ФИТОПАТОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ҚАЗАҚ ӨСІМДІК ҚОРҒАУ ЖӘНЕ КАРАНТИН
ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ИНСТИТУТЫ
М. ҚОЙШЫБАЕВ, А.Б. ЖАНАРБЕКОВА
ЖАЛПЫ ФИТОПАТОЛОГИЯ
оқу құралы
Алматы 2013
ББК 40.3 я 7 Қ 45
Рецензенттер:
Байракімов С.І., а.-ш. ғылымдарының докторы, профессор;
Науанова А.П., биология ғылымдарының докторы, профессор;
Сарбаев А.Т., а.-ш. ғылымдарының докторы.
Қойшыбаев М., Жанарбекова А.Б.
Қ 45 Жалпы фитопатология.
Аграрлық университеттердің Өсімдік қорғау және карантин мамандығы бойынша дайындалатын студенттеріне арналған. Оқу құралы. - Алматы, ҚазҰАУ, 2013 жыл. - 280 бет.
(Жалпы редакциясын басқарған ҚР ҰҒА академигі, профессор
А.О. Сағитов).
І8БК 978-601-241-329-8
Кітапта өсімдік ауруларының негізгі түрлері мен белгілері, патологиялық өзгерістердің жалпы сипаттамасы, саңырауқұлақтар мен бактериялар, микоплазмалар мен вирустардың жіктелуі, олар- дың морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері, инфекция ошақтарының табиғатта сақталу жолдары жайлы мәліметтер берілген. Сонымен қатар, аурулардың таралуы мен дамуына қоршаған ортаның тигізетін әсері, оларды болжауға арналған үлгілер келтірілген. Өсімдік ауруларының дамуы мен зияндылығын шектеуге бағытталған кешенді жүйе және аурулардың түрлерін, таралуы мен дамуын анықтауда қолданылатын әдістемелер қарас- тырылған.
Фитопатология ғылымының соңғы жетістіктері және Қазақс- танда осы сала бойынша жарты ғасырдан астам уақыт аралығында атқарылған негізгі жұмыстар ескерілген.
ББК 40.3 я 7
Қазақ ұлттық аграрлық университетінің Оқу-әдістемелік кеңесінде қаралып, баспаға ұсынылған (№ 8 хаттама, 11.06.2012 ж.).
І8БК 978-601-241-329-8
(C) Қойшыбаев М., Жанарбекова А.Б., 2013. (C) Айтұмарбаспасы, 2013.
КІРІСПЕ
Фитопатология - гректің рһуіоп - өсімдік және раІо§ - ауру немесе патология, яғни онда орын алатын өзгерістер деген сөз тіркестерінен тұрады. Өсімдіктерде кездесетін патологиялық өзге- рістердің бірнеше себептері бар, негізінен оны екі үлкен топқа бөлуге болады. Біріншіден, өсімдіктердің қалыпты өсіп-дамуына қоршаған ортаның қолайсыздығынан болатын ауытқулар немесе инфекциясыз, яғни жұқпайтын аурулар. Бұған абиотикалық әсерлер немесе температураның қолайсыздығы, ылғал мөлшері мен қорек- тік заттардың жетіспеуі, немесе шамадан тыс артық болуы, қоршаған орта мен топырақтың өндіріс қалдықтары мен радиоак- тивті заттар, ауыр металдармен ыластануы және т.б. жатады.
Өсімдік ауруларының екінші себебі - бұл фитопатогенді микроағзалардың әсерінен туындайтын патологиялық өзгерістер немесе жұқпалы аурулар. Олардың қоздырғыштары ретінде алғаш микроскоп арқылы көрінетін саңырауқұлақтар белгілі болса, кейінірек бактериялар мен микоплазмалар, вирустар мен вириондар ашылды. Осы себептен де фитопатология ғылымы микология, микробиология және вирусология деп аталатын бірнеше ғылым салаларымен үзеңгілес дамыды.
Микология құрама сөз, оның түп тамыры гректің тукез - саңырауқұлақтар деген сөзден шығып отыр. Ғылымның бұл саласы саңырауқұлақтардың жіктелуі мен тіршілік ерекшеліктерін, таралу- ын, анатомиясы мен физиологиясын зерттейді. Өзінің қолдану аясына байланысты ол дәрігерлік, мал дәрігерлік, техникалық және ауылшаруашылық микология деп тарамдалып кеткен. Соңғысының бір тармағы - фитопатология. Мәдени дақылдардың ауру қоздыр- ғыштарының 70-80%-ға жуығы саңырауқұлақтар екенін ескерсек, фитопатологияның ғылым ретінде қалыптасуына микология үлкен әсер етті.
Микробиологияға келсек, ол жай көзбен көріне қоймайтын, мөлшері 0,1 мм-ден аспайтын тіршілік иелерін зерттейтін ғылым саласы. Осыдан 330 жылдай бұрын Голландия ғалымы Антони ван Левенгук ашқан микроағзалар әлемін зерттейтін ғылымның бұл саласы ХІХ-ХХ ғасырларда қарқынды дамып, қазір бірнеше тармақтарға, соның ішінде ауыл шаруашылық және өндірістік микробиология, бактериология және вирусология деп аталатын салаларға тарамдалып кетті. Өсімдік ауруларын зерттеуде микро- биология тәсілдері кеңінен қолданылатындықтан ғылымның бұл саласынан да студенттердің жақсы хабары болуы қажет.
Ғалымдардың болжауы бойынша үстіміздегі ғасырдың 20- жылдарына қарай дүниежүзін мекендейтін халық саны 8 милли- ардқа жетеді екен. Оларды негізгі азықтық дақыл - астықпен қамтамасыз ету үшін, оның өндірісі 650 млн. тоннадан 750-800 млн. тоннаға жеткізілуі қажет. Өкінішке орай, мәдени дақылдардың түсімділігін арттыру халық санының өсуінен әлдеқалай төмен болып отыр. Оған қоса қала халқының ұдайы өсуі және тұрғын үйлер мен өндіріс орындары салынуына байланысты егін шаруа- шылығы орналасатын, көкөніс пен картоп өсіретін және жеміс- жидектер отырғызатын жер ресурстары жылдан-жылға азайып барады. Осыны ескерсек, тығырықтан шығудың негізгі бір жолы трансгенді селекцияны пайдалана отырып, азықтық дақылдардың түсімділігін күрт арттыру. Сонымен қатар, егісті арам шөптерден таза ұстап, мәдени дақылдарды зиянкестер мен аурулардан тиімді қорғау шараларының атқаратын рөлі зор.
Өсімдік аурулары эпифитотия дәрежесіне дейін дамыған жағдайда азықтық дақылдардың түсімділігіне орасан зор шығын келтіргені тарихтан белгілі.
Студенттерге ұсынылып отырған осы оқу құралы Қазақ ұлттық аграрлық университеті бекіткен 5ВО81100 Өсімдік қорғау және карантині мамандығы бойынша оқу бағдарламасының үлгісіне сай дайындалды. Аталған бағдарламаны негізге ала отырып, мұнда өсімдік ауруларының негізгі түрлері мен белгілері, патологиялық өзгерістердің жалпы сипаттамасымен қатар саңырауқұлақтар мен бактериялар, микоплазмалар мен вирустардың жіктелуі, олардың морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері, инфекция ошақтарының табиғатта сақталу жолдары жайлы жалпы мәліметтер берілді.
Оқу құралы аграрлық университеттердің өсімдік қорғау мамандығы бойынша оқитын студенттері мен магистранттарының және республикада осы салада еңбектенуші мамандардың да өз білімдерін арттыруларына көмегі тиеді деген ойдамыз.
1-тарау. ФИТОПАТОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
МЕН ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
Өсімдіктердің әртүрлі ауруларға шалдығатыны ерте заманнан белгілі болған. Біздің заманымызға дейінгі 460-жылдары Демокрит егінді қаракүйе ауруынан қорғау үшін астық дақылдарының тұқымын қоян қырыққабаты шырынымен дәрілеу керек екенін жазған. Бірақ, талай ғасырлар бойы олардың пайда болуының негізгі себептері белгісіз болып келді. ХҮШ-ХІХ ғасырларға дейін өсімдік ауруы оның шырынының бұзылуынан немесе әр түрлі бөртпелердің әсерінен пайда болады деген болжам белең алып келді. Бұл жаңсақ түсінік көпке дейін фитопатологияның ғылым ретінде дамуына тұсау болды.
Бірінші кезең. 1675 жылы Голландия ғалымы Антони ван Левенгук бірінші рет өзі құрастырған микроскоп арқылы көзге көрінбейтін тіршілік иелері - микроағзалар болатынын анықтаған еді. Осы жаңалық кейін бірнеше салаға тарамдалған микробиология ғылымының қалыптасуына негіз болды. Өсімдік ауруларының негізгі себепкерлері немесе қоздырғыштары микроағзалар болатын- дықтан, фитопатологияның дамуы микробиология және миколо- гиямен тығыс байланысты болды.
XIX ғасырдың бірінші жартысында ағайынды Тюландардың және басқа да ғалымдардың жүргізген тәжірибелері өсімдік ауру- ларының дамуымен саңырауқұлақтар арасында белгілі байланыс бар екенін көрсетті. Олар тікелей саңырауқұлақтардың әсерінен болатынын бірінші рет неміс микологы Антон де Бари (1831-1888 жж.) дәлелдеді. Ол картоптың фитофтороз ауруын жан-жақты зерттеп, оны Рһуіорһіһога Іпв8іап8 саңырауқұлағы қоздыратынын анықтап, кеселмен күресу шараларын ұсынды. Сонымен қатар, ғалым астық дақылдарының тат ауруларын зерттеп, оларды тіршілік айналымы әр түрлі өсімдіктерде өтетін және бірнеше түрлі споралар түзетін саңырауқұлақтар қоздыратынын анықтады. Ғалым тәжірибе жүргізудің жаңа әдістерін қолданып, оларды жасанды ортада өсірді, өсімдіктерге жұқтыру арқылы ауру қоздыру қабілет- тігін анықтады. Осы әдістерді қолдана отырып, Антон де Бари қаракүйе, жалған ақ ұнтақ, т.б. ауруларды саңырауқұлақтар қозды- ратынын нақты дәлелдеді.
Өсімдік ауруларын зерттеуде орыс ғалымы М.С. Ворониннің (1838-1903 жж.) еңбегі үлкен. Ол қырыққабаттың тамыр ісігінің таралуы мен даму ерекшеліктерін бақылау арқылы ауруды саңы- рауқұлақ қоздыратынын анықтады. Күнбағыстың тат ауруын жан- жақты зерттеп, өсімдіктің осы кеселімен күресудің тиімді жолы - ауруға төзімді жаңа сорттар шығару қажеттігі жайлы тұңғыш рет дұрыс тұжырым жасады. Ғалым шай бұтасы мен ит бүлдіргеннің экзобазидиоз ауруын сол кезге дейін ғылымға белгісіз ЕхоЪазШит. туыстығына жататын саңырауқұлақтар қоздыратынын анықтап, олардың тіршілік сатыларын жете зерттеді.
Антон де Бари мен М.С. Ворониннің ашқан жаңалықтары өсімдіктер аурулары туралы ғылымның қалыптасуына негіз болды. Кейінірек ағылшын ғалымы Берилл (1882-1953 жж.) алмұрттың күйік ауруын бактериялар қоздыратынын анықтады. Эрвин Смит (1854-1927 жж.) өсімдіктер бактериоздарын жан-жақты зерттеу арқылы ғылымның осы саласының қалыптасып, дамуына үлкен үлес қосты.
1892 жылы орыс ғалымы Д.И. Ивановский (1864-1920 жж.) сол уақытқа дейін белгісіз болып келген өсімдік ауруларының жаңа қоздырғышын ашты. Бұл бактерия сүзгісінен өтіп кететін өте ұсақ ағза, анығырақ айтқанда вирустар еді. Кейіннен олар адам мен жануарлардың аса қауіпті жұқпалы ауруларын қоздыратыны белгілі болды.
1935 жылы ағылшын ғалымы У. Стэнли мозаика ауруына шал- дыққан темекі жапырағынан вирусты таза кристалл түрінде бөліп алып, ол химиялық құрамы бойынша нуклеопротеидтен тұратынын анықтап, үлкен жаңалық ашты. Осы уақыттан бастап өсімдік және жануарлар вирусологиясында жаңа дәуір басталды.
Ресейде фитопатологияның дамуы А.А. Ячевскийдің (1863- 1932 жж.) есімімен тығыз байланысты. Бұл ғалым ХХ-ғасырдың бас кезінде Санкт-Петерборда фитопатология зертханасын ашып, ауыл шаруашылық дақылдары мен орман және жабайы өсімдіктер ауруларын, оларды қоздыратын саңырауқұлақ түрлерін анықтап, осы ғылымның қалыптасуына көп еңбек сіңірді. Сол қиын заман- ның өзінде Өсімдік аурулары туралы мәліметтер атты ғылыми еңбектер жинағын жыл сайын шығарып тұрды.
Екінші кезең. Кеңес Үкіметі орнағанның алғашқы жылда- рынан бастап, фитопатология ғылымына көп көңіл бөлініп, ол ауыл шаруашылығы өндірісінің алдында тұрған күрделі міндеттерді шешуге өз үлесін қосты. А.А. Ячевскиймен қатар В.А. Траншель (1868-1941 жж.), Н.А. Наумов (1885-1959 жж.), А.С. Бондарцев (1877-1968 жж.), Т.Д. Страхов (1890-1960 жж.) және т.б. ғалымдар аталған ғылым саласының қалыптасуына көп еңбек сіңірді. Ауылшаруашылық дақылдары ауруларын жан-жақты зерттеп, олармен күресу шараларының ғылыми жүйесін қалыптастырды, фитопатология мамандығы саласы бойынша көптеген білікті мамандар дайындап шығарды.
Н.А. Наумов фитопатологияда биологиялық бағыттың дамуына үлкен үлес қосты. Ол жазған Методы исследований в микологии и фитопатологии және 1952 жылы толықтырылып екінші рет баспа- дан шыққан Болезни сельскохозяйственных растений кітаптары соңғы кезге дейін өздерінің құнын жоймай, фитопатология саласында мамандар дайындау үшін аса қажет оқулық және анықтама ретінде қолданылып келді.
1930-1940 жылдарға дейін қаракүйе аурулары салдарынан астық дақылдары өнімі 20-30% дейін ысырапқа ұшырап, халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуге айтарлықтай кесірін тигізіп келді. Бұл түйткілді шешуде А.И. Боргардт көп еңбек сіңірді. 1932 жылы ол осы аурулармен күресудің ғылыми негізделген жүйесін ұсынды. Оны ауылшаруашылық өндірісіне ендіру нәтижесінде егін шаруа- шылығына қаракүйеден келетін шығын күрт төмендеді. Ғалымның еңбегі жоғары бағаланып, ол КСРО Мемлекеттік сыйлығымен марапатталды.
Өсімдік ауруларының таралуы мен дамуы қоршаған ортаға, әсіресе ауа райы жағдайына тығыз байланысты болғандықтан фитопатологияда экологиялық зерттеулер басым болды. Инфекция көзі болып саналатын саңырауқұлақ споралары немесе конидия- лары өніп, өсімдік ұлпасына енуі үшін жоғарғы ылғалдылықпен қатар, қолайлы температура қажет. Олар аурудың ары қарай дамуы мен таралуы және зияндылығына да тікелей әсер етеді. Мәселен, бидай сабақ таты қоздырғышы спораларының өнуіне қолайлы температура 20-250С аралығында болса, сары татты қоздыратын саңырауқұлақ үшін 9-130С аралығынды, ең төменгісі 1-20С, ал жоғарғы температура - сәйкестендіре алғанда, 30-350С және 23- 250С.
Өсімдік аурулары дамуының инкубациялық немесе сырттай білінбейтін мерзімі, көбінесе ауа температурасына байланысты келеді. Жүзімнің ақ ұнтақ ауруымен зерттеу жүргізген Мюллер температураның белгілі бір дәрежесіне дейін ғана, мәселен 20-260С, оның инкубациялық мерзімі қысқаратынын, ал температура одан ары қарай жоғарыласа, ол қайтадан ұзаратынын анықтады. Бұл байланыс графикте парабола сияқты иілген сызықпен бейнеленіп, ол Мюллер қисығы деп аталды. Осының негізінде, ғалымдар жүзімнің жалған ақ ұнтағы мен бидайдың қоңыр татының инкуба- циялық мерзімін анықтауға арналған математикалық теңдеулер ұсынды.
Н.А. Наумова бидайдың сары таты мен картоп фитофторозы дамуының ауа-райы жағдайымен, атап айтқанда оның температу- расы мен ылғалдылығы арасындағы байланысты анықтады. Осындай зерттеулер негізінде ғалым аталған аурулардың дамуы- ның инкубациялық мерзімін анықтайтын номограммалар ұсынды.
Кеңес Одағында өткен ғасырдың 50-70 жылдары өсімдік бактериоздарын жан-жақты зерттеп, олармен күресу шараларын жетілдіруге В.П. Израилский, М.В. Горленко, К.И. Бельтюкова көп үлес қосты. Вирусология ғылымының дамуы Д.И. Ивановскиймен қатар К.С. Сухов, М.С. Дунин, В.Л. Рыжков, Ю.И. Власов және т.б. ғалымдардың атымен тығыз байланысты. Олар негізгі мәдени дақылдарда кездесетін бактериоздар мен вироздар түрлерін, ауру- лардың таралу ерекшеліктерін және келетін зиян мөлшерін анықтап, олардың дамуы мен зияндылығын шектеуге бағытталған шаралар жүйесін ұсынды.
Барлық одақтас республикалар үшін фитопатология ғылымы бойынша мамандар бұрынғы Ленинград қаласындағы Зоология және фитопатология институтында, кейінірек Бүкіл Одақтық өсімдіктер қорғау ҒЗИ-да және К.А. Тимирязев атындағы ауылша- руашылығы академиясы мен Мәскеу мемлекеттік Университетінің биология факультетінде дайындалды.
Орталық Азия мен Қазақстан. Өсімдік аурулары туралы алғашқы мәліметтерді өткен ғасырдың 20-30 жылдары жарық көрген Н.Г. Запрометов пен П.Г. Естифеевтің еңбектерінен кездес- тіреміз. Бірінші ғалымның деректеріне қарағанда, Түркістан окру- гінде астық тұқымдас мәдени дақылдар мен жабайы өсімдіктерде қаракүйе саңырауқұлақтарының 29 түрі кездескен екен. Соңғы автордың 1925 жылы Алматыда баспадан шыққан: Болезни культурных и дикорастущих растений в Джетысуйской области деген шағын еңбегінде былай жазылған: Тарының қаракүйесі барлық жерде кең таралған. Ол өнімді кейде толықтай жойып, тек тарымен ғана қоректенетін қырғыздарды ашаршылыққа душар етуде.
1940-50 жылдары Қазақстанда өсімдік ауруларын зерттеу екі ғылыми бағытта жүргізілді. Қазақ КСР Ғылым Академиясының Ботаника институтында флористикалық зерттеулерге көп көңіл бөлінсе, ал Республикалық өсімдіктер қорғау стансасында мәдени дақылдарда кездесетін аурулардың түр құрамы мен таралу ерек- шеліктері, зияндылығы және олармен күресу жолдары анықтала бастады. Өсімдік аурулары жайлы бірінші жарық көрген көлемді еңбек Г.С. Неводовскийдің Флора споровых растений. Ржав- чинные грибы (Алма-Ата: АН КазССР, 1956.- 431 б.) атты кітабы еді. Мұнда Қазақстан мен Батыс және Шығыс Сібір аймақтарында кездесетін тат саңырауқұлақтарының 351 түрінің морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері мен таралуы жайлы біраз мәліметтер жинақталған. Көп ұзамай С.Р. Шварцманның Флора споровых растений Казахстана. Головневые грибы (Алма-Ата: АН КазССР, 1960.- 359 б.) атты үлкен еңбегі жарық көрді. Бұл кітапта Орталық Азия мен Қазақстан және Батыс-Шығыс Сібір аймақ- тарында 193 жабайы және мәдени өсімдік түрлерінде кездесетін и8ІіадіпаІв8 қатарына жататын 249 саңырауқұлақ түрлері жайлы мәліметтер жинақталған еді.
Өсімдіктердің алуан түрлі ауруларының қоздырғыштары болып келетін саңырауқұлақтар флорасын Қазақстанда жан-жақты зерт- теуге С.Р. Шварцманмен қатар Б.К. Қалымбетов, С.В. Бызова, М.Л. Васягина, Н.Ф. Писарева, Н.М. Филимонова және т.б. ғалымдар айтарлықтай үлес қосты. Олар Флора споровых растений деген атпен ғылыми еңбектерінің бірнеше томдық жинағын шығарды. Бұл еңбектерде Республикада кездесетін пайдалы және зиянды саңырауқұлақ түрлері, олардың биологиялық және морфологиялық ерекшеліктері мен таралуы жайлы құнды деректер жинақталған. Ғалымдардың көп жылдық терең еңбегі бағаланып, оларға ғылым саласындағы ҚазССР-дің мемлекеттік сыйлығы берілді.
Республикалық өсімдіктер қорғау стансасында мәдени дақыл- дар ауруларын зерттеуде қолданбалы мақсатқа көбірек көңіл бөлінді. Өткен ғасырдың 40-50 жылдарынан бастап, Қазақстанның солтүстік өңірінде Ж.Т. Жиембаев пен Л.М. Городилова бидайдың ауруларын зерттеп, оны қаракүйеден айықтыру үшін тұқымды ыстық сумен және химиялық препараттармен баптау әдістерінің тиімділігін анықтады. Е.И. Ишпайкина мен В.М. Пушкарева күздік және жаздық бидай тұқымын дәрілеу әдістерін жетілдіріп, сол кезде аса тапшы химиялық препараттарды үнемдеу мақсатында тұқымды споралану мөлшеріне байланысты дәрілеу әдісін ұсынды. Н.Н. Әлмұратов республиканың оңтүстігінде арпаның қаракүйе ауруларын терең зерттеп, дақылды олардан айықтыру тәсілін өнді- ріске ендіруге біраз үлес қосты.
50-60 жылдары Е.И. Ишпайкина, Л.Д. Казенас, Г.Н. Куликова,
В.К. Матвеева, С.Т Бубенцов, Г.П. Лопухина, В.Н. Шевченко, М.М. Исин, В.М. Малахова, М.Т. Куликова және т.б. ғалымдар картоп, көкөніс және жеміс-жидек дақылдары ауруларының түр құрамын, олардың таралуы мен зияндылығын шектеу тәсілдерін анықтады. Микологтар мен фитопатологтар жинақтаған өсімдік ауруларының гербарлық материалдары мен ғылыми деректерін жүйелі талдай отырып, Л.Д. Казенас Болезни сельскохозяйс- твенных растений Казахстана (Алматы: Қайнар, 1965) атты кіта- бын шығарды. Мұнда республикада өсірілетін 70-тен астам мәдени дақылдарда кездесетін ауру түрлерінің сипаттамасымен қатар олардың, таралу ерекшеліктері мен зияндылығы, қоздырғышта- рының морфологиясы мен биологиясы жайлы құнды деректер жинақталған. Бұл кітап толықтырылып, 1974 жылы екінші рет баспадан шығарылды (Алматы: Қайнар, 367 б.). Осы күнге дейін ол көптеген ғалымдар үшін таптырмайтын анықтамалық құрал.
Үшінші кезең. Қазақстанда тың жер игеру кезеңі өсімдік қорғау саласындағы ғылым салаларының, солардың бірі фитопа- тологияның дамуына үлкен ықпал етті. 1958 жылы Үкіметтің арнайы жарлығымен Республикалық өсімдік қорғау стансасының негізінде Қазақ өсімдік қорғау ғылыми-зерттеу институты құрыл- ды. Оның ұйымдастырушысы және ширек ғасырдай директоры болған Ж.Т. Жиенбаев өсімдіктер қорғау саласындағы ғылымның дамуына айтарлықтай үлес қосты. Ғалым Қазақстанның оңтүстігі мен солтүстік өңірлерінде астық дақылдарында, әсіресе бидай мен жүгеріде кездесетін ауру түрлерін, таралу ерекшеліктері мен зияндылығын жан-жақты зерттеп, бірінші рет өндіріске олардың дамуы мен зияндылығын шектейтін ғылыми негізделген шаралар жүйесін үсындьт (Система мероприятий по борьбе с главнейшими болезнями зерновых культур в Казахстане.- Алма-Ата: Кайнар, 1971.-53 б.). Ғалым 1972 жылы Ленинград қаласындағы Бүкілодақ- тық өсімдік қорғау ҒЗИ-ның диссертациялық кеңесінде осы тақы- рып бойынша докторлық диссертация қорғады.
Тың игерілгеннен кейін миллиондаған гектар егіс алқапта- рында жаздық бидай бірегей дақыл ретінде егіле бастады. Осының салдарынан астық дақылдарының аса бір зиянды ауруы - тамыр шірігі кең таралып, үлкен түйткілге айналды. Бүл ауруды шектеу мен зияндылығын төмендету мақсатында агротехникалық шаралар- дың, атап айтқанда топырақты өңдеу мен ауыспалы дақыл, минералды және органикалық тыңайтқыштар қолдану, түқымды себу мерзімдері мен тереңдігі, сорттардың беріктігі жайлы респуб- ликаның негізгі астықты өлкесі - солтүстік өңірде жан-жақты зерттеу жүмыстары жүргізілді. Бүкілодақтық астық шаруашылығы ҒЗИ-да (Ақмола облысы) Л.М. Городилова мен В.В.Плахотник, Павлодар мен Көкшетау облысында - Ж.Т. Жиенбаев, А.Ф. Кургина, Ш.Ә. Әлжанов, Шығыс Қазақстанда - Г.Н. Кузьмина өндіріске кеңінен ендіріле бастаған топырақты жел эрозиясынан қорғау жүйесіне және басқа агротехникалық шараларға фитосани- тарлық түрғыдан баға берді. Сол жылдары қазақстандық миллиард пүттың төрттен бірін беретін Қостанай облысында Бүкілодақтық өсімдік қорғау институтының белді ғалымдары С.М. Тупеневич, Н.А. Нестеров, В.В. Котова бидайдың тамыр шірігінің зияндылы- ғын анықтау тәсілдерін жетілдіріп, оның дамуы мен зияндылығын шектейтін агротехникалық шаралар жүйесін жетілдіруге өз үлес- терін қосты.
1976 жылдан бастап Қазақстанның оңтүстік-шығыс өңірінің әр түрлі табиғи аймақтары мен белдеулерінде күздік бидай мен арпа егістерінде тамыр шірігі ауруының таралу ерекшеліктерін зерттеумен М. Қойшыбаев айналысты. Сонымен қатар, ол Қазақ егін шаруашылығы ҒЗИ-ы шөлейт-дала мен тау етегінде орналас- қан егіс алқаптарына, ауыспалы дақылдар жүйесіне және топырақ өңдеу тәсілдеріне фитосанитарлық түрғыдан баға берді. Ғалым осы бағыттағы зерттеу жүмыстарын 1981-1995 жылдары республика- ның солтүстігінде - Торғай мен Солтүстік Қазақстан тәжірибе стансаларында және Қостанай АШ ҒЗИ мен А.И Бараев атындағы астық шаруашылығы ҒЗИ-ның тұрақты танаптық тәжірибелерінде жалғастырды.
Астық дақылдарында кездесетін әр түрлі гельминтоспориозды, фузариозды, церкоспореллезді, офиоболезді және т.б. тамыр шірігі аурулары тың және тыңайған жер игерілген Қазақстанмен қатар Ресейдің Батыс және Шығыс Сібір, Еділ жағалауы және Оңтүстік Орал, Украина мен Белорус және Балтық жағалауындағы елдер үшін де үлкен түйткілге айналған еді. Осыны ескере отырып, өткен ғасырдың 80-жылдары Бүкілодақтық ауылшаруашылығы академия- сының академигі Ю.Н. Фадеевтің жетекшілігімен, құрамына аталған мемлекеттердің белгілі ғалымдары кірген арнайы комиссия құрылып, оған Қазақстаннан М. Қойшыбаев ендірілген еді. Олар зерттеу нәтижелерін қорытындылай отырып, КСРО-ның әр түрлі аймақтарында кездесетін астық дақылдарының тамыр шірігі ауруларының таралуы мен зияндылығын шектеуге бағытталған кешенді шаралар жүйесін ұсынды (Защита зерновых культур от корневых гнилей.- М.: Агропромиздат, 1986.- 36 с.).
1964 жылы Солтүстік Қазақстанның астықты аймақтарын сабақ таты ауруының эпифитотиясы шарпыды. Сол жылдары біраз егіс көлемін алатын Безенчукская-98, Жаңа-қызыл және т.б. сорттардың түсімділігі 50-60% дейін төмендеген екен. 1967 жылы эпифитотия қайталанып, жаздық бидай егісінде сабақ және жапырақ таттары қатты дамуынан, дақылдың түсімділігі айтарлықтай төмендеді. Осыған байланысты ө.ғ. 70-80 жылдары жаздық пен күздік бидай егістерінде тат ауруларының таралу ерекшеліктерін анықтап, олардың дамуы мен зияндылығын шектеу шараларын жетілдіруге көп көңіл бөлінді. Бұл бағытта республиканың солтүстік өңірінде В.П. Турапин, В.В. Плахотник, В.А. Мостовой, А.А.Элчибаев, оңтүстік шығысында - Н.Н. Әлмұратов, С. Әбиев, Ю.Д. Зейналова, батысында - М.Л. Доровская мен Х.Н. Габдеев зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Сол жылдары КСРО қорғаныс және ауылшарушылығы минис- трліктеріне қарайтын Орталық Азия фитопатология ҒЗИ-мен қатар Гвардейск қалашығында орналасқан Ауылшаруашылығы ҒЗИ-ның ғалымдары В.Т. Заврин, Г.Н. Куликова, В.А. Мостовой, В.Ш. Курбатов, Т.И.Юрчикова, Л.Н. Гузь, Р.А. Ахмеров, Н.А. Туров және т.б. астық дақылдарының тат ауруларын зерттеуге өз үлес- терін қосты. 80-жылдардың өзінде АН-2 ұшағына орнатылған арнайы құрал арқылы ауаның төменгі қабаттарында ауру қоздырғыштары спораларының таралу ерекшеліктері мен мөлшері анықталып, олар жыл мерзімі мен әр түрлі аймақтар бойынша айтарлықтай ауытқып отыратыны белгілі болды. Осындай зерттеу- лер нәтижесінде тат саңырауқұлақтарының споралары ауа толқыны арқылы Қазақстанның батысынан солтүстігіне таралатыны анық- талды.
70-жылдардың соңына қарай республиканың солтүстігімен қатар оңтүстік өңірінде бидай дақылы үшін аса қауыпты ауру - септориоз, ал 90-жылдары - сары теңбіл немесе гельминтоспориоз белең ала бастады. Бұның басты себебі ауыспалы дақылдар жүйесі сақталынбай, бидай дара немесе монодақылға айналуына байланыс- ты еді. Сонымен қатар, топырақ өңдеудің сыдыра жырту әдісі шірімеген өсімдік қалдықтарында инфекция қорының жақсы сақта- лып шығуына қолайлы еді. Астық дақылдарының септориоз ауруларын зерттеуге Ауылшаруашылығы және Орталық Азия фитопатология ҒЗИ-ның ғалымдары М.Н. Васецкая, Г.И. Борзио- нова, В.А. Шаварина, Ш.Әліпбекова, Б.А. Хасанов, В.А. Выпрецкая және т.б. айтарлықтай үлес қосты. Республиканың оңтүстік- шығысы және солтүстік аймақтарында осы аурудың таралуы мен зияндылығын, қоздырғыштарының биологиялық ерекшеліктерін анықтап, агротехникалық және химиялық шаралар жүйесін жетіл- діруге М.Қойшыбаев пен Э.Т. Исмаилова біраз үлес қосты.
Өткен ғасырдың 60-80 жылдары астық дақылдарымен қатар қант қызылшасының, картоп пен көкөніс және жеміс-жидек дақыл- дарының ауруларын зерттеп, олардың дамуы мен зияндылығын шектейтін шаралар жүйесін жетілдіруге біраз көңіл бөлінді. Бұл бағытта С.Т. Бубенцов, А. Жанұзақов, М. Ағатаев, А. Аманжолов, Ә.Ә. Мауи, Ж. Керімбердиев, М.М. Исин, Л.П. Сахарова, Л.И.Дерновская, Г.Н. Қайырова, Т.И. Новобранова, Н.П. Клоконос, Р.Д. Карбозова, Г.П. Илюхин, М. Назарбекова және т.б. ғалымдар зерттеу жүргізді. Вирустар мен бактериялар қоздыратын картоп пен көкөніс және басқа дақылдардың ауруларын зерттеумен М.А. Никитина, З.Н. Елисеева, Р.Н. Никитина, И.А. Катин, Т.А. Төле- генов, Ж.Т. Төлеуов, Ә.Ә. Жаймұрзина, М.А. Ақперлинов және т.б. ғалымдар айналысты. Дөңгелек құрттар немесе нематодалар қозды- ратын өсімдік ауруларын зерттеуге Э.В. Герман, Р.Ы. Изатуллаева, А.О. Сағитов, К. Төленгітова сияқты ғалымдар өз үлестерін қосты.
Төртінші кезең - республикамыздың егемендік алғаннан кейінгі соңғы 20 жыл. 90-жылдардағы қаржылық дағдарыс, ғыл- ымның қалдық шартпен қаржылануынан, дарынды жастардың көпшілігі табысы молырақ жұмысқа ауысуына қарамастан, фитопатология саласы бойынша зерттеу жұмыстары жалғаса берді. Бұрын өсімдік қорғау құралдарын тіркеу ҚСРО АШМ-нің құзы- рында болса, еліміз егемендік алғаннан соң, онымен ҚР АШМ-і айналысатын болды. Алғашқы жылдары бұл жұмысты дұрыс жолға қою үшін біраз шаралар іске асырылды. Республикалық арнайы комиссия құрылды, оның мүшелері ретінде институт директоры Т. Нұрмұратовпен қатар М. Қойшыбаев ендірілді. Республика аумағында өсімдік қорғау саласында қолданылатын құралдарды сынау және тіркеу ережелері дайындалып, олар бекітілді. Көптеген шетел фирмаларының өкілдерімен, атап айтқанда Германияның Байер КропСайенс, БАСФ, Агро, Жапонияның Сумитомо Кемикал, АҚШ-тың Юнироял Кемикал, Швейцарияның Сиба- Гейги және т.б. бірлесе жұмыс жүргізілді. Қаражат тапшы, қиын жылдары СИММИТ және ИКАРДА сияқты халықаралық орталық- тар қол үшін беріп, солардың тікелей көмегімен 1998 жылдан бастап, республиканың солтүстігімен қатар оңтүстік және оңтүстік- шығыс аймақтарын қамтыған экспедициялар ұйымдастырылды. Нәтижесінде республика бойынша фитосанитарлық ахуалды тұрақты бақылап отыруға мүмкіндік туды. Институт ғалымдары Қойшыбаев М., Жанарбекова А.Б. және Дүтбаев Е.Б. Мексикада, Бельгияда, Сирияда, Түркияда қысқа және ұзақ мерзімді дайын- дықтардан өтті. Шетел ғалымдарымен бірлесе отырып істелінген жұмыстар нәтижелі болды. Олар республикалық басылымдар мен қатар Аустралия, Канада, АҚШ және Ресей ғылыми журналда- рында жарық көрді.
Қазақстанда фитопатологияның экологиялық бағытта дамуы да соңғы кезеңге сай келді. Көп жылдық жинақталған деректерді статистикалық талдау нәтижесінде, жаздық бидай егісінде қоңыр тат пен септориоз ауруларының таралуы мен дамуы, дақылдың өсу кезеңіндегі ауа-райына тығыз байланысты екені анықталды. Негізгі астықты өлке - Солтүстік Қазақстан өңірі үшін аталған аурулардың дамуы мен зияндылығын болжайтын үлгілер ұсынылды. Кейінірек осындай үлгілер республиканың оңтүстігі мен оңтүстік-шығысында күздік бидай егісінде басым болатын сары тат ауруы үшін де ұсынылды. Еліміздің астық өсіретін негізгі өңірлерінде көп жылдық стационарлық және экспедициялық зерттеулер нәтиже- сінде жинақталған құнды деректерді қорытындылай келе Геогра- фия институтымен бірлесе отырып, астық дақылдарының аса қауіпті ауруларының таралу ареалын көрсететін арнайы карталар жасалынып, ол тосын құбылыстар бойынша дайындалған атласқа ендірілді. Олардың дамуы мен зияндылығын тежейтін профилакти- калық, агротехникалық және химиялық шаралар жүйесі берілді.
2000 жылдан бастап, СИММИТ және ИКАРДА халықаралық орталықтарының көмегімен республиканың оңтүстік, оңтүстік- шығыс және солтүстік аймақтарында бидайдың Үг генді Ауосеі пен Іираіесо және генді Таіһсһег изогенді линияларын пайдалана отырып, сары және жапырақ таты ауру қоздырғыштары популяцияларының құрамы, селекциялық жұмысқа тиімді гендер анықталды. Шығыс және Оңтүстік Азия, Оңтүстік Америка елдері- мен қатар, Мексика, АҚШ, Канада және т.б. мемлекеттерде шыға- рылған бидай сорттары мен үлгілерінің аса кең таралған және зиянды келетін тат пен септориоз ауруларына беріктігі анықталды. Осы жұмыстар нәтижесінде ауру қоздырғыштардың нәсілдік құра- мы, олардың бидай сорттары мен түрлеріне бейімделуі, генетикасы жайлы құнды деректер жинақталды. Бұл жұмыстың нәтижелерін профессор М.Қойшыбаев Өсімдіктердің аурулар мен зиянкестерге иммунитеті жайлы Бүкілресейлік 1-ші ғылыми конференцияда (2002 ж.), Орталық және Шығыс Азияда (2002, 2005, 2009 жж.) өткен бірнеше халықаралық мәжілістерде, Ресей ғалымдарының өсімдіктер қорғау саласы бойынша ІІ-ші Съезінде (2005 ж.) баяндады.
Фитопатология ғылымының келешегі. Ресей АШҒА академиктері, белгілі ғалымдар С.С. Санин мен М.М. Левитиннің пайымдауынша XXI ғасырда өсімдік қорғау саласында агроэколо- гиялық, биохимиялық, биофизикалық, молекулярлы генетикалық және математикалық зерттеулер басымдық алады. Ауру қоздыр- ғыштары мен ие-өсімдіктердің геномикасы жан-жақты зерттеледі, ақпараттық технологияларды, трансгендік селекцияны пайдалана отырып, ауруларға берік сорттар шығарылады. Осыған байланысты алдағы 20-30 жылда төмендегі мәселелерді шешуге ерекше көңіл бөлінеді.
Ең бастысы жер шарын мекендеген халық саны ұдайы өсуіне байланысты, оларды тіршілігі үшін аса қажетті азық-түлік өнімде- рімен қамтамасыз ету - шешуі қиын түйінге айналады. Осыған байланысты мәдени дақылдардың түсімділігін арттыру басты міндет ретінде қойылады. Өсімдіктерді зиянды ағзалардан қорғау шараларының өзектілігі арта түседі, ол фитосанитарлық ахуалды оңтайландыруға және ұзақ мерзімге тұрақтандыруға бағытталады. Өсімдік қорғаудың экологиялық және биологиялық тұрғыдан тиімді әдістерін кеңінен қолдану көзделеді. Қоршаған орта аясын- дағы зиянды ағзаларға қарсы тұра алатын және олардың сан мөлшерін реттейтін, даму қарқыны мен зияндылығын төмендететін пайдалы ағзаларды тиімді пайдалана білу - негізгі шара ретінде қаралады.
Осы шараларды ойдағыдай іске асыру үшін қоршаған ортаға, оның негізгі бір бөлігі - агроценозға фитосанитарлық бақылау жасауда қол жеткен ғылыми жаңалықтар кеңінен пайдалануы қажет. Жапонияда, Батыс Еуропаның көптеген мемлекеттерінде және т.б. елдерде зиянкестер мен ауруларға қарсы пестицидтер қолданудың қажеттілігін анықтау үшін арнайы компьютерлік бағдарламалар қолданылады. Аурудың таралуы мен дамуы және ауа райы (температура, ылғалдылық, түскен жауын-шашын мөлшері) жайлы нақты сандық көрсеткіштер ақпарат жинақтайтын орталық жүйеге түсіп отырады да, осының негізінде химиялық шараны қолдану қажет пе, жоқ па, мерзімі, қолданылатын фунги- цидтер мен оның мөлшері жайлы нақты ұсыныстар беріледі. Мәселен, компьютерлік 8ІМЕЯҮ ақпараттық бағдарламамен астық дақылдарының ақ ұнтақ ауруына, ал 8ІМРНҮТ бойынша - картоптың фитофторозына қарсы фунгицид қолдану қажеттілігі анықталады.
Туындап отырған экологиялық түйткілдердің зардабын төмен- дету мақсатында мәдени дақылдарды өсірудің энергия көздерін үнемдейтін, топырақты жел және су эрозияларынан сақтайтын жаңа технологияларды өндіріске кеңінен ендіруге байланысты, өсімдік- терді қорғаудың агротехникалық, биологиялық, селекция мен генетикалық және химиялық шараларын жетілдіре беру аса өзекті мәселе болмақ. Ең бастысы егілетін дақылдардың негізгі аурула- рына берік сорттар шығару. Мұндай сорттар егілген жағдайда фунгицид қолданудың аса қажеттілігі болмайды. Бірақ, ие-өсімдік пен ауру қоздырғыштарының қатар эволюциясы нәтижесінде олардың ауруға берік сортқа маманданған жаңа нәсілдері іріктеліп, үстемдік алуы мүмкін. Сондықтан, мамандар патогендердің попу- ляциясында болып жатқан және келешекте орын алуы мүмкін өзгерістерді тұрақты бақылауы қажет.
Жақын жылдары төмендегі нақты шараларға айрықша көңіл бөлінгені жөн:
тұрақты фитосанитарлық бақылау жасауда ақпарат техноло- гияларының, атап айтқанда жағрафиялық ақпараттық жүйені (ЖАЖ - 018), бүкіләлемдік жүйенің (Ро8ІІіопіп§ ОР8) және ғаламторлық технологиялар мен компьютер мүмкіндіктерін кеңінен пайдалану;
бактериялар мен вирустар және вириондар қоздыратын ауруларды нақты және тез анықтау үшін биохимиялық және иммуно-ферментті, ПТР (көп тізбекті реакция) әдістерін пайда- лану;
эпифитотия жылдары миллиондаған гектар территорияны қамтитын астық дақылдарының аса қауіпті ауруларының таралуы мен даму қарқындығын бақылауда жер серігі жүйелерін, олардан алынатын ауа райы және фитосанитарлық жағдай жайлы ақпарат- тарды кеңінен пайдалану;
экологиялық ахуалды ушықтырмау үшін селекция әдістерін, қажет болғанда трансгенді селекция жетістіктерін қолдана отырып, негізгі азықтық дақылдардың аса кең таралған және өте зиянды ауруларына топтық беріктік көрсететін сорттар мен будандар шығару;
аса қауіпті ауру қоздырғыштарының популяциясында болып жатқан өзгерістерді тұрақты бақылау, мәдени дақылдардың генети- калық қорын үнемі толықтырып отыру;
биологиялық белсенділігі жоғары заттарды қолдану арқылы өсімдіктердің ауруға беріктігін және төзімділігін арттыру.
тарау бойынша ұсынылған сұрақтар
Антони ван Левенгук қандай жаңалық ашты?
Саңырауқұлақтар мен өсімдік аурулары арасында байланыс бар екенін біріншірет кімдер анықтады?
Бактериялар мен вирустар өсімдік ауруларының қоздырғы- шы екені қашан белгілі болды және бұл жаңалықтарды кімдер ашты?
Патшалық Ресей мен Кеңес үкіметі орнаганныц алгашцы жылдары фитопатология ғылымының дамып, қалыптасуына кім- дер айтарлықтай үлес қосты?
Орталық Азия мен Қазақстанда фитопатология ғылымы қай багъттарда дамыды? Оған кімдер айтарлықтай үлес қосты?
Қазақстанда тың игерілгеннен кейін дәнді дақылдардың қандай аурулары белең алды, оның себеп-салдары неде? Бұл түйінді шешуге қандай ғалымдар үлес қосты?
Республиканың егемендік алған алғашқы жылдары қандай түйткілдерге баса көңіл бөлінді?
Фитопатология ғылымының даму келешегі қандай?
тарау. ӨСІМДІК АУРУЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЖІКТЕЛУІ
Өсімдік ауруы дегеніміз патогенді ағзалардың әсерінен немесе қоршаған ортаның қолайсыз жағдайынан, механикалық жарақатта- нудан және т.б себептерден туындайтын, жасушалар мен ұлпалар, өсу және жыныс мүшелерінде байқалатын анатомиялық және физиологиялық өзгерістер. Өсімдік ауруларының негізгі бір ерек- шелігі - теңбілдену, шіру, солу, таттану, қаракүйе түйіршіктері сияқты өзгере қоймайтын тұрақты белгілердің болуы. Фитопато- генді ағзаларға тән бір қасиет - гетеротрофты қоректену, яғни олардың тіршілік ететін ортасында дайын органикалық заттардың болуы. Паразиттердің тіршілік ету қабілеттілігі зат алмасу ерекше- ліктеріне тығыз байланысты келеді. Олар гетеротрофты қоректе- неді, яғни ие-өсімдіктің жасушыларындағы дайын органикалық қосылыстарды өзіне қоректік зат ретінде пайдаланады.
Өсімдік ауруларының жіктелуі немесе негізгі топтары
Ауру қоздырғыштарының әсерінен өсімдіктің жеке мүшеле- рінде неше түрлі патологиялық өзгерістер туындайды. Олардың жасушалары мен ұлпаларында анатомиялық, цитологиялық, физио- логиялық және биохимиялық өзгерістер байқалады. Аталған өзгерістер бойынша ауру белгілері төмендегі топтарға жіктеледі.
Шіру. Су мен қоректік заттарға бай өсімдіктердің жемістері, тамыр-жемістері, түйнектері, шырыны мол сабақтары шіруге өте бейім келеді. Бактериялар мен саңырауқұлақтардың паразитті тіршілігі әсерінен жасушалар арасындағы қабықша еріп, ұлпа шырыш тәріздес қоймалжың затқа немесе ұнтақтарға айналады, жөкеге ұқсас талшықтарға тарамдалады. Қызбаған топыраққа ерте егілген тұқым мен одан өніп шыққан жас өскіндердің тамыршалары және төменгі буынаралықтары шіруге жиі ұшырайды. Мәдени дақылдар шіруінің негізгі себепкерлері топырақта тіршілік ететін, паразитті мамандануы жете қалыптаса қоймаған саңырауқұлақтар мен бактериялар.
Солу. Тамыр жүйесінде және сабақта саңырауқұлақтар мен бактериялардың тіршілік етуіне байланысты су мен қоректік заттарды өткізетін түтікшелер бітеліп, өсімдіктердің өсуі баяулай- ды. Алғашқы кезде ауру белгілері ауа температурасы жоғарылап, күн қыза бастаған кезде байқалып, кешке қарай өсімдіктер қалпына келуі мүмкін. Кейде қатты өршіп, кеселге шалдыққандары біртін- деп немесе тез арада солып қалады. Көпшілік жағдайда паразитті ағзалар тіршілігі нәтижесінде ұлпаға улы заттар бөлініп, өсімдік жылдам солады. Бір жылдық дақылдар және шөптесін өсімдіктер- мен қатар, көпжылдық жеміс ағаштары да шалдығады.
Дақтар (теңбілдер) мен некроздар. Өсімдіктердің жапырақ пен сабағының, жемісі мен дәнінің, бұршақ қынапшаларының, бұта қабықшаларының ауруға шалдығуынан оларда алуан түрлі дақтар немесе теңбілдер пайда болады. Дақтардың үстінде үлпілдеген жұқа өңез немесе өсімдіктің жабынды ұлпасы астында споралану мүшелері түзілсе, оны саңырауқұлақтар қоздырғаны. Дақтар мен некроздар үстінде мөлтілдеген қоймалжың, түссіз неме-се сарғыш тамшылар байқалса, аурудың бактериядан туындағаны.
Пустулалар (күлдіреуіктер). Ауруға шалдыққан өсімдік мүшелерінің сырт қабықшасы астында саңырауқұлақ жіпшелері шоғырланып, онда ауру қоздырғышының споралары түзіледі. Соңғылары пісіп жетілген кезде эпидермис жыртылып, инфекция ауаға таралады. Мамандануы мен талғампаздығы жоғары келетін игегііпаіез қатарына жататын тат саңырауқұлақтарының өсімдік жапырақтары мен басқа мүшелерінде паразитті тіршілік ету нәти- жесінде оларда пустулалар түзіледі.
Өңез немесе үлпек. Өсімдіктердің ауруға шалдыққан мүшеле- рінің үстінде саңырауқұлақтардың мицелийі, конидия мен оның сағақтарынан және жеміс денелерінен тұратын жұқа өңез пайда болады. Ол жетілмеген саңырауқұлақтар әсерінен және ақ ұнтақ (эризифоз), жалған ақ ұнтақ (переноспороз) ауруларына шалдыққан өсімдік мүшелерінде түзіледі.
Қаракүйе. Өсімдіктің ауруға шалдыққан мүшелері, әсіресе масақ пен собық қаракүйе тәріздес ұнтаққа немесе түйірлерге айналады. Бұл ауруға көбінесе астық дақылдарының жыныс мүшелері шалдығады. Дән немесе масақ орнына қаракүйе қалташа- лары, болмаса түйірлері түзіледі. Ауру белгілері өсімдіктің сабағы мен жапырағында да кездесуі мүмкін. Олар и^ШадіпаІез қатарына жататын қаракүйе саңырауқұлақтары әсерінен туындайды.
Мумификация. Саңырауқұлақ мицелийлері ауруға шалдыққан өсімдік мүшелерін торлап, соның нәтижесінде олар семіп, сүректе- неді. Аурудың бұл түріне астық дақылдарының қастауышы, алма мен алмұрттың және сүйекті жеміс ағаштарының монилиозды немесе сұр шірігі жатады.
Ісік. Бактериялар мен саңырауқұлақтар әсерінен өсімдіктің жеке мүшелері мен жасушалары шамадан тыс көбейеді (гиперпла- зия), немесе көлемін ұлғайтады (гипертрофия). Осының салдары- нан тамырда, түйнектерде, тамыр-жемістерде басқа мүшелерде ісіктер пайда болады. Қырыққабаттың, алма мен басқа жеміс ағаштары тамырларында және картоп түйнегінде неше түрлі ісік аурулары кездеседі. Кейбір жағдайда олар бунақденелілер әсерінен, морфологиялық немесе физиологиялық өзгерістер салдарынан туындауы мүмкін.
Деформация. Вирус ауруларына шалдыққан өсімдіктерде жиі байқалады. Жапырақ тақтасы мен жүйкелерінің біркелкі өспеуінен олар бұйраланады, қатпарланып, түтікше тәріздес ширатылады. Гүлдердің реңі өзгеріп, алапестенеді, олардың күлтешелері мен тостағаншалары жапырақшаға айналады, аталық пен аналықтары шамадан тыс өседі.
Шайтан (мыстан) сыпыргышы. Қалталы және тат саңырау- құлақтары әсерінен сүректі жеміс ағаштарының негізгі бұталары- нан жанама бұташалар қаулап өседі. Соның салдарынан кейбір бұталардың сырт пішіні сыпыртқыға ұқсап кетеді. Көпжылдық шөптесін өсімдіктерде, мәселен жоңышқада кездесетін мұндай ауруды вирустар мен бактериялар қоздырады.
Физиологиялық және биохимиялық өзгерістер
Әр түрлі аурулар әсерінен өсімдіктер ұлпасындағы қалыпты физиологиялық үрдістер бұзылады. Оларды бірнеше топқа жіктеуге болады.
Өсімдіктердің тыныс алуының өзгеруі. Ауруға шалдыққан өсімдіктердің тыныс алу екпінділігі артып, қор ретінде жинақта- латын органикалық заттар ысырапқа ұшырайды. Кейде ауру әсері- нен зәрлі заттар бөлініп жасушалар уланады. Тыныс алу кезінде бөлініп шығатын қуат өсімдік мүшелері мен ұлпаларын шамадан тыс қыздырады. Тыныс алу екпінділігі төмендеген жағдайда қорға жиналатын заттар күрт азайып, өнімнің түсімділігі кемиді және сапасы нашарлайды.
Өсімдік мүшелерінің су және қоректік заттармен қамта- масыз етілуінің бұзылуы. Фотосинтез нәтижесінде жапырақтарда түзілетін органикалық заттар төменгі ағыс жолымен тамыр-жеміс пен түйнекте, масақта, жемісте және т.б. мүшелерде жинақталады. Тамыр түтікшелері арқылы сорылатын су мен минералдық заттар жоғары ағыс жолымен жапыраққа көтеріледі. Тамыр жүйесі ауруға шалдыққанда жоғары ағыс жолымен немесе ксилемамен судың тасымалдануы нашарлайтындықтан, тургор төмендеп, өсімдіктер солып, біртіндеп қурайды. Бактериялар мен саңырауқұлақтар су жүретін түтікшелерді бітеп тастайды, мұндай ауруларды трахео- бактериоз және трахеомикоз деп атайды. Құрғақшылық жылдары ауа температурасы аса жоғары болып, аңызақ жел соққан кезде солу ауруының таралуы мен дамуы күрт артып, одан келетін шығын мөлшері жоғарылай түседі. Флоэма жолдары ауруға шалдыққанда жапырақта түзілетін органикалық заттардың мөлшері көбейіп, қор жинақталатын мүшелерге олардың тасымалдануы төмендейді. Осының салдарынан өсімдіктің түсімділігімен қатар, өнімнің сапасы да нашарлайды. Бұл жағдай көбінесе өсімдіктер вирус ауруларына шалдыққанда байқалады.
Жасуша мембранасының еруі. Ауру қоздыратын микроағза- лардың, әсіресе бактериялардың әсерінен, өсімдік жасушасының мембранасы еріп кетеді. Осының салдарынан қоректік заттар мен суға бай мүшелер ыдырап бұзылады, тез шіриді. Бұл ауру картоп, сәбіз, қызылша, т.б. суға бай тамыр жемістерде жиі кездеседі.
Өсу заттары түзілуінің бұзылуы. Өсу заттары аз түзіліп, жеткіліксіз болса, өсімдіктердің өсуі нашарлайды. Олар шектен тыс көп түзілсе, жасушалар мөлшерден артық бөлініп, кейбір мүшелер қаулап өседі немесе әр түрлі ісіктер мен шорлар пайда болады.
Гипертрофия. Ауру қоздырғыштары әсерінен өсімдік жасуша- лары мен ұлпаларының мөлшері мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ ӨСІМДІК ҚОРҒАУ ЖӘНЕ КАРАНТИН
ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ИНСТИТУТЫ
М. ҚОЙШЫБАЕВ, А.Б. ЖАНАРБЕКОВА
ЖАЛПЫ ФИТОПАТОЛОГИЯ
оқу құралы
Алматы 2013
ББК 40.3 я 7 Қ 45
Рецензенттер:
Байракімов С.І., а.-ш. ғылымдарының докторы, профессор;
Науанова А.П., биология ғылымдарының докторы, профессор;
Сарбаев А.Т., а.-ш. ғылымдарының докторы.
Қойшыбаев М., Жанарбекова А.Б.
Қ 45 Жалпы фитопатология.
Аграрлық университеттердің Өсімдік қорғау және карантин мамандығы бойынша дайындалатын студенттеріне арналған. Оқу құралы. - Алматы, ҚазҰАУ, 2013 жыл. - 280 бет.
(Жалпы редакциясын басқарған ҚР ҰҒА академигі, профессор
А.О. Сағитов).
І8БК 978-601-241-329-8
Кітапта өсімдік ауруларының негізгі түрлері мен белгілері, патологиялық өзгерістердің жалпы сипаттамасы, саңырауқұлақтар мен бактериялар, микоплазмалар мен вирустардың жіктелуі, олар- дың морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері, инфекция ошақтарының табиғатта сақталу жолдары жайлы мәліметтер берілген. Сонымен қатар, аурулардың таралуы мен дамуына қоршаған ортаның тигізетін әсері, оларды болжауға арналған үлгілер келтірілген. Өсімдік ауруларының дамуы мен зияндылығын шектеуге бағытталған кешенді жүйе және аурулардың түрлерін, таралуы мен дамуын анықтауда қолданылатын әдістемелер қарас- тырылған.
Фитопатология ғылымының соңғы жетістіктері және Қазақс- танда осы сала бойынша жарты ғасырдан астам уақыт аралығында атқарылған негізгі жұмыстар ескерілген.
ББК 40.3 я 7
Қазақ ұлттық аграрлық университетінің Оқу-әдістемелік кеңесінде қаралып, баспаға ұсынылған (№ 8 хаттама, 11.06.2012 ж.).
І8БК 978-601-241-329-8
(C) Қойшыбаев М., Жанарбекова А.Б., 2013. (C) Айтұмарбаспасы, 2013.
КІРІСПЕ
Фитопатология - гректің рһуіоп - өсімдік және раІо§ - ауру немесе патология, яғни онда орын алатын өзгерістер деген сөз тіркестерінен тұрады. Өсімдіктерде кездесетін патологиялық өзге- рістердің бірнеше себептері бар, негізінен оны екі үлкен топқа бөлуге болады. Біріншіден, өсімдіктердің қалыпты өсіп-дамуына қоршаған ортаның қолайсыздығынан болатын ауытқулар немесе инфекциясыз, яғни жұқпайтын аурулар. Бұған абиотикалық әсерлер немесе температураның қолайсыздығы, ылғал мөлшері мен қорек- тік заттардың жетіспеуі, немесе шамадан тыс артық болуы, қоршаған орта мен топырақтың өндіріс қалдықтары мен радиоак- тивті заттар, ауыр металдармен ыластануы және т.б. жатады.
Өсімдік ауруларының екінші себебі - бұл фитопатогенді микроағзалардың әсерінен туындайтын патологиялық өзгерістер немесе жұқпалы аурулар. Олардың қоздырғыштары ретінде алғаш микроскоп арқылы көрінетін саңырауқұлақтар белгілі болса, кейінірек бактериялар мен микоплазмалар, вирустар мен вириондар ашылды. Осы себептен де фитопатология ғылымы микология, микробиология және вирусология деп аталатын бірнеше ғылым салаларымен үзеңгілес дамыды.
Микология құрама сөз, оның түп тамыры гректің тукез - саңырауқұлақтар деген сөзден шығып отыр. Ғылымның бұл саласы саңырауқұлақтардың жіктелуі мен тіршілік ерекшеліктерін, таралу- ын, анатомиясы мен физиологиясын зерттейді. Өзінің қолдану аясына байланысты ол дәрігерлік, мал дәрігерлік, техникалық және ауылшаруашылық микология деп тарамдалып кеткен. Соңғысының бір тармағы - фитопатология. Мәдени дақылдардың ауру қоздыр- ғыштарының 70-80%-ға жуығы саңырауқұлақтар екенін ескерсек, фитопатологияның ғылым ретінде қалыптасуына микология үлкен әсер етті.
Микробиологияға келсек, ол жай көзбен көріне қоймайтын, мөлшері 0,1 мм-ден аспайтын тіршілік иелерін зерттейтін ғылым саласы. Осыдан 330 жылдай бұрын Голландия ғалымы Антони ван Левенгук ашқан микроағзалар әлемін зерттейтін ғылымның бұл саласы ХІХ-ХХ ғасырларда қарқынды дамып, қазір бірнеше тармақтарға, соның ішінде ауыл шаруашылық және өндірістік микробиология, бактериология және вирусология деп аталатын салаларға тарамдалып кетті. Өсімдік ауруларын зерттеуде микро- биология тәсілдері кеңінен қолданылатындықтан ғылымның бұл саласынан да студенттердің жақсы хабары болуы қажет.
Ғалымдардың болжауы бойынша үстіміздегі ғасырдың 20- жылдарына қарай дүниежүзін мекендейтін халық саны 8 милли- ардқа жетеді екен. Оларды негізгі азықтық дақыл - астықпен қамтамасыз ету үшін, оның өндірісі 650 млн. тоннадан 750-800 млн. тоннаға жеткізілуі қажет. Өкінішке орай, мәдени дақылдардың түсімділігін арттыру халық санының өсуінен әлдеқалай төмен болып отыр. Оған қоса қала халқының ұдайы өсуі және тұрғын үйлер мен өндіріс орындары салынуына байланысты егін шаруа- шылығы орналасатын, көкөніс пен картоп өсіретін және жеміс- жидектер отырғызатын жер ресурстары жылдан-жылға азайып барады. Осыны ескерсек, тығырықтан шығудың негізгі бір жолы трансгенді селекцияны пайдалана отырып, азықтық дақылдардың түсімділігін күрт арттыру. Сонымен қатар, егісті арам шөптерден таза ұстап, мәдени дақылдарды зиянкестер мен аурулардан тиімді қорғау шараларының атқаратын рөлі зор.
Өсімдік аурулары эпифитотия дәрежесіне дейін дамыған жағдайда азықтық дақылдардың түсімділігіне орасан зор шығын келтіргені тарихтан белгілі.
Студенттерге ұсынылып отырған осы оқу құралы Қазақ ұлттық аграрлық университеті бекіткен 5ВО81100 Өсімдік қорғау және карантині мамандығы бойынша оқу бағдарламасының үлгісіне сай дайындалды. Аталған бағдарламаны негізге ала отырып, мұнда өсімдік ауруларының негізгі түрлері мен белгілері, патологиялық өзгерістердің жалпы сипаттамасымен қатар саңырауқұлақтар мен бактериялар, микоплазмалар мен вирустардың жіктелуі, олардың морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері, инфекция ошақтарының табиғатта сақталу жолдары жайлы жалпы мәліметтер берілді.
Оқу құралы аграрлық университеттердің өсімдік қорғау мамандығы бойынша оқитын студенттері мен магистранттарының және республикада осы салада еңбектенуші мамандардың да өз білімдерін арттыруларына көмегі тиеді деген ойдамыз.
1-тарау. ФИТОПАТОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
МЕН ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
Өсімдіктердің әртүрлі ауруларға шалдығатыны ерте заманнан белгілі болған. Біздің заманымызға дейінгі 460-жылдары Демокрит егінді қаракүйе ауруынан қорғау үшін астық дақылдарының тұқымын қоян қырыққабаты шырынымен дәрілеу керек екенін жазған. Бірақ, талай ғасырлар бойы олардың пайда болуының негізгі себептері белгісіз болып келді. ХҮШ-ХІХ ғасырларға дейін өсімдік ауруы оның шырынының бұзылуынан немесе әр түрлі бөртпелердің әсерінен пайда болады деген болжам белең алып келді. Бұл жаңсақ түсінік көпке дейін фитопатологияның ғылым ретінде дамуына тұсау болды.
Бірінші кезең. 1675 жылы Голландия ғалымы Антони ван Левенгук бірінші рет өзі құрастырған микроскоп арқылы көзге көрінбейтін тіршілік иелері - микроағзалар болатынын анықтаған еді. Осы жаңалық кейін бірнеше салаға тарамдалған микробиология ғылымының қалыптасуына негіз болды. Өсімдік ауруларының негізгі себепкерлері немесе қоздырғыштары микроағзалар болатын- дықтан, фитопатологияның дамуы микробиология және миколо- гиямен тығыс байланысты болды.
XIX ғасырдың бірінші жартысында ағайынды Тюландардың және басқа да ғалымдардың жүргізген тәжірибелері өсімдік ауру- ларының дамуымен саңырауқұлақтар арасында белгілі байланыс бар екенін көрсетті. Олар тікелей саңырауқұлақтардың әсерінен болатынын бірінші рет неміс микологы Антон де Бари (1831-1888 жж.) дәлелдеді. Ол картоптың фитофтороз ауруын жан-жақты зерттеп, оны Рһуіорһіһога Іпв8іап8 саңырауқұлағы қоздыратынын анықтап, кеселмен күресу шараларын ұсынды. Сонымен қатар, ғалым астық дақылдарының тат ауруларын зерттеп, оларды тіршілік айналымы әр түрлі өсімдіктерде өтетін және бірнеше түрлі споралар түзетін саңырауқұлақтар қоздыратынын анықтады. Ғалым тәжірибе жүргізудің жаңа әдістерін қолданып, оларды жасанды ортада өсірді, өсімдіктерге жұқтыру арқылы ауру қоздыру қабілет- тігін анықтады. Осы әдістерді қолдана отырып, Антон де Бари қаракүйе, жалған ақ ұнтақ, т.б. ауруларды саңырауқұлақтар қозды- ратынын нақты дәлелдеді.
Өсімдік ауруларын зерттеуде орыс ғалымы М.С. Ворониннің (1838-1903 жж.) еңбегі үлкен. Ол қырыққабаттың тамыр ісігінің таралуы мен даму ерекшеліктерін бақылау арқылы ауруды саңы- рауқұлақ қоздыратынын анықтады. Күнбағыстың тат ауруын жан- жақты зерттеп, өсімдіктің осы кеселімен күресудің тиімді жолы - ауруға төзімді жаңа сорттар шығару қажеттігі жайлы тұңғыш рет дұрыс тұжырым жасады. Ғалым шай бұтасы мен ит бүлдіргеннің экзобазидиоз ауруын сол кезге дейін ғылымға белгісіз ЕхоЪазШит. туыстығына жататын саңырауқұлақтар қоздыратынын анықтап, олардың тіршілік сатыларын жете зерттеді.
Антон де Бари мен М.С. Ворониннің ашқан жаңалықтары өсімдіктер аурулары туралы ғылымның қалыптасуына негіз болды. Кейінірек ағылшын ғалымы Берилл (1882-1953 жж.) алмұрттың күйік ауруын бактериялар қоздыратынын анықтады. Эрвин Смит (1854-1927 жж.) өсімдіктер бактериоздарын жан-жақты зерттеу арқылы ғылымның осы саласының қалыптасып, дамуына үлкен үлес қосты.
1892 жылы орыс ғалымы Д.И. Ивановский (1864-1920 жж.) сол уақытқа дейін белгісіз болып келген өсімдік ауруларының жаңа қоздырғышын ашты. Бұл бактерия сүзгісінен өтіп кететін өте ұсақ ағза, анығырақ айтқанда вирустар еді. Кейіннен олар адам мен жануарлардың аса қауіпті жұқпалы ауруларын қоздыратыны белгілі болды.
1935 жылы ағылшын ғалымы У. Стэнли мозаика ауруына шал- дыққан темекі жапырағынан вирусты таза кристалл түрінде бөліп алып, ол химиялық құрамы бойынша нуклеопротеидтен тұратынын анықтап, үлкен жаңалық ашты. Осы уақыттан бастап өсімдік және жануарлар вирусологиясында жаңа дәуір басталды.
Ресейде фитопатологияның дамуы А.А. Ячевскийдің (1863- 1932 жж.) есімімен тығыз байланысты. Бұл ғалым ХХ-ғасырдың бас кезінде Санкт-Петерборда фитопатология зертханасын ашып, ауыл шаруашылық дақылдары мен орман және жабайы өсімдіктер ауруларын, оларды қоздыратын саңырауқұлақ түрлерін анықтап, осы ғылымның қалыптасуына көп еңбек сіңірді. Сол қиын заман- ның өзінде Өсімдік аурулары туралы мәліметтер атты ғылыми еңбектер жинағын жыл сайын шығарып тұрды.
Екінші кезең. Кеңес Үкіметі орнағанның алғашқы жылда- рынан бастап, фитопатология ғылымына көп көңіл бөлініп, ол ауыл шаруашылығы өндірісінің алдында тұрған күрделі міндеттерді шешуге өз үлесін қосты. А.А. Ячевскиймен қатар В.А. Траншель (1868-1941 жж.), Н.А. Наумов (1885-1959 жж.), А.С. Бондарцев (1877-1968 жж.), Т.Д. Страхов (1890-1960 жж.) және т.б. ғалымдар аталған ғылым саласының қалыптасуына көп еңбек сіңірді. Ауылшаруашылық дақылдары ауруларын жан-жақты зерттеп, олармен күресу шараларының ғылыми жүйесін қалыптастырды, фитопатология мамандығы саласы бойынша көптеген білікті мамандар дайындап шығарды.
Н.А. Наумов фитопатологияда биологиялық бағыттың дамуына үлкен үлес қосты. Ол жазған Методы исследований в микологии и фитопатологии және 1952 жылы толықтырылып екінші рет баспа- дан шыққан Болезни сельскохозяйственных растений кітаптары соңғы кезге дейін өздерінің құнын жоймай, фитопатология саласында мамандар дайындау үшін аса қажет оқулық және анықтама ретінде қолданылып келді.
1930-1940 жылдарға дейін қаракүйе аурулары салдарынан астық дақылдары өнімі 20-30% дейін ысырапқа ұшырап, халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуге айтарлықтай кесірін тигізіп келді. Бұл түйткілді шешуде А.И. Боргардт көп еңбек сіңірді. 1932 жылы ол осы аурулармен күресудің ғылыми негізделген жүйесін ұсынды. Оны ауылшаруашылық өндірісіне ендіру нәтижесінде егін шаруа- шылығына қаракүйеден келетін шығын күрт төмендеді. Ғалымның еңбегі жоғары бағаланып, ол КСРО Мемлекеттік сыйлығымен марапатталды.
Өсімдік ауруларының таралуы мен дамуы қоршаған ортаға, әсіресе ауа райы жағдайына тығыз байланысты болғандықтан фитопатологияда экологиялық зерттеулер басым болды. Инфекция көзі болып саналатын саңырауқұлақ споралары немесе конидия- лары өніп, өсімдік ұлпасына енуі үшін жоғарғы ылғалдылықпен қатар, қолайлы температура қажет. Олар аурудың ары қарай дамуы мен таралуы және зияндылығына да тікелей әсер етеді. Мәселен, бидай сабақ таты қоздырғышы спораларының өнуіне қолайлы температура 20-250С аралығында болса, сары татты қоздыратын саңырауқұлақ үшін 9-130С аралығынды, ең төменгісі 1-20С, ал жоғарғы температура - сәйкестендіре алғанда, 30-350С және 23- 250С.
Өсімдік аурулары дамуының инкубациялық немесе сырттай білінбейтін мерзімі, көбінесе ауа температурасына байланысты келеді. Жүзімнің ақ ұнтақ ауруымен зерттеу жүргізген Мюллер температураның белгілі бір дәрежесіне дейін ғана, мәселен 20-260С, оның инкубациялық мерзімі қысқаратынын, ал температура одан ары қарай жоғарыласа, ол қайтадан ұзаратынын анықтады. Бұл байланыс графикте парабола сияқты иілген сызықпен бейнеленіп, ол Мюллер қисығы деп аталды. Осының негізінде, ғалымдар жүзімнің жалған ақ ұнтағы мен бидайдың қоңыр татының инкуба- циялық мерзімін анықтауға арналған математикалық теңдеулер ұсынды.
Н.А. Наумова бидайдың сары таты мен картоп фитофторозы дамуының ауа-райы жағдайымен, атап айтқанда оның температу- расы мен ылғалдылығы арасындағы байланысты анықтады. Осындай зерттеулер негізінде ғалым аталған аурулардың дамуы- ның инкубациялық мерзімін анықтайтын номограммалар ұсынды.
Кеңес Одағында өткен ғасырдың 50-70 жылдары өсімдік бактериоздарын жан-жақты зерттеп, олармен күресу шараларын жетілдіруге В.П. Израилский, М.В. Горленко, К.И. Бельтюкова көп үлес қосты. Вирусология ғылымының дамуы Д.И. Ивановскиймен қатар К.С. Сухов, М.С. Дунин, В.Л. Рыжков, Ю.И. Власов және т.б. ғалымдардың атымен тығыз байланысты. Олар негізгі мәдени дақылдарда кездесетін бактериоздар мен вироздар түрлерін, ауру- лардың таралу ерекшеліктерін және келетін зиян мөлшерін анықтап, олардың дамуы мен зияндылығын шектеуге бағытталған шаралар жүйесін ұсынды.
Барлық одақтас республикалар үшін фитопатология ғылымы бойынша мамандар бұрынғы Ленинград қаласындағы Зоология және фитопатология институтында, кейінірек Бүкіл Одақтық өсімдіктер қорғау ҒЗИ-да және К.А. Тимирязев атындағы ауылша- руашылығы академиясы мен Мәскеу мемлекеттік Университетінің биология факультетінде дайындалды.
Орталық Азия мен Қазақстан. Өсімдік аурулары туралы алғашқы мәліметтерді өткен ғасырдың 20-30 жылдары жарық көрген Н.Г. Запрометов пен П.Г. Естифеевтің еңбектерінен кездес- тіреміз. Бірінші ғалымның деректеріне қарағанда, Түркістан окру- гінде астық тұқымдас мәдени дақылдар мен жабайы өсімдіктерде қаракүйе саңырауқұлақтарының 29 түрі кездескен екен. Соңғы автордың 1925 жылы Алматыда баспадан шыққан: Болезни культурных и дикорастущих растений в Джетысуйской области деген шағын еңбегінде былай жазылған: Тарының қаракүйесі барлық жерде кең таралған. Ол өнімді кейде толықтай жойып, тек тарымен ғана қоректенетін қырғыздарды ашаршылыққа душар етуде.
1940-50 жылдары Қазақстанда өсімдік ауруларын зерттеу екі ғылыми бағытта жүргізілді. Қазақ КСР Ғылым Академиясының Ботаника институтында флористикалық зерттеулерге көп көңіл бөлінсе, ал Республикалық өсімдіктер қорғау стансасында мәдени дақылдарда кездесетін аурулардың түр құрамы мен таралу ерек- шеліктері, зияндылығы және олармен күресу жолдары анықтала бастады. Өсімдік аурулары жайлы бірінші жарық көрген көлемді еңбек Г.С. Неводовскийдің Флора споровых растений. Ржав- чинные грибы (Алма-Ата: АН КазССР, 1956.- 431 б.) атты кітабы еді. Мұнда Қазақстан мен Батыс және Шығыс Сібір аймақтарында кездесетін тат саңырауқұлақтарының 351 түрінің морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері мен таралуы жайлы біраз мәліметтер жинақталған. Көп ұзамай С.Р. Шварцманның Флора споровых растений Казахстана. Головневые грибы (Алма-Ата: АН КазССР, 1960.- 359 б.) атты үлкен еңбегі жарық көрді. Бұл кітапта Орталық Азия мен Қазақстан және Батыс-Шығыс Сібір аймақ- тарында 193 жабайы және мәдени өсімдік түрлерінде кездесетін и8ІіадіпаІв8 қатарына жататын 249 саңырауқұлақ түрлері жайлы мәліметтер жинақталған еді.
Өсімдіктердің алуан түрлі ауруларының қоздырғыштары болып келетін саңырауқұлақтар флорасын Қазақстанда жан-жақты зерт- теуге С.Р. Шварцманмен қатар Б.К. Қалымбетов, С.В. Бызова, М.Л. Васягина, Н.Ф. Писарева, Н.М. Филимонова және т.б. ғалымдар айтарлықтай үлес қосты. Олар Флора споровых растений деген атпен ғылыми еңбектерінің бірнеше томдық жинағын шығарды. Бұл еңбектерде Республикада кездесетін пайдалы және зиянды саңырауқұлақ түрлері, олардың биологиялық және морфологиялық ерекшеліктері мен таралуы жайлы құнды деректер жинақталған. Ғалымдардың көп жылдық терең еңбегі бағаланып, оларға ғылым саласындағы ҚазССР-дің мемлекеттік сыйлығы берілді.
Республикалық өсімдіктер қорғау стансасында мәдени дақыл- дар ауруларын зерттеуде қолданбалы мақсатқа көбірек көңіл бөлінді. Өткен ғасырдың 40-50 жылдарынан бастап, Қазақстанның солтүстік өңірінде Ж.Т. Жиембаев пен Л.М. Городилова бидайдың ауруларын зерттеп, оны қаракүйеден айықтыру үшін тұқымды ыстық сумен және химиялық препараттармен баптау әдістерінің тиімділігін анықтады. Е.И. Ишпайкина мен В.М. Пушкарева күздік және жаздық бидай тұқымын дәрілеу әдістерін жетілдіріп, сол кезде аса тапшы химиялық препараттарды үнемдеу мақсатында тұқымды споралану мөлшеріне байланысты дәрілеу әдісін ұсынды. Н.Н. Әлмұратов республиканың оңтүстігінде арпаның қаракүйе ауруларын терең зерттеп, дақылды олардан айықтыру тәсілін өнді- ріске ендіруге біраз үлес қосты.
50-60 жылдары Е.И. Ишпайкина, Л.Д. Казенас, Г.Н. Куликова,
В.К. Матвеева, С.Т Бубенцов, Г.П. Лопухина, В.Н. Шевченко, М.М. Исин, В.М. Малахова, М.Т. Куликова және т.б. ғалымдар картоп, көкөніс және жеміс-жидек дақылдары ауруларының түр құрамын, олардың таралуы мен зияндылығын шектеу тәсілдерін анықтады. Микологтар мен фитопатологтар жинақтаған өсімдік ауруларының гербарлық материалдары мен ғылыми деректерін жүйелі талдай отырып, Л.Д. Казенас Болезни сельскохозяйс- твенных растений Казахстана (Алматы: Қайнар, 1965) атты кіта- бын шығарды. Мұнда республикада өсірілетін 70-тен астам мәдени дақылдарда кездесетін ауру түрлерінің сипаттамасымен қатар олардың, таралу ерекшеліктері мен зияндылығы, қоздырғышта- рының морфологиясы мен биологиясы жайлы құнды деректер жинақталған. Бұл кітап толықтырылып, 1974 жылы екінші рет баспадан шығарылды (Алматы: Қайнар, 367 б.). Осы күнге дейін ол көптеген ғалымдар үшін таптырмайтын анықтамалық құрал.
Үшінші кезең. Қазақстанда тың жер игеру кезеңі өсімдік қорғау саласындағы ғылым салаларының, солардың бірі фитопа- тологияның дамуына үлкен ықпал етті. 1958 жылы Үкіметтің арнайы жарлығымен Республикалық өсімдік қорғау стансасының негізінде Қазақ өсімдік қорғау ғылыми-зерттеу институты құрыл- ды. Оның ұйымдастырушысы және ширек ғасырдай директоры болған Ж.Т. Жиенбаев өсімдіктер қорғау саласындағы ғылымның дамуына айтарлықтай үлес қосты. Ғалым Қазақстанның оңтүстігі мен солтүстік өңірлерінде астық дақылдарында, әсіресе бидай мен жүгеріде кездесетін ауру түрлерін, таралу ерекшеліктері мен зияндылығын жан-жақты зерттеп, бірінші рет өндіріске олардың дамуы мен зияндылығын шектейтін ғылыми негізделген шаралар жүйесін үсындьт (Система мероприятий по борьбе с главнейшими болезнями зерновых культур в Казахстане.- Алма-Ата: Кайнар, 1971.-53 б.). Ғалым 1972 жылы Ленинград қаласындағы Бүкілодақ- тық өсімдік қорғау ҒЗИ-ның диссертациялық кеңесінде осы тақы- рып бойынша докторлық диссертация қорғады.
Тың игерілгеннен кейін миллиондаған гектар егіс алқапта- рында жаздық бидай бірегей дақыл ретінде егіле бастады. Осының салдарынан астық дақылдарының аса бір зиянды ауруы - тамыр шірігі кең таралып, үлкен түйткілге айналды. Бүл ауруды шектеу мен зияндылығын төмендету мақсатында агротехникалық шаралар- дың, атап айтқанда топырақты өңдеу мен ауыспалы дақыл, минералды және органикалық тыңайтқыштар қолдану, түқымды себу мерзімдері мен тереңдігі, сорттардың беріктігі жайлы респуб- ликаның негізгі астықты өлкесі - солтүстік өңірде жан-жақты зерттеу жүмыстары жүргізілді. Бүкілодақтық астық шаруашылығы ҒЗИ-да (Ақмола облысы) Л.М. Городилова мен В.В.Плахотник, Павлодар мен Көкшетау облысында - Ж.Т. Жиенбаев, А.Ф. Кургина, Ш.Ә. Әлжанов, Шығыс Қазақстанда - Г.Н. Кузьмина өндіріске кеңінен ендіріле бастаған топырақты жел эрозиясынан қорғау жүйесіне және басқа агротехникалық шараларға фитосани- тарлық түрғыдан баға берді. Сол жылдары қазақстандық миллиард пүттың төрттен бірін беретін Қостанай облысында Бүкілодақтық өсімдік қорғау институтының белді ғалымдары С.М. Тупеневич, Н.А. Нестеров, В.В. Котова бидайдың тамыр шірігінің зияндылы- ғын анықтау тәсілдерін жетілдіріп, оның дамуы мен зияндылығын шектейтін агротехникалық шаралар жүйесін жетілдіруге өз үлес- терін қосты.
1976 жылдан бастап Қазақстанның оңтүстік-шығыс өңірінің әр түрлі табиғи аймақтары мен белдеулерінде күздік бидай мен арпа егістерінде тамыр шірігі ауруының таралу ерекшеліктерін зерттеумен М. Қойшыбаев айналысты. Сонымен қатар, ол Қазақ егін шаруашылығы ҒЗИ-ы шөлейт-дала мен тау етегінде орналас- қан егіс алқаптарына, ауыспалы дақылдар жүйесіне және топырақ өңдеу тәсілдеріне фитосанитарлық түрғыдан баға берді. Ғалым осы бағыттағы зерттеу жүмыстарын 1981-1995 жылдары республика- ның солтүстігінде - Торғай мен Солтүстік Қазақстан тәжірибе стансаларында және Қостанай АШ ҒЗИ мен А.И Бараев атындағы астық шаруашылығы ҒЗИ-ның тұрақты танаптық тәжірибелерінде жалғастырды.
Астық дақылдарында кездесетін әр түрлі гельминтоспориозды, фузариозды, церкоспореллезді, офиоболезді және т.б. тамыр шірігі аурулары тың және тыңайған жер игерілген Қазақстанмен қатар Ресейдің Батыс және Шығыс Сібір, Еділ жағалауы және Оңтүстік Орал, Украина мен Белорус және Балтық жағалауындағы елдер үшін де үлкен түйткілге айналған еді. Осыны ескере отырып, өткен ғасырдың 80-жылдары Бүкілодақтық ауылшаруашылығы академия- сының академигі Ю.Н. Фадеевтің жетекшілігімен, құрамына аталған мемлекеттердің белгілі ғалымдары кірген арнайы комиссия құрылып, оған Қазақстаннан М. Қойшыбаев ендірілген еді. Олар зерттеу нәтижелерін қорытындылай отырып, КСРО-ның әр түрлі аймақтарында кездесетін астық дақылдарының тамыр шірігі ауруларының таралуы мен зияндылығын шектеуге бағытталған кешенді шаралар жүйесін ұсынды (Защита зерновых культур от корневых гнилей.- М.: Агропромиздат, 1986.- 36 с.).
1964 жылы Солтүстік Қазақстанның астықты аймақтарын сабақ таты ауруының эпифитотиясы шарпыды. Сол жылдары біраз егіс көлемін алатын Безенчукская-98, Жаңа-қызыл және т.б. сорттардың түсімділігі 50-60% дейін төмендеген екен. 1967 жылы эпифитотия қайталанып, жаздық бидай егісінде сабақ және жапырақ таттары қатты дамуынан, дақылдың түсімділігі айтарлықтай төмендеді. Осыған байланысты ө.ғ. 70-80 жылдары жаздық пен күздік бидай егістерінде тат ауруларының таралу ерекшеліктерін анықтап, олардың дамуы мен зияндылығын шектеу шараларын жетілдіруге көп көңіл бөлінді. Бұл бағытта республиканың солтүстік өңірінде В.П. Турапин, В.В. Плахотник, В.А. Мостовой, А.А.Элчибаев, оңтүстік шығысында - Н.Н. Әлмұратов, С. Әбиев, Ю.Д. Зейналова, батысында - М.Л. Доровская мен Х.Н. Габдеев зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Сол жылдары КСРО қорғаныс және ауылшарушылығы минис- трліктеріне қарайтын Орталық Азия фитопатология ҒЗИ-мен қатар Гвардейск қалашығында орналасқан Ауылшаруашылығы ҒЗИ-ның ғалымдары В.Т. Заврин, Г.Н. Куликова, В.А. Мостовой, В.Ш. Курбатов, Т.И.Юрчикова, Л.Н. Гузь, Р.А. Ахмеров, Н.А. Туров және т.б. астық дақылдарының тат ауруларын зерттеуге өз үлес- терін қосты. 80-жылдардың өзінде АН-2 ұшағына орнатылған арнайы құрал арқылы ауаның төменгі қабаттарында ауру қоздырғыштары спораларының таралу ерекшеліктері мен мөлшері анықталып, олар жыл мерзімі мен әр түрлі аймақтар бойынша айтарлықтай ауытқып отыратыны белгілі болды. Осындай зерттеу- лер нәтижесінде тат саңырауқұлақтарының споралары ауа толқыны арқылы Қазақстанның батысынан солтүстігіне таралатыны анық- талды.
70-жылдардың соңына қарай республиканың солтүстігімен қатар оңтүстік өңірінде бидай дақылы үшін аса қауыпты ауру - септориоз, ал 90-жылдары - сары теңбіл немесе гельминтоспориоз белең ала бастады. Бұның басты себебі ауыспалы дақылдар жүйесі сақталынбай, бидай дара немесе монодақылға айналуына байланыс- ты еді. Сонымен қатар, топырақ өңдеудің сыдыра жырту әдісі шірімеген өсімдік қалдықтарында инфекция қорының жақсы сақта- лып шығуына қолайлы еді. Астық дақылдарының септориоз ауруларын зерттеуге Ауылшаруашылығы және Орталық Азия фитопатология ҒЗИ-ның ғалымдары М.Н. Васецкая, Г.И. Борзио- нова, В.А. Шаварина, Ш.Әліпбекова, Б.А. Хасанов, В.А. Выпрецкая және т.б. айтарлықтай үлес қосты. Республиканың оңтүстік- шығысы және солтүстік аймақтарында осы аурудың таралуы мен зияндылығын, қоздырғыштарының биологиялық ерекшеліктерін анықтап, агротехникалық және химиялық шаралар жүйесін жетіл- діруге М.Қойшыбаев пен Э.Т. Исмаилова біраз үлес қосты.
Өткен ғасырдың 60-80 жылдары астық дақылдарымен қатар қант қызылшасының, картоп пен көкөніс және жеміс-жидек дақыл- дарының ауруларын зерттеп, олардың дамуы мен зияндылығын шектейтін шаралар жүйесін жетілдіруге біраз көңіл бөлінді. Бұл бағытта С.Т. Бубенцов, А. Жанұзақов, М. Ағатаев, А. Аманжолов, Ә.Ә. Мауи, Ж. Керімбердиев, М.М. Исин, Л.П. Сахарова, Л.И.Дерновская, Г.Н. Қайырова, Т.И. Новобранова, Н.П. Клоконос, Р.Д. Карбозова, Г.П. Илюхин, М. Назарбекова және т.б. ғалымдар зерттеу жүргізді. Вирустар мен бактериялар қоздыратын картоп пен көкөніс және басқа дақылдардың ауруларын зерттеумен М.А. Никитина, З.Н. Елисеева, Р.Н. Никитина, И.А. Катин, Т.А. Төле- генов, Ж.Т. Төлеуов, Ә.Ә. Жаймұрзина, М.А. Ақперлинов және т.б. ғалымдар айналысты. Дөңгелек құрттар немесе нематодалар қозды- ратын өсімдік ауруларын зерттеуге Э.В. Герман, Р.Ы. Изатуллаева, А.О. Сағитов, К. Төленгітова сияқты ғалымдар өз үлестерін қосты.
Төртінші кезең - республикамыздың егемендік алғаннан кейінгі соңғы 20 жыл. 90-жылдардағы қаржылық дағдарыс, ғыл- ымның қалдық шартпен қаржылануынан, дарынды жастардың көпшілігі табысы молырақ жұмысқа ауысуына қарамастан, фитопатология саласы бойынша зерттеу жұмыстары жалғаса берді. Бұрын өсімдік қорғау құралдарын тіркеу ҚСРО АШМ-нің құзы- рында болса, еліміз егемендік алғаннан соң, онымен ҚР АШМ-і айналысатын болды. Алғашқы жылдары бұл жұмысты дұрыс жолға қою үшін біраз шаралар іске асырылды. Республикалық арнайы комиссия құрылды, оның мүшелері ретінде институт директоры Т. Нұрмұратовпен қатар М. Қойшыбаев ендірілді. Республика аумағында өсімдік қорғау саласында қолданылатын құралдарды сынау және тіркеу ережелері дайындалып, олар бекітілді. Көптеген шетел фирмаларының өкілдерімен, атап айтқанда Германияның Байер КропСайенс, БАСФ, Агро, Жапонияның Сумитомо Кемикал, АҚШ-тың Юнироял Кемикал, Швейцарияның Сиба- Гейги және т.б. бірлесе жұмыс жүргізілді. Қаражат тапшы, қиын жылдары СИММИТ және ИКАРДА сияқты халықаралық орталық- тар қол үшін беріп, солардың тікелей көмегімен 1998 жылдан бастап, республиканың солтүстігімен қатар оңтүстік және оңтүстік- шығыс аймақтарын қамтыған экспедициялар ұйымдастырылды. Нәтижесінде республика бойынша фитосанитарлық ахуалды тұрақты бақылап отыруға мүмкіндік туды. Институт ғалымдары Қойшыбаев М., Жанарбекова А.Б. және Дүтбаев Е.Б. Мексикада, Бельгияда, Сирияда, Түркияда қысқа және ұзақ мерзімді дайын- дықтардан өтті. Шетел ғалымдарымен бірлесе отырып істелінген жұмыстар нәтижелі болды. Олар республикалық басылымдар мен қатар Аустралия, Канада, АҚШ және Ресей ғылыми журналда- рында жарық көрді.
Қазақстанда фитопатологияның экологиялық бағытта дамуы да соңғы кезеңге сай келді. Көп жылдық жинақталған деректерді статистикалық талдау нәтижесінде, жаздық бидай егісінде қоңыр тат пен септориоз ауруларының таралуы мен дамуы, дақылдың өсу кезеңіндегі ауа-райына тығыз байланысты екені анықталды. Негізгі астықты өлке - Солтүстік Қазақстан өңірі үшін аталған аурулардың дамуы мен зияндылығын болжайтын үлгілер ұсынылды. Кейінірек осындай үлгілер республиканың оңтүстігі мен оңтүстік-шығысында күздік бидай егісінде басым болатын сары тат ауруы үшін де ұсынылды. Еліміздің астық өсіретін негізгі өңірлерінде көп жылдық стационарлық және экспедициялық зерттеулер нәтиже- сінде жинақталған құнды деректерді қорытындылай келе Геогра- фия институтымен бірлесе отырып, астық дақылдарының аса қауіпті ауруларының таралу ареалын көрсететін арнайы карталар жасалынып, ол тосын құбылыстар бойынша дайындалған атласқа ендірілді. Олардың дамуы мен зияндылығын тежейтін профилакти- калық, агротехникалық және химиялық шаралар жүйесі берілді.
2000 жылдан бастап, СИММИТ және ИКАРДА халықаралық орталықтарының көмегімен республиканың оңтүстік, оңтүстік- шығыс және солтүстік аймақтарында бидайдың Үг генді Ауосеі пен Іираіесо және генді Таіһсһег изогенді линияларын пайдалана отырып, сары және жапырақ таты ауру қоздырғыштары популяцияларының құрамы, селекциялық жұмысқа тиімді гендер анықталды. Шығыс және Оңтүстік Азия, Оңтүстік Америка елдері- мен қатар, Мексика, АҚШ, Канада және т.б. мемлекеттерде шыға- рылған бидай сорттары мен үлгілерінің аса кең таралған және зиянды келетін тат пен септориоз ауруларына беріктігі анықталды. Осы жұмыстар нәтижесінде ауру қоздырғыштардың нәсілдік құра- мы, олардың бидай сорттары мен түрлеріне бейімделуі, генетикасы жайлы құнды деректер жинақталды. Бұл жұмыстың нәтижелерін профессор М.Қойшыбаев Өсімдіктердің аурулар мен зиянкестерге иммунитеті жайлы Бүкілресейлік 1-ші ғылыми конференцияда (2002 ж.), Орталық және Шығыс Азияда (2002, 2005, 2009 жж.) өткен бірнеше халықаралық мәжілістерде, Ресей ғалымдарының өсімдіктер қорғау саласы бойынша ІІ-ші Съезінде (2005 ж.) баяндады.
Фитопатология ғылымының келешегі. Ресей АШҒА академиктері, белгілі ғалымдар С.С. Санин мен М.М. Левитиннің пайымдауынша XXI ғасырда өсімдік қорғау саласында агроэколо- гиялық, биохимиялық, биофизикалық, молекулярлы генетикалық және математикалық зерттеулер басымдық алады. Ауру қоздыр- ғыштары мен ие-өсімдіктердің геномикасы жан-жақты зерттеледі, ақпараттық технологияларды, трансгендік селекцияны пайдалана отырып, ауруларға берік сорттар шығарылады. Осыған байланысты алдағы 20-30 жылда төмендегі мәселелерді шешуге ерекше көңіл бөлінеді.
Ең бастысы жер шарын мекендеген халық саны ұдайы өсуіне байланысты, оларды тіршілігі үшін аса қажетті азық-түлік өнімде- рімен қамтамасыз ету - шешуі қиын түйінге айналады. Осыған байланысты мәдени дақылдардың түсімділігін арттыру басты міндет ретінде қойылады. Өсімдіктерді зиянды ағзалардан қорғау шараларының өзектілігі арта түседі, ол фитосанитарлық ахуалды оңтайландыруға және ұзақ мерзімге тұрақтандыруға бағытталады. Өсімдік қорғаудың экологиялық және биологиялық тұрғыдан тиімді әдістерін кеңінен қолдану көзделеді. Қоршаған орта аясын- дағы зиянды ағзаларға қарсы тұра алатын және олардың сан мөлшерін реттейтін, даму қарқыны мен зияндылығын төмендететін пайдалы ағзаларды тиімді пайдалана білу - негізгі шара ретінде қаралады.
Осы шараларды ойдағыдай іске асыру үшін қоршаған ортаға, оның негізгі бір бөлігі - агроценозға фитосанитарлық бақылау жасауда қол жеткен ғылыми жаңалықтар кеңінен пайдалануы қажет. Жапонияда, Батыс Еуропаның көптеген мемлекеттерінде және т.б. елдерде зиянкестер мен ауруларға қарсы пестицидтер қолданудың қажеттілігін анықтау үшін арнайы компьютерлік бағдарламалар қолданылады. Аурудың таралуы мен дамуы және ауа райы (температура, ылғалдылық, түскен жауын-шашын мөлшері) жайлы нақты сандық көрсеткіштер ақпарат жинақтайтын орталық жүйеге түсіп отырады да, осының негізінде химиялық шараны қолдану қажет пе, жоқ па, мерзімі, қолданылатын фунги- цидтер мен оның мөлшері жайлы нақты ұсыныстар беріледі. Мәселен, компьютерлік 8ІМЕЯҮ ақпараттық бағдарламамен астық дақылдарының ақ ұнтақ ауруына, ал 8ІМРНҮТ бойынша - картоптың фитофторозына қарсы фунгицид қолдану қажеттілігі анықталады.
Туындап отырған экологиялық түйткілдердің зардабын төмен- дету мақсатында мәдени дақылдарды өсірудің энергия көздерін үнемдейтін, топырақты жел және су эрозияларынан сақтайтын жаңа технологияларды өндіріске кеңінен ендіруге байланысты, өсімдік- терді қорғаудың агротехникалық, биологиялық, селекция мен генетикалық және химиялық шараларын жетілдіре беру аса өзекті мәселе болмақ. Ең бастысы егілетін дақылдардың негізгі аурула- рына берік сорттар шығару. Мұндай сорттар егілген жағдайда фунгицид қолданудың аса қажеттілігі болмайды. Бірақ, ие-өсімдік пен ауру қоздырғыштарының қатар эволюциясы нәтижесінде олардың ауруға берік сортқа маманданған жаңа нәсілдері іріктеліп, үстемдік алуы мүмкін. Сондықтан, мамандар патогендердің попу- ляциясында болып жатқан және келешекте орын алуы мүмкін өзгерістерді тұрақты бақылауы қажет.
Жақын жылдары төмендегі нақты шараларға айрықша көңіл бөлінгені жөн:
тұрақты фитосанитарлық бақылау жасауда ақпарат техноло- гияларының, атап айтқанда жағрафиялық ақпараттық жүйені (ЖАЖ - 018), бүкіләлемдік жүйенің (Ро8ІІіопіп§ ОР8) және ғаламторлық технологиялар мен компьютер мүмкіндіктерін кеңінен пайдалану;
бактериялар мен вирустар және вириондар қоздыратын ауруларды нақты және тез анықтау үшін биохимиялық және иммуно-ферментті, ПТР (көп тізбекті реакция) әдістерін пайда- лану;
эпифитотия жылдары миллиондаған гектар территорияны қамтитын астық дақылдарының аса қауіпті ауруларының таралуы мен даму қарқындығын бақылауда жер серігі жүйелерін, олардан алынатын ауа райы және фитосанитарлық жағдай жайлы ақпарат- тарды кеңінен пайдалану;
экологиялық ахуалды ушықтырмау үшін селекция әдістерін, қажет болғанда трансгенді селекция жетістіктерін қолдана отырып, негізгі азықтық дақылдардың аса кең таралған және өте зиянды ауруларына топтық беріктік көрсететін сорттар мен будандар шығару;
аса қауіпті ауру қоздырғыштарының популяциясында болып жатқан өзгерістерді тұрақты бақылау, мәдени дақылдардың генети- калық қорын үнемі толықтырып отыру;
биологиялық белсенділігі жоғары заттарды қолдану арқылы өсімдіктердің ауруға беріктігін және төзімділігін арттыру.
тарау бойынша ұсынылған сұрақтар
Антони ван Левенгук қандай жаңалық ашты?
Саңырауқұлақтар мен өсімдік аурулары арасында байланыс бар екенін біріншірет кімдер анықтады?
Бактериялар мен вирустар өсімдік ауруларының қоздырғы- шы екені қашан белгілі болды және бұл жаңалықтарды кімдер ашты?
Патшалық Ресей мен Кеңес үкіметі орнаганныц алгашцы жылдары фитопатология ғылымының дамып, қалыптасуына кім- дер айтарлықтай үлес қосты?
Орталық Азия мен Қазақстанда фитопатология ғылымы қай багъттарда дамыды? Оған кімдер айтарлықтай үлес қосты?
Қазақстанда тың игерілгеннен кейін дәнді дақылдардың қандай аурулары белең алды, оның себеп-салдары неде? Бұл түйінді шешуге қандай ғалымдар үлес қосты?
Республиканың егемендік алған алғашқы жылдары қандай түйткілдерге баса көңіл бөлінді?
Фитопатология ғылымының даму келешегі қандай?
тарау. ӨСІМДІК АУРУЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЖІКТЕЛУІ
Өсімдік ауруы дегеніміз патогенді ағзалардың әсерінен немесе қоршаған ортаның қолайсыз жағдайынан, механикалық жарақатта- нудан және т.б себептерден туындайтын, жасушалар мен ұлпалар, өсу және жыныс мүшелерінде байқалатын анатомиялық және физиологиялық өзгерістер. Өсімдік ауруларының негізгі бір ерек- шелігі - теңбілдену, шіру, солу, таттану, қаракүйе түйіршіктері сияқты өзгере қоймайтын тұрақты белгілердің болуы. Фитопато- генді ағзаларға тән бір қасиет - гетеротрофты қоректену, яғни олардың тіршілік ететін ортасында дайын органикалық заттардың болуы. Паразиттердің тіршілік ету қабілеттілігі зат алмасу ерекше- ліктеріне тығыз байланысты келеді. Олар гетеротрофты қоректе- неді, яғни ие-өсімдіктің жасушыларындағы дайын органикалық қосылыстарды өзіне қоректік зат ретінде пайдаланады.
Өсімдік ауруларының жіктелуі немесе негізгі топтары
Ауру қоздырғыштарының әсерінен өсімдіктің жеке мүшеле- рінде неше түрлі патологиялық өзгерістер туындайды. Олардың жасушалары мен ұлпаларында анатомиялық, цитологиялық, физио- логиялық және биохимиялық өзгерістер байқалады. Аталған өзгерістер бойынша ауру белгілері төмендегі топтарға жіктеледі.
Шіру. Су мен қоректік заттарға бай өсімдіктердің жемістері, тамыр-жемістері, түйнектері, шырыны мол сабақтары шіруге өте бейім келеді. Бактериялар мен саңырауқұлақтардың паразитті тіршілігі әсерінен жасушалар арасындағы қабықша еріп, ұлпа шырыш тәріздес қоймалжың затқа немесе ұнтақтарға айналады, жөкеге ұқсас талшықтарға тарамдалады. Қызбаған топыраққа ерте егілген тұқым мен одан өніп шыққан жас өскіндердің тамыршалары және төменгі буынаралықтары шіруге жиі ұшырайды. Мәдени дақылдар шіруінің негізгі себепкерлері топырақта тіршілік ететін, паразитті мамандануы жете қалыптаса қоймаған саңырауқұлақтар мен бактериялар.
Солу. Тамыр жүйесінде және сабақта саңырауқұлақтар мен бактериялардың тіршілік етуіне байланысты су мен қоректік заттарды өткізетін түтікшелер бітеліп, өсімдіктердің өсуі баяулай- ды. Алғашқы кезде ауру белгілері ауа температурасы жоғарылап, күн қыза бастаған кезде байқалып, кешке қарай өсімдіктер қалпына келуі мүмкін. Кейде қатты өршіп, кеселге шалдыққандары біртін- деп немесе тез арада солып қалады. Көпшілік жағдайда паразитті ағзалар тіршілігі нәтижесінде ұлпаға улы заттар бөлініп, өсімдік жылдам солады. Бір жылдық дақылдар және шөптесін өсімдіктер- мен қатар, көпжылдық жеміс ағаштары да шалдығады.
Дақтар (теңбілдер) мен некроздар. Өсімдіктердің жапырақ пен сабағының, жемісі мен дәнінің, бұршақ қынапшаларының, бұта қабықшаларының ауруға шалдығуынан оларда алуан түрлі дақтар немесе теңбілдер пайда болады. Дақтардың үстінде үлпілдеген жұқа өңез немесе өсімдіктің жабынды ұлпасы астында споралану мүшелері түзілсе, оны саңырауқұлақтар қоздырғаны. Дақтар мен некроздар үстінде мөлтілдеген қоймалжың, түссіз неме-се сарғыш тамшылар байқалса, аурудың бактериядан туындағаны.
Пустулалар (күлдіреуіктер). Ауруға шалдыққан өсімдік мүшелерінің сырт қабықшасы астында саңырауқұлақ жіпшелері шоғырланып, онда ауру қоздырғышының споралары түзіледі. Соңғылары пісіп жетілген кезде эпидермис жыртылып, инфекция ауаға таралады. Мамандануы мен талғампаздығы жоғары келетін игегііпаіез қатарына жататын тат саңырауқұлақтарының өсімдік жапырақтары мен басқа мүшелерінде паразитті тіршілік ету нәти- жесінде оларда пустулалар түзіледі.
Өңез немесе үлпек. Өсімдіктердің ауруға шалдыққан мүшеле- рінің үстінде саңырауқұлақтардың мицелийі, конидия мен оның сағақтарынан және жеміс денелерінен тұратын жұқа өңез пайда болады. Ол жетілмеген саңырауқұлақтар әсерінен және ақ ұнтақ (эризифоз), жалған ақ ұнтақ (переноспороз) ауруларына шалдыққан өсімдік мүшелерінде түзіледі.
Қаракүйе. Өсімдіктің ауруға шалдыққан мүшелері, әсіресе масақ пен собық қаракүйе тәріздес ұнтаққа немесе түйірлерге айналады. Бұл ауруға көбінесе астық дақылдарының жыныс мүшелері шалдығады. Дән немесе масақ орнына қаракүйе қалташа- лары, болмаса түйірлері түзіледі. Ауру белгілері өсімдіктің сабағы мен жапырағында да кездесуі мүмкін. Олар и^ШадіпаІез қатарына жататын қаракүйе саңырауқұлақтары әсерінен туындайды.
Мумификация. Саңырауқұлақ мицелийлері ауруға шалдыққан өсімдік мүшелерін торлап, соның нәтижесінде олар семіп, сүректе- неді. Аурудың бұл түріне астық дақылдарының қастауышы, алма мен алмұрттың және сүйекті жеміс ағаштарының монилиозды немесе сұр шірігі жатады.
Ісік. Бактериялар мен саңырауқұлақтар әсерінен өсімдіктің жеке мүшелері мен жасушалары шамадан тыс көбейеді (гиперпла- зия), немесе көлемін ұлғайтады (гипертрофия). Осының салдары- нан тамырда, түйнектерде, тамыр-жемістерде басқа мүшелерде ісіктер пайда болады. Қырыққабаттың, алма мен басқа жеміс ағаштары тамырларында және картоп түйнегінде неше түрлі ісік аурулары кездеседі. Кейбір жағдайда олар бунақденелілер әсерінен, морфологиялық немесе физиологиялық өзгерістер салдарынан туындауы мүмкін.
Деформация. Вирус ауруларына шалдыққан өсімдіктерде жиі байқалады. Жапырақ тақтасы мен жүйкелерінің біркелкі өспеуінен олар бұйраланады, қатпарланып, түтікше тәріздес ширатылады. Гүлдердің реңі өзгеріп, алапестенеді, олардың күлтешелері мен тостағаншалары жапырақшаға айналады, аталық пен аналықтары шамадан тыс өседі.
Шайтан (мыстан) сыпыргышы. Қалталы және тат саңырау- құлақтары әсерінен сүректі жеміс ағаштарының негізгі бұталары- нан жанама бұташалар қаулап өседі. Соның салдарынан кейбір бұталардың сырт пішіні сыпыртқыға ұқсап кетеді. Көпжылдық шөптесін өсімдіктерде, мәселен жоңышқада кездесетін мұндай ауруды вирустар мен бактериялар қоздырады.
Физиологиялық және биохимиялық өзгерістер
Әр түрлі аурулар әсерінен өсімдіктер ұлпасындағы қалыпты физиологиялық үрдістер бұзылады. Оларды бірнеше топқа жіктеуге болады.
Өсімдіктердің тыныс алуының өзгеруі. Ауруға шалдыққан өсімдіктердің тыныс алу екпінділігі артып, қор ретінде жинақта- латын органикалық заттар ысырапқа ұшырайды. Кейде ауру әсері- нен зәрлі заттар бөлініп жасушалар уланады. Тыныс алу кезінде бөлініп шығатын қуат өсімдік мүшелері мен ұлпаларын шамадан тыс қыздырады. Тыныс алу екпінділігі төмендеген жағдайда қорға жиналатын заттар күрт азайып, өнімнің түсімділігі кемиді және сапасы нашарлайды.
Өсімдік мүшелерінің су және қоректік заттармен қамта- масыз етілуінің бұзылуы. Фотосинтез нәтижесінде жапырақтарда түзілетін органикалық заттар төменгі ағыс жолымен тамыр-жеміс пен түйнекте, масақта, жемісте және т.б. мүшелерде жинақталады. Тамыр түтікшелері арқылы сорылатын су мен минералдық заттар жоғары ағыс жолымен жапыраққа көтеріледі. Тамыр жүйесі ауруға шалдыққанда жоғары ағыс жолымен немесе ксилемамен судың тасымалдануы нашарлайтындықтан, тургор төмендеп, өсімдіктер солып, біртіндеп қурайды. Бактериялар мен саңырауқұлақтар су жүретін түтікшелерді бітеп тастайды, мұндай ауруларды трахео- бактериоз және трахеомикоз деп атайды. Құрғақшылық жылдары ауа температурасы аса жоғары болып, аңызақ жел соққан кезде солу ауруының таралуы мен дамуы күрт артып, одан келетін шығын мөлшері жоғарылай түседі. Флоэма жолдары ауруға шалдыққанда жапырақта түзілетін органикалық заттардың мөлшері көбейіп, қор жинақталатын мүшелерге олардың тасымалдануы төмендейді. Осының салдарынан өсімдіктің түсімділігімен қатар, өнімнің сапасы да нашарлайды. Бұл жағдай көбінесе өсімдіктер вирус ауруларына шалдыққанда байқалады.
Жасуша мембранасының еруі. Ауру қоздыратын микроағза- лардың, әсіресе бактериялардың әсерінен, өсімдік жасушасының мембранасы еріп кетеді. Осының салдарынан қоректік заттар мен суға бай мүшелер ыдырап бұзылады, тез шіриді. Бұл ауру картоп, сәбіз, қызылша, т.б. суға бай тамыр жемістерде жиі кездеседі.
Өсу заттары түзілуінің бұзылуы. Өсу заттары аз түзіліп, жеткіліксіз болса, өсімдіктердің өсуі нашарлайды. Олар шектен тыс көп түзілсе, жасушалар мөлшерден артық бөлініп, кейбір мүшелер қаулап өседі немесе әр түрлі ісіктер мен шорлар пайда болады.
Гипертрофия. Ауру қоздырғыштары әсерінен өсімдік жасуша- лары мен ұлпаларының мөлшері мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz