ДӘНДІ ДАҚЫЛДАРДЫҢ АУРУЛАРЫ БИДАЙДЫҢ ҮНДІ ҚАРА КҮЙЕСІ
Ашықбаев Н. Өсімдік карантині
Пікір жазғандар
Жексенбиев Р. – биология ғылымының кандидаты, доцент
Сауранбаев Б. – биология ғылымының кандидаты, доцент
Өсімдік карантині атты оқу құралы қазақ тілінде тұңғыш рет оқырмандарға
ұсынылып отыр.
Оқу құралында ауылшаруашылық дақылдарының карантинді және аса қауіпті
зиянкестері, аурулары және арамшөптер; Қазақстанда бейімделіп жаппай
көбейіп кету қаупі болатын түрлердің биоэкологиялық екрекшеліктеріне көңіл
бөлінген. Негізгі терминдердің орысша-қазақша түсіндірмесі келтірілген.
Онымен қатар оқушының білім деңгейін арттыру мақсатымен қосымша анықтама
мәліметтер де берілген.
Алғы сөз
Оқырмандарға ұсынылып отырған оқу құралы 4409002 -"Өсімдік қорғау
және агроэкология" мамандығы бойынша түлектерді даярлау деңгейіне және
мазмұны мемлекеттік стандартына қойылатын талаптарына сәйкес жазылған.
Өсімдік карантині агрономдарға білім беру саласында маңызды орын
алады. Ол болашақ өсімдікті қорғау мамандарын карантиндік және аса қауіпті
зиянды организмдердің сыртқы түр сипаты пішіні, биологиялық және
экологиялық, ерекшеліктері, географиялық таралу жолдары, олармен күресу
шаралары жүйесімен таныстырып, аса қауіпті түрлерінің таралуын шектеу
жолдарын ғылыми тұрғыдан түсінуге мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасының кең байтақ аймағындағы ауылшаруашылық,
дақылдарының карантинді зиянкестері, аурулары және арамшөптерінің
таралуының алдын алу, ошақтарын жоюдың тиімді жолдары жайлы құнды
мәліметтер берілген. Сонымен қатар карантиндік зиянды организмдермен
күресудің агротехникалық химиялық, биологиялық, карантиндік және
интегралдық шаралары қаралады. Өсімдік карантині пәні түлектердің ой-өрісін
және кәсіби ойлау қабілетін айтарлықтай жоғарғы деңгейде қалыптастырады.
Онымен қатар бұл оқу құралында тың тақырыптар да орын алады және
қазіргі кездегі талапка сай дизайн қарастырылған. Әрбір тараудың соңында
пысықтау сұрақтары мен еске сақта айдарымен маңызды мәліметтер берілген.
Оқу құралында кездесетін.
КіРіСПЕ
Оқырмандарға ұсынылып отырған оқу құралы 4409002 -"Өсімдікті қорғау
және агроэкология" мамандығы бойынша түлектерді даярлау деңгейіне, мазмұны
мемлекеттік стандартқа және қойылатын талаптарына сәйкес жазылған.
Соңғы жылдары Қазақстан Республикасына сырттан тасымалданатын
ауылшаруашылық өсімдіктер өнімдерінің көлемі айтарлықтай артуда.
Қазақстанда бұрын болмаған немесе аздаған ошақтары мен таралған қауіпті
өсімдіктер аурулары, арамшөптер тұқымдарын шеттен әкеліну қаупі де артты.
Бұл жағдай еліміздің жерін ауылшаруашылығына үлкен шығын келтіретін
карантиндік және басқа қауіпті зиянкестер, аурулар мен арашөптердің
тұқымдарының енуінен қорғау карантиндік қызметінің жауапкершілігін
арттырады.
Өсімдік карантині мамандық беретін негізгі пәндерге жатады. Бұл оқу
құралында карантиндік зиянды организмдердің сыртқы құрылысы, биоэкологиялық
ерекшеліктері, географиялық таралуы, олардың таралу жолдары және
карантиндік организмдердің алдын-алу, ошақтарын жою мақсатымен күресу
шаралары кешенді түрде қарастырылған.
Пәнді оқу нәтижесінде зиянды организмдердің таралған және қауіпті
түрлерінің биологиясы мен экологиясын оларға қарсы карантиндік шараларды
білуге тиіс. Пәнді оқу кезінде карантиндік зиянды организмдер бойынша
кестелер, т.б. көрнекі құралдарды дайындау мақсатында оқушылар оқулықтан
жоғары дизайынды материалдарды алуына мүміндік болады.
МАҚТА АУРУЛАРЫ.
МАҚТАНЫҢ АНТРАКНОЗЫ
Қоздырғъшы - Соllеtotriсhum gоssурii Sоиthw. және С. indicum Dastur.
Ауру қоздырғышы жетілмеген саңырауқұлақтар деутеромицеттер (Deuteromycetes)
класы меланкониялылар (Ме1аnсоniаlеs) қатарының меланкония (Ме1аnсоniасеае)
тұқымдасына жатады. С. Gossypii саңырауқұлағы мақта өсімдігінің жер үстілік
бөліктерін залалдайды және маусымдық өсу кезінде тоғышарлық тіршілік етуі
мүмкін. Ауру өскінді залалдау нәтижесінде, оның жатып қалуы немесе
өсімдіктің өлуіне әкеліп соқтырады.
Ауру тамыр мойында қызғылттау немесе күнгірт суланатын дақ түрінде
сабақты айнала залалдап, бөліктенген күйде немесе жара түрінде байқалады.
Ауру тұқым жарнақ жапырақгарында күнгірт-қоңыр түсті пішінсіз кызыл
шеңберлі дақтар түрінде байқалады. Дақтар біртіндеп жапырақ бетін қаптап,
онын шіруіне себепкер болады.
Жетілген өсімдіктердің сабақтары мен жапырақтары бір себептерден
әлсіреген жағдайда ғана залалданады. Сабақтарда кызғылт-қоңырлау ұзынша
дақтар түзіледі. Жапырақтардағы дақтар күнгірт, дөнгелек пішінді болады.
Антракноз ауру қоздырғышымен көбінесе қауашақтар қатты залалданады.
Олардың жіктерінде ұсақ басылған күнгірт-қоңыр немеее қара қошқыл, қанқызыл
дақтар түзіледі. Бұл дақтар біртіндеп қараяды, тек жиектерінде қызғылттау
түс сақталады. Дақтар жайыла келе қауашақтың жартысын, кейде түгелдей
қамтиды. Залалданған қауашақтың өсуі тежеледі, ашылмайды немесе аздап
ашылады, ал жеміс ұстағышы залалданғанда қауашақтар түсіп қалады. Ылғалды
ауа райы жағдайында антракнозбен залалданған өсімдік бөліктерінде қызғылт
конидиялық өңез байқалуы мүмкін.
Антракноз ауру қоздырғышымен залалданған тұқым, сау тұқымнан сыртқы
белгілері бойынша анық ажыратылмайды. Қатты залалданған тұқым қалыпты
сұрғылт-жасыл түсін жоғалтып, сарғыштау немесе қоңырлау болып, әлжуазданып
өнгіштігінен толықтай айырылады.
Саңырауқұлақтың даму циклінде конидиялды және қалталы стадиялары
болады. Конидиялды стадиясы -Соllеtоtгісһum gоssуріі Sоutһw. - дөңгелек
немесе ұзыншақ жастықша түрінде байқалады. Олар алғашында эпидермиспен
жабылып, кейін жарылады. Бөртпедегі қылшықтар дара немесе шоқталған, түбі
күңгірт-қоңыр, жоғарғы бөлігі түссіз, перделі, кейде бұтақталған болады.
Конидия тасушылары түссіз, 12-28 х 5 мкм. Конидиялар ұзыншақ созылыңқы,
түссіз, вакуолі ортасында орналасқан, қызғылт-ашық сары тусті, 10-20 х 4,5-
5,5 мкм болады.
Қалталы стадиясы - Glomella gossypii Еdg (Аscomycetes класы,
Sрһаегіаles қатары, Gnomопіасеае тұқымдасына жатады), табиғи жағдайда сирек
кездеседі, өлі өсімдік қалдықтарында түзіледі.
Мақта антракнозы Еуропа, Азия, Африка, АҚШ және Австралияда таралған.
Саңырауқұлақ залалдаған өсімдік қалдықтарында және ауру тұқымда ұзақ
сақталады. Тұқым ішіндегі жұқпа тұқым және сақталатын орынның ылғалдылығына
байланысты бір жылдан 13 жылға дейін қорланады.
Өсімдіктің залалдануы көбінесе бунакденелілердің зақымдаулары немесе
жарақаттары арқылы атқарылады, саңырауқұлақ конидияларының жұқпа жіпщесі
зақымдалмаған ұлпа арқылы да енуі мүмкін. Ауру қоздырғыштың жіпшумағы
эндогенді дамып, бетіне тек саңырауқұлақтың споралары (жиынтығы)-шығады.
Карантиндік шаралар және күресу жолдары
1. Мақта тұқымы шет елдерден тек ғылыми зерттеу мақсатымен Казақстан
Республикасына тасымалданады.
2. Шет елдерден алынған тұқым лабораториялық экспертизадан
өткізіліп, карантиндік питомникте себіліп бақылаудан өтеді.
3. Антракноз ауруы таралған елдерде барлық тұқымдықтар химиялық жолмен-
өңделеді.
МАҚТАНЫҢ ТЕХАСТЫҚ ТАМЫР ШІРІГІ
Ауру қоздырғышы Рһуmatotrichum оmnivorum (Duggar) Неппеbегt
(Рһуmatotrichum оmnivorum Duggar). Ауру қоздырғыш жетілмеген
саңырауқұлақтар деутеромицеттер (Deuteromycetes) класы гифомицеттер
(Нурһоmycetalез) қатарының монилия (Мопіlіасеае) тұқымдасына жатады.
Негізгі иесі мақта, бірақта саңырауқұлақ 200-ден артық
1-сурет Мақтаның техастық, тамыр шірігі
түрді, көбінесе қосжарнақты өсімдіктерді залалдайды.
Саңырауқұлақтың Оzопіum оmnivorum деп аталатын вегетативті стадиясы
табиғи жағдайда жиі кездесетін патогеннің тіршілік формасы. Ол ірі клеткалы
жіпшумақ, желі, қастауыш және жалған қастауыш түрінде кездеседі.
Жіпшумақты желінің диаметрі 200 мкм, айқыш бұтақталған инелі жіпшелері
болады.
Конидиалды стадиясы - Рһуmatotichopsis оmnivога топырақ бетінде өлі
өсімдіктердің айналасында кездесетін борпылдақ өрілген жіпшелердегі конидия
тасығыштарымен конидиялары. Конидиялар жіпшелердің түйреуіш пішінді шар
тәрізді бұлтықтарында түзіледі. Олар түссіз, бір клеткалы, шар тәрізді
немесе сопақ, диаметрі 4,8-5,5 мкм немесе 6-8 х 5-6 мкм болады.
Саңырауқұлақ топырақ ішінде дамиды. Көбінесе өсімдіктің тамыр жүйесі,
кейде сабағы топырақ бетінен 2-3 см биіктікте залалданады. Аурудың негізгі
белгісі - өсімдік кенеттен солады. Ауру өсімдіктің жоғарғы жағынан
басталып, кейін ортаңғы және төменгі жапырақтары солады. Жапырақтар үгілгіш
келеді, қоңырланады немесе қараяды.
Тамырда жіпшелерге толы ойыстар пайда болады. .
Ауру ұлпалар сауларынан күңгірт сызықтармен бөлінген. Залалданған
қабық сүректен оңай ажыратылады.
Мақтада солыған өсімдіктер ошағының ортасында шанақтану және қауашақ
түзілу кезеңдерінде солу жиі байкалады.
Техастық тамыр шірігі Мексика мен АҚШ -та жергілікті түрге жатады.
Мақтаның техастық тамыр шірігі Казақстанда тіркелмеген, сыртқы
карантиндік нысанаға жатады.
Ауру қоздырғыш тұқыммен таралмайды. Аурудың ие-өсімдік тамырында
сақталатын қастауыштары немесе жіпшелер арқауы аурудың алғашқы көздеріне
жатады. Саңырауқұлақ топыраққа кіріп баска тамырларды залалдайтын жіңішке
жіпшелер және арқаулар арқылы таралады. Саңырауқұлақ арқаулары топырақ
арасында тіршілік қабілетін бір жылдан артық сақтай алмайды. Кастауыштар
тірішілік қабілетін 5 жылдан артық сақтай алады.
Қыстағы салыстырмалы жоғары температура індеттің сакталуына қолайлы.
Саңырауқұлақ сілтілі және нейтралды топыраққа карағанда қышқылды топырақта
нашар дамиды. Тамыр шірігі ауыр, ылғалды топырақтарда жақсы дамиды.
Карантиндік шаралар және күресу жолдары
1. Мақтаның техастық тамыр шірігі тіркелген елдерден топырақты
тасымалдауға халыкаралық келісім бойынша тиым салынған.
2. Техастық тамыр шірігі таралған елдерден өсімдіктер мен
отырғызылатын материалдар Қазақстан Республикасының өсімдік
карантині заңына (2003 жыл) сәйкес топырақсыз тасымалдануына ұлықсат етілуі
мүмкін.
3. Ауруды бақылаудың негізгі жолы — ауыспалы егіс тәртібін (бидай,
жүгері, сұлы және басқа дақылдарды енгізу) - ротациясын орындау.
4. Органикалық тыңайтқыштарды беру және ұзақ мерзімді ауыспалы егісті
қолдану өнімнің аурудан шығынын айтарлықтай азайтады.
8 стр
5. Терең сүдігер жырту.
6. Арамшөптерді, әсіресе кіндік тамыршаларды жоюға көңіл бөлу керек.
7. Химиялық препараттарды топырақтағы саңырауқұлақты жою үшін
қолдануға болады. Дихлорпропен, метамомнатрий немесе метилбромид
препараттары және топырақты бензимидазолмен суару жақсы нәтиже
көрсетуде.
8. Ауру қоздырғышқа төзімді өсімдік сорттарына көңіл бөлу.
? Мақта аурулары
1. Мақта антракнозының ауру қоздырғышын атаңыз.
2. Мақта антракнозының ауру қоздырғышы өсімдіктің қандай бөліктерін
зақымдайды.
3. Мақтаның техастық тамыр шірігінің ауру қоздырғышы негізгі иесінен
басқа қандай өсімдіктерді залалдайды.
4. Антракноз ауру қоздырғьшының даму циклінде қандай стадиялар
байқалады.
Есіңізге сақтаңыз
1. Антракноз ауру қоздырғышымен көбінесе қауашақтар қатты залалданады.
2. Антракноз ауру қоздырғышымен залалданған тұқым сау тұқымнан сыртқы
белгілері бойынша ажыратылмайды.
3. Антракноздың даму цикліндегі конидиялы стадиясы - Colletotrichum
gossypii саңырауқұлағы, қалталы стадиясы Glomerella gossypii саңырауқұлағы
болып есептелінеді.
4. Мақтаның техастық тамыр шірігінің негізгі белгісі -өсімдік
кенеттен солады. Солу өсімдіктің жоғарғы жағынан басталып, кейін ортаңғы
және төменгі жапырақтарына ауады.
Лабораториялық жұмыс
Тақырыбы: Мақта аурулары
Мақсаты: Мақта ауруларымен таныстыру.
Нысандары: Мақта антракнозы, мақтаның техастық тамыр шірігі байқалатын
кептірілген өсімдік. Олар бейнеленген альбом, слайдтар.
Құралдары: Үлкейткіш (7х,10х) шыны, микроскоп, су, препараттых ине мен
шынылар.
Тапсырманы орындау жоспары
Ауру өсімдікті тексеріп ауру белгілерімен танысу. Ауру белгілерін
ажыратып, олардың суретін салу. Оқулықты, альбомды, слайдтарды пайдаланып
аңықталған аурулардың сипаттамасын төмендегі кестеге толтыру.
Кесте. Мақта ауруларының қысқаша сипаттамасы
Аурудың аты жәнеҚысқаша Аурудың байқалуы
жүйелік орны сипаттамасы
ДӘНДІ ДАҚЫЛДАРДЫҢ АУРУЛАРЫ
БИДАЙДЫҢ ҮНДІ ҚАРА КҮЙЕСІ
Ауру қоздырғышы Neovossia indica Mund. саңырауқұлағы. Ауру қоздырғыш
базидиомицеттер (Basidiomycetes) класының устилагиналылар (Ustilaginales)
қатарының тиллеция (Tilletiaceae) тұқымдасына жатады.
Кеселдің ерекшелігі – масақ түгел залалданбай, көбінесе масақшаның
жырашығы немесе ұрық бөлігі залалданып, қара күйе телиоспора массасына
айналады. Ауру өте қатты залалдағанда масақшаның қабықшалары ажырап, кара
күйелі жағымсыз шіріген балық иісті дәндер масақтан топыраққа түседі.
Кеселдің залалдауы нәтижесінде масақтың ұзындығы қысқарып, дән саны
азаяды. Казіргі кезде Үндіде кара күйеден бидай өнімі 0,2-0,5%, ал
Мексикада - 1% дейін азаяды (Савотиков т.б., 1996).
2-сурет. Бидайдың үнділік кара күйесі
1-бидайдың залалданған масақтары,
2-бидайдың залалданган дәндері,
3-үнділік кара күйенің споралары
N.indica телиоспоралары сопақша немесе шар тәрізді, диаметрі 18-40
мкм., кабығы қара-қошқыл, қоңырлау, торлы, өскіні түссіз. Споралар тыныштық
кезеңінен кейін 15-25 температурада жуан базидияға өніп, онда 32-128 мкм.
ұзынша, сәл иілген базидиоспоралар түзіледі (2-сурет). Кейде телиоспорадан
ұзындығы 10-200 мкм промицелий өніп, оның басында көптеген бір, екі
клеткалы споридиялар түзіледі. Өсімдікті гүлдеу кезеңінде базидиоспоралар
және споридиялар
11 стр
залалдайды. Саңыраукұлақ жіпшумағы өсімдікте диффузды дамымайды.
Инфекция қоры — залалданған тұқым және топырақ.
Бидайдың ергежейлі сорттары ауруға төзімсіз келеді. Үнді қара
күйесімен залалданған тұқымның тауарлық сапасы мен өнгіштігі төмендеп, өнім
10-20% жойылады.
Ауру Азияда (Ауғанстан, Үнді, Ирак, Пәкістан), Солтүстік Америкада
(Мексика) таралған. Қазақстанда сыртқы карантиндік нысанға жатады.
Карантиндік шаралар және күресу жолдары:
1. Залаладанған тұқымды себуге тиым салынады.
2. Ауру тіркелген шет елдерден тасымалданған тұқым лабораториялық
экспертизадан өткізіліп, кейін карантиңдік питомникке арнаулы бөлінген
мемлекеттік сортоучаскеде себіледі.
3. Залалданған деген күмәнді тұқым табылса, онда ол карантиндік
лабораторияға міндетті түрде экспертизаға жіберіледі.
4. Егер үлгідегі дәннің залалданғандығы анықталса, онда ауру ошағын
жоюға шаралар қарастырылады.
5. Шет елдерде тұқымдық инфекцияны жою үшін, тұқымды дәрілеуге
төмендегі препараттар ұсынылған: агаллол (3 кгт) немесе витавакс'75% ы.ұ.
(2,5 кгт), тирам 80% ы.ұ. (3 кгт), бенлат 50% ы.ұ. (2 кгт) т.б.
6. Бидайдың масақтану кезеңінде манкоцебтің 0,2% ерітіндісін, 0,1%
витавакс ерітіндісін, байкордың 0,2% ерітіндісін бүрку керек.
7. Ауыспалы егіс тәртібін дұрыс сақтау.
8. Егісті арамшөптен тазарту, оңтайлы мөлшерде суару және тыңайтқыш
беру.
9. Ауруға төзімді сорттарды қолдану. Үндіде PWZ-5023, WZ-1562, HD-1907
т.б.сорттары жақсы егістік төзімділік көрсеткен.
Дәнді дақыл аурулары
1. Үнді қара күйесінің ауру қоздырғышын атаңыз.
2. Үнді қара күйесіне төзімді бидай сорттарын атаңыз.
Есіңізге сақтаңыз
1. Бидайдың ергежейлі сорттары үнді қара күйесіне төзімсіз.
2. Ауру қоздырғыш саңырауқұлақтың жіпшумағы өсімдікте диффузды
дамымайды.
Лабораториялық жұмыс
Тақырыбы: Бидайдың үнді қара күйесі.
Мақсаты: Бидайдың үнді қара күйесімен танысу
Нысандары: Үнді қара күйесімен залалданған бидай тұқымы.
Құралдары: Үлкейткіш (7х, Юх) шыны, микроскоп, транспирс.
Тапсырманы орындау жоспары
1. Ауру өсімдікті, тұқымын қарап, ауру белгілерімен танысу.
2. Ауру белгілерін ажыратып, олардың суретін салу.
3. Оқулықты, альбомды, транспирсті пайдаланып, анықталған аурудың
сипаттамасын төмендегі кестеге толтыру.
Кесте. Дәнді дақылдар ауруларының қысқаша сипаттамасы
Кесте. Дәнді дақылдар ауруларының қысқаша сипаттамасы
Ауру қоздырғыштың аты Қысқаша сипаттамасы Аурудың байқалуы
және жүйелік орны
МАҚТА ЗИЯНКЕСТЕРІ
АҚЖИЕКТІ ҚОҢЫЗ - GRAPHOGNATUS LEUCOLOMA ВОН.
Қаттықанаттылар (Coleoptera) отрядының бізтұмсықтылар (Curculionidae)
тұқымдасына жатады.
Қоңыздың ұзындығы 8-12 мм түсі қоңырлау-сұр, алдыңғы қанаттарының
жиегінде ашық түсті жолақтары болады. Артқы қанаттары рудиментарлы.
Ұшпайтын қоңыз, бізтұмсығы қысқа. Жас қоңыздардың жоғарғы жақтарында мүйіз
тәрізді өскіні болады.
Жұмырт қасының ұзындығы 0,6-0,9 мм, сопақша, алғашыңда сүт
сияқты ақ түсті, кейін сарғаяды. Дернәсілі ақшыл-сарғыш түсті, ұзындығы 14
мм дейін, аяқсыз, орақша иілген, қуыршағы 10 мм дейін, ақшылдау, сарғыш
түсті.
Ақжиекті қоңыз АҚШ, Мексика және Австралияда таралған.
Қазақстанда тіркелмеген сыртқы карантиндік нысанға жатады.
Дернәсіл күйінде топырақ ішіңде (50 см) қыстайды. Жаңа Зеландия
жағдайында екі ұрпақ береді.
Дернәсілі мен қоңызы зиянды. Көп қоректі. Мақта, батат, картоп,
жүгері, әртүрлі көкөністер мен жеміс дақылдарын кеміреді. Әсіресе
дернәсілдері өсімдіктің төменгі бөліктерін және кіндік тамырын қорек етеді.
Қоңыздар жапырақтар мен жас өркендерді зақымдайды.
Карантиндік шаралар және куресу жолдары
1. Акжиеті қоңыз таралған елдерден тасылатын өсімдіктер өнімдері
тыңғылықты тексеріліп, залалсыздандырылуы тиіс.
2. Зиянкес таралған елдердегі көкөністер бір орында 4-5 жылдан артық
өндірілмеуі керек.
3. Көкөністер, картоп егілетін жер жақсылап қопсытылып, егіс зиянкес
аз зақымдайтын дақылдардан (сұлы, бидай) кейін егілуі тиіс.
МАҚТА КҮЙЕСІ - PECTINOPHORA GOSSYPIELLA
SAUND.
Қабыршаққанаттылар (Lepidoptera) отрядының ойыққанатты күйелер
(Gelechiidae) тұқымдасына жатады. Көбелектің қанаттарының өрісі 12-16 мм.
Алдыңғы қанаттары ұзыншақ, үшкір келеді. Қанаттарының түбіне қарай және
ортасында анық байқалмайтын қоңырлау дақтары болады. Артқы қанаттарының ұш
жағында ойығы болады. Шашақтары сұр түсті.
Жүмыртқасының ұзындығы 0,4-0,6 мм, ені 0,2-0,Змм, сопақша келген
алғашында жасылдау реңді, кейін дами келе қызарады.
Жұлдызқұрттың ұзындығы 12-13 мм болады. Оның астыңғы жағы қызғылт
түсті. Қуыршақтың ұзындығы 8-10 мм, қызғылт қоңыр түсті, үстін қысқаша
түктер басқан.
Мақта күйесі Африка, Австралия, Еуропа және Азияда (Қытай, Жапон,
Ауғанстан, Пәкістан т.б.) елдерінде таралған.
Казақстанда мақта күйесі сыртқы карантиндік нысанға жатады.
Зиянкес жұлдызқұрт күйінде мақта тұқымында, көбінесе сақтау
орындарында, бұнымен қатар егістікте жерге түскен қауашақтарда қыстайды.
Көбелек жер шарының әр түрлі аймақтарында 2-6 ұрпақ береді. Мақта
көбелегінің жұлдызқұрты 70-тен астам өсімдік түрін әсіресе мақта т.б.
құлқайыр тұқымдасы түрлерін зақымдайды. Жұлдызқұрт қауашақтағы тұқымды және
талшықты, кейде пердені зақымдайды.
Карантиндік шаралар және күресу жолдары
1. Мақта және басқа талшықты дақылдар тұқымы тек ғылыми-зерттеу
мақсатына ғана шет елдерден тасымалдауға ұлықсат етіледі және олар
міндетті түрде фумигацияланады.
2. Зиянкес таралған елдерде мақта оңтайлы кеш мерзімде егілуі тиіс.
3. Химиялық препараттар (дурсбан, децис т.б.) мақтаның вегетациясы
кезінде бүркілуі тиіс.
МЫСЫРЛЫҚ МАҚТА КӨБЕЛЕГІ - SPODOPTERA LITTORALIS BOISD.
Қабыршақ қанаттылар (Lepidoptera) отрядыньң түн көбелектер (Noetuidae)
тұқымдасына жатады.
Көбелектің қанаттарының өрісі 31-41 мм, сұр қоңыр түсті. Канаттарының
ашық-қоңыр түсті ерекшеленетін суреттерімен сподоптера туыс өкілдерінен
оңай ажыратуға болады, бірақ азиялық мақта көбелегінен ажырату қиын
(3,4,5,6-сурет).
3-сурет. Мысырлық және азиялық қоңыр көбелек. 1-мысырлық мақта қоңыр
көбелегі, 2-азиялық мақта қоңыр көбелегінің копулятивтік қапшығы жөне ағыс
жолы, 3-мысырлық мақта қоңыр көбелегінің копулятивтік қапшығы және ағыс
жолы, 4-мысырлық, мақта көбелегінің еркегінің гениталийі, 5-мысырлық мақта
көбелегінің юкустасы, 6-азиялық мақта көбелегінің юкустасы.
Жүмыртқасы алғашқыда ақшылдау, кейін көкшіл-қара түске айналады
(жұлдызқұрт шығар кезде), диаметрі 0,6мм. Жұлдызқұртының ұзындығы 40-45мм,
көбінесе ашық немесе күңгірт-қоңыр түсті болады.
Куыршағы сұр-қоңыр түсті, ұзындығы -16-20мм.
Мысырлық мақта қоңыр көбелегі Еуропа, Азия (Иран, Ирак, Пәкістан) және
Африкада таралған. !
4-сурет Азиялық және мысырлық мақта қоңыр көбелегінің мүшелері а-
жоғарғы ерін, б-жоғарғы жақ, в-көкірек аяғының тырнағы, г-тоқу мүшелері
16стр
Мысырлық қоңыр көбелек Казақстанда сыртқы карантиндік нысанға жатады.
Көбелек Жапония жағдайында 4, ал тропикада 8 ұрпақ береді.
Жұлдызқұрт өсімдік- жапырақтарын және жыныс мүшелерін кеміріп қатты
зиян келтіреді.
Карантиндік шаралар және күресу жолдары
І.Импорттық ауылшаруашылық өнімдерін тасымалдайтын көліктер мен
өнімдер тыңғылықты тексерілуі тиіс. Әсіресе қызанақ, баклажан, жүгері
сабақтары, күнбағыс себеті, мақта қауашақтары, бақытгүл, раушан гүлдер аса
қадағаланып тексерілуі тиіс.
2. Импорттық өнімдер тиісті орындарына жеткізілген жерде екінші рет
тексеріліп, зиянкес табылған. өнім зарарсызданады.
3. Залалданған жемістер, гүлдер жолаушылардан алынады және жойылады.
4. Зиянкеспен күресу шаралары кешенді жүйеде (жұмыртқаларды қолмен
жинау, феромонды ұстағыштар, химиялық, биологиялық препараттар,
агротехникалық тәсілдер) атқарылады.
5. Бақытгүл, қалампыр шыбықшалары, тұқымдары міндетті түрде
бромды метилмен (24 гм3) фумигацияланады.
АЗИЯЛЫҚ МАҚТА КӨБЕЛЕГІ - SPODOPTERA LITURA FABR.
Қабыршақ қанаттылар (Lepidoptera) отрядының түн көбелектер (Noctuidae)
тұқымдасына жатады. Канаттарының өрісі 30-45 мм. Алдыңғы қанаттары ашық-
қоңыр түсті, ерекше суреттері болады. Бірақ мысырлыққоңыр көбелектен
ажырату қиын. Одан жыныс мүшелерінің құрылысы бойынша ғана ажыратуға
болады.
Жұмыртқасының диаметрі 0,6 мм, ақшыл-сары түсті дөңгелек келеді.
Жұлдызқұртының ұзындығы 35-40мм, түсі сұр-жасылдау түстен қоңыр-қызғылт
түске дейін өзгереді. Қуыршағының ұзындығы 19мм, қоңыр-жаңғақ түсті келеді.
Зиянкес Азия (Қытай, Жапон), Австралияда таралған. Ресейде Приморье
өлкесі мен Сахалин аралында кездеседі.
5-сурет. Азиялық мақта 6-сурет. Куыршақтар.
қоңыр көбелегінің жұлдыз- а- мысырлық, 6- азиялық
құртының дене жабынының суреті.
Іб-үстінен қарағанда, Іа-бүйірінен қарағанда, II- алты жастағы.
Азиялық мақта көбелегі Казақстанда сыртқы карантиндік нысанға жатады.
Ресейде Сахалин аралында тіркелген қауіпті зиянкес. Зиянкес жұлдызқұрт
күйінде топырақ ішінде пілләда қыстайды.
Азиялық мақта көбелегі Вьетнам жағдайында 8, Жапонияда 3 және
Үндістанда 3 ұрпақ береді.
Жұлдызқұрттардың ересектері дара тіршілік етеді, өсімдік жапырақтарын
қатты зақымдайды.
Карантиндік шаралар және куресу жолдары
1. Мысырлыққоңыр көбелекпен күресу шаралары сияқты.
Мақта зиянкестері
1. Ақжиекті қоңыз таралған елдерді атаңыз.
2. Ақжиекті қоңыз қандай фазасында қыстайды.
3. Мақта күйесінің зиянды фазасы.
4. Мақта күйесінің жұлдызқұрты нені зақымдайды.
5. Мысырлық мақта қоңыр көбелегі жылына неше ұрпақ береді.
*Есіңізге сақтаңыз
1. Ақжиекті қоңыздың дернәсілі өсімдіктің төменгі бөліктерін, кіндік
тамырды, ал қоңызы жапырақтар мен жас өркендерді зақымдайды.
2. Мақта күйесінін жұлдызқұрты 70 астам өсімдік түрлерін зақымдайды.
3. Мысырлық мақта қоңыр көбелегін азиялық мақта көбелегінен ажырату
қиын. Олар тек жыныс мүшелері бойынша анықталады.
4.Мысырлық мақта қоңыр көбелегінің жұлдызқұрты өсімдік жапырақтарын
және жеміс мүшелерін кеміріп қатты зиян келтіреді.
Лабораториялық жұмыс
Тақырыбы: Мақта зиянкестерімен танысу.
Нысандары: Ақжиекті қоңыз, мақта күйесі немесе мақтаның қызғылт құрты,
құлқайыр күйесі, мысырлық немесе азиялық мақта көбелегі. Олар бейнеленген
суреттер мен слайдтар, биологиялық жинақтамалар.
Құралдары: үлкейткіш (7х,10х) шыны, бинокуляр.
Тапсырманы орындау жоспары
1. Зиянкестерді қарап, олардың сыртқы құрылысымен танысу.
2. Олардың ерекше белгілерінің суретін салу.
3. Оқулықты пайдаланып, зерттелген зиянкестердің сипаттамасын
төмендегі кестеге толтыру.
Кесте. Мақта зиянкестерінің негізгі түрлерінің қысқаша сипаттамасы
Кесте. Мақта зиянкестерінің негізгі түрлерінің қысқаша сипаттамасы
Түрі және Сыртқы құрылысы және Ұрпақ саны Таралуы
оның биологиясы, (қыстаушы фазасы,
жүйелік закымдалу) ерекшеліктері
орны
ЗЫҒЫРДЫҢ АУРУЛАРЫ
ЗЫҒЫРДЫҢ ПАСМО АУРУЫ
Ауру қоздырғышы Septoria linicola Speg (Garass) және Septogloeum
linicola Speg. Ауру қоздырғыштар деутеромицеттер (Deuteromycetes) класы
біріншісі сферопсидалылар (Sphaeropsidales) қатарының сферопсидия
(Sphaeropsidaceae) тұқымдасына, екіншісі меланколиялылар (Melanconiales)
қатарының меланкония (Melanconiaceae) тұқымдасына жатады.
Өсімдіктің барлық вегетация кезеңдерінде жер үстілік бөліктері залалданады.
Аурудың алғашқы белгілері: тұқымжарнақтың жапырақтарында қоңыр дақтар
мен пикнидалар байқалады. Жапырақтар бүрісіп жерге түседі.
Ауру гүлдеу және қауақша түзу фазаларында анық байқалады. Нағыз
жапырақтарда қоңыр дақтар байқалып, оның ортасы біртіндеп айқындалады:
кейін 4-7 күннен соң дақтарда пикнидалар түзіледі. Онда тығыз шеңберленіп
орналасады. Залалданған жапырақтар қурап, бүріседі, жерге түседі де, сабақ
жалаңаштанады. Ауру дами келе сабаққа ауысады. Сабақта ұзыншақ, қоңырлау,
біртіндеп дөңгелектене келе шұбарланатын дақтар байқалады. Дақтардың
ортасында қара пикнидалар түзіледі. Ауру дами келе қоңыр-сұр түстеніп
сабақты жаппай пикнидалар қаптайды. Ұқсас дақтар гүлшанақтарда,
қауашақтарда, тұқымда байқалады. Ауру тұкым акшыл уәжденген болады. Оның
бетінде таралған пикнидалар немесе ақшыл дөңестер ұрыққа таяу жерде
байқалады.
Septoria linicola Sped, саңырауқұлағының пикнидалары өсімдік ұлпасына
жартылай енген, дөңгелек немесе эллипсоидалы, жұқа қабырғалы ұзын кендеу
ашылған тесігі бар күңгірт түсті болады. Пикниданың көлемі 65-125 мкм.
Саңырауқұлақтың даму кезеңінде қалталы стадиясы Mycosphaerella linorum Wole
байқалады. Бұл індетті емес, тек өлі өсімдікте дамиды.
Зығырдың пасмо ауруы Еуропада кең таралған.
Бұл ауру Қазақстанда кездеспеген сыртқы карантиндік нысанға жатады.
Ресейде аздап кездеседі (Новгород, Витеб, Смоленск облыстарында).
Саңырауқұлақ Liniim туысына жататын мәдени және жабайы есімдіктерді
залалдайды. Індет тұқым мен өсімдіктің залалданған мүшелерінде сақталып
таралады. Тұқым ішіндегі саңырауқұлақ жіпшесі ұзақ (5 жылдан артық) уақыт
сақталады.
21
Вегетация кезеңіңде пикнидалардан қызғылт жіпше тамшы түрінде шығып,
олар жауын тамшылары және шықпен, бунақденелілермен, ал шырыш кепкен
жағдайда олар желмен таралып сау өсімдіктерді залалдайды. Жетілген
қауашақта дамыған саңырауқұлақ тұқым камерасына және тұқымға енеді.
Карантиндік шаралар және күресу жолдары
1. Тексерілген пасмо ауруы жоқ тұқымды себу.
2. Тұқымды химиялық препараттармен өндеу.
3. Ауылшаруашылық ғылыми-зерттеу мекемелері мен мемлекеттік сорттық
учаскелерде зығыр егістігі вегетация кезінде екі рет тексерілуі тиіс
(алғашқы рет жапырақтана бастаған фазасында, екінші рет егісті жинардан бір
апта бұрын).
4. Ауру табылған егістегі ошақтар толықтай жойылуы тиіс. Ауыспалы егіс
тәртібін сақтау. Зығыр алғашқы себілген орнына 6-7 жылдан кейін ғана
келетін болуы керек.
5. Қышқыл топырақты әкпен өңдеу керек.
Мақсаты: Зығырдың ауруларымен танысу. Нысандары: Зығырдың пасмо ауруы.
Ауру белгілері байқалатын кептірілген өсімдік, альбом слайдтар. Құралдары:
Үлкейткіш шыны (7х, Юх), микроскоп.
Тапсырманы орындау жоспары
1. Жетілген өсімдіктегі аурудың сыртқы белгілерін сипаттап жазу және
суретін салу.
2. Пикниданың пикноспорасымен суретін салу.
3.Оқулықты, альбомды және слайдты пайдаланып аурудың сипаттамасын
төмендегі кестеге жазу.
Кесте. Зығырдың пасмо ауруының қысқаша сипаттамасы
Ауру қоздырғыш-тың Қысқаша сипаттамсы Аурудың байқалуы
аты
КАРТОП АУРУЫ
КАРТОПТЫҢ АЛТЫН ТYCTI НЕМАТОДАСЫ
Ауру қоздырғышы-.Globodera rostochiensis Behrens нематодасы. Қоздырғыш
нематода (Nematoda) класы тиленхид (Tylenchidae) отрядының тиленхида
(Tylenchidae = Heteroderidae) тұқымдасына жатады.
7-сурет. Картоптың түссіз нематодасы. 1-картоп тамырындагы цисталар, 2-
картоп нематодасы ішкі заттармен бірге көрінісі, 3-картоптың түссіз
нематодасының жас ұрғашы цистасы
Нематода өзінің даму кезеңінде жұмыртқа, дернәсіл, имаго стадияларынан
өтеді. Ұрғашы даралардың циста деп аталатын стадиясы болады. Әр цистада 50
ден 600-ге дейін дернәсілдері бар жұмыртқалар болады. Алтын түсті
нематоданың цистасының пішіні шар тәрізді, кейде бас бөлімі созылынқы
алмұрт тәрізді болады. Денесінің артқы жағы дөңгеленген жыныстық конусты
мүшесі болмайды. Цистаның орташа көлемі 0,5-0,8 мм (1 мм дейін) жетілген
ұрғашы (ересек) денесінің артқы бөлігінде жыныс мүшесімен анусы болады.
Олардың айналасында анальды - жыныстық немесе перинальды деп аталатын
аймағы, цистотүзуші нематодтардың қай түрге жататындығын анықтауға
қолданылады. Анус ұсақ саңылаулы болып, одан көбінесе екі кутикула қатпары
римдық V әрпі сияқты түзіледі. Әдетте жұмыртқа ішіндегі дернәсіл 4 рет
бүктелген болады. Жұмыртқаның орташа ұзындығы 0,1 мм, ені-0,045 мм. (7-
сурет). Түлеуден кейін жұмыртқадан екінші жастағы ұзындығы 0,4-0,5 мм
дернәсіл шығады.Еркектері түссіз, қозғалғыш, құрт тәрізді, ұзындығы 0,9-1,2
мм және ені 0,031- 0,046 мм.
23 стр
Ауру Азия, Америка, Мексика және Еуропада кең таралған.
Картоптың алтын түсті нематодасы Қазақстанда сыртқы карантиндік
нысанға жатады.
Картоп нематодасының даму циклі ие-өсімдік тамырында өтеді. Топырақ
арасында циста түрінде сақталады. Олар ие-өсімдік болмаған жағдайларда
тіршілік қабілетін 10 жылға дейін сақтауы мүмкін.
Нематода жылына 1-2 ұрпақ береді..
Картоп нематодасы картоп көп жыл бойы өңдірілген танаптарда қатта зиян
келтіреді. Тамырға енген дернәсілдер қозғалтғыштығынан айрылып, жасуша
заттарымен қоректенеді.
Өсімдіктің картоп немтодасымен залалданғаңдығын картоп көгінің шыққай
кезеңінен байқауға болады. Ауру өсімдіктерде әлсіз сабақтар түзіледі де,
олар алдын-ала сарғая бастайды. Қатты закымдалған өсімдіктер өте ұсақ тамыр
жүйесін құрады. Қолайсыз ауа райы жағдайында өсімдіктер өлуі де мүмкін.
Нематоданың цисталары картоп түйнектері залалданған топырақ
түйіршіктері, ауылшаруашылық құрал саймаңдарына жабысқан топырақ
түйіршіктерімен, адам және малдармен де таралады.
Карантиндік шаралар және күресу жолдары
Картоптың түссіз нематодасындағы сияқты. Ол агротехникалық, химиялық
және биологиялық шаралар кешенінен тұрады.
КАРТОПТЫҢ ТҮССІЗ НЕМАТОДАСЫ
Ауру қоздырғышы - Globodera pallida Behrens нематодасы нематода
(Nematoda) класының тиленхид (Tylenliida) отрядының гетеродириттер
(Heteroderidae) тұқымдасына жатады.
Картоптың түссіз нематодасының цистасында жұмыртқа, дернәсіл болады.
Олар топырақта қыстайды. Көктемде ие-өсімдіктің тамыр диффузаторларының
әсерімен дернәсілдер цистадан шығып; тамырға енеді. Ие-өсімдік есебінен
қоректенген дернәсілдер түлеп ересек дараларға айналады. Ұрғашылар дамып
келе жатқан жұмыртқалардың қысымымен дөңгеленеді, ал еркектері құрт тәрізді
қалпында қалады. Ұрғашылар эпидермисті жарып шығады және алдыңғы ұшы
тамырға бекіген күйінде қалады. Еркектер топыраққа ауады, ұрғашы
нематодаларды ұрықтандырады да өледі.
Ұрықтанғаннан кейін жұмыртқа мен толығып бұрынғыданда үлкен болып
ісініп цистаға айналады. Цисталар тамырдан бөлініп топырақта қалады. Циста
ішінде жұмыртқалар тіршілік қаблетін он жылға дейін сақтайды.
Ауру өсімдіктер көптеген нашар дамыған сабақтар түзеді. Олар мезгілсіз
ерте сарғаяды. Хлороз төменгі жапырақтардан басталып, кейін жоғарғыларына
таралады да, біртіндеп барлық бұтаны қамтиды. Залалданан өсімдк бар болғаны
1 -3 сабақты болады; түйнектер саны тым азайып, ұсақтанады (салмағы 15-45
г) немесе мүлде түйнек түзбейді.
Ұрғашы нематода қозғалмайды, шар тәрізді кейде алмұрт пішінді болады
ңемесе аздап бас бөлімі созылыңқы келеді.
Еркектері — түссіз, қозғалмалы, пішіні құрт тәрізді, ұзындығы 0,9-1,2
мм және ені 0,031-0,046 мм. Олардың стйлеттері куатты - ұзындығы 25-27 мкм
жетеді.
Нематоданың даму циклі төмендегідей: жұмыртқада бірінші дернәсілдік
дамуы аяқталады. Түлегеннен кейін жұмыртқадан екінші стадияның дернәсілі
шығады. Бұл стадиясы инвазиялы, қолайлы жағдайда ол цистадан шығып, өсімдік
тамырын инвазиялауы мүмкін. Екінші стадиясы аяқталған соң дернәсіл
жуандайды және бөтелке пішінді түрге айналады. Төртінші стадиясында
дернәсіл ұрғашыға айналады, бұрынғыданда жуандай түседі, ісінген болады.
Көп ұзамай ұрғашының жабыны түсін өзгерте бастайды. Түссіз нематоданың
ұрғашысы ақтүстен немесе кұлалаудан алтын-сары түсті стадиясын өтпей бірден
қоңырланады. Ал алтын түсті нематода ол стадиядан өтеді.
Ауру картоп түйнектерімен, түйнекке, тамыржеміске, пиязшыққа, көлікке
т.б жабысқан залалданған топырақпен таралады.
Цисталар жауын суымен, желмен де тасымалдануы мүмкін. Түссіз
нематоданың цисталарының залалдау дәрежесіне қарай өнім шығыны 50-90 %
жетеді. Кейде өнім түгелдей жойылуы мүмкін. Өте қауіпті Азияда (Үндіде,
Жапонда), Африкада, Еуропада, Америкада, Австралияда таралған ауруларға
жатады. Қазақстанда сыртқы карантиндік нысанға жатады.
Карантиндік шаралар және күресу жолдары:
1.Ауру таралған елдерден тек ғылыми-зерттеу мақсатында тұқымдық картоп
тиісті карантиндік экспертизадан өткізілген соң тасымалдауға рұқсат
етіледі,
2. Ауру таралған елдерден ауыл шаруашылық және сәндік дақылдарды
тасымалдауға тиым салынады.
3. Аурудың алдын алудың негізгі жолы — міндетті түрде нематодқа
төзімді сорттар мен залалданбайтын дақылдар енгізілген ауыспалы егісті
қолдану.
КАРТОП РАГІ (ІСІГІ)
Ауруқоздырғышы-Synchytriuniendobiot icuni(Schilbersky)Percival
саңырауқұлағы.Қоздырғышхитридиомице ттер(Chytridiomycetes)класы
хитридиялылар (Chytidialeses) қатарына жатады.
8-сурет. Картон рагі: "1-ісікпен залалданған картоп өсімдігі, 2-картоп
түйнегінің індетті ісігімен көрінісі, 3-қыстаушы зооспор- ангийлері, 4-ісік
ішіндегі қыстаушы зооспорангийлері
S.endobioticum саңырауқұлағының қыстық зооспорангилері дөңгелек
пішінді 30-дан 80 мкм. Олардың бір жағы ойыс болады (8-сурет).
Түйіршікті протопластың дамуына қолайсыз қыс жағдайларынан жақсы
өтуіне көп қабатты қабықпен қоршалуы мүмкіндік береді.
Картоп ісігінің қоздырғышы жіпше түзбейтін жасуша ішіндік тоғышар
болып есептелінеді.
Ауру Еуропада және Азияда кең таралған.
Қазақстанда кездеспеген сыртқы карантиндік нысан. Картоптың түйнегі
тамыр сабағы (столоны), сабағы, жапырағы кейде гүліде залалданады. Тамыры
ешқашанда залалданбайды. Ауруға шалдыққан мүшелерде буылтықтар түзіледі.
Олардың түсі алғаш ақ, кейін сарғайып, қоңырланады. Залалданған столондарда
түйнектер түзілмейді.
Бұылтықтардың үлкендігі бұршақ көлемінен картоп түйнегіне дейін, кейде
одан да ірі болады. Топырақ арасында түзілетін ісіктердің түсі ақ, ал жер
үстілік өсімдік
26 стр
мүшелеріндегілері жасыл болады. Картоп вегетациясының аяғына қарай
ісіктер күңгірттенеді және шіриді. Егерде өнім залалданған жерден жиналса,
онда картоп түйнектерінде сақтау орындарында да ісіктер өрши түседі.
Бір ескеретін жағдай қыстық зооспорангийлер анабиоз жағдайында топырақ
арасында 30 жылдан артық мерзімде сақталып, өнуге және картопты залалдауға
қабілетті болады. Саңырауқұлақтың дамуына қолайсыз жағдайда қыстық
зооспорангийлер картоптың барлық вегетация кезеңінде түзіле беруі мүмкін.
Табиғи жағдайда S. endobioticum саңырауқұлағының таралуы өте баяу
жүреді. Көбінесе картоп ісігі залалданған түйнектермен немесе ауруға
төзімді сорттардың түйнектерінің беттеріне жабысқан залалды топырақ
түйіршіктермен, ауруға шалдыққан топырақта өндірілген басқа өсімдік
заттарымен таралады.
Карантиндік шаралар және күресу жолдары.
1. Картоп ісігіне қарсы кешенді күрес шаралар жүйесі қолданылады.
Оның мақсаты аурудың залалданбаған ауданға өтуінен сақтау, аурудың таралуын
тексеру және ошақтарын жоюға бағытталған.
2. S.endobioticum аурумен күресуде картоптың төзімді сорттарын және
ісік аурумен залалданбайтын өсімдіктерді өңдірудің маңызы үлкен.
3. Топырақты картоп рагынан тазарту үшін карбамид (100 гм2)препаратын
ісікке төзімді сорт өндірілетін жерге немесе сұйық аммиак (сусыз) — 1 тга
(100 гм2) немесе нитрификация ингибиторы (2% сұйық аммиак массасынан)
аралас аммиак 0,5 тга қолдану ұсынылады.
КАРТОПТЫҢ (ТҮЙНЕК) ҚАРА КҮЙЕСІ
Ауру қоздырғышы Thecaphora solani (Thirumulachar et О Brien) Mordue
саңырауқұлағы. Қоздырғыш Базидиомицеттер (Basidiomycetes) класы
Устилагиналылар (Ustilaginales) қатарына жатады.
Негізгі ие-өсімдік - картоп. Табиғи жағдайда саңырауқұлақ, Solanum
тусының түйнек түзуші жабайы түрлерінде байқалған.
Қзақстанда кездеспеген сыртқы карантиндік нысанға жатады.
Т. solani саңырауқұлағының пісіп жетілген споралары 2-8
ашық-қоңырдан қара түсті споралардан құрылған споралы түйіршіктер
түзеді. Споралы түйіршіктердің көлемі 15-50x12-40 мкм. Жекеленген споралар
сирек кездеседі. Басқа споралармен түйіскен беттері тегіс және сыртқы беті
көптеген
9-сурет. Картоптың (түйнек) қара күйесі. 1-залалданған картоп
өсімдігі, 2-споралары, 3-картоп қара күйесі.
моқал сүйелді. Спораларының диаметрі 7,5-20 х 8-18 мкм. Т. solani
саңырауқұлағының өну жолдары белгісіз (9-сурет).
Solanum түрлерін соның ішінде картопты картоп қара күйесінің залалдау
ерекшелігі түйнектердің кейіпсіз ұлғайып, сабақтың төменгі бөлігімен
столондарда түйнек тәрізді ісіктердің пайда болуы. Онда ұсаққуыстар
спораларға толы болады. Түйнек саңырауқұлақпен түгелдей немесе аздап ғана
залалдануы мүмкін. Аурудың алғашқы даму кезеңінде түйнек бетіңде спораларға
толы бөртпе түзіледі. Саңырауқұлақ дамуы барысында залалданған мушелерге
еніп, онда бір-бірімен жалғасқан қуыс тізбектер құрайды. Залалданған
түйнектер көптеген споралары бар құрғақ қоңырлау тозанды массаға айналады.
Әр түрлі пішінді аса өзгергендерінде кейін терең сызаттар пайда болып,
олардан споралар босайды және екінші рет залалданады. Өсімдіктің жер
үстілік бөліктері ауруға шалдықпайды.
Т. solani саңырауқұлағының биологиясы әліде болса жақсы зерттелмеген.
Саңырауқұлақ топырақта немесе өсімдік қалдықтарында залалданған түйнектерде
сақталады. Топырақтың жоғары ылғалдылығы мен тұздылығы картоп қара
күйесінің дамуына қолайлы. Т. solani. саңырауқұлағының спорасының тіршілік
қабылеті зерттелмеген. Қазаргі кезде картоп қара күйесі қоңыр салқын биік
таулықтарда (тд. 3000 м.б.) және жағалық суармалы шөлейт жерлерде кездесуі
үлкен экономикалық қиындық келтіруде.
Картоп күйесі Еуропа, Азияда көптеген елдерде,
28 стр
Африка және АҚШ-та таралған. Ресейде 1981 жылы Краснодар өлкесінде
тіркелген.
Карантиндік шаралар және күресу жолдары
1. Картоптың (түйнек) қара күйесімен күресудің жалпы шараларына
залалданбаған отырғызылатын тұқымдықты, картоптың төзімді сорттарын
қолдану, ауыспалы eric тәртібін сақтау, қара күйе беріштерін жою енеді.
2. Химиялық күресу шаралары әлі қарастырылмаған.
3. Карантиндік ережелерді толық орындау.
? Картоп аурулары
1. Картоптың негізгі ауруларын атаңыз.
2.Картоп қара күйесінің ауру қоздырғышының саңырауқұлағы қайда
қыстайды.
3. Картоп ісігінің ауру қоздырғышын атаңыз.
4. Картоптың түссіз нематодасы қай тұқымдасқа жатады.
* Есіңізге сақтаңыз
1. Картоп қара күйесінің залалданған түйнектің пішіні кейіпсіз болып
ұлғайады, сабақтың төменгі бөлігі мен столондарында түйнек тәрізді беріштер
пайда болады.
2. Картоп ісігінің ауру қоздырғышы хитридиомицеттер класының
хитридиалылар тұқымдасына жататын саңырауқұлақ.
3. Картоптың түссіз нематодасы жылына 1-2 ұрпақ береді.
Лабораториялық жұмыс
Мақсаты: Картоп ауруларымен танысу.
Нысандары: Картоптың нематодасы, картоп рагы ауруларының белгілері
байқалатын өсімдік мүшелері, альбом, слайдтар.
Құралдары: Үлкейткіш шыны (7х, 10х), микроскоп.
Тапсырманы орындау жоспары
1. Картоптың ауру мүшелерімен танысып аурудың белгілерін анықтау.
2. Аурудың белгілерін ажыратып, олардың суретін салу.
3. Оқулықты, альбомды, слайдты пайдаланып анықталған аурулардың
сипаттамасын төмендегі кестеге толтыру.
Кесте. Картоп ауруларының қысқаша сипаттамасы
Ауру қоздырғыштың аты Қысқаша сипаттамсы Аурудың байқалуы
КАРТОП ЗИЯНКЕСТЕРІ
КОЛОРАД ҚОҢЫЗЫ - LEPTINOTARSA
DECEMILINEATA SAY
Қаттықанаттылар (Coleoptera) отрядының жапырақ жемірлері
(Chrysomelidae) тұқымдасына жатады, Қоңыздың ұзындығы 9-12 мм, дене пішіні
сопақша, арқа жағы дөңес, түсі қызғылт-сары, қанаттарының әрқайсысының
үстінде бойлай орналасқан 5 қара жолақ болады. Алдыңғы арқасында 12-14 қара
дақтар бар, олардың ортаңғы орналасқанының пішіні римдік цифрі "V"- на
ұқсас. Мұртшалары 12 бунақтан тұрады, олардың түп бөлігі ақшыл, ұшы қара
болады.
10-сурет Колорад қоңызы
Жұмыртқалары сопақша келген сары немесе қызғылт-сары түсті жылтыр,
ұзындығы 0,8-1,8 мм.
Дернәсілдері қызғылт-сары, алмұрт пішінді, басы және алдыңғы арқа
сақинасы және аяқтары қара, бүйір жақтарында 2 қатар болып орналасқан қара
меңді нүктелері бар, ұзындығы 15-16 мм жетеді (10-сурет).
Қуыршағы кірпіш реңді қызыл немесе қызғылт-сары, ұзындығы 12 мм дейін
болады.
Картоптың колорад қоңызы Еуропаның көптеген елдерінде Азия, Америка
және Африкада таралған. Ресей, Белорус, Украина және Қазақстанда да
кездеседі,
Колорад қонызы Қазақстаңда ішкі карантиндік нысанға жатады. Батыс
Қазақстан, Ақтөбе, Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Алматы
облыстарында кездеседі.
Зиянкес имаго фазасында көбінесе картоп өсірілетін жерлерде 20-50 см
тереңдікте топырақ арасында қыстайды.
Батыс Қазақстан жағдайында жылына 2 ұрпақ, Оңтүстік Қазақстанда 3, ал
Солтүстік Қазақстанда бір ұрпақ беріп көбейеді.
Колорад қоңызы картоптан басқа баклажанды, қызанақты, бұрышты,
темекіні закымдайды, сонымен қатар алқа тұқымдасына жататын басқа
өсімдіктермен де қоректенеді. Қоңыздардың және олардың дернәсілдері өте
қомағай келеді, картоптың жапырағы мен сабағын күні-түні бірдей кеміріп
жеп, қатты зиян келтіреді.
Қоңыз желмен, картоп таситын құрал-жабдықтармен де таралады.
Карантиндік шаралар және күресу жолдары
1. Карантиндік сақтандыру ережесінде көрсетілген талаптарға сай
шараларды жүзеге асыру керек.
2. Шет елдерден тасымалданған картоп тиісті орындарында екінші рет
тыңғылықты тексеріліп, өнім зарарсыздандырылуы тиіс.
3. Қазақстан Республикасы аумағында ішкі карантиндік ережені бұлжытпай
орындау.
4. Терең сүдігер жырту.
5. Картоп өнімі жиналған соң егістік картоп түйнектерінен
тыңғылықты тазартылып, өсімдік қалдықтары жойылуы тиіс.
6. Ауыспалы eгic тәртібін оңтайлы түрде іске асыру. Алғы жақсы
дақылдар: астықдақылы, дәндібұршақтар, қант қызылшасы және көп жылдық
шөптер. Бір орынға картоп кем дегенде 3-4 жылдан кейін-ғана оралатын
болуы тиіс.
7. Картоп егістігін арам шөптен, әсіресе алқа тұқымдастардан
тазарту; тыңайтқыштарды оңтайлы мөлшерде беру жақсы нәтиже береді.
8. Колорад қоңызына қарсы биопрепараттарды қолдану (бовериң, лепидоцид
т.б.).
9. Картоптың вегетациясы кезінде картоп гүлдегенге дейін оны екі рет
химиялық препараттармен өңдеу (дурсбан, децис, каратэ т.б.).
10. Картоп егісіне колорад қоңызына қарсы өсімдік тұнбалары мен
қайнатпаларын (жусан, сарымсақ т.б.) бүркү.
КАРТОП КҮЙЕСІ - PHTHORIMAEA OPERCULELLA
ZELL.
Қабыршаққанаттылар (Lepidoptera) отрядының ойыққанатты күйелер
(Gelechiidae) тұқымдасына жатады. Күйе көбелектің қанаттары сұр түсті
болады. Тыныштықта арқасына жиналады. Алдыңғы қанаттарының өрісі 12-15мм,
еркектерінің қанаттары ұрғашыларынікіне қарағанда 2-2,5 мм кіші келеді.
Ашық-сұр түсті қанаттарының бетінде әр түрлі жолақтар мен нүктелері
байқалады(11-сурет).
Алдыңғы қанаттарының шашақтары ашық-сұр түсті, іш жақ бетінде
күңгірттеу қабыршақтары бар. Артқы қанаттарының шашақтары сарғыштау
қылшықты. Шашақтары қанаттарынан ұзындау болады. Ішкі жақ беттері бір келкі
сұр түсті келеді.
11-сурет. Картоп күйесі. 1-көбелек, 2-жұмыртқа, 3-жұлдызқұрт, 4-ұрғашы
құрсағының ұшы, 5-қуыршақ, 6-еркегі мен ұрғашының қуыршақтарының аналь
бөлігі, 7-еркегінің жыныс мүшесі, 8,9-жұлдызқұрттары зақымдаған темекі
жапырағы мен картоп түйнегі.
Мұртшалары сұр түсті, ішкі жағы ақшылдау, бунақтары анық байқалады.
Алдыңғы және ортаңғы аяқтары солғын-сұр түсті, сирақтарының аздаған
түктері болады. Құрсағының үстіңгі жағы сарғыш-сұр түсті, ал төменгі беті
сарғыш-ақ түсті болады.
Құрсағының соңғы бунағының ұзындығы еркегінде оның 13 ұзындығындай
болады. Ұрғашысының аналь бунағы қалыпты ұзындықта болып, жұмыртқа салғыш
қынабы аздап алға қарай шығыңқы келеді. Картоп күйесінің еркегі ұрғашысынан
құрсағының соңғы
33 стр
бөлігіндегі бүйір жақтарындағы жақсы жетілген тоғыз түкті шоқ
қылшықтарымен ажыратылады.
Жұмыртқасы ақ немесе солғын сарғыштау, сопақша пішінді, ұзындығы 0,4-
0,55 мм, ені 0,4 мм болады.
Ересек жұлдызқұрттарының ұзындығы 10-13 мм, ені 1,5 мм сарғыш- қызғылт
немесе сарғыш-жасыл түсті, бойлық солғын түсті жолағы болады. Картоп
түйнегімен қоректенген жұлдызқұраттырының түсі картоп, баклажан, темекі
және басқа өсімдіктердің жер үстілік жасыл бөліктерінде қоректенетіндеріне
қарағанда ақшылдау болады.
Қуыршағы сұр күміс түсті піллә ішінде дамиды, ұзындығы 5,5-6,5мм.
Зиянкес жұлдызқұрт немесе қуыршақ фазасында өсімдік қалдықтарының
астында қыстайды.
Картоп күйесі АҚШ - та 4 ұрпақ, ал Австралияда 13 ұрпаққа дейін,
Краснодар өлкесіңде (Ресейде) 3-4 ұрпақ береді.
Картоп күйесі Еуропа, Азияда көптеген елдерде, Африка және" АҚШ-та
таралған. Ресейде 1981 жылы Краснодар өлкесінде тіркелген.
Қазақстанда кездеспеген сыртқы карантиңдік нысанға жатады.
Күйенің жұлдызқұттары жапырақты өрмек жіптермен шырмап үңгіп, сабаққа
еніпте зақымдайды. Жұлдызқұрттар түйнекте диаметрі 2-3 мм жол салып
зақымдайды. Онда экскеременттер байқалады.
Картоп күйесі картоп түйнегімен және алқа тұқымдасы дақылдарының
жемістерімен барлық даму фазаларында таралады.
Карантиндік шаралар және күресу жолдары
1. Импорттық тағамдық картоп өнімдерін тыңғылықты тексеру.
2. Картоп күйесінің жұлдызқұрттарын табу мақсатымен аумағы 3 км аймақ
алғашқы импорттық өнім тасымалданған жерден тексерілуі тиіс.
3. Картоп күйесі залалданған аудандардан алқа тұқымдастарды
тасымалдауға қатаң тиым салу.
4. Картоп пәлегін қураудан 5-7 күн бұрын қиу және оны жою керек.
5. Картоп түйнектерін тез жинап, егістіктен тасымалдап алып кету.
6. Картоп түйнектерін тиісті нұсқаулар бойынша бромды метиллмен
фумигациялау.
7. Картоп күйесі кең және аздап таралған аудандарда химиялық
препараттарды тиісті ұсыныстар бойынша қолдануға (фозалон, волатон
т.б.) ұрықсат етіледі.
8. Биопрепараттардан лепидоцид ұсынылады.
? Картоп зиянкестері
1. Картоптың колорад қонызы қандай тұқымдасқа жатады.
2. Колорад қоңызының зиянды фазасын атаңыз.
3. Картоп күйесі қандай тұқымдасқа жатады.
4. Картоп күйесінің зиянды фазасын атаңыз.
* Есіңізге сақтаңыз
1. Картоп колорад қоңызының имагосы мен дернәсілі картоптың жапырағы
мен сабағын зақымдайды.
2. Картоп колорад қоңызы Батыс Қазақстанда 2 ұрпақ, Оңтүстік
Қазақстанда 3 ұрпақ береді.
3. Картоп кұйесінің жүлдызқұрты картоп түйнегіне көзшелер арқьщы
енеді.
4. Картоп күйесі зақымдаған темекі тауарлық сапасынан айрылады.
Лабораториялық жұмыс.
Мақсаты: Картоп зиянкестерімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Пікір жазғандар
Жексенбиев Р. – биология ғылымының кандидаты, доцент
Сауранбаев Б. – биология ғылымының кандидаты, доцент
Өсімдік карантині атты оқу құралы қазақ тілінде тұңғыш рет оқырмандарға
ұсынылып отыр.
Оқу құралында ауылшаруашылық дақылдарының карантинді және аса қауіпті
зиянкестері, аурулары және арамшөптер; Қазақстанда бейімделіп жаппай
көбейіп кету қаупі болатын түрлердің биоэкологиялық екрекшеліктеріне көңіл
бөлінген. Негізгі терминдердің орысша-қазақша түсіндірмесі келтірілген.
Онымен қатар оқушының білім деңгейін арттыру мақсатымен қосымша анықтама
мәліметтер де берілген.
Алғы сөз
Оқырмандарға ұсынылып отырған оқу құралы 4409002 -"Өсімдік қорғау
және агроэкология" мамандығы бойынша түлектерді даярлау деңгейіне және
мазмұны мемлекеттік стандартына қойылатын талаптарына сәйкес жазылған.
Өсімдік карантині агрономдарға білім беру саласында маңызды орын
алады. Ол болашақ өсімдікті қорғау мамандарын карантиндік және аса қауіпті
зиянды организмдердің сыртқы түр сипаты пішіні, биологиялық және
экологиялық, ерекшеліктері, географиялық таралу жолдары, олармен күресу
шаралары жүйесімен таныстырып, аса қауіпті түрлерінің таралуын шектеу
жолдарын ғылыми тұрғыдан түсінуге мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасының кең байтақ аймағындағы ауылшаруашылық,
дақылдарының карантинді зиянкестері, аурулары және арамшөптерінің
таралуының алдын алу, ошақтарын жоюдың тиімді жолдары жайлы құнды
мәліметтер берілген. Сонымен қатар карантиндік зиянды организмдермен
күресудің агротехникалық химиялық, биологиялық, карантиндік және
интегралдық шаралары қаралады. Өсімдік карантині пәні түлектердің ой-өрісін
және кәсіби ойлау қабілетін айтарлықтай жоғарғы деңгейде қалыптастырады.
Онымен қатар бұл оқу құралында тың тақырыптар да орын алады және
қазіргі кездегі талапка сай дизайн қарастырылған. Әрбір тараудың соңында
пысықтау сұрақтары мен еске сақта айдарымен маңызды мәліметтер берілген.
Оқу құралында кездесетін.
КіРіСПЕ
Оқырмандарға ұсынылып отырған оқу құралы 4409002 -"Өсімдікті қорғау
және агроэкология" мамандығы бойынша түлектерді даярлау деңгейіне, мазмұны
мемлекеттік стандартқа және қойылатын талаптарына сәйкес жазылған.
Соңғы жылдары Қазақстан Республикасына сырттан тасымалданатын
ауылшаруашылық өсімдіктер өнімдерінің көлемі айтарлықтай артуда.
Қазақстанда бұрын болмаған немесе аздаған ошақтары мен таралған қауіпті
өсімдіктер аурулары, арамшөптер тұқымдарын шеттен әкеліну қаупі де артты.
Бұл жағдай еліміздің жерін ауылшаруашылығына үлкен шығын келтіретін
карантиндік және басқа қауіпті зиянкестер, аурулар мен арашөптердің
тұқымдарының енуінен қорғау карантиндік қызметінің жауапкершілігін
арттырады.
Өсімдік карантині мамандық беретін негізгі пәндерге жатады. Бұл оқу
құралында карантиндік зиянды организмдердің сыртқы құрылысы, биоэкологиялық
ерекшеліктері, географиялық таралуы, олардың таралу жолдары және
карантиндік организмдердің алдын-алу, ошақтарын жою мақсатымен күресу
шаралары кешенді түрде қарастырылған.
Пәнді оқу нәтижесінде зиянды организмдердің таралған және қауіпті
түрлерінің биологиясы мен экологиясын оларға қарсы карантиндік шараларды
білуге тиіс. Пәнді оқу кезінде карантиндік зиянды организмдер бойынша
кестелер, т.б. көрнекі құралдарды дайындау мақсатында оқушылар оқулықтан
жоғары дизайынды материалдарды алуына мүміндік болады.
МАҚТА АУРУЛАРЫ.
МАҚТАНЫҢ АНТРАКНОЗЫ
Қоздырғъшы - Соllеtotriсhum gоssурii Sоиthw. және С. indicum Dastur.
Ауру қоздырғышы жетілмеген саңырауқұлақтар деутеромицеттер (Deuteromycetes)
класы меланкониялылар (Ме1аnсоniаlеs) қатарының меланкония (Ме1аnсоniасеае)
тұқымдасына жатады. С. Gossypii саңырауқұлағы мақта өсімдігінің жер үстілік
бөліктерін залалдайды және маусымдық өсу кезінде тоғышарлық тіршілік етуі
мүмкін. Ауру өскінді залалдау нәтижесінде, оның жатып қалуы немесе
өсімдіктің өлуіне әкеліп соқтырады.
Ауру тамыр мойында қызғылттау немесе күнгірт суланатын дақ түрінде
сабақты айнала залалдап, бөліктенген күйде немесе жара түрінде байқалады.
Ауру тұқым жарнақ жапырақгарында күнгірт-қоңыр түсті пішінсіз кызыл
шеңберлі дақтар түрінде байқалады. Дақтар біртіндеп жапырақ бетін қаптап,
онын шіруіне себепкер болады.
Жетілген өсімдіктердің сабақтары мен жапырақтары бір себептерден
әлсіреген жағдайда ғана залалданады. Сабақтарда кызғылт-қоңырлау ұзынша
дақтар түзіледі. Жапырақтардағы дақтар күнгірт, дөнгелек пішінді болады.
Антракноз ауру қоздырғышымен көбінесе қауашақтар қатты залалданады.
Олардың жіктерінде ұсақ басылған күнгірт-қоңыр немеее қара қошқыл, қанқызыл
дақтар түзіледі. Бұл дақтар біртіндеп қараяды, тек жиектерінде қызғылттау
түс сақталады. Дақтар жайыла келе қауашақтың жартысын, кейде түгелдей
қамтиды. Залалданған қауашақтың өсуі тежеледі, ашылмайды немесе аздап
ашылады, ал жеміс ұстағышы залалданғанда қауашақтар түсіп қалады. Ылғалды
ауа райы жағдайында антракнозбен залалданған өсімдік бөліктерінде қызғылт
конидиялық өңез байқалуы мүмкін.
Антракноз ауру қоздырғышымен залалданған тұқым, сау тұқымнан сыртқы
белгілері бойынша анық ажыратылмайды. Қатты залалданған тұқым қалыпты
сұрғылт-жасыл түсін жоғалтып, сарғыштау немесе қоңырлау болып, әлжуазданып
өнгіштігінен толықтай айырылады.
Саңырауқұлақтың даму циклінде конидиялды және қалталы стадиялары
болады. Конидиялды стадиясы -Соllеtоtгісһum gоssуріі Sоutһw. - дөңгелек
немесе ұзыншақ жастықша түрінде байқалады. Олар алғашында эпидермиспен
жабылып, кейін жарылады. Бөртпедегі қылшықтар дара немесе шоқталған, түбі
күңгірт-қоңыр, жоғарғы бөлігі түссіз, перделі, кейде бұтақталған болады.
Конидия тасушылары түссіз, 12-28 х 5 мкм. Конидиялар ұзыншақ созылыңқы,
түссіз, вакуолі ортасында орналасқан, қызғылт-ашық сары тусті, 10-20 х 4,5-
5,5 мкм болады.
Қалталы стадиясы - Glomella gossypii Еdg (Аscomycetes класы,
Sрһаегіаles қатары, Gnomопіасеае тұқымдасына жатады), табиғи жағдайда сирек
кездеседі, өлі өсімдік қалдықтарында түзіледі.
Мақта антракнозы Еуропа, Азия, Африка, АҚШ және Австралияда таралған.
Саңырауқұлақ залалдаған өсімдік қалдықтарында және ауру тұқымда ұзақ
сақталады. Тұқым ішіндегі жұқпа тұқым және сақталатын орынның ылғалдылығына
байланысты бір жылдан 13 жылға дейін қорланады.
Өсімдіктің залалдануы көбінесе бунакденелілердің зақымдаулары немесе
жарақаттары арқылы атқарылады, саңырауқұлақ конидияларының жұқпа жіпщесі
зақымдалмаған ұлпа арқылы да енуі мүмкін. Ауру қоздырғыштың жіпшумағы
эндогенді дамып, бетіне тек саңырауқұлақтың споралары (жиынтығы)-шығады.
Карантиндік шаралар және күресу жолдары
1. Мақта тұқымы шет елдерден тек ғылыми зерттеу мақсатымен Казақстан
Республикасына тасымалданады.
2. Шет елдерден алынған тұқым лабораториялық экспертизадан
өткізіліп, карантиндік питомникте себіліп бақылаудан өтеді.
3. Антракноз ауруы таралған елдерде барлық тұқымдықтар химиялық жолмен-
өңделеді.
МАҚТАНЫҢ ТЕХАСТЫҚ ТАМЫР ШІРІГІ
Ауру қоздырғышы Рһуmatotrichum оmnivorum (Duggar) Неппеbегt
(Рһуmatotrichum оmnivorum Duggar). Ауру қоздырғыш жетілмеген
саңырауқұлақтар деутеромицеттер (Deuteromycetes) класы гифомицеттер
(Нурһоmycetalез) қатарының монилия (Мопіlіасеае) тұқымдасына жатады.
Негізгі иесі мақта, бірақта саңырауқұлақ 200-ден артық
1-сурет Мақтаның техастық, тамыр шірігі
түрді, көбінесе қосжарнақты өсімдіктерді залалдайды.
Саңырауқұлақтың Оzопіum оmnivorum деп аталатын вегетативті стадиясы
табиғи жағдайда жиі кездесетін патогеннің тіршілік формасы. Ол ірі клеткалы
жіпшумақ, желі, қастауыш және жалған қастауыш түрінде кездеседі.
Жіпшумақты желінің диаметрі 200 мкм, айқыш бұтақталған инелі жіпшелері
болады.
Конидиалды стадиясы - Рһуmatotichopsis оmnivога топырақ бетінде өлі
өсімдіктердің айналасында кездесетін борпылдақ өрілген жіпшелердегі конидия
тасығыштарымен конидиялары. Конидиялар жіпшелердің түйреуіш пішінді шар
тәрізді бұлтықтарында түзіледі. Олар түссіз, бір клеткалы, шар тәрізді
немесе сопақ, диаметрі 4,8-5,5 мкм немесе 6-8 х 5-6 мкм болады.
Саңырауқұлақ топырақ ішінде дамиды. Көбінесе өсімдіктің тамыр жүйесі,
кейде сабағы топырақ бетінен 2-3 см биіктікте залалданады. Аурудың негізгі
белгісі - өсімдік кенеттен солады. Ауру өсімдіктің жоғарғы жағынан
басталып, кейін ортаңғы және төменгі жапырақтары солады. Жапырақтар үгілгіш
келеді, қоңырланады немесе қараяды.
Тамырда жіпшелерге толы ойыстар пайда болады. .
Ауру ұлпалар сауларынан күңгірт сызықтармен бөлінген. Залалданған
қабық сүректен оңай ажыратылады.
Мақтада солыған өсімдіктер ошағының ортасында шанақтану және қауашақ
түзілу кезеңдерінде солу жиі байкалады.
Техастық тамыр шірігі Мексика мен АҚШ -та жергілікті түрге жатады.
Мақтаның техастық тамыр шірігі Казақстанда тіркелмеген, сыртқы
карантиндік нысанаға жатады.
Ауру қоздырғыш тұқыммен таралмайды. Аурудың ие-өсімдік тамырында
сақталатын қастауыштары немесе жіпшелер арқауы аурудың алғашқы көздеріне
жатады. Саңырауқұлақ топыраққа кіріп баска тамырларды залалдайтын жіңішке
жіпшелер және арқаулар арқылы таралады. Саңырауқұлақ арқаулары топырақ
арасында тіршілік қабілетін бір жылдан артық сақтай алмайды. Кастауыштар
тірішілік қабілетін 5 жылдан артық сақтай алады.
Қыстағы салыстырмалы жоғары температура індеттің сакталуына қолайлы.
Саңырауқұлақ сілтілі және нейтралды топыраққа карағанда қышқылды топырақта
нашар дамиды. Тамыр шірігі ауыр, ылғалды топырақтарда жақсы дамиды.
Карантиндік шаралар және күресу жолдары
1. Мақтаның техастық тамыр шірігі тіркелген елдерден топырақты
тасымалдауға халыкаралық келісім бойынша тиым салынған.
2. Техастық тамыр шірігі таралған елдерден өсімдіктер мен
отырғызылатын материалдар Қазақстан Республикасының өсімдік
карантині заңына (2003 жыл) сәйкес топырақсыз тасымалдануына ұлықсат етілуі
мүмкін.
3. Ауруды бақылаудың негізгі жолы — ауыспалы егіс тәртібін (бидай,
жүгері, сұлы және басқа дақылдарды енгізу) - ротациясын орындау.
4. Органикалық тыңайтқыштарды беру және ұзақ мерзімді ауыспалы егісті
қолдану өнімнің аурудан шығынын айтарлықтай азайтады.
8 стр
5. Терең сүдігер жырту.
6. Арамшөптерді, әсіресе кіндік тамыршаларды жоюға көңіл бөлу керек.
7. Химиялық препараттарды топырақтағы саңырауқұлақты жою үшін
қолдануға болады. Дихлорпропен, метамомнатрий немесе метилбромид
препараттары және топырақты бензимидазолмен суару жақсы нәтиже
көрсетуде.
8. Ауру қоздырғышқа төзімді өсімдік сорттарына көңіл бөлу.
? Мақта аурулары
1. Мақта антракнозының ауру қоздырғышын атаңыз.
2. Мақта антракнозының ауру қоздырғышы өсімдіктің қандай бөліктерін
зақымдайды.
3. Мақтаның техастық тамыр шірігінің ауру қоздырғышы негізгі иесінен
басқа қандай өсімдіктерді залалдайды.
4. Антракноз ауру қоздырғьшының даму циклінде қандай стадиялар
байқалады.
Есіңізге сақтаңыз
1. Антракноз ауру қоздырғышымен көбінесе қауашақтар қатты залалданады.
2. Антракноз ауру қоздырғышымен залалданған тұқым сау тұқымнан сыртқы
белгілері бойынша ажыратылмайды.
3. Антракноздың даму цикліндегі конидиялы стадиясы - Colletotrichum
gossypii саңырауқұлағы, қалталы стадиясы Glomerella gossypii саңырауқұлағы
болып есептелінеді.
4. Мақтаның техастық тамыр шірігінің негізгі белгісі -өсімдік
кенеттен солады. Солу өсімдіктің жоғарғы жағынан басталып, кейін ортаңғы
және төменгі жапырақтарына ауады.
Лабораториялық жұмыс
Тақырыбы: Мақта аурулары
Мақсаты: Мақта ауруларымен таныстыру.
Нысандары: Мақта антракнозы, мақтаның техастық тамыр шірігі байқалатын
кептірілген өсімдік. Олар бейнеленген альбом, слайдтар.
Құралдары: Үлкейткіш (7х,10х) шыны, микроскоп, су, препараттых ине мен
шынылар.
Тапсырманы орындау жоспары
Ауру өсімдікті тексеріп ауру белгілерімен танысу. Ауру белгілерін
ажыратып, олардың суретін салу. Оқулықты, альбомды, слайдтарды пайдаланып
аңықталған аурулардың сипаттамасын төмендегі кестеге толтыру.
Кесте. Мақта ауруларының қысқаша сипаттамасы
Аурудың аты жәнеҚысқаша Аурудың байқалуы
жүйелік орны сипаттамасы
ДӘНДІ ДАҚЫЛДАРДЫҢ АУРУЛАРЫ
БИДАЙДЫҢ ҮНДІ ҚАРА КҮЙЕСІ
Ауру қоздырғышы Neovossia indica Mund. саңырауқұлағы. Ауру қоздырғыш
базидиомицеттер (Basidiomycetes) класының устилагиналылар (Ustilaginales)
қатарының тиллеция (Tilletiaceae) тұқымдасына жатады.
Кеселдің ерекшелігі – масақ түгел залалданбай, көбінесе масақшаның
жырашығы немесе ұрық бөлігі залалданып, қара күйе телиоспора массасына
айналады. Ауру өте қатты залалдағанда масақшаның қабықшалары ажырап, кара
күйелі жағымсыз шіріген балық иісті дәндер масақтан топыраққа түседі.
Кеселдің залалдауы нәтижесінде масақтың ұзындығы қысқарып, дән саны
азаяды. Казіргі кезде Үндіде кара күйеден бидай өнімі 0,2-0,5%, ал
Мексикада - 1% дейін азаяды (Савотиков т.б., 1996).
2-сурет. Бидайдың үнділік кара күйесі
1-бидайдың залалданған масақтары,
2-бидайдың залалданган дәндері,
3-үнділік кара күйенің споралары
N.indica телиоспоралары сопақша немесе шар тәрізді, диаметрі 18-40
мкм., кабығы қара-қошқыл, қоңырлау, торлы, өскіні түссіз. Споралар тыныштық
кезеңінен кейін 15-25 температурада жуан базидияға өніп, онда 32-128 мкм.
ұзынша, сәл иілген базидиоспоралар түзіледі (2-сурет). Кейде телиоспорадан
ұзындығы 10-200 мкм промицелий өніп, оның басында көптеген бір, екі
клеткалы споридиялар түзіледі. Өсімдікті гүлдеу кезеңінде базидиоспоралар
және споридиялар
11 стр
залалдайды. Саңыраукұлақ жіпшумағы өсімдікте диффузды дамымайды.
Инфекция қоры — залалданған тұқым және топырақ.
Бидайдың ергежейлі сорттары ауруға төзімсіз келеді. Үнді қара
күйесімен залалданған тұқымның тауарлық сапасы мен өнгіштігі төмендеп, өнім
10-20% жойылады.
Ауру Азияда (Ауғанстан, Үнді, Ирак, Пәкістан), Солтүстік Америкада
(Мексика) таралған. Қазақстанда сыртқы карантиндік нысанға жатады.
Карантиндік шаралар және күресу жолдары:
1. Залаладанған тұқымды себуге тиым салынады.
2. Ауру тіркелген шет елдерден тасымалданған тұқым лабораториялық
экспертизадан өткізіліп, кейін карантиңдік питомникке арнаулы бөлінген
мемлекеттік сортоучаскеде себіледі.
3. Залалданған деген күмәнді тұқым табылса, онда ол карантиндік
лабораторияға міндетті түрде экспертизаға жіберіледі.
4. Егер үлгідегі дәннің залалданғандығы анықталса, онда ауру ошағын
жоюға шаралар қарастырылады.
5. Шет елдерде тұқымдық инфекцияны жою үшін, тұқымды дәрілеуге
төмендегі препараттар ұсынылған: агаллол (3 кгт) немесе витавакс'75% ы.ұ.
(2,5 кгт), тирам 80% ы.ұ. (3 кгт), бенлат 50% ы.ұ. (2 кгт) т.б.
6. Бидайдың масақтану кезеңінде манкоцебтің 0,2% ерітіндісін, 0,1%
витавакс ерітіндісін, байкордың 0,2% ерітіндісін бүрку керек.
7. Ауыспалы егіс тәртібін дұрыс сақтау.
8. Егісті арамшөптен тазарту, оңтайлы мөлшерде суару және тыңайтқыш
беру.
9. Ауруға төзімді сорттарды қолдану. Үндіде PWZ-5023, WZ-1562, HD-1907
т.б.сорттары жақсы егістік төзімділік көрсеткен.
Дәнді дақыл аурулары
1. Үнді қара күйесінің ауру қоздырғышын атаңыз.
2. Үнді қара күйесіне төзімді бидай сорттарын атаңыз.
Есіңізге сақтаңыз
1. Бидайдың ергежейлі сорттары үнді қара күйесіне төзімсіз.
2. Ауру қоздырғыш саңырауқұлақтың жіпшумағы өсімдікте диффузды
дамымайды.
Лабораториялық жұмыс
Тақырыбы: Бидайдың үнді қара күйесі.
Мақсаты: Бидайдың үнді қара күйесімен танысу
Нысандары: Үнді қара күйесімен залалданған бидай тұқымы.
Құралдары: Үлкейткіш (7х, Юх) шыны, микроскоп, транспирс.
Тапсырманы орындау жоспары
1. Ауру өсімдікті, тұқымын қарап, ауру белгілерімен танысу.
2. Ауру белгілерін ажыратып, олардың суретін салу.
3. Оқулықты, альбомды, транспирсті пайдаланып, анықталған аурудың
сипаттамасын төмендегі кестеге толтыру.
Кесте. Дәнді дақылдар ауруларының қысқаша сипаттамасы
Кесте. Дәнді дақылдар ауруларының қысқаша сипаттамасы
Ауру қоздырғыштың аты Қысқаша сипаттамасы Аурудың байқалуы
және жүйелік орны
МАҚТА ЗИЯНКЕСТЕРІ
АҚЖИЕКТІ ҚОҢЫЗ - GRAPHOGNATUS LEUCOLOMA ВОН.
Қаттықанаттылар (Coleoptera) отрядының бізтұмсықтылар (Curculionidae)
тұқымдасына жатады.
Қоңыздың ұзындығы 8-12 мм түсі қоңырлау-сұр, алдыңғы қанаттарының
жиегінде ашық түсті жолақтары болады. Артқы қанаттары рудиментарлы.
Ұшпайтын қоңыз, бізтұмсығы қысқа. Жас қоңыздардың жоғарғы жақтарында мүйіз
тәрізді өскіні болады.
Жұмырт қасының ұзындығы 0,6-0,9 мм, сопақша, алғашыңда сүт
сияқты ақ түсті, кейін сарғаяды. Дернәсілі ақшыл-сарғыш түсті, ұзындығы 14
мм дейін, аяқсыз, орақша иілген, қуыршағы 10 мм дейін, ақшылдау, сарғыш
түсті.
Ақжиекті қоңыз АҚШ, Мексика және Австралияда таралған.
Қазақстанда тіркелмеген сыртқы карантиндік нысанға жатады.
Дернәсіл күйінде топырақ ішіңде (50 см) қыстайды. Жаңа Зеландия
жағдайында екі ұрпақ береді.
Дернәсілі мен қоңызы зиянды. Көп қоректі. Мақта, батат, картоп,
жүгері, әртүрлі көкөністер мен жеміс дақылдарын кеміреді. Әсіресе
дернәсілдері өсімдіктің төменгі бөліктерін және кіндік тамырын қорек етеді.
Қоңыздар жапырақтар мен жас өркендерді зақымдайды.
Карантиндік шаралар және куресу жолдары
1. Акжиеті қоңыз таралған елдерден тасылатын өсімдіктер өнімдері
тыңғылықты тексеріліп, залалсыздандырылуы тиіс.
2. Зиянкес таралған елдердегі көкөністер бір орында 4-5 жылдан артық
өндірілмеуі керек.
3. Көкөністер, картоп егілетін жер жақсылап қопсытылып, егіс зиянкес
аз зақымдайтын дақылдардан (сұлы, бидай) кейін егілуі тиіс.
МАҚТА КҮЙЕСІ - PECTINOPHORA GOSSYPIELLA
SAUND.
Қабыршаққанаттылар (Lepidoptera) отрядының ойыққанатты күйелер
(Gelechiidae) тұқымдасына жатады. Көбелектің қанаттарының өрісі 12-16 мм.
Алдыңғы қанаттары ұзыншақ, үшкір келеді. Қанаттарының түбіне қарай және
ортасында анық байқалмайтын қоңырлау дақтары болады. Артқы қанаттарының ұш
жағында ойығы болады. Шашақтары сұр түсті.
Жүмыртқасының ұзындығы 0,4-0,6 мм, ені 0,2-0,Змм, сопақша келген
алғашында жасылдау реңді, кейін дами келе қызарады.
Жұлдызқұрттың ұзындығы 12-13 мм болады. Оның астыңғы жағы қызғылт
түсті. Қуыршақтың ұзындығы 8-10 мм, қызғылт қоңыр түсті, үстін қысқаша
түктер басқан.
Мақта күйесі Африка, Австралия, Еуропа және Азияда (Қытай, Жапон,
Ауғанстан, Пәкістан т.б.) елдерінде таралған.
Казақстанда мақта күйесі сыртқы карантиндік нысанға жатады.
Зиянкес жұлдызқұрт күйінде мақта тұқымында, көбінесе сақтау
орындарында, бұнымен қатар егістікте жерге түскен қауашақтарда қыстайды.
Көбелек жер шарының әр түрлі аймақтарында 2-6 ұрпақ береді. Мақта
көбелегінің жұлдызқұрты 70-тен астам өсімдік түрін әсіресе мақта т.б.
құлқайыр тұқымдасы түрлерін зақымдайды. Жұлдызқұрт қауашақтағы тұқымды және
талшықты, кейде пердені зақымдайды.
Карантиндік шаралар және күресу жолдары
1. Мақта және басқа талшықты дақылдар тұқымы тек ғылыми-зерттеу
мақсатына ғана шет елдерден тасымалдауға ұлықсат етіледі және олар
міндетті түрде фумигацияланады.
2. Зиянкес таралған елдерде мақта оңтайлы кеш мерзімде егілуі тиіс.
3. Химиялық препараттар (дурсбан, децис т.б.) мақтаның вегетациясы
кезінде бүркілуі тиіс.
МЫСЫРЛЫҚ МАҚТА КӨБЕЛЕГІ - SPODOPTERA LITTORALIS BOISD.
Қабыршақ қанаттылар (Lepidoptera) отрядыньң түн көбелектер (Noetuidae)
тұқымдасына жатады.
Көбелектің қанаттарының өрісі 31-41 мм, сұр қоңыр түсті. Канаттарының
ашық-қоңыр түсті ерекшеленетін суреттерімен сподоптера туыс өкілдерінен
оңай ажыратуға болады, бірақ азиялық мақта көбелегінен ажырату қиын
(3,4,5,6-сурет).
3-сурет. Мысырлық және азиялық қоңыр көбелек. 1-мысырлық мақта қоңыр
көбелегі, 2-азиялық мақта қоңыр көбелегінің копулятивтік қапшығы жөне ағыс
жолы, 3-мысырлық мақта қоңыр көбелегінің копулятивтік қапшығы және ағыс
жолы, 4-мысырлық, мақта көбелегінің еркегінің гениталийі, 5-мысырлық мақта
көбелегінің юкустасы, 6-азиялық мақта көбелегінің юкустасы.
Жүмыртқасы алғашқыда ақшылдау, кейін көкшіл-қара түске айналады
(жұлдызқұрт шығар кезде), диаметрі 0,6мм. Жұлдызқұртының ұзындығы 40-45мм,
көбінесе ашық немесе күңгірт-қоңыр түсті болады.
Куыршағы сұр-қоңыр түсті, ұзындығы -16-20мм.
Мысырлық мақта қоңыр көбелегі Еуропа, Азия (Иран, Ирак, Пәкістан) және
Африкада таралған. !
4-сурет Азиялық және мысырлық мақта қоңыр көбелегінің мүшелері а-
жоғарғы ерін, б-жоғарғы жақ, в-көкірек аяғының тырнағы, г-тоқу мүшелері
16стр
Мысырлық қоңыр көбелек Казақстанда сыртқы карантиндік нысанға жатады.
Көбелек Жапония жағдайында 4, ал тропикада 8 ұрпақ береді.
Жұлдызқұрт өсімдік- жапырақтарын және жыныс мүшелерін кеміріп қатты
зиян келтіреді.
Карантиндік шаралар және күресу жолдары
І.Импорттық ауылшаруашылық өнімдерін тасымалдайтын көліктер мен
өнімдер тыңғылықты тексерілуі тиіс. Әсіресе қызанақ, баклажан, жүгері
сабақтары, күнбағыс себеті, мақта қауашақтары, бақытгүл, раушан гүлдер аса
қадағаланып тексерілуі тиіс.
2. Импорттық өнімдер тиісті орындарына жеткізілген жерде екінші рет
тексеріліп, зиянкес табылған. өнім зарарсызданады.
3. Залалданған жемістер, гүлдер жолаушылардан алынады және жойылады.
4. Зиянкеспен күресу шаралары кешенді жүйеде (жұмыртқаларды қолмен
жинау, феромонды ұстағыштар, химиялық, биологиялық препараттар,
агротехникалық тәсілдер) атқарылады.
5. Бақытгүл, қалампыр шыбықшалары, тұқымдары міндетті түрде
бромды метилмен (24 гм3) фумигацияланады.
АЗИЯЛЫҚ МАҚТА КӨБЕЛЕГІ - SPODOPTERA LITURA FABR.
Қабыршақ қанаттылар (Lepidoptera) отрядының түн көбелектер (Noctuidae)
тұқымдасына жатады. Канаттарының өрісі 30-45 мм. Алдыңғы қанаттары ашық-
қоңыр түсті, ерекше суреттері болады. Бірақ мысырлыққоңыр көбелектен
ажырату қиын. Одан жыныс мүшелерінің құрылысы бойынша ғана ажыратуға
болады.
Жұмыртқасының диаметрі 0,6 мм, ақшыл-сары түсті дөңгелек келеді.
Жұлдызқұртының ұзындығы 35-40мм, түсі сұр-жасылдау түстен қоңыр-қызғылт
түске дейін өзгереді. Қуыршағының ұзындығы 19мм, қоңыр-жаңғақ түсті келеді.
Зиянкес Азия (Қытай, Жапон), Австралияда таралған. Ресейде Приморье
өлкесі мен Сахалин аралында кездеседі.
5-сурет. Азиялық мақта 6-сурет. Куыршақтар.
қоңыр көбелегінің жұлдыз- а- мысырлық, 6- азиялық
құртының дене жабынының суреті.
Іб-үстінен қарағанда, Іа-бүйірінен қарағанда, II- алты жастағы.
Азиялық мақта көбелегі Казақстанда сыртқы карантиндік нысанға жатады.
Ресейде Сахалин аралында тіркелген қауіпті зиянкес. Зиянкес жұлдызқұрт
күйінде топырақ ішінде пілләда қыстайды.
Азиялық мақта көбелегі Вьетнам жағдайында 8, Жапонияда 3 және
Үндістанда 3 ұрпақ береді.
Жұлдызқұрттардың ересектері дара тіршілік етеді, өсімдік жапырақтарын
қатты зақымдайды.
Карантиндік шаралар және куресу жолдары
1. Мысырлыққоңыр көбелекпен күресу шаралары сияқты.
Мақта зиянкестері
1. Ақжиекті қоңыз таралған елдерді атаңыз.
2. Ақжиекті қоңыз қандай фазасында қыстайды.
3. Мақта күйесінің зиянды фазасы.
4. Мақта күйесінің жұлдызқұрты нені зақымдайды.
5. Мысырлық мақта қоңыр көбелегі жылына неше ұрпақ береді.
*Есіңізге сақтаңыз
1. Ақжиекті қоңыздың дернәсілі өсімдіктің төменгі бөліктерін, кіндік
тамырды, ал қоңызы жапырақтар мен жас өркендерді зақымдайды.
2. Мақта күйесінін жұлдызқұрты 70 астам өсімдік түрлерін зақымдайды.
3. Мысырлық мақта қоңыр көбелегін азиялық мақта көбелегінен ажырату
қиын. Олар тек жыныс мүшелері бойынша анықталады.
4.Мысырлық мақта қоңыр көбелегінің жұлдызқұрты өсімдік жапырақтарын
және жеміс мүшелерін кеміріп қатты зиян келтіреді.
Лабораториялық жұмыс
Тақырыбы: Мақта зиянкестерімен танысу.
Нысандары: Ақжиекті қоңыз, мақта күйесі немесе мақтаның қызғылт құрты,
құлқайыр күйесі, мысырлық немесе азиялық мақта көбелегі. Олар бейнеленген
суреттер мен слайдтар, биологиялық жинақтамалар.
Құралдары: үлкейткіш (7х,10х) шыны, бинокуляр.
Тапсырманы орындау жоспары
1. Зиянкестерді қарап, олардың сыртқы құрылысымен танысу.
2. Олардың ерекше белгілерінің суретін салу.
3. Оқулықты пайдаланып, зерттелген зиянкестердің сипаттамасын
төмендегі кестеге толтыру.
Кесте. Мақта зиянкестерінің негізгі түрлерінің қысқаша сипаттамасы
Кесте. Мақта зиянкестерінің негізгі түрлерінің қысқаша сипаттамасы
Түрі және Сыртқы құрылысы және Ұрпақ саны Таралуы
оның биологиясы, (қыстаушы фазасы,
жүйелік закымдалу) ерекшеліктері
орны
ЗЫҒЫРДЫҢ АУРУЛАРЫ
ЗЫҒЫРДЫҢ ПАСМО АУРУЫ
Ауру қоздырғышы Septoria linicola Speg (Garass) және Septogloeum
linicola Speg. Ауру қоздырғыштар деутеромицеттер (Deuteromycetes) класы
біріншісі сферопсидалылар (Sphaeropsidales) қатарының сферопсидия
(Sphaeropsidaceae) тұқымдасына, екіншісі меланколиялылар (Melanconiales)
қатарының меланкония (Melanconiaceae) тұқымдасына жатады.
Өсімдіктің барлық вегетация кезеңдерінде жер үстілік бөліктері залалданады.
Аурудың алғашқы белгілері: тұқымжарнақтың жапырақтарында қоңыр дақтар
мен пикнидалар байқалады. Жапырақтар бүрісіп жерге түседі.
Ауру гүлдеу және қауақша түзу фазаларында анық байқалады. Нағыз
жапырақтарда қоңыр дақтар байқалып, оның ортасы біртіндеп айқындалады:
кейін 4-7 күннен соң дақтарда пикнидалар түзіледі. Онда тығыз шеңберленіп
орналасады. Залалданған жапырақтар қурап, бүріседі, жерге түседі де, сабақ
жалаңаштанады. Ауру дами келе сабаққа ауысады. Сабақта ұзыншақ, қоңырлау,
біртіндеп дөңгелектене келе шұбарланатын дақтар байқалады. Дақтардың
ортасында қара пикнидалар түзіледі. Ауру дами келе қоңыр-сұр түстеніп
сабақты жаппай пикнидалар қаптайды. Ұқсас дақтар гүлшанақтарда,
қауашақтарда, тұқымда байқалады. Ауру тұкым акшыл уәжденген болады. Оның
бетінде таралған пикнидалар немесе ақшыл дөңестер ұрыққа таяу жерде
байқалады.
Septoria linicola Sped, саңырауқұлағының пикнидалары өсімдік ұлпасына
жартылай енген, дөңгелек немесе эллипсоидалы, жұқа қабырғалы ұзын кендеу
ашылған тесігі бар күңгірт түсті болады. Пикниданың көлемі 65-125 мкм.
Саңырауқұлақтың даму кезеңінде қалталы стадиясы Mycosphaerella linorum Wole
байқалады. Бұл індетті емес, тек өлі өсімдікте дамиды.
Зығырдың пасмо ауруы Еуропада кең таралған.
Бұл ауру Қазақстанда кездеспеген сыртқы карантиндік нысанға жатады.
Ресейде аздап кездеседі (Новгород, Витеб, Смоленск облыстарында).
Саңырауқұлақ Liniim туысына жататын мәдени және жабайы есімдіктерді
залалдайды. Індет тұқым мен өсімдіктің залалданған мүшелерінде сақталып
таралады. Тұқым ішіндегі саңырауқұлақ жіпшесі ұзақ (5 жылдан артық) уақыт
сақталады.
21
Вегетация кезеңіңде пикнидалардан қызғылт жіпше тамшы түрінде шығып,
олар жауын тамшылары және шықпен, бунақденелілермен, ал шырыш кепкен
жағдайда олар желмен таралып сау өсімдіктерді залалдайды. Жетілген
қауашақта дамыған саңырауқұлақ тұқым камерасына және тұқымға енеді.
Карантиндік шаралар және күресу жолдары
1. Тексерілген пасмо ауруы жоқ тұқымды себу.
2. Тұқымды химиялық препараттармен өндеу.
3. Ауылшаруашылық ғылыми-зерттеу мекемелері мен мемлекеттік сорттық
учаскелерде зығыр егістігі вегетация кезінде екі рет тексерілуі тиіс
(алғашқы рет жапырақтана бастаған фазасында, екінші рет егісті жинардан бір
апта бұрын).
4. Ауру табылған егістегі ошақтар толықтай жойылуы тиіс. Ауыспалы егіс
тәртібін сақтау. Зығыр алғашқы себілген орнына 6-7 жылдан кейін ғана
келетін болуы керек.
5. Қышқыл топырақты әкпен өңдеу керек.
Мақсаты: Зығырдың ауруларымен танысу. Нысандары: Зығырдың пасмо ауруы.
Ауру белгілері байқалатын кептірілген өсімдік, альбом слайдтар. Құралдары:
Үлкейткіш шыны (7х, Юх), микроскоп.
Тапсырманы орындау жоспары
1. Жетілген өсімдіктегі аурудың сыртқы белгілерін сипаттап жазу және
суретін салу.
2. Пикниданың пикноспорасымен суретін салу.
3.Оқулықты, альбомды және слайдты пайдаланып аурудың сипаттамасын
төмендегі кестеге жазу.
Кесте. Зығырдың пасмо ауруының қысқаша сипаттамасы
Ауру қоздырғыш-тың Қысқаша сипаттамсы Аурудың байқалуы
аты
КАРТОП АУРУЫ
КАРТОПТЫҢ АЛТЫН ТYCTI НЕМАТОДАСЫ
Ауру қоздырғышы-.Globodera rostochiensis Behrens нематодасы. Қоздырғыш
нематода (Nematoda) класы тиленхид (Tylenchidae) отрядының тиленхида
(Tylenchidae = Heteroderidae) тұқымдасына жатады.
7-сурет. Картоптың түссіз нематодасы. 1-картоп тамырындагы цисталар, 2-
картоп нематодасы ішкі заттармен бірге көрінісі, 3-картоптың түссіз
нематодасының жас ұрғашы цистасы
Нематода өзінің даму кезеңінде жұмыртқа, дернәсіл, имаго стадияларынан
өтеді. Ұрғашы даралардың циста деп аталатын стадиясы болады. Әр цистада 50
ден 600-ге дейін дернәсілдері бар жұмыртқалар болады. Алтын түсті
нематоданың цистасының пішіні шар тәрізді, кейде бас бөлімі созылынқы
алмұрт тәрізді болады. Денесінің артқы жағы дөңгеленген жыныстық конусты
мүшесі болмайды. Цистаның орташа көлемі 0,5-0,8 мм (1 мм дейін) жетілген
ұрғашы (ересек) денесінің артқы бөлігінде жыныс мүшесімен анусы болады.
Олардың айналасында анальды - жыныстық немесе перинальды деп аталатын
аймағы, цистотүзуші нематодтардың қай түрге жататындығын анықтауға
қолданылады. Анус ұсақ саңылаулы болып, одан көбінесе екі кутикула қатпары
римдық V әрпі сияқты түзіледі. Әдетте жұмыртқа ішіндегі дернәсіл 4 рет
бүктелген болады. Жұмыртқаның орташа ұзындығы 0,1 мм, ені-0,045 мм. (7-
сурет). Түлеуден кейін жұмыртқадан екінші жастағы ұзындығы 0,4-0,5 мм
дернәсіл шығады.Еркектері түссіз, қозғалғыш, құрт тәрізді, ұзындығы 0,9-1,2
мм және ені 0,031- 0,046 мм.
23 стр
Ауру Азия, Америка, Мексика және Еуропада кең таралған.
Картоптың алтын түсті нематодасы Қазақстанда сыртқы карантиндік
нысанға жатады.
Картоп нематодасының даму циклі ие-өсімдік тамырында өтеді. Топырақ
арасында циста түрінде сақталады. Олар ие-өсімдік болмаған жағдайларда
тіршілік қабілетін 10 жылға дейін сақтауы мүмкін.
Нематода жылына 1-2 ұрпақ береді..
Картоп нематодасы картоп көп жыл бойы өңдірілген танаптарда қатта зиян
келтіреді. Тамырға енген дернәсілдер қозғалтғыштығынан айрылып, жасуша
заттарымен қоректенеді.
Өсімдіктің картоп немтодасымен залалданғаңдығын картоп көгінің шыққай
кезеңінен байқауға болады. Ауру өсімдіктерде әлсіз сабақтар түзіледі де,
олар алдын-ала сарғая бастайды. Қатты закымдалған өсімдіктер өте ұсақ тамыр
жүйесін құрады. Қолайсыз ауа райы жағдайында өсімдіктер өлуі де мүмкін.
Нематоданың цисталары картоп түйнектері залалданған топырақ
түйіршіктері, ауылшаруашылық құрал саймаңдарына жабысқан топырақ
түйіршіктерімен, адам және малдармен де таралады.
Карантиндік шаралар және күресу жолдары
Картоптың түссіз нематодасындағы сияқты. Ол агротехникалық, химиялық
және биологиялық шаралар кешенінен тұрады.
КАРТОПТЫҢ ТҮССІЗ НЕМАТОДАСЫ
Ауру қоздырғышы - Globodera pallida Behrens нематодасы нематода
(Nematoda) класының тиленхид (Tylenliida) отрядының гетеродириттер
(Heteroderidae) тұқымдасына жатады.
Картоптың түссіз нематодасының цистасында жұмыртқа, дернәсіл болады.
Олар топырақта қыстайды. Көктемде ие-өсімдіктің тамыр диффузаторларының
әсерімен дернәсілдер цистадан шығып; тамырға енеді. Ие-өсімдік есебінен
қоректенген дернәсілдер түлеп ересек дараларға айналады. Ұрғашылар дамып
келе жатқан жұмыртқалардың қысымымен дөңгеленеді, ал еркектері құрт тәрізді
қалпында қалады. Ұрғашылар эпидермисті жарып шығады және алдыңғы ұшы
тамырға бекіген күйінде қалады. Еркектер топыраққа ауады, ұрғашы
нематодаларды ұрықтандырады да өледі.
Ұрықтанғаннан кейін жұмыртқа мен толығып бұрынғыданда үлкен болып
ісініп цистаға айналады. Цисталар тамырдан бөлініп топырақта қалады. Циста
ішінде жұмыртқалар тіршілік қаблетін он жылға дейін сақтайды.
Ауру өсімдіктер көптеген нашар дамыған сабақтар түзеді. Олар мезгілсіз
ерте сарғаяды. Хлороз төменгі жапырақтардан басталып, кейін жоғарғыларына
таралады да, біртіндеп барлық бұтаны қамтиды. Залалданан өсімдк бар болғаны
1 -3 сабақты болады; түйнектер саны тым азайып, ұсақтанады (салмағы 15-45
г) немесе мүлде түйнек түзбейді.
Ұрғашы нематода қозғалмайды, шар тәрізді кейде алмұрт пішінді болады
ңемесе аздап бас бөлімі созылыңқы келеді.
Еркектері — түссіз, қозғалмалы, пішіні құрт тәрізді, ұзындығы 0,9-1,2
мм және ені 0,031-0,046 мм. Олардың стйлеттері куатты - ұзындығы 25-27 мкм
жетеді.
Нематоданың даму циклі төмендегідей: жұмыртқада бірінші дернәсілдік
дамуы аяқталады. Түлегеннен кейін жұмыртқадан екінші стадияның дернәсілі
шығады. Бұл стадиясы инвазиялы, қолайлы жағдайда ол цистадан шығып, өсімдік
тамырын инвазиялауы мүмкін. Екінші стадиясы аяқталған соң дернәсіл
жуандайды және бөтелке пішінді түрге айналады. Төртінші стадиясында
дернәсіл ұрғашыға айналады, бұрынғыданда жуандай түседі, ісінген болады.
Көп ұзамай ұрғашының жабыны түсін өзгерте бастайды. Түссіз нематоданың
ұрғашысы ақтүстен немесе кұлалаудан алтын-сары түсті стадиясын өтпей бірден
қоңырланады. Ал алтын түсті нематода ол стадиядан өтеді.
Ауру картоп түйнектерімен, түйнекке, тамыржеміске, пиязшыққа, көлікке
т.б жабысқан залалданған топырақпен таралады.
Цисталар жауын суымен, желмен де тасымалдануы мүмкін. Түссіз
нематоданың цисталарының залалдау дәрежесіне қарай өнім шығыны 50-90 %
жетеді. Кейде өнім түгелдей жойылуы мүмкін. Өте қауіпті Азияда (Үндіде,
Жапонда), Африкада, Еуропада, Америкада, Австралияда таралған ауруларға
жатады. Қазақстанда сыртқы карантиндік нысанға жатады.
Карантиндік шаралар және күресу жолдары:
1.Ауру таралған елдерден тек ғылыми-зерттеу мақсатында тұқымдық картоп
тиісті карантиндік экспертизадан өткізілген соң тасымалдауға рұқсат
етіледі,
2. Ауру таралған елдерден ауыл шаруашылық және сәндік дақылдарды
тасымалдауға тиым салынады.
3. Аурудың алдын алудың негізгі жолы — міндетті түрде нематодқа
төзімді сорттар мен залалданбайтын дақылдар енгізілген ауыспалы егісті
қолдану.
КАРТОП РАГІ (ІСІГІ)
Ауруқоздырғышы-Synchytriuniendobiot icuni(Schilbersky)Percival
саңырауқұлағы.Қоздырғышхитридиомице ттер(Chytridiomycetes)класы
хитридиялылар (Chytidialeses) қатарына жатады.
8-сурет. Картон рагі: "1-ісікпен залалданған картоп өсімдігі, 2-картоп
түйнегінің індетті ісігімен көрінісі, 3-қыстаушы зооспор- ангийлері, 4-ісік
ішіндегі қыстаушы зооспорангийлері
S.endobioticum саңырауқұлағының қыстық зооспорангилері дөңгелек
пішінді 30-дан 80 мкм. Олардың бір жағы ойыс болады (8-сурет).
Түйіршікті протопластың дамуына қолайсыз қыс жағдайларынан жақсы
өтуіне көп қабатты қабықпен қоршалуы мүмкіндік береді.
Картоп ісігінің қоздырғышы жіпше түзбейтін жасуша ішіндік тоғышар
болып есептелінеді.
Ауру Еуропада және Азияда кең таралған.
Қазақстанда кездеспеген сыртқы карантиндік нысан. Картоптың түйнегі
тамыр сабағы (столоны), сабағы, жапырағы кейде гүліде залалданады. Тамыры
ешқашанда залалданбайды. Ауруға шалдыққан мүшелерде буылтықтар түзіледі.
Олардың түсі алғаш ақ, кейін сарғайып, қоңырланады. Залалданған столондарда
түйнектер түзілмейді.
Бұылтықтардың үлкендігі бұршақ көлемінен картоп түйнегіне дейін, кейде
одан да ірі болады. Топырақ арасында түзілетін ісіктердің түсі ақ, ал жер
үстілік өсімдік
26 стр
мүшелеріндегілері жасыл болады. Картоп вегетациясының аяғына қарай
ісіктер күңгірттенеді және шіриді. Егерде өнім залалданған жерден жиналса,
онда картоп түйнектерінде сақтау орындарында да ісіктер өрши түседі.
Бір ескеретін жағдай қыстық зооспорангийлер анабиоз жағдайында топырақ
арасында 30 жылдан артық мерзімде сақталып, өнуге және картопты залалдауға
қабілетті болады. Саңырауқұлақтың дамуына қолайсыз жағдайда қыстық
зооспорангийлер картоптың барлық вегетация кезеңінде түзіле беруі мүмкін.
Табиғи жағдайда S. endobioticum саңырауқұлағының таралуы өте баяу
жүреді. Көбінесе картоп ісігі залалданған түйнектермен немесе ауруға
төзімді сорттардың түйнектерінің беттеріне жабысқан залалды топырақ
түйіршіктермен, ауруға шалдыққан топырақта өндірілген басқа өсімдік
заттарымен таралады.
Карантиндік шаралар және күресу жолдары.
1. Картоп ісігіне қарсы кешенді күрес шаралар жүйесі қолданылады.
Оның мақсаты аурудың залалданбаған ауданға өтуінен сақтау, аурудың таралуын
тексеру және ошақтарын жоюға бағытталған.
2. S.endobioticum аурумен күресуде картоптың төзімді сорттарын және
ісік аурумен залалданбайтын өсімдіктерді өңдірудің маңызы үлкен.
3. Топырақты картоп рагынан тазарту үшін карбамид (100 гм2)препаратын
ісікке төзімді сорт өндірілетін жерге немесе сұйық аммиак (сусыз) — 1 тга
(100 гм2) немесе нитрификация ингибиторы (2% сұйық аммиак массасынан)
аралас аммиак 0,5 тга қолдану ұсынылады.
КАРТОПТЫҢ (ТҮЙНЕК) ҚАРА КҮЙЕСІ
Ауру қоздырғышы Thecaphora solani (Thirumulachar et О Brien) Mordue
саңырауқұлағы. Қоздырғыш Базидиомицеттер (Basidiomycetes) класы
Устилагиналылар (Ustilaginales) қатарына жатады.
Негізгі ие-өсімдік - картоп. Табиғи жағдайда саңырауқұлақ, Solanum
тусының түйнек түзуші жабайы түрлерінде байқалған.
Қзақстанда кездеспеген сыртқы карантиндік нысанға жатады.
Т. solani саңырауқұлағының пісіп жетілген споралары 2-8
ашық-қоңырдан қара түсті споралардан құрылған споралы түйіршіктер
түзеді. Споралы түйіршіктердің көлемі 15-50x12-40 мкм. Жекеленген споралар
сирек кездеседі. Басқа споралармен түйіскен беттері тегіс және сыртқы беті
көптеген
9-сурет. Картоптың (түйнек) қара күйесі. 1-залалданған картоп
өсімдігі, 2-споралары, 3-картоп қара күйесі.
моқал сүйелді. Спораларының диаметрі 7,5-20 х 8-18 мкм. Т. solani
саңырауқұлағының өну жолдары белгісіз (9-сурет).
Solanum түрлерін соның ішінде картопты картоп қара күйесінің залалдау
ерекшелігі түйнектердің кейіпсіз ұлғайып, сабақтың төменгі бөлігімен
столондарда түйнек тәрізді ісіктердің пайда болуы. Онда ұсаққуыстар
спораларға толы болады. Түйнек саңырауқұлақпен түгелдей немесе аздап ғана
залалдануы мүмкін. Аурудың алғашқы даму кезеңінде түйнек бетіңде спораларға
толы бөртпе түзіледі. Саңырауқұлақ дамуы барысында залалданған мушелерге
еніп, онда бір-бірімен жалғасқан қуыс тізбектер құрайды. Залалданған
түйнектер көптеген споралары бар құрғақ қоңырлау тозанды массаға айналады.
Әр түрлі пішінді аса өзгергендерінде кейін терең сызаттар пайда болып,
олардан споралар босайды және екінші рет залалданады. Өсімдіктің жер
үстілік бөліктері ауруға шалдықпайды.
Т. solani саңырауқұлағының биологиясы әліде болса жақсы зерттелмеген.
Саңырауқұлақ топырақта немесе өсімдік қалдықтарында залалданған түйнектерде
сақталады. Топырақтың жоғары ылғалдылығы мен тұздылығы картоп қара
күйесінің дамуына қолайлы. Т. solani. саңырауқұлағының спорасының тіршілік
қабылеті зерттелмеген. Қазаргі кезде картоп қара күйесі қоңыр салқын биік
таулықтарда (тд. 3000 м.б.) және жағалық суармалы шөлейт жерлерде кездесуі
үлкен экономикалық қиындық келтіруде.
Картоп күйесі Еуропа, Азияда көптеген елдерде,
28 стр
Африка және АҚШ-та таралған. Ресейде 1981 жылы Краснодар өлкесінде
тіркелген.
Карантиндік шаралар және күресу жолдары
1. Картоптың (түйнек) қара күйесімен күресудің жалпы шараларына
залалданбаған отырғызылатын тұқымдықты, картоптың төзімді сорттарын
қолдану, ауыспалы eric тәртібін сақтау, қара күйе беріштерін жою енеді.
2. Химиялық күресу шаралары әлі қарастырылмаған.
3. Карантиндік ережелерді толық орындау.
? Картоп аурулары
1. Картоптың негізгі ауруларын атаңыз.
2.Картоп қара күйесінің ауру қоздырғышының саңырауқұлағы қайда
қыстайды.
3. Картоп ісігінің ауру қоздырғышын атаңыз.
4. Картоптың түссіз нематодасы қай тұқымдасқа жатады.
* Есіңізге сақтаңыз
1. Картоп қара күйесінің залалданған түйнектің пішіні кейіпсіз болып
ұлғайады, сабақтың төменгі бөлігі мен столондарында түйнек тәрізді беріштер
пайда болады.
2. Картоп ісігінің ауру қоздырғышы хитридиомицеттер класының
хитридиалылар тұқымдасына жататын саңырауқұлақ.
3. Картоптың түссіз нематодасы жылына 1-2 ұрпақ береді.
Лабораториялық жұмыс
Мақсаты: Картоп ауруларымен танысу.
Нысандары: Картоптың нематодасы, картоп рагы ауруларының белгілері
байқалатын өсімдік мүшелері, альбом, слайдтар.
Құралдары: Үлкейткіш шыны (7х, 10х), микроскоп.
Тапсырманы орындау жоспары
1. Картоптың ауру мүшелерімен танысып аурудың белгілерін анықтау.
2. Аурудың белгілерін ажыратып, олардың суретін салу.
3. Оқулықты, альбомды, слайдты пайдаланып анықталған аурулардың
сипаттамасын төмендегі кестеге толтыру.
Кесте. Картоп ауруларының қысқаша сипаттамасы
Ауру қоздырғыштың аты Қысқаша сипаттамсы Аурудың байқалуы
КАРТОП ЗИЯНКЕСТЕРІ
КОЛОРАД ҚОҢЫЗЫ - LEPTINOTARSA
DECEMILINEATA SAY
Қаттықанаттылар (Coleoptera) отрядының жапырақ жемірлері
(Chrysomelidae) тұқымдасына жатады, Қоңыздың ұзындығы 9-12 мм, дене пішіні
сопақша, арқа жағы дөңес, түсі қызғылт-сары, қанаттарының әрқайсысының
үстінде бойлай орналасқан 5 қара жолақ болады. Алдыңғы арқасында 12-14 қара
дақтар бар, олардың ортаңғы орналасқанының пішіні римдік цифрі "V"- на
ұқсас. Мұртшалары 12 бунақтан тұрады, олардың түп бөлігі ақшыл, ұшы қара
болады.
10-сурет Колорад қоңызы
Жұмыртқалары сопақша келген сары немесе қызғылт-сары түсті жылтыр,
ұзындығы 0,8-1,8 мм.
Дернәсілдері қызғылт-сары, алмұрт пішінді, басы және алдыңғы арқа
сақинасы және аяқтары қара, бүйір жақтарында 2 қатар болып орналасқан қара
меңді нүктелері бар, ұзындығы 15-16 мм жетеді (10-сурет).
Қуыршағы кірпіш реңді қызыл немесе қызғылт-сары, ұзындығы 12 мм дейін
болады.
Картоптың колорад қоңызы Еуропаның көптеген елдерінде Азия, Америка
және Африкада таралған. Ресей, Белорус, Украина және Қазақстанда да
кездеседі,
Колорад қонызы Қазақстаңда ішкі карантиндік нысанға жатады. Батыс
Қазақстан, Ақтөбе, Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Алматы
облыстарында кездеседі.
Зиянкес имаго фазасында көбінесе картоп өсірілетін жерлерде 20-50 см
тереңдікте топырақ арасында қыстайды.
Батыс Қазақстан жағдайында жылына 2 ұрпақ, Оңтүстік Қазақстанда 3, ал
Солтүстік Қазақстанда бір ұрпақ беріп көбейеді.
Колорад қоңызы картоптан басқа баклажанды, қызанақты, бұрышты,
темекіні закымдайды, сонымен қатар алқа тұқымдасына жататын басқа
өсімдіктермен де қоректенеді. Қоңыздардың және олардың дернәсілдері өте
қомағай келеді, картоптың жапырағы мен сабағын күні-түні бірдей кеміріп
жеп, қатты зиян келтіреді.
Қоңыз желмен, картоп таситын құрал-жабдықтармен де таралады.
Карантиндік шаралар және күресу жолдары
1. Карантиндік сақтандыру ережесінде көрсетілген талаптарға сай
шараларды жүзеге асыру керек.
2. Шет елдерден тасымалданған картоп тиісті орындарында екінші рет
тыңғылықты тексеріліп, өнім зарарсыздандырылуы тиіс.
3. Қазақстан Республикасы аумағында ішкі карантиндік ережені бұлжытпай
орындау.
4. Терең сүдігер жырту.
5. Картоп өнімі жиналған соң егістік картоп түйнектерінен
тыңғылықты тазартылып, өсімдік қалдықтары жойылуы тиіс.
6. Ауыспалы eгic тәртібін оңтайлы түрде іске асыру. Алғы жақсы
дақылдар: астықдақылы, дәндібұршақтар, қант қызылшасы және көп жылдық
шөптер. Бір орынға картоп кем дегенде 3-4 жылдан кейін-ғана оралатын
болуы тиіс.
7. Картоп егістігін арам шөптен, әсіресе алқа тұқымдастардан
тазарту; тыңайтқыштарды оңтайлы мөлшерде беру жақсы нәтиже береді.
8. Колорад қоңызына қарсы биопрепараттарды қолдану (бовериң, лепидоцид
т.б.).
9. Картоптың вегетациясы кезінде картоп гүлдегенге дейін оны екі рет
химиялық препараттармен өңдеу (дурсбан, децис, каратэ т.б.).
10. Картоп егісіне колорад қоңызына қарсы өсімдік тұнбалары мен
қайнатпаларын (жусан, сарымсақ т.б.) бүркү.
КАРТОП КҮЙЕСІ - PHTHORIMAEA OPERCULELLA
ZELL.
Қабыршаққанаттылар (Lepidoptera) отрядының ойыққанатты күйелер
(Gelechiidae) тұқымдасына жатады. Күйе көбелектің қанаттары сұр түсті
болады. Тыныштықта арқасына жиналады. Алдыңғы қанаттарының өрісі 12-15мм,
еркектерінің қанаттары ұрғашыларынікіне қарағанда 2-2,5 мм кіші келеді.
Ашық-сұр түсті қанаттарының бетінде әр түрлі жолақтар мен нүктелері
байқалады(11-сурет).
Алдыңғы қанаттарының шашақтары ашық-сұр түсті, іш жақ бетінде
күңгірттеу қабыршақтары бар. Артқы қанаттарының шашақтары сарғыштау
қылшықты. Шашақтары қанаттарынан ұзындау болады. Ішкі жақ беттері бір келкі
сұр түсті келеді.
11-сурет. Картоп күйесі. 1-көбелек, 2-жұмыртқа, 3-жұлдызқұрт, 4-ұрғашы
құрсағының ұшы, 5-қуыршақ, 6-еркегі мен ұрғашының қуыршақтарының аналь
бөлігі, 7-еркегінің жыныс мүшесі, 8,9-жұлдызқұрттары зақымдаған темекі
жапырағы мен картоп түйнегі.
Мұртшалары сұр түсті, ішкі жағы ақшылдау, бунақтары анық байқалады.
Алдыңғы және ортаңғы аяқтары солғын-сұр түсті, сирақтарының аздаған
түктері болады. Құрсағының үстіңгі жағы сарғыш-сұр түсті, ал төменгі беті
сарғыш-ақ түсті болады.
Құрсағының соңғы бунағының ұзындығы еркегінде оның 13 ұзындығындай
болады. Ұрғашысының аналь бунағы қалыпты ұзындықта болып, жұмыртқа салғыш
қынабы аздап алға қарай шығыңқы келеді. Картоп күйесінің еркегі ұрғашысынан
құрсағының соңғы
33 стр
бөлігіндегі бүйір жақтарындағы жақсы жетілген тоғыз түкті шоқ
қылшықтарымен ажыратылады.
Жұмыртқасы ақ немесе солғын сарғыштау, сопақша пішінді, ұзындығы 0,4-
0,55 мм, ені 0,4 мм болады.
Ересек жұлдызқұрттарының ұзындығы 10-13 мм, ені 1,5 мм сарғыш- қызғылт
немесе сарғыш-жасыл түсті, бойлық солғын түсті жолағы болады. Картоп
түйнегімен қоректенген жұлдызқұраттырының түсі картоп, баклажан, темекі
және басқа өсімдіктердің жер үстілік жасыл бөліктерінде қоректенетіндеріне
қарағанда ақшылдау болады.
Қуыршағы сұр күміс түсті піллә ішінде дамиды, ұзындығы 5,5-6,5мм.
Зиянкес жұлдызқұрт немесе қуыршақ фазасында өсімдік қалдықтарының
астында қыстайды.
Картоп күйесі АҚШ - та 4 ұрпақ, ал Австралияда 13 ұрпаққа дейін,
Краснодар өлкесіңде (Ресейде) 3-4 ұрпақ береді.
Картоп күйесі Еуропа, Азияда көптеген елдерде, Африка және" АҚШ-та
таралған. Ресейде 1981 жылы Краснодар өлкесінде тіркелген.
Қазақстанда кездеспеген сыртқы карантиңдік нысанға жатады.
Күйенің жұлдызқұттары жапырақты өрмек жіптермен шырмап үңгіп, сабаққа
еніпте зақымдайды. Жұлдызқұрттар түйнекте диаметрі 2-3 мм жол салып
зақымдайды. Онда экскеременттер байқалады.
Картоп күйесі картоп түйнегімен және алқа тұқымдасы дақылдарының
жемістерімен барлық даму фазаларында таралады.
Карантиндік шаралар және күресу жолдары
1. Импорттық тағамдық картоп өнімдерін тыңғылықты тексеру.
2. Картоп күйесінің жұлдызқұрттарын табу мақсатымен аумағы 3 км аймақ
алғашқы импорттық өнім тасымалданған жерден тексерілуі тиіс.
3. Картоп күйесі залалданған аудандардан алқа тұқымдастарды
тасымалдауға қатаң тиым салу.
4. Картоп пәлегін қураудан 5-7 күн бұрын қиу және оны жою керек.
5. Картоп түйнектерін тез жинап, егістіктен тасымалдап алып кету.
6. Картоп түйнектерін тиісті нұсқаулар бойынша бромды метиллмен
фумигациялау.
7. Картоп күйесі кең және аздап таралған аудандарда химиялық
препараттарды тиісті ұсыныстар бойынша қолдануға (фозалон, волатон
т.б.) ұрықсат етіледі.
8. Биопрепараттардан лепидоцид ұсынылады.
? Картоп зиянкестері
1. Картоптың колорад қонызы қандай тұқымдасқа жатады.
2. Колорад қоңызының зиянды фазасын атаңыз.
3. Картоп күйесі қандай тұқымдасқа жатады.
4. Картоп күйесінің зиянды фазасын атаңыз.
* Есіңізге сақтаңыз
1. Картоп колорад қоңызының имагосы мен дернәсілі картоптың жапырағы
мен сабағын зақымдайды.
2. Картоп колорад қоңызы Батыс Қазақстанда 2 ұрпақ, Оңтүстік
Қазақстанда 3 ұрпақ береді.
3. Картоп кұйесінің жүлдызқұрты картоп түйнегіне көзшелер арқьщы
енеді.
4. Картоп күйесі зақымдаған темекі тауарлық сапасынан айрылады.
Лабораториялық жұмыс.
Мақсаты: Картоп зиянкестерімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz