулер.
Карантиндік жағдай. Әкімшілік-территориялық аудандардың, егістіктердің, екпе ағаштардың, жүктер мен көлік құралдарының карантиндік зиянкестердің, өсімдік ауруларының қоздырғыштары мен арам шөптермен зақымдалғаны жағынан алғандағы жайғдайы. Карантиндік жай- күйді карантиндік қарау, карантиндік тексеру және карантиндік сараптау жүргізу жолымен анықтайды.
Карантиндік қарау. Карантинге жатқызылған импорттық және отандық материалдар мен көлік құралдарының жай-күйін анықтау.
Алғашқы карантиндік қарау. Карантинге жатқызылған импорттық және транзиттік материалдар мен көлік құралдарын өсімдіктердің шекаралық карантин бекетінде, сондай-ақ карантинге жатқызылған отандық материалдарды оларды тиеу бекетінде қарау.
Екінші карантиндік қарау. Карантинге жатқызылған импорттық материалдарды олар жеткізілген бекеттерде, сондай-ақ карантин деп жарияланған аймақтан келген карантинге жатқызылған отандық материал- дарды қарау.
Өсімдік карантині жөніндегі мемлекеттік бакылау (карантиндік бақылау). Бұл карантинге жатқызылған материалдарды дайындау, сатып алу, тасымалдау және сату, сондай-ақ карантиндік нысан ошақтарын анықтау, оқшаулау және жою жөніндегі талаптарды кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың және шаруашылықтардың орындауын өсімдік карантині жөніндегі мемлекеттік нұсқаушыны мен қоғамдық уәкілдің бақылауы.
Карантиндік тексеру. Егістіктерді, отырғызылған ағаш көшеттерін, қоймаларды және топырақты олардың карантиндік жай-күйін анықтау мақсатымен тексеру.
Бақылау карантиндік тексеру. Бұрын жүргізілген карантиндік тексерулердің сапасын білу мақсатымен жүргізілетін іріктеп тексеру.
Карантиндік аудандастыру. Карантиндік шараларды анықтау мақсатында әкімшілік-территориялық аудандарды карантиндік аймақтарға бөлу.
Карантин салу. Территорияларында карантиндік нысан табылған шаруашылықтардан, елді мекендерден немесе белгілі бір аймақтан өсімдік тектес өнімдерді сыртқа шығаруға және пайдалануға карантиндік шектеу жариялау, сондай-ақ залалданған ошақтарды оқшаулау және жою бойынша карантиндік шаралар жүргізу.
Карантинді алу. Карантиндік шаралар жүргізіліп болғаннан кейін және залалданған ошақтарды толық жойғаннан соң немесе зиянкестер, өсімдік ауру қоздырғыштарын немесе арам шөптерді карантиндік нысандар тізімінен шығару нәтижесінде, карантин деп жариаланған территорияда карантиндік шектеулердің әрекетін тоқтату.
Карантиндік алдын алу шаралары. Карантиндік нысанның еніп кетуін ескертуге және оның одан әрі тарауына мүмкіндік беретін факторларды жоюға бағытталған шаралар.
Радикалды карантиндік шаралар. Карантиндік нысанның залалдану ошағын жоюды қамтамасыз ететін шаралар. Оларға жататындар, мысалы, залалданған және залалданған деген күдігі бар өсімдіктерді тамырымен қопарып алу және жағып жіберу, ошақтағы және карантиндік аймақтағы топырақты стерильдеу.
Балғын жемісті рефрижациялау. Балғын жемістерді жеміс шыбындарының дернәсілдерінен зарарсыздандыру мақсатымен оларды арнайы ыдыстарда салқындату.
Карантинге жатқызылған материалдарды фумигациялау. Фумигация (газбен өңдеу). Газбен улау. Зиянды организмдерді жою мақсатында, карантинге жатқызылған материалдарды және көлік құралдарын улағыш газ - фумиганттар бумен немесе газымен зарарсыздандыру.
Вакуумсыз фумагациялық камера. Карантинге жатқызылған материалдар мен көлік құралдарын қалыпты атмосфералық қысымда зарарсыздандыру үшін жабдықталған герметикалық (саңылаусыз) камера.
Вакуумды фумигациялық камера. Карантинге жатқызылған материалдар мен көлік қүралдарын төменгі атмосфералық қысымда зарарсыздандыру үшін жабдықталған герметикалық камера.
Фумигациялау мөлшері. Берілген температурада зиянды организмдердің тіршілігін жоюын қамтамасыз ететін фумиганттың шығын мөлшері және экспозиция.
1.2. Құжаттауға және мамандыққа жататын терминдер мен
Анықтамалар
Карантиндік сертификат Өсімдік тектес өнімнің карантиндік жағдайын куәландыратын және бағдары мен тасымалдау талаптарын анықтайтын және бұл өнімді, ыдыстар мен буып-түю материалдарын пайдалану шарттары көрсетілген, өсімдік карантині жөніндегі мемлекеттік қызмет органдарымен берілетін құжат.
Карантиндік сараптау куәлігі. Сауықтыру мен алдын алу карантиндік шаралары жэне карантиндік сараптау нәтижелері көрсетілген өсімдік карантині жөніндегі зертханасымен берілетін қүжат.
Карантиндік сараптау хаттамасы. Карантинге жатқызылган материалдар үлгілерінің зертханалық сараптау нәтижелері көрсетілген құжат.
Өсімдік карантині жөніндегі мемлекеттік қызмет. Карантиндік қызмет. Шараларды ұйымдастыру мен олардың іске асырылуын бақылау қызметі жүктелген мемлекеттік органдар мен ұйымдардың орталықтандырылган ведомствоаралық жүйесі.
Қазақстан Республикасының өсімдік карантинін қамтамасыз ету мемлекеттік жүйесіне мыналар кіреді:
1. Уәкілетті орган және оның шекаралық бекеттері мен шекарада бекеттері бар территориялық органдары;
2. Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімімен құрылған мемле- кеттік карантиндік мекемелер: республикалық, аймақтық және шекаралық карантиндік зертханалар, интродукциялық-карантиндік көшетжайлар. Олар мынандай қызметтер атқарады:
а) зертханалық сараптауға түсетін карантиндік нысандар мен үлгідегі бөтен түрлердің түрлік құрамын анықтайды;
б) тексеруге келіп түсетін импорттық, егістік және отырғызу материалдарының жасырын зақымдануын табады.
3. Өсімдік карантинін қамтамасыз ету жөніндегі фитосанитарлық зертханалары және фумигациялық отрядтары бар республикалық мемлекеттік кәсіпорындар. Олар мынандай қызмет атқарады:
а) карантиндік нысандар ошағын тауып, олардың таралу шекараларын анықтайды:
б) карантиндік нысандардың таралу ошақтарын оқшаулайды және
жояды;
в) карантиндік өнімді зарарсыздандыруды жүргізеді, соның ішінде фумигациялауды да.
Жеке және заңды тұлғалар фитосанитарлық сертификат алу үшін өсімдік карантині жөніндегі территориялык органға жүкті тиеуге болжам жасалып отырған мерзімнен он бес тәулік бұрын, мынандай мәліметтерді көрсете отырып, өтінім береді:
1. карантинге жатқызылған өнімдердің аты мен мөлшері;
2. импортер елдің аты және карантинге жатқызылған өнімнің белгіленген мекен-жайы;
3. импортер елдің өсімдік карантині жөніндегі ұлттық қызметінің өсімдік карантині саласының импорттық карантиндік рұқсатында немесе карантинге жатқызылған экспортталатын өнімге жасалған шартта көрсетілген талабы;
4. карантинге жатқызылған өнімді тиеу мерзімі мен орны;
5. импортер елдің жүк алып өтетін шекаралық бекетінің аты.
Территориялық инспекция - Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің мемлекеттік инспекция комитетіне қарасты облыстық, аудандық және қалалық территориялық орган.
Мемлекеттік нүсқаушы - территориялық инспекцияның өсімдік қорғау және карантин бөлімінің мемлекеттік нұсқаушысы. Ол фитоса- нитарлық және карантиндік сертификат береді, карантинге жатқызылған өнімді алғаш рет және екінші рет тексереді, үлгілер алады, анықтау жүргізеді немесе үлгілерді анықтау үшін республикалық, аймақтық және шекаралық карантин зертханаларына, инструкциялық-карантиндік көшетжайларға жөнелтеді.
Карантиндік хабарлама. Өсімдік карантині жөніндегі мемлекеттік инспекциясын карантинге жатқызылған материалдардың алда түсетіні жайлы, олардың карантиндік жағдайы, сондай-ақ жүргізілген шаралар мен пайдалану шарттары туралы хабардар ететін құжат. Карантиндік хабарлама жүкті ол келіп түскен бекетте қарайтын және онда көрсетілген шарттардың орындалуын бақылайтын өсімдік карантині жөніндегі мемлекеттік инспекцияға жіберіледі.
Өсімдік карантині бойынша мемлекеттік нұсқаушы. Өсімдік карантині бойынша шаралар ұйымдастырып және оларды ұйымдардың, кәсіпорындардың, шаруашылықтар мен жеке тұлғалардың орындауын бақылауды іске асыратын өсімдік карантині жөніндегі мемлекеттік қызмет маманы.
2. Карантиннің даму тарихы
Карантин атауы quarante giorni (қысқаша quarantine) деген итальян сөзінен шыққан. Ол Италияның теңіз жағалауындағы қалаларына шығыс елдерінен келген кеме рейдтерін 40 күн бойы қашықта ұстай тұру мерзімін білдіреді. Бүл ереже қара ажал - обаның әкеліну қауіптілігіне байланысты белгіленген.
Алғаш рет карантин атауы, сондай-ақ кемелерді ұзақ уақыт оқшаулап ұстаудың өзі де Италияда заңды түрде 1374 жылы рәсімделді. Сонымен, 600 жылдай уақыт бұрын карантин атауы пайда болды. Оны барлық ел өте тез меңгерді. Орта ғасырларда карантин оба ауруы әкелінеді деген күдік болса елге кіруге тиым салу сипатын алды, ал жұқпалы аурулар індеті туындаған жағдайда қалалар мен облыстар толық оқшауланды. Ол кездерде алдын ала егу де, инфекциялы ауруларға қарсы қолданылатын өзге де құралдар белгісіз еді, соған байланысты карантин олардың тарауын шектейтін жалғыз тәсіл болатын.
Ауыл шаруашылығы мен орман шаруашылығында карантин атауы кейбір елдердің мал шаруашылығын, өсімдік шаруашылығы мен орман шаруашылығын сырттан келетін қауіпті өсімдік дүниесі мен жануарлар дүниесінің қоныстануынан қорғайтын шаралар ретінде қолданыла бастады. 1851 жылы Париж конференциясында халықаралық карантиндік арақатынас негіздері, ал соңынан өсімдік карантині жөніндегі Конвенцияда қабылданды.
Зиянды организмдер биологиясы мен экологиясы саласындағы заманауи ілім деңгейі карантинді ғылыми негізде ұйымдастыруға, оны анағұрлым ықпалды, мақсатқа сай және аз ауыртпалықты етуге мүмкіндік берді. Енді әлемнің көптеген елдері шекараларды санитарлық қорғауды қамтамасыз етуге, кез-келген жерде туындаған инфекция ошағы тұрғысындағы қазіргі заманғы ақпараттар беруге көмектесетін өсімдік карантині бойынша халықаралық келісім-шарт жасауға қатысуда.
2.1.Өсімдік карантинінің шет елде дамуы. Алғашқы карантиндік шаралар Францияда енгізілді. Олар 1858-1862 жылдары Америкадан жүзім көшеттерімен келген филлоксерадан қатты зардап шеккен жүзімдіктерді қорғауға қатысты еді.
Осы қауіпті зиянкестің жүзім шыбықтарына қоныстануы және жүзімдіктердің жаппай жойыла бастауы бүл елде үлкен дабыл соқтырды. Осы дабылдың салдары Франция Ауыл шаруашылығы министрлігін сол елдің барлық 56 департаментінде сырттан әкелінетін отырғызу материалдарына бақылау жасайтын жэне елге филлоксераның, басқа да қауіпті зиянкестердің келуін болдырмайтын филлоксераға қарсы арнайы комитеттер құруға ұсыныс жасауға мәжбүр етті. Кейін бұл комитеттер Францияға тек филлоксера ғана емес, сонымен бірге ақ ұнтақ және жалған ақ ұнтақ тәрізді аурулардың да енгенін анықтады. Францияға іле өсімдік шаруашылығы саласында карантиндік шектеу жолын кейбір еуропа елдері де, содан соң Солтүстік Америка да таңдады.
Карантиндік заң АҚШ-та 1912 жылы қабылданды. Сөйтіп АҚШ АПТМ-і үшін сол елде карантин жүйесін құруға негіз болды.
Алайда, карантиндік шаралар жүргізу тәжірибесі, көп ұзамай, кез-келген жеке елдердің салған күшінің жеткіліксіз екендігін көрсетті. Сондықтан да өсімдіктерді қауіпті зиянкестерден, аурулар мен арам шөптерден қорғау бағытындағы түрлі ел әрекетін біріктіруді қарастыратын халықаралық келісім-шарт жасау қажеттілігі туындады.
Өсімдік карантині жүйесін ұйымдастырудың халықаралық ауқымдағы алғашқы қадамы 1877 жылы Еуропаның оңтүстігінде үлкен жүзімдіктердің филлоксерамен зақымдалып, құрып кетуіне қарсы тұруға бел буған бірнеше ел бас қосып, Лозанн (Швейцария) қаласында өткен кеңесте жасалды. 1878 жылдың 1 -қыркүйегінде Бернде жазылған Бірінші халықаралық Конвенция мәтініне Германия, Австро-Венгрия, Швейцария, Франция, Бельгия, Голландия қол қойды. Нәтижесінде конвенцияға Италия, Испания, ал бірінші дүниежүзілік соғыстан соң Венгрия, Чехословакия және Югославия қосылды.
Конвенция халықаралық нарықта филлоксера ошақтары бар елдерден әкелінген көшеттер мен отыріызу материалдарын сатуға тиым салуды қарастырды. 1881 жылы Бернде Екінші халықаралық Конвенция өз жұмысын қорытындылады. Ол ауру ошақтарынан оқшауланған көшеттерден отырғызу материалдарының бір партиясын жөнелткен жағдайда ауру шыққан орындардан жүзім мен жеміс-жидек дақылдарының отырғызу материалдарын шығаруға салынған тиымды алып тастады. 1881 жылғы Конвенцияның тірі өсімдікті жүктерді ғана қарап қоймай, сол жүк шыққан жерлердегі екпе өсімдіктерді де қарау принципін енгізгенін атап өту керек. Міне, осы принцип халықаралық карантиндік тәжірибеде одан әрі дами бастады.
Конвенцияға қатысушы елдер өздерінде өсімдік қорғау қызметін ұйымдастыруға және филлоксера ошақтарын табу үшін жүзімдіктерді тексеруге, сондай-ақ оларды жоюға; жүргізген зерттеулерінің нәтижелері жайлы хабар беруге; филлоксераның биологиясы мен экологиясын, олармен күрес шараларын зерттеуге және Конвенцияның өзге катысушыларына осы саладағы өз жетістіктері жайлы ақпараттар беруге; оларға әкелуге рұқсат етілген отырғызу материалдары мен өнімдер тізімін жариялауға міндетті болды.
Кейбір елдерде филлоксерадан басқа мақта күйесі (қызғылт құрт), картоп рагы, тағы басқа өсімдік зиянкестері мен аурулары табылды. Бұл жағдай ауыл шаруашылығы дақылдарының зиянкестерімен және ауруларымен бірлесе (халықаралык ауқымда) күресу қажеттігіне көз жеткізе түсті.
1905 жылдың 7-маусымында Римде Халықаралық ауыл шаруашылығы институтын ұйымдастыру жайлы Халықаралық конвенция қабылданды. Бұл институт ауыл шаруашылығы бойынша олар жасаған шаралармен қатар өсімдік қорғауға - негізгі заң ережелерін жасауға және осы мәселелер бойынша, әсіресе карантиндік шаралар бойынша түрлі материалдарды толықтыруға зор көңіл бөлді, түрлі елде өсімдік зиянкестері мен ауруларының таралуы бойынша мәліметтермен толықтырды.
1914 жылы Франция үкіметінің бастамасымен 30 ел қатысқан жиын шақырылды. Онда сертификат алмастыру, өсімдік зиянкестерімен және оның ауруларымен бірлесе күрес жүргізу т.б. мәселелер кең талқынады. Конференциямен жасалынған өсімдік қорғау жөніндегі Конвенция болған жоқ, алайда бірінші дүниежүзілік соғыстың басталуына байланысты бекітілді. Тек 1923 жылы ғана Гаагада (Нидерландия) өсімдік ауруларымен және зиянкестерімен күрес бойынша кейбір елдер бас қосқан жиын өтті. Онда халықаралық конференцияға дайындалу жөнінде комитет құрылды. Ол конференция 1929 жылы Римде болды. Конференцияға 24 ел қатысып, Рим конвенциясы қабылданды.
Рим конвенциясының негізгі қағидалары төмендегідей болды: Конвенцияға қатысушы елдерде өсімдік қорғау және карантин жөнінде арнайы ғылыми-зерттеу және оперативтік мекемелер ұйымдастыру; өзара келіскен елдерде өсімдік аурулары мен зиянкестерінің келуі мен таралуына қарсы заңды және әкімшілік шараларын енгізу; соларға қарсы карантиндік шаралар енгізілетін өсімдік зиянкестері мен ауруларының тізімін ресми хабарлау; тірі өсімдіктер әкелу мен шығаруды бақылау; шараның негізі ретінде сертификат алмасу. 1951 жылы Рим конвенциясының мәтіні ФАО-да (ауыл шаруашылығы және азық-түлік мәселелері жөніндегі халықаралық ұйым) қайта қаралып, өсімдік қорғау жөніндегі Халықаралық конвенцияның жобасы дайындалды (1951 жылдың 6-желтоқсанында қол қойылды). Конвенцияны 50-ден астам ел қабылдады.
Одан арғы жылдары өсімдік карантині жөніндегі халықаралық заңдылық одан әрі дами түсті: 1951 жылғы Конвенцияның қолдану аясы кеңіді, Фитосанитарлық куәлік (Карантиндік сертификат) үлгісінің бірегей формасы анықталды, алып келінген жүктің тағы басқаларға деген фитосанитарлық (карантиндік) талаптар нақтыланды, елдер арасындағы қосымша келісімдер мен шарттарды екі жақты немесе көп жақты негізде жасау, сондай-ақ тиісті өңірлік халықаралық ұйымдар мекемесі қарастырылды.
Осыған орай, 1951 жылдың 18-сәуірінде бірнеше батыс-еуропалық ел арасында карантин жэне өсімдік қорғау жөнінде Еуропалық жэне Жерортатеңізіндік (ӨҚжЕЖYen) үйым құру жайлы Конвенцияға қол қойылды.
ӨҚжЕЖ ұйымынан соң іле-шала 1951 жылғы Рим Конвенциясының аясында, 1956 жылы бірнеше ел Оңтүстік-Шығыс Азия мен Тынық мұхит бассейнінде өсімдік қорғау жөнінде ұйым кұру жайлы Келісімге қол қойды.
Қазіргі ол КӨҚЕYen (Карантин және өсімдік қорғау жөніндегі Еуропалық және жерорта теңізіндік ұйым) деп оталады.
1997 жылы ФАО конференциясының 29 сессиясында өсімдік қорғау жөніндегі Халықаралық Конвенцияның қайта қаралған жаңа мэтіні қабылданды.
2.2.Ресейдегі өсімдік карантині. Ресейде карантиндік заңдылық күнін 1873 жылдың 6-сәуірі деп есептеу кабылданған. Сол күні Ресейге жүзім шиенін әкелуге тиым салу жөнінде жарлық шыққан еді. Алайда 1872 жылға дейін Қырымға, Кавказға және Бессарабияға Германиядан алынған тамырланған отырғызу материалымен филлоксера әкелініп үлгерген болатын.
Филлоксераға қарсы шараларды орындау үкіметтік ұйымдарға, ірі жүзімдік иелері-помещиктер басқарған филлоксералық комитеттерге жүктелген еді,
1894 жылдан бастап, карантиндік тиым салулар сауда үшін қиындықтар келтірді. Соған орай олар алынып тасталды. Шет елден американдық жүзім шиенінің қаламшелерін әкелуге рүқсат етілді.
Ресейде өсімдік карантинін енгізу әрекеті осылайша табыссыз аяқталды. 1910 жылы филлоксераның тым кең тарауы онымен жэне басқа жүзім зиянкестерімен жеке-жеке күрес жүргізу жайлы жаңа заң қабылдауға түрткі болды. Осы заңға сәйкес жүзім қалемшелері мен шиендерін, топырагымен бақ өсімдіктерін экелуге тек белгілі бір жагдайда гана рұқсат етілді. Барлық жүзім өсімдіктері филлоксерадан аман жерлерде жэне филлоксера шыққан жерлерде орналасқан деп екіге бөлінді. Филлоксера шыққан жерлердің өсімдіктері одан қоргануға жататын және қоргануга жатпайтын деп ажыратылды.
Ресейге отыргызу материалын әкелуге оның филлоксерамен, тағы басқа зиянкестермен зақымдалмағанына кепілдік беретін карантиндік сертификаты болса гана рұқсат берілді. Бірақ Ресей Берн конвенциясына қатыспагандықтан шет ел мемлекеттері сертификаттарда көрсетілген деректердің анық-қаныгына жауап бермеді. Бұл елге басқа экспортер елдерден, эсіресе Франция мен Германиядан филлоксера зақымдаган отыргызу материалдарын әкелу жалгаса берді.
Осыган ұқсас жагдайлар өзге де карантиндік нысандардан байқалды. Мәселен, 1875 жылы Америкадан картоп түйнегі мен пәлегін экелуге тиым салу жөнінде жарлық берілді. Жарлық беруге Ресей жеріне картоптың колорад қоңызының ену қаупі жэне бұл елді осы қатерлі зиянкестен қоргау қажеттілігі түрткі болган еді. Бірақ бұл шараның орындалуына деген бақылау болган жоқ.
1913-1914 жылдары, революцияға дейінгі Ресейде мақта өсімдігі карантинінің қажеттілігі туындады. 1913 жылдың соңында Египетке жеке фирмалар шитті қоза (мақта) тұқымын сатып алуға және Ресейге жеткізуге тапсырыс берді. Осыған байланысты тұқыммен бірге әлемнің барлық елінің экономикасына орасан зор зиян келтіретін зиянкес - қызғылт құрттың - мақта күйесінің экелінуінен қорғау үлкен маңызға ие болды. Комитет Египеттен жеке тұлғалардың мақта түқымын әкелуі Ресей мақта шаруашылығына жэне май шығаратын өнеркәсібіне қауіп төндіретінін атап көрсетті. Алайда қызғылт құрттың жэне тағы басқа карантиндік нысандардың мақта егістігіне енуінен қоргану үшін ешқандай іс-шара қолданылган жоқ. Бірінші дүниежүзілік согыстың басталуына байланысты, 1914 жылы бүл дақылдың тұқымы Египеттен әкелінген жоқ.
Ресей алдында заңды міндеттемесі жоқ, Халықаралық Конвенцияга мүше емес шет ел мемлекеттері оган өсімдіктің түрлі зиянкестерімен зақымдалып, аурулармен жэне қатерлі арам шөптермен залалданган ауыл шаруашылыгы өнімдерін жібере берді. Олардың арасында филлоксера, үрме бүршақтың дэн қоңызы, қанқызыл биті, сымырлардың көптеген түрлері, картоп шірігі - фитофтороз, тұшаланың американдық ақ ұнтагы, жүзімнің жалган ақ ұнтагы жэне ақ ұнтагы, біраз тат саңырауқұлақтары, көптеген арам шөптер - арам сояулар, канада майдажелегі т.б. бар.
1925 жылдан бастап, Совет Одагында карантиндік заңдылық жасау жөніндегі жұмыстар басталды. КСРО Халық Комиссарлар Кеңесінің картоп әкелуді реттейтін қаулысы шықты және тиісті нұсқау жасалды. 1926 жылы Филлоксерага қарсы күрес шаралары туралы жэне КСРО Мақта шаруашылыгын қоргау қаулылары шықты, арнайы Ведомствоаралық мақта карантині комиссиясы ұйымдастырылды. Ақыры, 1931 жылдың 5- маусымында КСРО Егіншілік Халық Комиссариатында Мемлекеттік бірегей карантиндік қызмет құрылды, елге ауыл шаруашылыгы өнімдері мен тірі өсімдік экелуге карантиндік бақылау жасау жайлы ереже жасалды. 1934 жылы КСРО Халық Комиссарлар Кеңесінің Кеңестер Одағының территориясын ауыл шаруашылығы жэне орман зиянкестерінің әкелінуі мен тарауынан қорғау туралы қаулысы шықты, сондай-ақ өсімдіктің сыртқы карантині жайлы Ереже жэне өсімдіктің сыртқы карантинінің зиянкестері мен ауруларының КСРО үшін белгіленген Тізімі жасалды.
1962 жылы КСРО-дағы мемлекеттік өсімдік қорғау қызметінің Жарғысы, 1967 жылы - карантиндік нысандардың (барлығы 69 түр) жаңа тізімін қосып, сыртқы өсімдік карантині бойынша Ереже бекітілді. Карантиндік қызметі Ауыл шаруашылығы министрлігінің құрамына кірді. Оған өсімдік карантині бойынша мемлекеттік инспекция - Мемлекеттік карантин одағы өкілеттік етті. Ол одақ өсімдік карантині саласындағы нгүғыл жұмыстарды жоспарлауды жэне ұйымдастыруды іс жүзіне асырды. Сол жұмыстарды одақтық жэне автономиялық республикаларда, өлкелерде, облыстар мен автономиялық облыстарда өсімдік карантині жөніндегі мемлекеттік жэне шекаралық мемлекеттік инспекциялардың (карантиндік зертханаларымен) орындауына басшылық жасап, бақылауға алды.
Өсімдік карантині жөніндегі ғылыми-зерттеу жэне әдістемелік мекеме ең эуелі АШМ-нің өсімдік карантині жөніндегі Орталық ғылыми-зерттеу зертханасы (ОҒЗ КЗ) болды. Ол алдымен тікелей КСРО АШМ-нің өсімдік карантині жөніндегі мемлекеттік инспекциясына, кейін Бүкілодақтық өсімдік карантині жөніндегі ғылыми-зерттеу институтына (БӨК ҒЗИ) қарады. Бұл қызмет құрамына одақтық, автономиялық республикалардағы, өңірлер мен облыстардағы өсімдік карантині жөніндегі 162 мемлекеттік инспекция, 140 шекаралық жэне 438 ауданаралық бекет, 28 зертхана, сондай-ақ жалпы штаты 3,5 мың маманнан тұратын 26 фумигациялық отряд кірді. Мемлекеттік карантин Одағының бастығы лауазымы бойынша КСРО өсімдік карантині жөніндегі мемлекеттік Бас нұсқаушы қызметін, ал одақтық немесе автономиялық республикалардың, өңірлердің, облыстардың мемлекеттік инспекцияларының басшылары тиісті өңірлердің мемлекеттік Бас нұскаушылары қызметін қоса атқарды. Ал қазір Ресейде өсімдік карантині мәселелерімен Ресей ауыл шаруашылығын қадағалау қызметі айналысады.
2.3. Қазақстандағы өсімдік карантині. 1931 жылы ауыл шаруа- шылығы дақылдарының зиянкестерімен жэне ауруларымен күрес жөніндегі Бүкілодақтық бірлестік жүйесінде одаққа бағынатын Қазақстан Респуб- ликасында өсімдік карантині жөніндегі мемлекеттік инспекция (ҚазМемка- рантин) қүрылды. Ол Алматы қаласында отау тікті. Оның құрамына Республикалық карантин зертханасы, Республикалық фумигациялық отряд жэне жеміс-жидек дақылдары көшетжайы кірді. Бұл қызметтің мэн-мазмұны мен материалдық-техникалық жарақтандырылуын мемлекеттік карантин Одагы іс жүзіне асырды. Осы уақыттан бастап жеке-дара, көбіне кездейсоқ шараларды жекелеген ауыл шаруашылығы дақылдарына гана емес, сонымен бірге олардың тұтас кешенін қамтитын жүйелі карантиндік шараларга өту басталды. Өсімдік зиянкестері мен ауруларының карантиндік түрлеріне қарсы, сондай-ақ елдегі ішкі жэне сыртқы карантин жөніндегі Бүкілодақтық мемлекеттік қызмет жайлы арнайы ережелер жасалынып енгізілді. 1932 жылдың басында кедендерде, кемежайларда жүктерді карантиндік тексерудің ережелері бекітіліп, өсімдік жүгінің карантиндік жагдайы туралы куэліктің, ягни сертификаттың бірегей формасы енгізілді. Қазақ ССР-і жерінде бірегей карантиндік қызмет күрылганнан бастап, ауыл шаруашылыгы дақылдары мен өсімдік агаштарын, олардың карантиндік нысандармен залалданган- залалданбаганын анықтау үшін жоспарлы түрде тексеріп, зерттеу жүргізілетін болды.
Осы зерттеу нэтижелерінің негізінде халықаралық карантиндік мэні бар биологиялық нысандардың, сондай-ақ еліміз жеріне шектеулі гана таралган түрлер тізімі жасалды. Жыл сайын эрбір одақтық республикада зерттеу нәтижесіне қарай Одақ бойынша шолу құрастырылды. Осындай соңғы шолу баспадан 1982 жылы шығарылды. КСРО тарағаннан кейінгі жылдары эрбір республика өз шолуын жасап, кейін республикалар оны алмастырып қарап отырды.
Одан эрі Қазмемкарантин ҚР АШМ-не қарасты карантин жөніндегі Бас мемлекеттік инспекция болып қайта құрылды, содан соң 1999 жылы ол ҚР АШМ-ның өсімдік карантині жөніндегі комитеті, ал 2007 жылдан бері ҚР АШМ-і АӨК-інің өсімдік карантині жөніндегі мемлекеттік инспекция Комитеті деп аталады.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылдың 15-қаңтарындағы №19 қаулысымен дәнді дақылдардың Республикалық интродукциялық- карантиндік көшетжайын құру туралы тұрақты шешім қабылданды.
Қазақстан тэуелсіздік алган соң, сондай-ак халықаралық сауда байланысы ұлғайғаннан кейін республика жері үшін карантиндік мэні бар карантиндік нысандар тізімі жаңадан қарастырылды. Бұл тізім Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылдың 10-желтоқсанындағы №1295 Қаулысымен бекітілген-ді. Бұл тізімде тіркелмеген зиянкестер, өсімдік ауру қоздырғыштары мен арам шөптердің 95 түрі (зиянкестер - 45, аурулар - 38 жэне арам шөптер - 12), бөгде туыстар - 5 түр (зиянкестер) жэне шектеулі таралғандар - 12 түр (зиянкестер - 6, арам шөптер - 5 жэне жұмыркұрттың бір түрі - картоптың алтын түстес жұмырқұрты) болды.
Кедендік Одақ (Ресей, Белорусь және Қазақстан) құрылғаннан кейін карантиндік нысандардын (2011 жылдың 8-9-қыркүйегіндегі хаттама) жаңа Жобасы жасалды. Бұл тізімде 124 карантиндік нысан бар. Оның 75 түрі (бунақденелілер мен кенелер - 83, жұмырқұрттар - 4, саңырауқұлақтар - 13, бактериялар - 6, вирустар - 9, арам шөптер - 10), шектеулі таралғандар - 49 түр (бунақденелілер - 26, жұмырқұрттар - 1, саңырауқұлақтар - 6, бактериялар - 3, вирустар - 5, арам шөптер - 8).
З.Өсімдік карантині бойынша халықаралық ынтымақтастық
Қазақстан Республикасының аумағына аса қауіпті адвентивті карантиндік зиянды бунақденелілердің, фитопатогенді микроорганизмдердің және қатерлі арам шөп тұқымының әкеліну жэне таралу мүмкіндігі өте зор. Карантинге жатқызылған өсімдік тектес өнімдердің едэуір бөлігінің шеттен әкелінуі, бір орталықтан жоспарлау мен мемлекеттік монополиядан сыртқы саудаға, нарықтық экономикаға өту елімізде карантиндік реттеу жүйесін түбірімен өзгертеді.
Әлемдік тәжірибеде жаңа агресивті патотүрлердің пайда болуы байқалады,олар өз кезегінде бір жэне сол генетикалық негіздегі берік сорттар мен будандарды ауыл шаруашылық тәжірибесінде ұзақ пайдалану нәтижесінде селекцияланады, мэселен жүгерінің оңтүстік гельминтоспориозының Т нэсілі. Оның АҚШ-та пайда болуы техасс түрінің еркектік стерильденген цитоплазмалы берік будандарын ғана өсіруге байланысты. Бұл аурудан АҚШ үшін тікелей экономикалық шығын 1 млрд доллардай құрады жэне жүгері тұқым шаруашылығын басқа генетикалық негізге көшіруге де осынша шығын шықты. Ресейге бұл қоздырғыш Югославиядан әкелінген тұқыммен келген. Селекционерлер мен тұқым шаруашылығы мамандары елдегі жүгері егістіктерін бұл аурудан арылту үшін ұзақ жылдар бойы қажырлы еңбек етуіне тура келді. Дәл осындай жағдай шығу тегі молдавандық тұқым себілген Солтүстік Кавказ егістігінен табылған күнбағыс фомопсисінің қоздырғышынан да болды.
Соңғы уақытта күріш бактериозының жэне қытайбұршақ сабағы рагінің, сондай-ақ кейбір басқа да аурулардың аса қауіпті қоздырғыштарының жекелеген ошақтары табылды.
Карантинге жатқызылған ауыл шаруашылығы өнімдерінің шеттен экелінгендерінің қазіргі құрылымы мен жағырапиясын сақтай берсе, жақын арада шығу тегі азиялық жэне солтүстікамерикалық жүгері склероспориозы мен диплодиозының кейбір түрлерінің жаңа патогендік нәсілдерімен, бүршақ күйігі мен қытайбұршақ сабағы рагінің солтүстікамерикандық нэсілдерімен, бидай қаракүйесінің патогендік нәсілдерімен, күнбағыстың жалған ақұнтағының солтүстікамерикандық нәсілімен, картоп жұмырқұртының тамыр ісігімен, жеміс күйіктерімен т.б. бетпе-бет келеріміз ғажап емес.
Осыған байланысты тіркелмеген карантиндік организмдердің экелінуі мен таралуының алдын алуға да, сондай-ақ Қазақстан Республикасы жерінде олардың ошақтарын оқшаулауға және жоюга да багытталган карантиндік шаралар ролі арта түседі.
Қазіргі кезде әлемнің барлық елінде де фитосанитарлық карантиндік бақылау бойынша нормативтік-хұқықтық талаптар анықтап, ажырататын құжаттардың үш негізгі мэтіні бар. Бұл талаптар эрбір жеке алынган елде өсімдік карантині бойынша ұлттық ережелер немесе заңнамалар жасалынган іргелі ұстанымдар болып табылады.
Мұндай негізгі құжаттар мыналар:
* Өсімдік қоргау жөніндегі халықаралық Конвенция (ОҚХК, 1951, 1979, 1997 жылдар);
* Санитарлық жэне фитосанитарлық шаралар қолдану жөніндегі Дүниежүзілік сауда ұйымдарының Келісімі (ДСYen СФШК, 1994 ж.);
Өсімдік карантинінің халықаралық саудага байланысты ұстанымдары (ФШХС №1, 1995);
* Әрбір елдің жерін және өсімдік ресурстарын карантиндік зиянды организмдердің экелінуі мен таралуынан қоргау бірнеше ел - сауда серіктестері жұмыла кіріссе гана табысты түрде іске асады.
Екінші дүниежүзілік соғыстан соң БYenYen-ның Азық-түлік (ФАО) жэне ауыл шаруашылығы үйымдары өсімдік қорғау жөніндегі Халықаралық Конвенцияның жобасын дайындады. Оған 1951 жылдың 6-желтоқсанында Римде қол қойылды. КӨҚЕYen бүрын қабылданған (1881, 1889, 1929 жылдар) ескі келісімдерді ауыстырды. Бүрынғы КСРО 1956 жылдың 24-сәуіріндегі Конвенцияға қосылды. Конвенция мәтіні екі рет (ФАО конференциясының 20-сессиясында, 1979 ж. және оның 29-сессиясында, 1997 ж.) қаралды. Соңғы Конвенция ДСҰ-ның санитарлық және фитосанитарлық шаралар қолдану туралы Келісімге қол қоюына орай шақырылды.
ФШХС туралы Келісімде ДСҰ-на мүше елдер халықаралық саудаға әсер ететін санитарлық-алдын алу нормасын жасап, қабылдауда сақтауға міндетті ережелер анықталды. Келісім мақсаты-ақталмаған шектеулі сауданы жөнге келтіру, яғни сауданы қорғау, КӨҚЕҰ мақсаты - халықаралық сауда жүйесі бойынша карантиндік организмдердің таралуын болдырмау.
1979 жылы КӨҚЕҰ Конвенциясының мэтіні қабылданды. Бұл Конвенцияға 1982 жылы бұрынғы КСРО қосылды. Ресей Федерациясы КСРО-ның мұрагері ретінде өзге 110 елмен бірге Конвенцияға қатысушы болып табылады.
1997 жылы Конвенция мәтіні қайта қаралып, КӨҚЕYen -ның 13 қатысушысын қабылдады, бірақ ол элі бекітілген жоқ. Өйткені оны қол қоятын елдің 3 бөлігі мақұлдауға тиіс болатын.
Конвенция халықаралық серіктестіктің түрлі формаларын қарастырады. Конвенцияның қызмет аясы мыналарды қамтиды:
халықаралық сауда кезінде карантиндік зиянды организмдердің әкелінуіне және таралуына жол бермеу;
* аса қауіпті зиянды организмдермен жаппай күресте халықаралық ынтымақтастықты нығайту;
* эрбір елде Конвенцияны орындауға қызмет ететін келісілген нормативтік-құқықтық және техникалық шаралардың қабылдануы;
* бірегей үлгідегі карантинге жатқызылған өнімдердің экспорты мен реэкспортына фитосанитарлық сертификаттар колдану.
Конвенция әрбір мүше елге карантинге жатқызылған жүкті карантиндік тексеруге және залалданғандарын кідіртуге құқық береді.
Конвенция 23 баптан тұрады. Оның сегізінде халықаралық сауда жасау жэне тасымалдау кезінде карантиндік фитосанитарлық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге қатысты маңызды жайттар сөз болады. Бәрінен бұрын олар ұлттық қызметтің атқаратын ісінің жалпы ережелері жэне негізгі қызметінің міндеттері хақында жазылған IV бап және карантинге жатқызылған өнімді фитосанитарлық сертификаттау жайлы жазылған V бап.
Конвенцияның қайта қаралған мэтінінде карантиндік фитосанитарлық нормативтер мен тэсілдемелік ұсыныстар негізіне жатуға тиіс маңызды принциптер бар. Конвенцияның негізгі талабы - ұлттық карантиндік фитосанитарлық ережелер ФАО бекіткен халықаралық тәсілдемелік ұсыныстарда немесе стандарттарда негізделуі тиіс. Бұл ұсыныстар Конвенцияға қатысатын елдер үшін міндетті. Күні бүгінге дейін осындай 10 тәсілдемелік басшылық немесе ФАО терминологиясы бойынша фитосанитарлық шама жөніндегі халықаралық стандарт (ФШХС) қабылданды:
ФІІІХС 1 - өсімдік карантинінің халықаралық саудадағы принциптері;
ФШХС 2 - фитосанитарлық тэуекелділікті талдау тәртіптері;
ФШХС 3 - биологиялық күрес экзотикалык агенттерін экелу жэне шығару жөніндегі басшылық;
ФШХС 4 - карантиндік зиянды организмдерден бос аймақтар жасау бойынша талаптар;
ФШХС 5 - фитосанитарлық терминдер сөздігі (глоссарий);
ФШХС 6 - карантиндік зиянды организмдер табу үшін жүргізілетін зерттеулер жөніндегі басшылық;
ФШХС 7 - экспорттық сертификаттау жүйесі (фитосанитарлық сертификат беру тәртібі);
ФШХС 8 - жағырапиялық өңірде зиянды организмнің карантиндік статусын аньщтау ережелері;
ФШХС 9 - карантиндік зиянды организмдер ошақтарын жою жөніндегі тэсілдемелік басшылық;
ФШХС 10 - карантиндік зиянды организмдерден бос, өндіру (өсіру) орындарын ұйымдастыру жөніндегі талаптар.
Тұтасымен алғанда өсімдік қорғау жөніндегі Халықаралық Конвенция қатысушы-елдер алдында ешқандай қаржылық міндеттеме алмайды және халықаралық саудаға мүмкіндік бере отырып, карантиндік фитосанитарлық қауіпсіздік мэселелерін ғана шешеді. Конвенциядағы ең маңыздысы VII тармақ, онда эрбір қатысушы-елге карантиндік тексеруге жатқызылған өнімдер экелуді регламенттеуді ұлттық мүдде тұрғысында іс жүзіне асырудың тәуелсіз құқығы белгіленеді.
3.1. Санитарлық және фитосанитарлық шаралар қолдану туралы келісім. 1994 жылдың сәуірінде аяқталған тариф жэне сауда жөніндегі Басты келісім (ТСБК) аясындағы келіссөздің Уругвай раунды Дүниежүзілік сауды ұйымын (ДСҰ) құруға жол ашты. ДСҰ - халықаралық келісімдер жағдайларының сақталуын бақылау, ДСҰ ға мүше елдер арасындағы сауданы одан эрі ырықтандыруға көмектесу жэне дау-дамайларды ретке келтіру үшін құрылған орган. Осының нәтижесінде арасында одан эрі ФСШК туралы келісім деп аталатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Республиканың биологиялық, тағамдық және азық-түліктік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің маңызды бағыттарының бірі аса қауіпті карантиндік зиянды бунақденелілерді, фитопатогендік микроорганизмдерді және арам шөптерді тасып әкелуді және олардың таралуын болдырмау жөніндегі шаралар жиынтығы болып табылады. Қазақстанға жыл сайын 100-ден астам елдерден өсімдік тектес азық пен басқа да өнімдер әкелінеді. Әкелінетін өнімдер көлемі жыл сайын артып келеді. Сонымен бірге республика территориясы арқылы негізінен ҚХР-дан, Шығыс және Батыс Еуропадан тасымалданатын карантинге жатқызылатын жүк тасқыны толастайтын емес, ол өскен үстіне өсе түсуде. Мәселен, 2007 жылы карантиндік фитосанитарлық тексеруге жатқызылатын 5 млн. тоннадан астам жүк тексерілсе, 2011 жылы 16 млн. тоннадай жүк тексерілді. Оның 9 млн. тоннасы сыртқа шығарылған карантиндік тексеруге жатқызылатын өнім де, 7 млн. тоннасы сырттан әкелінген өнім. Тексеру барысында АҚШ-тан, Голландиядан, Германиядан, Грекиядан, Египеттен, Түркиядан, Қытайдан және басқа елдерден көптеген карантиндік организмдер табылады.
Қазіргі кезде республика территориясының шамамен 17 987,0 мың га жерлеріне карантиндік зиянкестер (американдық ақ көбелек, шығыс жеміс жемірі, қауын шыбыны, калифорниялық жұпсыз жібек көбелегі, Комсток сымыры) қоныстанған; 2 767740,0 мың гектардан астамын карантиндік арам шөптер (көпжылдық ойраншөп, жусанжапырақты ойраншөп, жатаған у кекіре, тікенекті алқа, арам сояулар) басқан (Қазақстан Республикасының 2011 жылдың 1 қаңтарындағы карантиндік фитосанитарлық жағдайы бойынша анықтамалық. Астана қаласы, 2010 ж.).
ФАО деректері бойынша, өсімдіктің карантиндік зиянкестері мен аурулары жыл сайын әлемдегі алынатын басым өнімнің 25 пайызын жояды екен. Сондай-ақ әлемдік тәжірибелер дәлелдегендей, қауіпті организмдер ошақтары табылғанда оларды жою, кіруіне шектеу жасау және тыйым салуды енгізгенге қарағанда, карантиндік алдын алу шараларын жүргізу мемлекет экономикасына әлде қайда арзан түседі. Рұқсат етілмеген зиянды организмдер әкелумен күресуде тәжірибесі мол мемлекеттердің шекарасында фитосанитарлық қатаң бақылау бар.
Өсімдік карантині бойынша іс-шаралар табысы, көбінесе карантиндік бекеттер мен зертханалар нұсқаушыларының, мамандарының кәсіби деңгейі мен біліктілігіне байланысты. Бұл анықтамалық тек жоғарыда айтылған мамандарға ғана емес, сонымен бірге ғылыми мекемелер қызметкерлеріне, агрономдық бейіндегі оқу орындарының оқытушылары мен студенттеріне, ауыл шаруашылығы және орман шаруашылығы басшылары мен мамандарына да қызығушылық тудырады.
І.ӨСІМДІКТЕР КАРАНТИНІНІҢ АНЫҚТАМАСЫ ЖӘНЕ МАЗМҰНЫ
1.1. Негізгі түсініктер және анықтамалар
Өсімдіктер карантині. Республиканың өсімдік байлығын өзге елдерден карантиндік және басқа аса қауіпті зиянкестер, өсімдік аурула- рының қоздырғыштары мен арам шөптердің әкелінуінен, сондай-ақ олардың еніп кетуінен қорғауға, ал карантиндік нысандар еніп кеткен жағдайда олардың ошақтарын одан әрі өршітпеуге және жоюға бағытталған мемлекеттік шаралар жүйесі.
Өсімдіктің сыртқы карантині. Бұл еліміздің өсімдік байлығын Қазақстан Республикасында жоқ карантинге тексерілетін импорттық материалдардың, карантиндік және басқа ерекше қауіпті зиянкестердің, өсімдіктің ауру қоздырғыштары және арам шөптердің әкелінуінен қорғауға, сондай-ақ импортер - елмен шартта көрсетілгендей экспортталатын материалдармен бірге карантиндік және басқа аса қауіпті зиянкестердің, өсімдіктің ауру қоздырғыштары және арам шөптердің шығарылуын бол- дырмауға бағытталган карантин.
Өсімдіктің сыртқы карантині карантинге тексерілетін материалдарды сатып алу және шекаралық бекеттер, халықаралык почтамттар, әуежайлар, интродукциялық-карантиндік көшеттіктер және импорттық карантинге жатқызылатын материалдар сататын бекеттер арқылы тасымалдағанда іске асырылады.
Өсімдіктін ішкі карантині. Бұл еліміз ішінде карантиндік нысан- дардың таралуына жол бермеуге, дер кезінде табуга, карантиндік нысандар ошақтарын оқшаулауға және жоюға бағытталган карантин.
Карантиндік нысан. Мемлекеттің жер аумағында жоқ немесе шектеулі ғана таралған, бірақ әкелінуі немесе сырттан өздігінше кіруі мүмкін және өсімдіктер мен олардың өніміне едәуір зақым келтіретін зиянкестер. өсімдіктің ауру қоздырғыштары және арам шөптердің түрлері. Карантиндік нысандар тізімін белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітеді.
Фитосанитарлық қауіп-қатерді талдау. Қолдануға болатын фитосанитарлық шараларды ескере отырып, карантиндік нысандардың енуі мен тез таралуы ықтималдылығына және оның әлеуетті биологиялық және экономикалық зардаптарымен байланысты, ғылыми-зерттеу ұйымдары мен уәкілетті органдардың ғылыми негізделген бағасы.
Карантиндік нысандар таралу аймағы (ареалы). Карантиндік нысандар мекендейтін территория.
Карантиндік нысанның мүмкінді аймағы (ареалы). Карантиндік нысанның еніп кетуін ескерту тұрғысында шаралар жүргізілетін, олардын тіршілік етуі мүмкін территориясы.
Карантиндік нысанның мүмкінді қауіптілігі. Карантиндік нысанның бұрын олар болмаған территорияға енуі және одан әрі қоныстану қауіпі.
Мүмкінді шығындар. Өсімдіктің зиянды организмдерінің карантиндік және басқа ерекше қауіпті түрлері келтіретін мүмкін шығындар.
Карантиндік нысанның жекелеген ошақтарының аймағы.
Карантиндік нысандармен залалданған оқшауланған телімдері бар аймак. онда залалданған ошақтарды радикалды және басқа да тиімді шаралармен жою жүргізіледі. Оқшауланған ошақтар мен залалданған аймақтарының мөлшері өсімдік карантині жөніндегі мемлекеттік қызметімен анықталады.
Карантиндік нысанның кейбір таралу аймағы (карантиндік нысанның шектелген таралу аймағы). Егістіктің немесе отырғызылған ауыл шаруашылығы дақылдарының 50 пайыздан аз шамасында карантиндік нысанмен зақымдалған аймақ.
Карантиндік нысан кең тараған аймақ. Егістіктің немесе отырғызылған ауыл шаруашылығы дақылдарының 50 пайыздан көп шамасында карантиндік нысанмен зақымдалған аймақ.
Карантиндік нысанның зияндылық аймағы. Карантиндік нысан келтірген экономикалық зияндылық (мүмкін немесе нақты) деңгейі бойынша анықталатын аймақ.
Карантиндік аймақ. Карантиндік нысанның табылуына байланысты, белгіленген тәртіппен карантиндік тексерілетін деп хабарланған аймақ.
Карантиндік нысанды кеңістік оқшаулау аймағы. Карантиндік нысан ошағының айналасындағы немесе оның таралуына кедергі болатын аймақ. Аймақ территориясы ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігінің нұсқаулықтарына сәйкес анықталады.
Карантиндік нысанның қорғаныш аймағы (карантиндік аймақ). Ошақтарды оқшаулау және жою мақсатында, карантиндік алдын алу шаралары жүргізілуге тиісті карантиндік нысан ошағы айналасындағы аймақтың бөлігі.
Карантиндік нысанның қорғаныш аймағының мөлшері мен карантиндік шараларды арнайы комиссия белгілейді.
Карантиндік нысан ошағы. Карантиндік нысанды оқшаулау және жою шаралары іске асырылатын территориясы.
Карантиндік нысан ошағын оқшаулау. Карантиндік нысанның ошақтардан одан әрі тарауын болдырмайтын карантиндік шаралар кешенін жүргізу.
Карантиндік нысан ошағын жою. Карантиндік нысанды залалданған ошағында жою.
Карантиндік нысанды кұрту. Кешенді шаралар жүргізу арқылы, олармен зақымдалған барлық жер аумағындағы карантиндік нысандарды жою.
Карантинге жатқызылатын өнім - карантиндік нысандар тарауы мүмкін кез-келген материал (жүк). Кедендік одақтың кедендік шекарасында және кедендік одақтың кедендік карантиндік фитосанитарлық бақылауға (тексеруге) жататын карантиндік өнімдер (карантинге жатқызылатын жүк, карантинге жатқызылатын материал, карантинге жатқызылатын тауарлар) ТІЗІМІ Кедендік одақ комиссиясының 2010 жылдың 18-маусымындағы №318 (А қосымшасы) шешімімен БЕКІТІЛГЕН.
Карантинге жатқызылатын материал топтамасы. Бір мезгілде қабылдауға және түсіруге арналған, сондай-ақ бір құжатпен куәландырылған, карантинге тексерілетін біртекті материалдар мөлшері.
Өсімдіктер салымы. Поштамен жөнелтілген және жолаушылардың қол жүгіндегі карантиндік қарауға жатқызылған өсімдік тектес өнімдер.
Карантинге жатқызылған материалдардың бір бөлігі.
Бастапқы үлгіні құрастыру үшін партиядан бір рет алынған, карантинге жатқызылған материалдың аздаған мөлшері.
Бастапқы үлгі. Карантинге жатқызылған материалдардың партиясынан алынған барлық қоймалардың жиынтығы.
Орташа үлгі. Зертханалық сараптама жасауға бөлінген карантинге жатқызылған материалдың бастапқы үлгісі немесе партиясының бөлігі.
Карантинге жатқызылатын материалдың бақылау үлгісі. Тексеру мен сараптау кезінде алынған және өсімдік жүгі партиясының залалданғанын растайтын бунақденелілер, тоғышар жұмырқұрттар, өсімдік аурулары қоздырғыштарының таза культуралары мен микропрепараттары, арам шөптер тұқымдары және карантинге жатқызылған материалдардың залалданған немесе зақымдалған даналары мен препараттар үлгісі.
Карантинге жатқызылған материалдарды сараптау. Зиянды организмдердің түрлік құрамын анықтауды қамтамасыз ететін, карантинге жатқызылған материалдар үлгілерінің карантиндік жағдайын зерттеу.
Карантинге жатқызылған материалдар рентгенографиясы.
Рентгендік түсірілім көмегімен карантинге жатқызылған материалдардың жасырын залалдануын анықтау әдісі.
Өсімдіктің карантин бекеті (ӨКБ). Импорттық, экспорттық және транзиттік карантинге жатқызылған материалдардың үлгілеріне карантиндік тексеру мен сараптау жүргізетін, шет елден келген көлік құралдарын тексеретін, сондай-ақ оларды зарарсыздандыратын бекет.
Өсімдіктің шекаралық карантин бекеті. Теңіз және өзен кемежайларындағы, әуежайлардағы, темір жол станцияларындағы, бас почтамттардағы және тас жолдардағы өсімдіктің карантин бекеті.
Өсімдіктің ауданаралық карантин бекеті. Карантинге жатқызылған материалдарды тиеген кезде немесе олар карантин деп жариаланған аймақтардан келгенде тексеру жүргізетін аудандардағы өсімдіктің карантин бекеті.
Карантин жөніндегі зертхана (карантин зертханасы). Карантинге жатқызылған импорттық және отандық материалдар үлгілеріне сараптамалар жүргізетін, қызмет көрсетілетін жер аумағының карантиндік жағдайын бақылайтын және карантиндік шаралар жүргізуде әдістемелік көмек беретін зертхана.
Жерсіндіру-карантин питомнигі (көшеттігі). Дені сау отырғызу және тұқымдық материалдарды шығаруды камтамасыз ету үшін импорттық отырғызу жэне тұқымдық материалдарынан карантиндік және өзге аса қауіпті зиякестермен, өсімдіктің ауру қоздырғыштарымен жасырын залалданғанын анықтайтын арнайы жабдықталған питомник (көшеттік).
Әйнектелген карантиндік өсімдік жайы (жылыжайы). Карантиндік қызметтің бақылауымен карантиндік нысандармен жасырын залалдануын анықтау мақсатымен, карантинге жатқызылған өсімдіктерді өсіру үшін арнайы жабдықталып әйнектелген жай (жылыжай).
Карантиндік шарттар. Карантинге жатқызылатын материалдарды сату, шетке шығару, тасымалдау, шеттен әкелу және пайдалану, сондай-ақ карантиндік нысандармен ғылыми-зерт теу жұмыстарын жүргізу кезінде қойылатын талаптар.
Карантиндік шектеулер. Карантиндік нысанның таралуына жол бермеу мақсатымен карантин деп жарияланған облыстан, ауданнан, елді мекендерден, шаруашылықтан карантинге жатқызылған материалдарды шығарғанда және пайдаланғанда қойылатын шектеулер.
Карантиндік жағдай. Әкімшілік-территориялық аудандардың, егістіктердің, екпе ағаштардың, жүктер мен көлік құралдарының карантиндік зиянкестердің, өсімдік ауруларының қоздырғыштары мен арам шөптермен зақымдалғаны жағынан алғандағы жайғдайы. Карантиндік жай- күйді карантиндік қарау, карантиндік тексеру және карантиндік сараптау жүргізу жолымен анықтайды.
Карантиндік қарау. Карантинге жатқызылған импорттық және отандық материалдар мен көлік құралдарының жай-күйін анықтау.
Алғашқы карантиндік қарау. Карантинге жатқызылған импорттық және транзиттік материалдар мен көлік құралдарын өсімдіктердің шекаралық карантин бекетінде, сондай-ақ карантинге жатқызылған отандық материалдарды оларды тиеу бекетінде қарау.
Екінші карантиндік қарау. Карантинге жатқызылған импорттық материалдарды олар жеткізілген бекеттерде, сондай-ақ карантин деп жарияланған аймақтан келген карантинге жатқызылған отандық материал- дарды қарау.
Өсімдік карантині жөніндегі мемлекеттік бакылау (карантиндік бақылау). Бұл карантинге жатқызылған материалдарды дайындау, сатып алу, тасымалдау және сату, сондай-ақ карантиндік нысан ошақтарын анықтау, оқшаулау және жою жөніндегі талаптарды кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың және шаруашылықтардың орындауын өсімдік карантині жөніндегі мемлекеттік нұсқаушыны мен қоғамдық уәкілдің бақылауы.
Карантиндік тексеру. Егістіктерді, отырғызылған ағаш көшеттерін, қоймаларды және топырақты олардың карантиндік жай-күйін анықтау мақсатымен тексеру.
Бақылау карантиндік тексеру. Бұрын жүргізілген карантиндік тексерулердің сапасын білу мақсатымен жүргізілетін іріктеп тексеру.
Карантиндік аудандастыру. Карантиндік шараларды анықтау мақсатында әкімшілік-территориялық аудандарды карантиндік аймақтарға бөлу.
Карантин салу. Территорияларында карантиндік нысан табылған шаруашылықтардан, елді мекендерден немесе белгілі бір аймақтан өсімдік тектес өнімдерді сыртқа шығаруға және пайдалануға карантиндік шектеу жариялау, сондай-ақ залалданған ошақтарды оқшаулау және жою бойынша карантиндік шаралар жүргізу.
Карантинді алу. Карантиндік шаралар жүргізіліп болғаннан кейін және залалданған ошақтарды толық жойғаннан соң немесе зиянкестер, өсімдік ауру қоздырғыштарын немесе арам шөптерді карантиндік нысандар тізімінен шығару нәтижесінде, карантин деп жариаланған территорияда карантиндік шектеулердің әрекетін тоқтату.
Карантиндік алдын алу шаралары. Карантиндік нысанның еніп кетуін ескертуге және оның одан әрі тарауына мүмкіндік беретін факторларды жоюға бағытталған шаралар.
Радикалды карантиндік шаралар. Карантиндік нысанның залалдану ошағын жоюды қамтамасыз ететін шаралар. Оларға жататындар, мысалы, залалданған және залалданған деген күдігі бар өсімдіктерді тамырымен қопарып алу және жағып жіберу, ошақтағы және карантиндік аймақтағы топырақты стерильдеу.
Балғын жемісті рефрижациялау. Балғын жемістерді жеміс шыбындарының дернәсілдерінен зарарсыздандыру мақсатымен оларды арнайы ыдыстарда салқындату.
Карантинге жатқызылған материалдарды фумигациялау. Фумигация (газбен өңдеу). Газбен улау. Зиянды организмдерді жою мақсатында, карантинге жатқызылған материалдарды және көлік құралдарын улағыш газ - фумиганттар бумен немесе газымен зарарсыздандыру.
Вакуумсыз фумагациялық камера. Карантинге жатқызылған материалдар мен көлік құралдарын қалыпты атмосфералық қысымда зарарсыздандыру үшін жабдықталған герметикалық (саңылаусыз) камера.
Вакуумды фумигациялық камера. Карантинге жатқызылған материалдар мен көлік қүралдарын төменгі атмосфералық қысымда зарарсыздандыру үшін жабдықталған герметикалық камера.
Фумигациялау мөлшері. Берілген температурада зиянды организмдердің тіршілігін жоюын қамтамасыз ететін фумиганттың шығын мөлшері және экспозиция.
1.2. Құжаттауға және мамандыққа жататын терминдер мен
Анықтамалар
Карантиндік сертификат Өсімдік тектес өнімнің карантиндік жағдайын куәландыратын және бағдары мен тасымалдау талаптарын анықтайтын және бұл өнімді, ыдыстар мен буып-түю материалдарын пайдалану шарттары көрсетілген, өсімдік карантині жөніндегі мемлекеттік қызмет органдарымен берілетін құжат.
Карантиндік сараптау куәлігі. Сауықтыру мен алдын алу карантиндік шаралары жэне карантиндік сараптау нәтижелері көрсетілген өсімдік карантині жөніндегі зертханасымен берілетін қүжат.
Карантиндік сараптау хаттамасы. Карантинге жатқызылган материалдар үлгілерінің зертханалық сараптау нәтижелері көрсетілген құжат.
Өсімдік карантині жөніндегі мемлекеттік қызмет. Карантиндік қызмет. Шараларды ұйымдастыру мен олардың іске асырылуын бақылау қызметі жүктелген мемлекеттік органдар мен ұйымдардың орталықтандырылган ведомствоаралық жүйесі.
Қазақстан Республикасының өсімдік карантинін қамтамасыз ету мемлекеттік жүйесіне мыналар кіреді:
1. Уәкілетті орган және оның шекаралық бекеттері мен шекарада бекеттері бар территориялық органдары;
2. Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімімен құрылған мемле- кеттік карантиндік мекемелер: республикалық, аймақтық және шекаралық карантиндік зертханалар, интродукциялық-карантиндік көшетжайлар. Олар мынандай қызметтер атқарады:
а) зертханалық сараптауға түсетін карантиндік нысандар мен үлгідегі бөтен түрлердің түрлік құрамын анықтайды;
б) тексеруге келіп түсетін импорттық, егістік және отырғызу материалдарының жасырын зақымдануын табады.
3. Өсімдік карантинін қамтамасыз ету жөніндегі фитосанитарлық зертханалары және фумигациялық отрядтары бар республикалық мемлекеттік кәсіпорындар. Олар мынандай қызмет атқарады:
а) карантиндік нысандар ошағын тауып, олардың таралу шекараларын анықтайды:
б) карантиндік нысандардың таралу ошақтарын оқшаулайды және
жояды;
в) карантиндік өнімді зарарсыздандыруды жүргізеді, соның ішінде фумигациялауды да.
Жеке және заңды тұлғалар фитосанитарлық сертификат алу үшін өсімдік карантині жөніндегі территориялык органға жүкті тиеуге болжам жасалып отырған мерзімнен он бес тәулік бұрын, мынандай мәліметтерді көрсете отырып, өтінім береді:
1. карантинге жатқызылған өнімдердің аты мен мөлшері;
2. импортер елдің аты және карантинге жатқызылған өнімнің белгіленген мекен-жайы;
3. импортер елдің өсімдік карантині жөніндегі ұлттық қызметінің өсімдік карантині саласының импорттық карантиндік рұқсатында немесе карантинге жатқызылған экспортталатын өнімге жасалған шартта көрсетілген талабы;
4. карантинге жатқызылған өнімді тиеу мерзімі мен орны;
5. импортер елдің жүк алып өтетін шекаралық бекетінің аты.
Территориялық инспекция - Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің мемлекеттік инспекция комитетіне қарасты облыстық, аудандық және қалалық территориялық орган.
Мемлекеттік нүсқаушы - территориялық инспекцияның өсімдік қорғау және карантин бөлімінің мемлекеттік нұсқаушысы. Ол фитоса- нитарлық және карантиндік сертификат береді, карантинге жатқызылған өнімді алғаш рет және екінші рет тексереді, үлгілер алады, анықтау жүргізеді немесе үлгілерді анықтау үшін республикалық, аймақтық және шекаралық карантин зертханаларына, инструкциялық-карантиндік көшетжайларға жөнелтеді.
Карантиндік хабарлама. Өсімдік карантині жөніндегі мемлекеттік инспекциясын карантинге жатқызылған материалдардың алда түсетіні жайлы, олардың карантиндік жағдайы, сондай-ақ жүргізілген шаралар мен пайдалану шарттары туралы хабардар ететін құжат. Карантиндік хабарлама жүкті ол келіп түскен бекетте қарайтын және онда көрсетілген шарттардың орындалуын бақылайтын өсімдік карантині жөніндегі мемлекеттік инспекцияға жіберіледі.
Өсімдік карантині бойынша мемлекеттік нұсқаушы. Өсімдік карантині бойынша шаралар ұйымдастырып және оларды ұйымдардың, кәсіпорындардың, шаруашылықтар мен жеке тұлғалардың орындауын бақылауды іске асыратын өсімдік карантині жөніндегі мемлекеттік қызмет маманы.
2. Карантиннің даму тарихы
Карантин атауы quarante giorni (қысқаша quarantine) деген итальян сөзінен шыққан. Ол Италияның теңіз жағалауындағы қалаларына шығыс елдерінен келген кеме рейдтерін 40 күн бойы қашықта ұстай тұру мерзімін білдіреді. Бүл ереже қара ажал - обаның әкеліну қауіптілігіне байланысты белгіленген.
Алғаш рет карантин атауы, сондай-ақ кемелерді ұзақ уақыт оқшаулап ұстаудың өзі де Италияда заңды түрде 1374 жылы рәсімделді. Сонымен, 600 жылдай уақыт бұрын карантин атауы пайда болды. Оны барлық ел өте тез меңгерді. Орта ғасырларда карантин оба ауруы әкелінеді деген күдік болса елге кіруге тиым салу сипатын алды, ал жұқпалы аурулар індеті туындаған жағдайда қалалар мен облыстар толық оқшауланды. Ол кездерде алдын ала егу де, инфекциялы ауруларға қарсы қолданылатын өзге де құралдар белгісіз еді, соған байланысты карантин олардың тарауын шектейтін жалғыз тәсіл болатын.
Ауыл шаруашылығы мен орман шаруашылығында карантин атауы кейбір елдердің мал шаруашылығын, өсімдік шаруашылығы мен орман шаруашылығын сырттан келетін қауіпті өсімдік дүниесі мен жануарлар дүниесінің қоныстануынан қорғайтын шаралар ретінде қолданыла бастады. 1851 жылы Париж конференциясында халықаралық карантиндік арақатынас негіздері, ал соңынан өсімдік карантині жөніндегі Конвенцияда қабылданды.
Зиянды организмдер биологиясы мен экологиясы саласындағы заманауи ілім деңгейі карантинді ғылыми негізде ұйымдастыруға, оны анағұрлым ықпалды, мақсатқа сай және аз ауыртпалықты етуге мүмкіндік берді. Енді әлемнің көптеген елдері шекараларды санитарлық қорғауды қамтамасыз етуге, кез-келген жерде туындаған инфекция ошағы тұрғысындағы қазіргі заманғы ақпараттар беруге көмектесетін өсімдік карантині бойынша халықаралық келісім-шарт жасауға қатысуда.
2.1.Өсімдік карантинінің шет елде дамуы. Алғашқы карантиндік шаралар Францияда енгізілді. Олар 1858-1862 жылдары Америкадан жүзім көшеттерімен келген филлоксерадан қатты зардап шеккен жүзімдіктерді қорғауға қатысты еді.
Осы қауіпті зиянкестің жүзім шыбықтарына қоныстануы және жүзімдіктердің жаппай жойыла бастауы бүл елде үлкен дабыл соқтырды. Осы дабылдың салдары Франция Ауыл шаруашылығы министрлігін сол елдің барлық 56 департаментінде сырттан әкелінетін отырғызу материалдарына бақылау жасайтын жэне елге филлоксераның, басқа да қауіпті зиянкестердің келуін болдырмайтын филлоксераға қарсы арнайы комитеттер құруға ұсыныс жасауға мәжбүр етті. Кейін бұл комитеттер Францияға тек филлоксера ғана емес, сонымен бірге ақ ұнтақ және жалған ақ ұнтақ тәрізді аурулардың да енгенін анықтады. Францияға іле өсімдік шаруашылығы саласында карантиндік шектеу жолын кейбір еуропа елдері де, содан соң Солтүстік Америка да таңдады.
Карантиндік заң АҚШ-та 1912 жылы қабылданды. Сөйтіп АҚШ АПТМ-і үшін сол елде карантин жүйесін құруға негіз болды.
Алайда, карантиндік шаралар жүргізу тәжірибесі, көп ұзамай, кез-келген жеке елдердің салған күшінің жеткіліксіз екендігін көрсетті. Сондықтан да өсімдіктерді қауіпті зиянкестерден, аурулар мен арам шөптерден қорғау бағытындағы түрлі ел әрекетін біріктіруді қарастыратын халықаралық келісім-шарт жасау қажеттілігі туындады.
Өсімдік карантині жүйесін ұйымдастырудың халықаралық ауқымдағы алғашқы қадамы 1877 жылы Еуропаның оңтүстігінде үлкен жүзімдіктердің филлоксерамен зақымдалып, құрып кетуіне қарсы тұруға бел буған бірнеше ел бас қосып, Лозанн (Швейцария) қаласында өткен кеңесте жасалды. 1878 жылдың 1 -қыркүйегінде Бернде жазылған Бірінші халықаралық Конвенция мәтініне Германия, Австро-Венгрия, Швейцария, Франция, Бельгия, Голландия қол қойды. Нәтижесінде конвенцияға Италия, Испания, ал бірінші дүниежүзілік соғыстан соң Венгрия, Чехословакия және Югославия қосылды.
Конвенция халықаралық нарықта филлоксера ошақтары бар елдерден әкелінген көшеттер мен отыріызу материалдарын сатуға тиым салуды қарастырды. 1881 жылы Бернде Екінші халықаралық Конвенция өз жұмысын қорытындылады. Ол ауру ошақтарынан оқшауланған көшеттерден отырғызу материалдарының бір партиясын жөнелткен жағдайда ауру шыққан орындардан жүзім мен жеміс-жидек дақылдарының отырғызу материалдарын шығаруға салынған тиымды алып тастады. 1881 жылғы Конвенцияның тірі өсімдікті жүктерді ғана қарап қоймай, сол жүк шыққан жерлердегі екпе өсімдіктерді де қарау принципін енгізгенін атап өту керек. Міне, осы принцип халықаралық карантиндік тәжірибеде одан әрі дами бастады.
Конвенцияға қатысушы елдер өздерінде өсімдік қорғау қызметін ұйымдастыруға және филлоксера ошақтарын табу үшін жүзімдіктерді тексеруге, сондай-ақ оларды жоюға; жүргізген зерттеулерінің нәтижелері жайлы хабар беруге; филлоксераның биологиясы мен экологиясын, олармен күрес шараларын зерттеуге және Конвенцияның өзге катысушыларына осы саладағы өз жетістіктері жайлы ақпараттар беруге; оларға әкелуге рұқсат етілген отырғызу материалдары мен өнімдер тізімін жариялауға міндетті болды.
Кейбір елдерде филлоксерадан басқа мақта күйесі (қызғылт құрт), картоп рагы, тағы басқа өсімдік зиянкестері мен аурулары табылды. Бұл жағдай ауыл шаруашылығы дақылдарының зиянкестерімен және ауруларымен бірлесе (халықаралык ауқымда) күресу қажеттігіне көз жеткізе түсті.
1905 жылдың 7-маусымында Римде Халықаралық ауыл шаруашылығы институтын ұйымдастыру жайлы Халықаралық конвенция қабылданды. Бұл институт ауыл шаруашылығы бойынша олар жасаған шаралармен қатар өсімдік қорғауға - негізгі заң ережелерін жасауға және осы мәселелер бойынша, әсіресе карантиндік шаралар бойынша түрлі материалдарды толықтыруға зор көңіл бөлді, түрлі елде өсімдік зиянкестері мен ауруларының таралуы бойынша мәліметтермен толықтырды.
1914 жылы Франция үкіметінің бастамасымен 30 ел қатысқан жиын шақырылды. Онда сертификат алмастыру, өсімдік зиянкестерімен және оның ауруларымен бірлесе күрес жүргізу т.б. мәселелер кең талқынады. Конференциямен жасалынған өсімдік қорғау жөніндегі Конвенция болған жоқ, алайда бірінші дүниежүзілік соғыстың басталуына байланысты бекітілді. Тек 1923 жылы ғана Гаагада (Нидерландия) өсімдік ауруларымен және зиянкестерімен күрес бойынша кейбір елдер бас қосқан жиын өтті. Онда халықаралық конференцияға дайындалу жөнінде комитет құрылды. Ол конференция 1929 жылы Римде болды. Конференцияға 24 ел қатысып, Рим конвенциясы қабылданды.
Рим конвенциясының негізгі қағидалары төмендегідей болды: Конвенцияға қатысушы елдерде өсімдік қорғау және карантин жөнінде арнайы ғылыми-зерттеу және оперативтік мекемелер ұйымдастыру; өзара келіскен елдерде өсімдік аурулары мен зиянкестерінің келуі мен таралуына қарсы заңды және әкімшілік шараларын енгізу; соларға қарсы карантиндік шаралар енгізілетін өсімдік зиянкестері мен ауруларының тізімін ресми хабарлау; тірі өсімдіктер әкелу мен шығаруды бақылау; шараның негізі ретінде сертификат алмасу. 1951 жылы Рим конвенциясының мәтіні ФАО-да (ауыл шаруашылығы және азық-түлік мәселелері жөніндегі халықаралық ұйым) қайта қаралып, өсімдік қорғау жөніндегі Халықаралық конвенцияның жобасы дайындалды (1951 жылдың 6-желтоқсанында қол қойылды). Конвенцияны 50-ден астам ел қабылдады.
Одан арғы жылдары өсімдік карантині жөніндегі халықаралық заңдылық одан әрі дами түсті: 1951 жылғы Конвенцияның қолдану аясы кеңіді, Фитосанитарлық куәлік (Карантиндік сертификат) үлгісінің бірегей формасы анықталды, алып келінген жүктің тағы басқаларға деген фитосанитарлық (карантиндік) талаптар нақтыланды, елдер арасындағы қосымша келісімдер мен шарттарды екі жақты немесе көп жақты негізде жасау, сондай-ақ тиісті өңірлік халықаралық ұйымдар мекемесі қарастырылды.
Осыған орай, 1951 жылдың 18-сәуірінде бірнеше батыс-еуропалық ел арасында карантин жэне өсімдік қорғау жөнінде Еуропалық жэне Жерортатеңізіндік (ӨҚжЕЖYen) үйым құру жайлы Конвенцияға қол қойылды.
ӨҚжЕЖ ұйымынан соң іле-шала 1951 жылғы Рим Конвенциясының аясында, 1956 жылы бірнеше ел Оңтүстік-Шығыс Азия мен Тынық мұхит бассейнінде өсімдік қорғау жөнінде ұйым кұру жайлы Келісімге қол қойды.
Қазіргі ол КӨҚЕYen (Карантин және өсімдік қорғау жөніндегі Еуропалық және жерорта теңізіндік ұйым) деп оталады.
1997 жылы ФАО конференциясының 29 сессиясында өсімдік қорғау жөніндегі Халықаралық Конвенцияның қайта қаралған жаңа мэтіні қабылданды.
2.2.Ресейдегі өсімдік карантині. Ресейде карантиндік заңдылық күнін 1873 жылдың 6-сәуірі деп есептеу кабылданған. Сол күні Ресейге жүзім шиенін әкелуге тиым салу жөнінде жарлық шыққан еді. Алайда 1872 жылға дейін Қырымға, Кавказға және Бессарабияға Германиядан алынған тамырланған отырғызу материалымен филлоксера әкелініп үлгерген болатын.
Филлоксераға қарсы шараларды орындау үкіметтік ұйымдарға, ірі жүзімдік иелері-помещиктер басқарған филлоксералық комитеттерге жүктелген еді,
1894 жылдан бастап, карантиндік тиым салулар сауда үшін қиындықтар келтірді. Соған орай олар алынып тасталды. Шет елден американдық жүзім шиенінің қаламшелерін әкелуге рүқсат етілді.
Ресейде өсімдік карантинін енгізу әрекеті осылайша табыссыз аяқталды. 1910 жылы филлоксераның тым кең тарауы онымен жэне басқа жүзім зиянкестерімен жеке-жеке күрес жүргізу жайлы жаңа заң қабылдауға түрткі болды. Осы заңға сәйкес жүзім қалемшелері мен шиендерін, топырагымен бақ өсімдіктерін экелуге тек белгілі бір жагдайда гана рұқсат етілді. Барлық жүзім өсімдіктері филлоксерадан аман жерлерде жэне филлоксера шыққан жерлерде орналасқан деп екіге бөлінді. Филлоксера шыққан жерлердің өсімдіктері одан қоргануға жататын және қоргануга жатпайтын деп ажыратылды.
Ресейге отыргызу материалын әкелуге оның филлоксерамен, тағы басқа зиянкестермен зақымдалмағанына кепілдік беретін карантиндік сертификаты болса гана рұқсат берілді. Бірақ Ресей Берн конвенциясына қатыспагандықтан шет ел мемлекеттері сертификаттарда көрсетілген деректердің анық-қаныгына жауап бермеді. Бұл елге басқа экспортер елдерден, эсіресе Франция мен Германиядан филлоксера зақымдаган отыргызу материалдарын әкелу жалгаса берді.
Осыган ұқсас жагдайлар өзге де карантиндік нысандардан байқалды. Мәселен, 1875 жылы Америкадан картоп түйнегі мен пәлегін экелуге тиым салу жөнінде жарлық берілді. Жарлық беруге Ресей жеріне картоптың колорад қоңызының ену қаупі жэне бұл елді осы қатерлі зиянкестен қоргау қажеттілігі түрткі болган еді. Бірақ бұл шараның орындалуына деген бақылау болган жоқ.
1913-1914 жылдары, революцияға дейінгі Ресейде мақта өсімдігі карантинінің қажеттілігі туындады. 1913 жылдың соңында Египетке жеке фирмалар шитті қоза (мақта) тұқымын сатып алуға және Ресейге жеткізуге тапсырыс берді. Осыған байланысты тұқыммен бірге әлемнің барлық елінің экономикасына орасан зор зиян келтіретін зиянкес - қызғылт құрттың - мақта күйесінің экелінуінен қорғау үлкен маңызға ие болды. Комитет Египеттен жеке тұлғалардың мақта түқымын әкелуі Ресей мақта шаруашылығына жэне май шығаратын өнеркәсібіне қауіп төндіретінін атап көрсетті. Алайда қызғылт құрттың жэне тағы басқа карантиндік нысандардың мақта егістігіне енуінен қоргану үшін ешқандай іс-шара қолданылган жоқ. Бірінші дүниежүзілік согыстың басталуына байланысты, 1914 жылы бүл дақылдың тұқымы Египеттен әкелінген жоқ.
Ресей алдында заңды міндеттемесі жоқ, Халықаралық Конвенцияга мүше емес шет ел мемлекеттері оган өсімдіктің түрлі зиянкестерімен зақымдалып, аурулармен жэне қатерлі арам шөптермен залалданган ауыл шаруашылыгы өнімдерін жібере берді. Олардың арасында филлоксера, үрме бүршақтың дэн қоңызы, қанқызыл биті, сымырлардың көптеген түрлері, картоп шірігі - фитофтороз, тұшаланың американдық ақ ұнтагы, жүзімнің жалган ақ ұнтагы жэне ақ ұнтагы, біраз тат саңырауқұлақтары, көптеген арам шөптер - арам сояулар, канада майдажелегі т.б. бар.
1925 жылдан бастап, Совет Одагында карантиндік заңдылық жасау жөніндегі жұмыстар басталды. КСРО Халық Комиссарлар Кеңесінің картоп әкелуді реттейтін қаулысы шықты және тиісті нұсқау жасалды. 1926 жылы Филлоксерага қарсы күрес шаралары туралы жэне КСРО Мақта шаруашылыгын қоргау қаулылары шықты, арнайы Ведомствоаралық мақта карантині комиссиясы ұйымдастырылды. Ақыры, 1931 жылдың 5- маусымында КСРО Егіншілік Халық Комиссариатында Мемлекеттік бірегей карантиндік қызмет құрылды, елге ауыл шаруашылыгы өнімдері мен тірі өсімдік экелуге карантиндік бақылау жасау жайлы ереже жасалды. 1934 жылы КСРО Халық Комиссарлар Кеңесінің Кеңестер Одағының территориясын ауыл шаруашылығы жэне орман зиянкестерінің әкелінуі мен тарауынан қорғау туралы қаулысы шықты, сондай-ақ өсімдіктің сыртқы карантині жайлы Ереже жэне өсімдіктің сыртқы карантинінің зиянкестері мен ауруларының КСРО үшін белгіленген Тізімі жасалды.
1962 жылы КСРО-дағы мемлекеттік өсімдік қорғау қызметінің Жарғысы, 1967 жылы - карантиндік нысандардың (барлығы 69 түр) жаңа тізімін қосып, сыртқы өсімдік карантині бойынша Ереже бекітілді. Карантиндік қызметі Ауыл шаруашылығы министрлігінің құрамына кірді. Оған өсімдік карантині бойынша мемлекеттік инспекция - Мемлекеттік карантин одағы өкілеттік етті. Ол одақ өсімдік карантині саласындағы нгүғыл жұмыстарды жоспарлауды жэне ұйымдастыруды іс жүзіне асырды. Сол жұмыстарды одақтық жэне автономиялық республикаларда, өлкелерде, облыстар мен автономиялық облыстарда өсімдік карантині жөніндегі мемлекеттік жэне шекаралық мемлекеттік инспекциялардың (карантиндік зертханаларымен) орындауына басшылық жасап, бақылауға алды.
Өсімдік карантині жөніндегі ғылыми-зерттеу жэне әдістемелік мекеме ең эуелі АШМ-нің өсімдік карантині жөніндегі Орталық ғылыми-зерттеу зертханасы (ОҒЗ КЗ) болды. Ол алдымен тікелей КСРО АШМ-нің өсімдік карантині жөніндегі мемлекеттік инспекциясына, кейін Бүкілодақтық өсімдік карантині жөніндегі ғылыми-зерттеу институтына (БӨК ҒЗИ) қарады. Бұл қызмет құрамына одақтық, автономиялық республикалардағы, өңірлер мен облыстардағы өсімдік карантині жөніндегі 162 мемлекеттік инспекция, 140 шекаралық жэне 438 ауданаралық бекет, 28 зертхана, сондай-ақ жалпы штаты 3,5 мың маманнан тұратын 26 фумигациялық отряд кірді. Мемлекеттік карантин Одағының бастығы лауазымы бойынша КСРО өсімдік карантині жөніндегі мемлекеттік Бас нұсқаушы қызметін, ал одақтық немесе автономиялық республикалардың, өңірлердің, облыстардың мемлекеттік инспекцияларының басшылары тиісті өңірлердің мемлекеттік Бас нұскаушылары қызметін қоса атқарды. Ал қазір Ресейде өсімдік карантині мәселелерімен Ресей ауыл шаруашылығын қадағалау қызметі айналысады.
2.3. Қазақстандағы өсімдік карантині. 1931 жылы ауыл шаруа- шылығы дақылдарының зиянкестерімен жэне ауруларымен күрес жөніндегі Бүкілодақтық бірлестік жүйесінде одаққа бағынатын Қазақстан Респуб- ликасында өсімдік карантині жөніндегі мемлекеттік инспекция (ҚазМемка- рантин) қүрылды. Ол Алматы қаласында отау тікті. Оның құрамына Республикалық карантин зертханасы, Республикалық фумигациялық отряд жэне жеміс-жидек дақылдары көшетжайы кірді. Бұл қызметтің мэн-мазмұны мен материалдық-техникалық жарақтандырылуын мемлекеттік карантин Одагы іс жүзіне асырды. Осы уақыттан бастап жеке-дара, көбіне кездейсоқ шараларды жекелеген ауыл шаруашылығы дақылдарына гана емес, сонымен бірге олардың тұтас кешенін қамтитын жүйелі карантиндік шараларга өту басталды. Өсімдік зиянкестері мен ауруларының карантиндік түрлеріне қарсы, сондай-ақ елдегі ішкі жэне сыртқы карантин жөніндегі Бүкілодақтық мемлекеттік қызмет жайлы арнайы ережелер жасалынып енгізілді. 1932 жылдың басында кедендерде, кемежайларда жүктерді карантиндік тексерудің ережелері бекітіліп, өсімдік жүгінің карантиндік жагдайы туралы куэліктің, ягни сертификаттың бірегей формасы енгізілді. Қазақ ССР-і жерінде бірегей карантиндік қызмет күрылганнан бастап, ауыл шаруашылыгы дақылдары мен өсімдік агаштарын, олардың карантиндік нысандармен залалданган- залалданбаганын анықтау үшін жоспарлы түрде тексеріп, зерттеу жүргізілетін болды.
Осы зерттеу нэтижелерінің негізінде халықаралық карантиндік мэні бар биологиялық нысандардың, сондай-ақ еліміз жеріне шектеулі гана таралган түрлер тізімі жасалды. Жыл сайын эрбір одақтық республикада зерттеу нәтижесіне қарай Одақ бойынша шолу құрастырылды. Осындай соңғы шолу баспадан 1982 жылы шығарылды. КСРО тарағаннан кейінгі жылдары эрбір республика өз шолуын жасап, кейін республикалар оны алмастырып қарап отырды.
Одан эрі Қазмемкарантин ҚР АШМ-не қарасты карантин жөніндегі Бас мемлекеттік инспекция болып қайта құрылды, содан соң 1999 жылы ол ҚР АШМ-ның өсімдік карантині жөніндегі комитеті, ал 2007 жылдан бері ҚР АШМ-і АӨК-інің өсімдік карантині жөніндегі мемлекеттік инспекция Комитеті деп аталады.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылдың 15-қаңтарындағы №19 қаулысымен дәнді дақылдардың Республикалық интродукциялық- карантиндік көшетжайын құру туралы тұрақты шешім қабылданды.
Қазақстан тэуелсіздік алган соң, сондай-ак халықаралық сауда байланысы ұлғайғаннан кейін республика жері үшін карантиндік мэні бар карантиндік нысандар тізімі жаңадан қарастырылды. Бұл тізім Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылдың 10-желтоқсанындағы №1295 Қаулысымен бекітілген-ді. Бұл тізімде тіркелмеген зиянкестер, өсімдік ауру қоздырғыштары мен арам шөптердің 95 түрі (зиянкестер - 45, аурулар - 38 жэне арам шөптер - 12), бөгде туыстар - 5 түр (зиянкестер) жэне шектеулі таралғандар - 12 түр (зиянкестер - 6, арам шөптер - 5 жэне жұмыркұрттың бір түрі - картоптың алтын түстес жұмырқұрты) болды.
Кедендік Одақ (Ресей, Белорусь және Қазақстан) құрылғаннан кейін карантиндік нысандардын (2011 жылдың 8-9-қыркүйегіндегі хаттама) жаңа Жобасы жасалды. Бұл тізімде 124 карантиндік нысан бар. Оның 75 түрі (бунақденелілер мен кенелер - 83, жұмырқұрттар - 4, саңырауқұлақтар - 13, бактериялар - 6, вирустар - 9, арам шөптер - 10), шектеулі таралғандар - 49 түр (бунақденелілер - 26, жұмырқұрттар - 1, саңырауқұлақтар - 6, бактериялар - 3, вирустар - 5, арам шөптер - 8).
З.Өсімдік карантині бойынша халықаралық ынтымақтастық
Қазақстан Республикасының аумағына аса қауіпті адвентивті карантиндік зиянды бунақденелілердің, фитопатогенді микроорганизмдердің және қатерлі арам шөп тұқымының әкеліну жэне таралу мүмкіндігі өте зор. Карантинге жатқызылған өсімдік тектес өнімдердің едэуір бөлігінің шеттен әкелінуі, бір орталықтан жоспарлау мен мемлекеттік монополиядан сыртқы саудаға, нарықтық экономикаға өту елімізде карантиндік реттеу жүйесін түбірімен өзгертеді.
Әлемдік тәжірибеде жаңа агресивті патотүрлердің пайда болуы байқалады,олар өз кезегінде бір жэне сол генетикалық негіздегі берік сорттар мен будандарды ауыл шаруашылық тәжірибесінде ұзақ пайдалану нәтижесінде селекцияланады, мэселен жүгерінің оңтүстік гельминтоспориозының Т нэсілі. Оның АҚШ-та пайда болуы техасс түрінің еркектік стерильденген цитоплазмалы берік будандарын ғана өсіруге байланысты. Бұл аурудан АҚШ үшін тікелей экономикалық шығын 1 млрд доллардай құрады жэне жүгері тұқым шаруашылығын басқа генетикалық негізге көшіруге де осынша шығын шықты. Ресейге бұл қоздырғыш Югославиядан әкелінген тұқыммен келген. Селекционерлер мен тұқым шаруашылығы мамандары елдегі жүгері егістіктерін бұл аурудан арылту үшін ұзақ жылдар бойы қажырлы еңбек етуіне тура келді. Дәл осындай жағдай шығу тегі молдавандық тұқым себілген Солтүстік Кавказ егістігінен табылған күнбағыс фомопсисінің қоздырғышынан да болды.
Соңғы уақытта күріш бактериозының жэне қытайбұршақ сабағы рагінің, сондай-ақ кейбір басқа да аурулардың аса қауіпті қоздырғыштарының жекелеген ошақтары табылды.
Карантинге жатқызылған ауыл шаруашылығы өнімдерінің шеттен экелінгендерінің қазіргі құрылымы мен жағырапиясын сақтай берсе, жақын арада шығу тегі азиялық жэне солтүстікамерикалық жүгері склероспориозы мен диплодиозының кейбір түрлерінің жаңа патогендік нәсілдерімен, бүршақ күйігі мен қытайбұршақ сабағы рагінің солтүстікамерикандық нэсілдерімен, бидай қаракүйесінің патогендік нәсілдерімен, күнбағыстың жалған ақұнтағының солтүстікамерикандық нәсілімен, картоп жұмырқұртының тамыр ісігімен, жеміс күйіктерімен т.б. бетпе-бет келеріміз ғажап емес.
Осыған байланысты тіркелмеген карантиндік организмдердің экелінуі мен таралуының алдын алуға да, сондай-ақ Қазақстан Республикасы жерінде олардың ошақтарын оқшаулауға және жоюга да багытталган карантиндік шаралар ролі арта түседі.
Қазіргі кезде әлемнің барлық елінде де фитосанитарлық карантиндік бақылау бойынша нормативтік-хұқықтық талаптар анықтап, ажырататын құжаттардың үш негізгі мэтіні бар. Бұл талаптар эрбір жеке алынган елде өсімдік карантині бойынша ұлттық ережелер немесе заңнамалар жасалынган іргелі ұстанымдар болып табылады.
Мұндай негізгі құжаттар мыналар:
* Өсімдік қоргау жөніндегі халықаралық Конвенция (ОҚХК, 1951, 1979, 1997 жылдар);
* Санитарлық жэне фитосанитарлық шаралар қолдану жөніндегі Дүниежүзілік сауда ұйымдарының Келісімі (ДСYen СФШК, 1994 ж.);
Өсімдік карантинінің халықаралық саудага байланысты ұстанымдары (ФШХС №1, 1995);
* Әрбір елдің жерін және өсімдік ресурстарын карантиндік зиянды организмдердің экелінуі мен таралуынан қоргау бірнеше ел - сауда серіктестері жұмыла кіріссе гана табысты түрде іске асады.
Екінші дүниежүзілік соғыстан соң БYenYen-ның Азық-түлік (ФАО) жэне ауыл шаруашылығы үйымдары өсімдік қорғау жөніндегі Халықаралық Конвенцияның жобасын дайындады. Оған 1951 жылдың 6-желтоқсанында Римде қол қойылды. КӨҚЕYen бүрын қабылданған (1881, 1889, 1929 жылдар) ескі келісімдерді ауыстырды. Бүрынғы КСРО 1956 жылдың 24-сәуіріндегі Конвенцияға қосылды. Конвенция мәтіні екі рет (ФАО конференциясының 20-сессиясында, 1979 ж. және оның 29-сессиясында, 1997 ж.) қаралды. Соңғы Конвенция ДСҰ-ның санитарлық және фитосанитарлық шаралар қолдану туралы Келісімге қол қоюына орай шақырылды.
ФШХС туралы Келісімде ДСҰ-на мүше елдер халықаралық саудаға әсер ететін санитарлық-алдын алу нормасын жасап, қабылдауда сақтауға міндетті ережелер анықталды. Келісім мақсаты-ақталмаған шектеулі сауданы жөнге келтіру, яғни сауданы қорғау, КӨҚЕҰ мақсаты - халықаралық сауда жүйесі бойынша карантиндік организмдердің таралуын болдырмау.
1979 жылы КӨҚЕҰ Конвенциясының мэтіні қабылданды. Бұл Конвенцияға 1982 жылы бұрынғы КСРО қосылды. Ресей Федерациясы КСРО-ның мұрагері ретінде өзге 110 елмен бірге Конвенцияға қатысушы болып табылады.
1997 жылы Конвенция мәтіні қайта қаралып, КӨҚЕYen -ның 13 қатысушысын қабылдады, бірақ ол элі бекітілген жоқ. Өйткені оны қол қоятын елдің 3 бөлігі мақұлдауға тиіс болатын.
Конвенция халықаралық серіктестіктің түрлі формаларын қарастырады. Конвенцияның қызмет аясы мыналарды қамтиды:
халықаралық сауда кезінде карантиндік зиянды организмдердің әкелінуіне және таралуына жол бермеу;
* аса қауіпті зиянды организмдермен жаппай күресте халықаралық ынтымақтастықты нығайту;
* эрбір елде Конвенцияны орындауға қызмет ететін келісілген нормативтік-құқықтық және техникалық шаралардың қабылдануы;
* бірегей үлгідегі карантинге жатқызылған өнімдердің экспорты мен реэкспортына фитосанитарлық сертификаттар колдану.
Конвенция әрбір мүше елге карантинге жатқызылған жүкті карантиндік тексеруге және залалданғандарын кідіртуге құқық береді.
Конвенция 23 баптан тұрады. Оның сегізінде халықаралық сауда жасау жэне тасымалдау кезінде карантиндік фитосанитарлық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге қатысты маңызды жайттар сөз болады. Бәрінен бұрын олар ұлттық қызметтің атқаратын ісінің жалпы ережелері жэне негізгі қызметінің міндеттері хақында жазылған IV бап және карантинге жатқызылған өнімді фитосанитарлық сертификаттау жайлы жазылған V бап.
Конвенцияның қайта қаралған мэтінінде карантиндік фитосанитарлық нормативтер мен тэсілдемелік ұсыныстар негізіне жатуға тиіс маңызды принциптер бар. Конвенцияның негізгі талабы - ұлттық карантиндік фитосанитарлық ережелер ФАО бекіткен халықаралық тәсілдемелік ұсыныстарда немесе стандарттарда негізделуі тиіс. Бұл ұсыныстар Конвенцияға қатысатын елдер үшін міндетті. Күні бүгінге дейін осындай 10 тәсілдемелік басшылық немесе ФАО терминологиясы бойынша фитосанитарлық шама жөніндегі халықаралық стандарт (ФШХС) қабылданды:
ФІІІХС 1 - өсімдік карантинінің халықаралық саудадағы принциптері;
ФШХС 2 - фитосанитарлық тэуекелділікті талдау тәртіптері;
ФШХС 3 - биологиялық күрес экзотикалык агенттерін экелу жэне шығару жөніндегі басшылық;
ФШХС 4 - карантиндік зиянды организмдерден бос аймақтар жасау бойынша талаптар;
ФШХС 5 - фитосанитарлық терминдер сөздігі (глоссарий);
ФШХС 6 - карантиндік зиянды организмдер табу үшін жүргізілетін зерттеулер жөніндегі басшылық;
ФШХС 7 - экспорттық сертификаттау жүйесі (фитосанитарлық сертификат беру тәртібі);
ФШХС 8 - жағырапиялық өңірде зиянды организмнің карантиндік статусын аньщтау ережелері;
ФШХС 9 - карантиндік зиянды организмдер ошақтарын жою жөніндегі тэсілдемелік басшылық;
ФШХС 10 - карантиндік зиянды организмдерден бос, өндіру (өсіру) орындарын ұйымдастыру жөніндегі талаптар.
Тұтасымен алғанда өсімдік қорғау жөніндегі Халықаралық Конвенция қатысушы-елдер алдында ешқандай қаржылық міндеттеме алмайды және халықаралық саудаға мүмкіндік бере отырып, карантиндік фитосанитарлық қауіпсіздік мэселелерін ғана шешеді. Конвенциядағы ең маңыздысы VII тармақ, онда эрбір қатысушы-елге карантиндік тексеруге жатқызылған өнімдер экелуді регламенттеуді ұлттық мүдде тұрғысында іс жүзіне асырудың тәуелсіз құқығы белгіленеді.
3.1. Санитарлық және фитосанитарлық шаралар қолдану туралы келісім. 1994 жылдың сәуірінде аяқталған тариф жэне сауда жөніндегі Басты келісім (ТСБК) аясындағы келіссөздің Уругвай раунды Дүниежүзілік сауды ұйымын (ДСҰ) құруға жол ашты. ДСҰ - халықаралық келісімдер жағдайларының сақталуын бақылау, ДСҰ ға мүше елдер арасындағы сауданы одан эрі ырықтандыруға көмектесу жэне дау-дамайларды ретке келтіру үшін құрылған орган. Осының нәтижесінде арасында одан эрі ФСШК туралы келісім деп аталатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz