Қоршаған ортаға әсерді бағалау және оның әдістері, міндеттілігі мен кезеңдері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

1. Кіріспе

2. Қоршаған ортаға әсерді бағалау және оның әдістері, міндеттілігі мен
кезеңдері.

3. Атмосфералық ауаны бағалау

4. Су ресурстарын бағалау

5. Топырақты бағалау

6. Қоршаған ортаны және табиғат пайдалануды реттеу
7. Негізгі тұжырымдар

8. Гидрохимиялық көрсеткіштер бойынша жер үсті сулар сапасының жағдайы

9. Қорытынды

Кіріспе
Экологиялық қауіпсіз және орнықты дамуға көшу қазіргі уақытта Қазақстанның
даму стратегиясындағы басым бағыттардың біріне айналып келеді, мұнда оның
құрамдас бөліктерінің бірі қоршаған ортаны қорғау болып табылады.
Осы мақсатта қалалар мен өнеркәсіп орталықтарындағы атмосфералық ауаның, су
көздерінің жай-күйі, топырақ сондай-ақ Қазақстанда табиғатты пайдалануды
мемлекеттік реттеу мен қоршаған ортаны қорғау туралы ақпарат зерделенді.
Елдің қоршаған ортасының жай-күйін талдау кезінде Есеп комитетінің бақылау
іс-шараларының нәтижелері пайдаланылды, соның нәтижесі бойынша қоршаған
ортаның жай-күйін жақсарту және экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
бойынша негізгі тұжырымдар жасалып ұсынымдар әзірленді.
2015 жылға дейiн Қазақстан Республикасында қызған газдардың шығарындыларын
төмендету;
cу үнемдеу;
шөлейттенумен күрес жөнiндегi iс-қимылдар;
халықтың iшкi көшi-қоны және экологиялық апат аймақтарының жерлерің
шаруашылық мақсатқа пайдалану;
байырғы ластануларды жою;
өнеркәсiп және тұрмыстық қалдықтарды басқаруды жетiлдiру;
әскери-ғарыш және сынақ кешендерi полигондары аумағының экологиялық жай-
күйiнiң мониторингi жөнiндегi бағдарламаларды іске асыру жоспарланғанын
айта кету керек.
Байырғы ластануларды жою жөнiндегi, сондай-ақ өнеркәсiп және тұрмыстық
қалдықтарды басқаруды жетiлдiру жөнiндегi арнайы бағдарламалар
әзірленбеген.
Ал әзірленеді деп жоспарланған қалған бағдарламалар жекелеген мәселелер
түрінде 2010-2014 жылдарға арналған Жасыл даму салалық бағдарламасында
(бұдан әрі – Бағдарлама) көрініс тапты.
Бағдарламаның мақсаты мен міндеттерін іске асыру саларалық өзара іс-
қимылдарда көптеген мәселелерді шешу үшін көзделген, соның ішінде: қызған
газдардың шығарындылары, атомосфералық ауаның ластануы, экологиялық апат
аймақтары, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар, өнеркәсіп және тұтыну
қалдықтары, су ресурстары, жасылдандыру және басқалар.
Бағдарламаны іске асыру екі кезеңде жүзеге асырылатын болады.
Бірінші кезеңде (2010 - 2012 жылдар) табиғи ортаның ластану деңгейін
төмендету жөніндегі жұмыстарды және ұйымдастыру іс-шараларын оның сапасын
басқару жүйесін оңтайландыру, экологиялық орнықты даму тетіктерін құру,
қоршаған ортаны ластайтын ірі өнеркәсіп кәсіпорындары үшін ең үздік қол
жетімді технологиялар негізіндегі нормаландыруға көшу жөнінде басшылыққа
алатын құжат пен жоспар әзірлеу және жануарлар дүниесін, ерекше қорғалатын
табиғи аумақтарды ұтымды пайдалану, ормандарды қорғау және өсімін молықтыру
жолымен жүргізу көзделген.
Екінші кезеңде (2013 - 2014 жылдар) табиғи ортаны басқару сапасын жақсарту,
орнықты даму тетіктерін іске асыру және жетілдіру жөніндегі жұмыстарды
жүргізу, қолда бар үздік технологияларды енгізу, қоршаған орта сапасының
мақсатты көрсеткіштеріне және қоғамның экологиялық орнықты дамуын қолайлы
деңгейге қол жеткізу көзделген.
Қоршаған ортаға әсерді бағалау - шаруашылық және өзге де қызметтің қоршаған
орта мен адам денсаулығына ықтимал салдарлары бағаланатын, Қазақстан
Республикасы экологиялық заңнамасының талаптары ескеріле отырып, қолайсыз
зардаптарды (табиғи экологиялық жүйелер мен табиғи ресурстардың жойылуын,
жұтаңдауын, бүлінуін және сарқылуын) болдырмау, қоршаған ортаны сауықтыру
жөніндегі шаралар әзірленетін рәсім.

Қоршаған ортаға әсерді бағалау міндеттілігi

1. Қоршаған ортаға әсерді бағалау қоршаған ортаға және халықтың
денсаулығына тікелей немесе жанама әсер етуі мүмкін болатын кез келген
шаруашылық және өзге де қызмет түрлері үшін міндетті болып табылады.

2. Қоршаған ортаға әсер ететін шаруашылық және өзге де жобаларды, қоршаған
ортаға әсерін бағаламай әзірлеуге және іске асыруға тыйым салынады. Әсерді
бағалау нәтижелерін жоспарлау алдындағы, жоспарлау құжаттамасының, жобалау
алдындағы және жобалау құжаттамасының ажырамас бөлігі болып табылады.

3. Жобаланып жатқан және жұмыс істеп тұрған объектілердің перспективалық
қызметі осы Кодекстің талаптарына сәйкес қоршаған ортаға әсерін бағалауға
жатады.

4. Жобалардың тапсырыс берушісі (бастамашысы) мен әзірлеушісі қоршаған
ортаға әсер етуге жүргізілген бағалау нәтижелерін ескеруге және қоршаған
орта мен адам денсаулығына неғұрлым аз зиян келтіретін нұсқаның қабылдануын
қамтамасыз етуге міндетті.

Қоршаған ортаға әсерді бағалаудың кезеңдерi

1. Қоршаған ортаға әсерді бағалау Қазақстан Республикасының заңнамасында
көзделген қала құрылысының және құрылысты жобалаудың кезеңдері ескеріле
отырып, дәйекті түрде жүзеге асырылады.

2. Қоршаған ортаға әсерді бағалау мынадай кезеңдерді қамтиды:

1-кезең. Аумақты бағалау (қоршаған ортаның жай-күйін шолу), объектіні
орналастыруға арналған учаскені оңтайлы таңдауды негіздеу үшін орындалады;

2-кезең. Инвестициялардың негіздемесіне (жобалардың техникалық-экономикалық
негіздемесіне) ілесе жасалатын қоршаған ортаға әсерді алдын ала бағалау;

3-кезең. Әсерді бағалау, ол жобаны іске асырудың немесе шаруашылық және
өзге де қызметті одан әрі жүзеге асырудың ықтимал әсерлерін толық және
кешенді талдау, баламалы нұсқаларды негіздеу және қоршаған ортаны қорғауды
басқару жоспарын (бағдарламасын) әзірлеу мақсатында орындалады;

4-кезең. Жұмыс жобасы құрамындағы "Қоршаған ортаны қорғау" бөлімі, ол
қоршаған ортаға қолайсыз әсерлерді болдырмау жөніндегі техникалық
шешімдерді қамтиды;

5-кезең. Жобалаудан кейінгі талдау, ол шаруашылық және өзге де қызметті
жүзеге асыру басталғаннан кейін бір жыл өткен соң объектінің қоршаған
ортаға қауіпсіздігін растау және табиғат қорғау іс-шараларына түзету енгізу
үшін жүзеге асырылады.

3. Қоршаған ортаға әсерді бағалаудың 3-кезеңінде сәйкес қоршаған ортаға
эмиссиялардың нормативтері әзірленеді.

Қоршаған ортаға әсерді бағалауды жүргізу тәртібi

1. Қоршаған ортаға әсерді бағалауды қоршаған ортаны қорғау саласындағы
жұмыстарды орындау мен қызметтер көрсетуге лицензия алған жеке және заңды
тұлғалар жүзеге асырады.

2. Қоршаған ортаға әсерді бағалау жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыру мен
қаржыландыруды жоспарланып отырған қызметтің тапсырыс берушісі
(бастамашысы) қамтамасыз етеді.

3. Қоршаған ортаға әсерді бағалау әзірленімін жүзеге асыратын жеке және
заңды тұлғалар шартқа сәйкес қоршаған ортаға әсерді бағалау жүргізуден
алынған нәтижелердің дұрыстығы, толықтығы мен сапасы үшін тапсырыс беруші
алдында жауапты болады.

4. Қоршаған ортаға әсерді бағалау рәсімін орындау кезінде Қазақстан
Республикасының экологиялық заңнамасы талаптарының сақталуын бақылауды
қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкілетті орган жүзеге асырады.

Қоршаған ортаға әсерді бағалау процесінде есепке алынуға тиіс
әсерлердің түрлерi

1. Қоршаған ортаға әсерді бағалау процесінде:

1) тікелей әсер - объектіні орналастыру ауданында жоспарланып отырған
негізгі және ілеспе қызмет түрлерінің тікелей тигізетін әсері;

2) жанама әсер - жобаны іске асыру салдарынан пайда болатын жанама
(кейінгі) факторлардан туындайтын қоршаған ортаға әсер;

3) кумулятивтік әсер - жобаны іске асыруға ілесе жасалатын, өткен, қазіргі
немесе негізделіп алдын ала болжанатын іс-әрекеттерден туындайтын, үнемі
ұлғаю үстіндегі өзгерістер салдарынан пайда болатын әсер есепке алынуға
тиіс.

2. Қоршаған ортаға әсерді бағалау процесінде:

1) атмосфералық ауаға;

2) жер үсті және жер асты суларына;

3) сутоғандары түбінің беткі жағына;

4) ландшафттарға;

5) жер ресурстарына және топырақ жамылғысына;

6) өсімдіктер дүниесіне;

7) жануарлар дүниесіне;
Атмосфералық ауаны бағалау
Атмосфера бүкіл әлемнің тіршілік ортасы Атмосфера ауасының шекарасы
болмайды. Ол жер шары халықтардың ортақ байлығы болғандықтан оның сапасы,
тазалығы адамзат үшін ешнәрсеге теңгерілмейтін биосфераның құрамдас бөлігі.
Атмосфера бірнеше қабаттан – тропосфера (10-12км), озон қабаты стратосфера
(40-50км), мезосфера (70км), термосфера (80км) және экзосферадан (800-
1600км) тұрады. Әр қабаттың өзіне тән атқаратын қызметі, газдық құрамы,
тіршілік нышаны болады. Әсіресе, тропосфера мен озон қабатының тіршілік
үшін маңызы ерекше.
Бүгінгі таңда атмосфера ауасының тазалық сапасы бұрынғы кезден ауытқуда.
Оның негізгі себептері – ауаға адамның антропогендік іс-әрекетінен болатын
әртүрлі газдардың шығарлыуы. Оларды ауаны ластағыш заттар деп атайды.
Негізінен атмосфераның адам үшін атқаратын қызметі жоғары Атмофера – бұкіл
әлемді таза ауамен қамтамасыз ете отырып, тіршілікке қажетті газ
элементтерімен ( оттегі, азот, көмір қышқыл газы, аргон т.б) байытады және
жерді метеорит әсерлерінен, күн және ғарыштан келетін түрлі зиянды
сәулелерден қорғайды, зат және энергиялық алмасуларды, ауа райының кызметін
реттеп, жалпы жер шарындағы тұрақтылықты үйлестіріп отырады.
Бірақ, адам баласы үшін орасан зор пайдалы ауа бассейіні соңғы жылдары
күрделі өзгерістерге ұшырап отыр. Ең басты себеп ауаның ластануы. Атмосфера
ауасының сапалық күйінің көршеткіштері оның ластану дәрежесі болып
саналады. Егер атмосфера ауасында ластағыш заттардың шекті мөлшерлі
концентрациясы ШМК қалыпты құрамынан асып кетіп сай келмесе, онда ауаны
ластанған деп саналады.
Ластағыш заттардың негізгі көздері - өнеркәсіп, автокөліктер, зауаттар,
жылу энергетикасы, қару жарақтарды сынау, ғарыш кемелер мен ұшақтар т.б.
Жоғарыда аталған объектілерден атмосфераға түскен заттар ауа құрамындағы
компоненттерінің қатысумен химиялық немесе фотохимиялық өзгерістерге
ұшырайды. Содан соң пайда болған химиялық өнімдер суға, топыраққа түсіп,
барлық тірі организімдерді, ғимараттарды, құрлыс материалдарын бүлдіреді.
Атмосфера құрамындағы оттегі мен көмірқышқыл газының тұрақты болуы жалпы
ауа бассейінің тепе-теңдігіне әсер етеді.
Оның өндіруші көзі – жасыл өсімдіктер әлемінде жүріп жатқан фотосинтез
процесі. Көмірқышқыл газының да ауадағы шекті мөлшері көбейсе адамдар мен
жануарлардың тыныс алуы нашарлайды. Сондықтан ауа құрамындағы негізгі екі
газдың тепе -* теңдік мөлшері қатаң сақталуы тиіс. Міне, осы жағдайлардан
бүкіл әлемдік атмосфера экологиялық дағдарысқа ұшырап отыр. Ауаны ластауға
жер шарындағы мемлекеттер өзінің экономикалық даму деңгейіне қарай түрліше
үлес қосып келеді.
Біздің республикамызда атмосфера ауасына шығарылатын зинды заттар мен
газдар, т.б. бөгде химиялық қосылыстар Казгидромет ғылыми-зерттеу
институтының үнемі бақылауында болып отырады. Ол көршеткіштер әр жылға және
тоқсанға жіктеліп Ақпараттық экологиялық бюллетень журналы арқылы
көпшілікті хабардар етеді.
Атмосфераның ластану индексін (АЛИ) бағалау бойынша 1995-2000 жылдар
аралығында ауасы ең көп ластанатын қалаларға Ленингор, Зырян, Алматы,
қалалары кіреді. Әрине бұл үнемі өзгеріп отырады.
Өйткені аталған қалалардағы өнеркәсіптің т.б. ластану көздерінің жұмыс
істеу қарқыны бірдей емес. Мысалы, 1995 жылдары ең көп ластанған қалалардан
бірінші орынға Жезқазған, Балқаш қалалары шықса, ал 1999-2001 жылдары
Ленингор мен Өскемен шығып отыр. Бұл жерде қара металлургияның ластағыштары
және түсті металлургия кәсіпорындарынан шығатын қалдықтар көп. Алматы мен
Зырян қалаларының зиянды заттарды сейілтуге метрологиялық жағдайы қолайсыз.
Республика жағдайында атмофераның ластануына өнеркәсіптің техникалық
жағынан жабдықталуынан нашар болуы әсер етеді. Яғни, ескерген технологиялық
процестер нәтижесінде құрамында қатты және сұйық бөлшектері бар газ тәрізді
заттар орасан көп мөлшерде бөлінеді, әрі осы химиялық қосылыстар өте
қауіпті, улы келеді. Оларт негізінен күкірт диоксиді, көміртек оксиді, азот
оксиді, күкіртті сутек, аммиак және әртүрлі қатты және сұйық заттар.
Атмосфера тұрақты көздерден шығатылатын зиянды заттардың мөлшері (АЭБ-
келтірілген деректер) қалалар бойынша : Павлодар (763,0 мың т.), Қарағанда
(601,6 мың т.), Жезқазған (487,0 мың т.), Шығыс Қазақстан қаларында (170,0
мың т.), Қостанай (170,0 мың т.), Ақмола (120,0 мың т.), Атырау (90,0 мың
т.) облыстары болды. Бұл аймақтарда жылу энергетикасы,
металлургия, мұнай-газ кәсіпорындары шоғырланған. Атмосфералық ауаның
ластануы халықтың денсаулығына теріс әсер ететін қоршаған ортаға келеңсіз
әсер етудің жетекші факторларының бірі болып қалуда. Атмосфералық ауаға
жылу энергетикасы және мұнай-газ секторы, кен өндіру және тау-кен өндісі,
қара және түсті металлургия неғұрлым теріс әсер етеді. USAID-тің
бағалауынша, Қазақстан аумағының 75%-ы экологиялық тұрақсыздық қатеріне аса
бейім аймақтарға жатады. Республикада атмосфераға таралған шығарындылар
2005 жылдан бері бір деңгейде қалып отыр (2,9 млн.тонн), әлемдік дағдарыс
орын алып, жекелеген өнім түрлеріне деген сұраныс азайған тұста, яғни 2008
жылдан бастап өндіріс көлемі қысқарды, бұл шығарындылардың төмендеуіне
себеп болды. 2010 жылы стационарлық көздерден атмосфералық ауаға таралған
зиянды заттардың мөлшері 2,2 млн. тоннаны құрады, сонымен 2009 жылдың
тиісті кезеңімен салыстырғанда олардың деңгейі 4%-ға . Ластағыш заттардың
негізгі көлемі Қарағанды (661,2 мың тонна), Павлодар (572,5 мың тонна),
Шығыс Қазақстан (146,9 мың тонна), Ақтөбе (125,3 мың тонна), Қостанай
(114,4 мың тонна) және Атырау (114,4 мың тонна) облыстарының аумақтарында
қалыптасқан. Атмосфералық ауаға таралған ластағыш заттардың жалпы көлемінің
(2226,6 мың т.) 71,3%-ын газ тектес және сұйық заттар және 28,7%-ын қатты
заттар құрайды. Ауаның ластану жай-күйін бағалау кезінде елді мекендердегі
ауаға таралған ластағыш заттардың шекті мөлшерінің көрсеткіштері (ШМК)
негізгі сапа өлшемдері болып табылады (1-қосымша). Атмосфераның ластану
деңгейі атмосфера ластануының кешенді индексінің (ИЗА5) шамасы бойынша
бағаланады, ол қауіптілік дәрежесін ескере отырып, ШМК-ның ең көп
нормаланған көрсеткіштері бар бес зат бойынша, сондай-ақ ШМК-ның асып кетуі
бойынша есептеледі. Егер ИЗА5 көрсеткіші 5-тен аз немесе оған тең болса,
онда атмосфераның ластану деңгейі – төмен, диапазоны 5-тен көп және 7-ге
тең болған жағдайда – көтеріңкі, ал 7-ден көп және 14-тен аз болғанда –
жоғары, 14-тен көп болған жағдайда аса жоғары деп саналады. Қазақстан
қалаларының атмосфералық ауасындағы зиянды заттардың мөлшері жоғары
деңгейде қалып отыр. Мәселен, республиканың ластанған қалаларына (ИЗА5 ≥ 5)
– 12 қала, соның ішінде жоғары деңгейде ластанған қалаларға (ИЗА5 ≥ 13) 8
қала (Алматы, Шымкент, Теміртау, Ақтөбе, Тараз, Қарағанды, Өскемен,
Жезқазған) жатқызылған . Атмосфералық ауаның ластану деңгейі іс жүзінде
төмендемеген (1-кестеге қараңыз). Өнеркәсіп пен көлік саласы дамыған, ИЗА5
жоғары болып келетін қалалардағы атмосфераның жай-күйі айтарлықтай
алаңдаушылық туғызады. Зиянды заттардың көп мөлшерде таралуына ластау
көздерінің ауаны тазартатын құрылғылармен жеткілікті дәрежеде
жарақталмағаны себеп болып отыр, сонымен бірге статистикалық деректер соңғы
үш жылдың ішінде осындай құрылғылармен жарақталған көздердің үлес
салмағының төмендегенің көрсетеді. Мысалы, 2008 жылы олардың үлес салмағы –
7,5% болса, ал 2010 жылы 6,4% құрады. Атмосфера құрамында шекті мөлшерден
асатын ластағыш заттардың аса жоғары деңгейі - 17 қалада, орташа деңгейі 7
қалада тіркелген.

1-кесте
ҚР ірі қалалары мен өнеркәсіп орталықтарындағы атмосфералық ауаның ластану
деңгейінің өзгеру динамикасы
Қала ИЗА5 Ауаның ластануына әсер ететін
өнеркәсіп салалары
2007 ж2008 2009 2010
ж ж ж
1 Алматы 13,3 12,9 12,6 11,7 автокөлік, энергетика
2 Шымкент 11,9 9,9 11,2 11,4 түсті металлургия, химия, мұнай
өңдеу
3 Өскемен 7,9 9,6 7,2 7,2 түсті металлургия, энергетика
4 Ақтөбе 8,5 8,6 9,5 7,6 қара металлургия, химия
5 Теміртау 9,6 7,7 8,6 9,3 қара металлургия, химия
6 Қарағанды 7,6 7,7 7,5 7,2 энергетика, көмір өндірісі,
автокөлік
7 Тараз 7,2 7,5 7,5 7,6 химия
8 Риддер 7,5 6,6 7,4 6,3 түсті металлургия, энергетика
9 Жезқазған 6,8 6,4 5,2 7 түсті металлургия, энергетика
10Глубокое кенті3,4 5,4 3,0 4,9 түсті металлургия
11Атырау 3,3 5,3 2,4 5 мұнай өңдеу
12Астана 8,1 4,7 4,5 5,5 энергетика, автокөлік
13Семей 4,2 4,4 4,6 4,5 энергетика, құрылыс материалдары
14Қызылорда 4,5 3,9 5,5 5,1 энергетика
15Петропавл 4,3 3,9 4,3 4,1 энергетика, аспап жасау
16Ақтау 4,5 3,5 4,3 3,0 химия
17Қостанай 3,2 3,5 3,1 3,1 энергетика
18Павлодар 1,9 2,4 1,9 2,5 мұнай өңдеу, энергетика
19Балқаш 3,0 2,3 3,8 2,1 түсті металлургия, энергетика
20Талдықорған 1,6 1,4 энергетика
21Екібастұз 1,2 1,0 1,2 1,2 энергетика, көмір өндірісі
22Көкшетау 0,8 0,8 энергетика, көмір өндірісі
Орташа ИЗА 5,77 6,10 5,44 5,24

Ақпарат дереккөзі: Қазгидромет РМК
Автокөлікпен ауаны ластаудың көлемі аса үлкен қатер төндіруде, бұған
республика аумағында автокөлік құралдары санының шапшаң өсіп келе жатқаны
себеп болуда. 2011 жылғы 1 маусым бойынша тіркелген жеңіл автокөліктер саны
2010 жылмен салыстырғанда 21,5%-ға өсіп, 3 264,4 мың бірлікті құрады.
Экологиялық ахуалға қазіргі ескі (10 жыл бұрын шығарылған) жеңіл
автомашиналар паркінің техникалық жай-күйі де келеңсіз әсер етуде, олардың
саны 2 637 мың бірлікті немесе тіркелген жеңіл автокөліктер санының 80,8%-
ын құрап отыр. Бұл ретте барлық тіркелген жеңіл автокөліктердің 99%-ы
бензин отының пайдалануда. Мұндай проблема республикамыздың ірі
қалаларына тән болып келеді, ондағы автокөлік құралдарының ауаны ластауға
қосатын үлесі жоғары деңгейде қалып отыр. Егер 2010 жылы стационарлық
көздерден атмосфералық ауаға таралған зиянды заттардың мөлшері 2 226,6 мың
тонна болған болса, ал жылжымалы көздерден таралған ластағыш заттардың
мөлшері 1728,5 мың тоннаны құрады немесе 77,6% болды. Жылжымалы көздердің
негізгі шығарындылары Қарағанды қаласында (230,0 мың тонна), Қостанай
қаласында (196,7 мың тонна), Алматы қаласында (190,0 мың тонна) және Алматы
облысында (192,0 мың тонна) байқалады. Қазақстан Республикасындағы оңтайлы
экологиялық қауіпсіз автомобильдер паркіне біртіндеп көшу арқылы автокөлік
құралдарының экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында Үкімет
кезең-кезеңімен, атап айтқанда:
2 - экологиялық кезең 2009 жылғы 15 шілдеден;
3 - экологиялық кезең 2012 жылғы 1 қаңтардан;
4 - экологиялық кезең 2014 жылғы 1 қаңтардан бастап шығарындылардың үлесі
бойынша Евро стандарттарды енгізуді қарастырған.
Автокөлік құралдарына арналған отынның сипаттамаларына қойылатын техникалық
талаптар мынадай мерзімдерде:
2 - экологиялық кезең 2010 жылғы 1 қаңтардан;
3 - экологиялық кезең 2014 жылғы 1 қаңтардан;
4 - экологиялық кезең 2016 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізіледі.
Бұл ретте 10 жылдан астам уақыт бойы пайдалануда жүрген автомашиналарға
жаңа экологиялық талаптар қолданылмайды және олар толық ескіріп тозғанға
дейін жұмыс істей алады, яғни атмосфераны ластауды одан ары қарай да
жалғастыратын болады.
Су ресурстарының бағалау
Су – тіршілік тірегі әйтсе де, сыртқы ортаны, суды, ауаны қорғауға заңды
түрде шара қолданбайтын бірде-бір мемлекет жоқ. Тіпті теңіз суын қорғау
зиянды заттарды шығарудың технологиясын реттеу және қалдықтарды барынша
азайту жөнінде халықаралық келісімде жасалған.

Бұл шаралар бұлжытпай іске асыру да керек етеді, себебі ауаның, судың
топырақтың ластануы ең ақырғы шегіне жетті. Әсіресе бұл проблема халық өте
жиі орналасқан өндірістік аудандарда тым үлкен орын алып отыр. Улы заттар
бұл орындардан өзен суларымен, теңіз ағыстары және жел арқылы мындаған
километр алшақ орналасқан аймақгарға тарап, жер шарының алыс түпкірлерінс
қауіп тудырады. Кейінгі жылдарда ластайтын қалдықтардың кәдімгі түрлеріне
жерді радиоактивтік заттардың улау қаупі қосылды. Ал оның зиянды әсерлері
жердің тек белгілі аймағымен ғана шектелмейді.
Судың ластануына әсіресе өнеркәсіп қалдықтарының қосылуы аса қауіпті.
Қалддықтардың химиялық құрамының әр түрлі болуына сәйкес, олардың тигізер
әсеріде әр түрлі. Мысалы, мұнай өңдеуден шыққан қалдықтар су бетін үлкен
қабықпен жауып, оттектің алмасуын қиындатады. Үй тұрмысында және
өнеркөсіпте өте көп мөлшерде қолданылатын синтетикалық детергенттер деп
аталатын жууға қолданылатын заттардың әсері де мұнай қалдықтарымен бір
бағыттас.
Сондай-ақ ол судың оттек бойына сіңіру қабілетін төмендетеді және
органикалық заттары ыдырататын бактерияларды құртып, балықтарды улайды.
Өңдеу кезінде бөлінетін басқа да өнеркәсіп қалдықтары, мысалы, мырыш, мыс,
қорғасынның әр түрлі тұздары мен көмірді кокестеу кезінде пайда болатын
фенол, цианидтер негіз ретінде әсер етеді. Енді біреулері (қыш-қылдар мен
негіздер) судың электролиттік қасиетімен пайдалы және зиянды микроорганизм-
дердің ара қатынасын өзгертеді. Бұл заттардың қайсысы болса да суда бұрын
болмаған (немесе аз мөлшерде ғана кездесетін) бейтаныс қосындылар.
Сондықтан да олардың ыдырауы суда өмір сүретін организмдерге қауіпті.
Суға түскен органикалық заттардың ыдырауы ең алдымен аэробтық (оттекпен
тыныс алатын) микроорганизмдердің қаты-суымен жүреді. Бұл ретте көбіне
зиянсыз қарапайым заттар тү-зіледі. Әрине бұл процесс органикалық қоспалар
белгілі мөлшерде түскенде ғана қалыпты жүретіні белгілі.
Суды ластайтын заттардың көлемі артқан сайын оны ыдыратуға өтс көп мөлшерде
оттек жұмсалады. Бұл оттектің судағы концентрациясын азайтады және сондай-
ақ, ыдырау процесін оттексіз жүргізетін анаэробтық микроорганизмдердің
санының артуына жағдай жасайды. Бүл жағдайда түзілетін заттардың сапасы
бөлек. Онда метан, аминдер, күкірт және фосфор улы қосындылары пайда болып,
су саси бастайды. Оттектің азаюы мен улы қосындылардың көбеюі бірінші
кезекте балықтардың қырылуына, онан кейін су өсімдіктердің силеуіне әкеп
соғады. Сөйтіп, бұл тіршілік ортасы су біртіндеп кедейленеді.
Ең ақырында судың ластануының зардаптарын адамның өзі және оның шаруашылық
қажеттері тартады. Әзірде тұщы су қорының басты көзі өзен болып есептеледі.
Ал оларды органикалық және минералдық қоспалардан тазарту өте қиын және
қымбатқа түсетін іс. Осы ретте адамның денсаулығына келетін қауіп мөлшері
үлкен. Себебі ең соңғы техникалық жетістіктерге негізделген тазарту
системалары да суда кездесетін кейбір зат-тардан толықтай тазартады деп
айту қиын.
Өнеркәсіп кәсіпорындары және жылу электр станциялары атмосфералық ауаны
ластаумен қатар су қоймалары мен өзендерді де ластап отыр. Соның салдарынан
жер үсті су көздері сарқылып, Қазақстанның флорасы мен фаунасы экологиялық
тұрғыдан зиян шегуде, сондай-ақ халықты сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету
проблемасын асқындыра түсуде. Жыл сайын су объектілеріне шамамен 2,5 млн.
тонна мөлшерінде өнеркәсіп қалдықтары төгіледі. Жер үсті суларының жай-күйі
мен сапасын гидрохимиялық көрсеткіштері бойынша қадағалау 215 гидрохимиялық
орында жүргізіледі, олар 85 объектіде, соның ішінде 58 өзенде, 11 көлде, 12
су қоймасында және 3 каналда орналасқан. Жер үсті суларының ластану деңгейі
судың ластануының кешенді индексінің (ИЗВ) шамасы бойынша бағаланады, бұл
индекс су сапасының өзгеру динамикасын салыстырып анықтау үшін
пайдаланылады (2, 2,1-қосымша). Барлық зерттелген су объектілерінің ішінде
таза су объектілеріне – 8 өзен (13,8%), 3 су қоймасы (25%); шамалы
ластанған су объектілеріне – 39 өзен (67%), 7 су қоймасы (58%), 3 көл
(27%) және 3 канал (100%) жатқызылған.
Ластанған су объектілеріне 7 өзен (12%), Күрті су қоймасы (8,3%) және 3
көл: Шалқар, Сұлтанкелді, Балқаш (27,2%) көлдері жатқызылған.
Лас су объектілеріне Тихая (Шығыс Қазақстан облысы), Глубочанка (Шығыс
Қазақстан облысы), Елек (Ақтөбе облысы) өзендері (5,1%), Кеңгір (Қарағанды
облысы) су қоймасы (8,3%) жатады.
Қаракеңгір (Қарағанды облысы), Шерубайнұра (Қарағанды облысы) өзендерінің
(5,1%) және Билікөл (9%) көлінің (Жамбыл облысы) су сапасының жай-күйі өте
лас деп сипатталады.
Аса лас су объектісі санатына Красноярка (1,7%) өзені (Шығыс Қазақстан
облысы) жатады.
Бұл ретте кейбір су объектілерінің сапасы нашарлаған. Мәселен, Глубочанка
(ШҚО), Ор (Ақтөбе облысы), Ембі (Ақтөбе облысы), Бірқара (Жамбыл облысы)
өзендері мен Марқакөл көлі таза санаттан шамалы ластанған санатқа
ауыстырылған.
Сондай-ақ Шу және Ақсу (Жамбыл облысы) өзендері, Балқаш көлі мен Күрті су
қоймасы (Алматы облысы) шамалы ластанған санаттан ластанған санатқа
жатқызылды. Глубочанка өзені мен Кеңгір су қоймасы ластанған санатқа
ауыстырылды және Билікөл көлі (Жамбыл облысы) лас санаттан өте лас
санатқа жатқызылды.

Топырақты бағалау
Топырақ ресурстары жер бетіндегі тіршілікке қажетті ең маңызды алғы
шарттардың бірі болып табылады. Алайда оның шын мәніндегі маңызы мен рөлін
өз дәрежесінде бағалай алмай келеміз. Топырақ биосфераның компоненттерінің
бірі ретінде адам, жануарлар мен өсімдіктер үшін биохимиялық орта болып
саналады, ол энергетикалық симдылығы жоғары, топырақ биотасы мен адамдар
арасындағы тікелей және жанама әсерлерді тепе – теңдікте сақтап түра алатын
өздігінен тазару процестерінің механизмдерінің аса маңызды резерві болып
табылады. Адамдарға азық – түлік пен жануарларға қоректі өндіру үшін
қажетті жағыдай тек топырақ арқылы ғана жасалыныды.

Топырақтану ғылымының негізін салушылардың бірі В.В.Докучаев ХХ ғ басында
топырақты өзіне тән өзара байланыстары, тіршілік ету заңдылықтары мен өзін
- өзі реттеуге қаблиетті табиғи – тарихи дене деп қарастырады, топырақтың
планетаның тарихы мен тау жыныстармен, климатымен, өсімдіктерімен, тығыз
байланысты болатындығын атап көрсеткен.

Топырақ ешнәрсеге айрбастамайтын табиғи ресурс. Қазіргі таңда, ғылми әлі
күнге дейін топырақтың орнын баса алатын жасанды материал таба алған жоқ.
өсімдіктерді топырақсыз өсірудің кез келген әдісі топырақтың рөлін дәл өз
мәнінде орындай алмайды . сондықтан адамзат қоғамы алдында тұрған және әлі
де маңызды болып қала беретін аса маңыздаы проблема топырақтың топырақ
түзілу процесіндегі өздігінен қалпына келу сақтап қалуға барынша жағыдай
жасау.

Адамның жерді өңдеуінің нәтижесінде, топырақ құрғақта, ылғалды да құнарлы
не құнарсыз да болуы мүмкін. Бірақ, қандай жағдайда да тегі әр түрлі
минералды және органикалық бөлшектерден тұрады. Қабат-қабат болып жатқан
бөлшектердің аралығында ауа, су және көптеген организмдер толы саңылаулар
болады. Осы бөлшектердің үлкен-кішілігіне қарай ірі және ұсақ түйірлі
топырақ деп бөлінеді. Ұсақ түйірлі топырақтар саңылаулығы ірі түйірлі
топыраққа қарағанда жоғары болады. Егер ұсақ түйірлі топырақ саңылаулығы 85
пайызға жетсе, ірі түйірлі топырақ саңылаулығы 30 пайыздан кем.

Топырақ минералды және органо-минералдық заттардан тұрады. Минералдық
заттардың көзі жер қабатының қатты қабығын (литосфера) құрайтын таулы
породалар. Минералдық бөлік топырақтың 80-90 пайызын құрайды, ал
органикалық заттар топырақта 10 пайыздан кем болады. Топырақтың органикалық
бөлігі өсімдік пен жануарлар тектес заттардың ыдырауынан және осы процесс
кезінде жүретін реакциялар арқасында пайда болатын заттардың өнімдерінен
тұрады. Топырақтың құрамында барлық белгілі химиялық элементтер анықталған.

Топырақтың химиялық қосылыстарының ішінде үлесі жағынан ең көбін кремний
тотығы, содан кейінгі орындарды алюминий, темір, калий, натрий тотықтары
иеленеді. Карбонатты топырақтарда бәрінен де кальций мен магний тотықтары,
ал сор топырақтарда — хлорлы калий және хлорлы натрий тотықтары көп болады.
Топырақта өте аз кездесетін микроэлементтер: кобальт, мыс, марганец, бор,
йод, фтор, бром, никель, стронций, селен, молибден, мырыш, литий, барий
т.б. неорганикалық қосылыстардың көзі тек топырақ пайда болатын породамен
шектелмей, сонымен бірге микроорганизмдер әсерімен ыдырайтын өсімдік және
жануарлар тектес органикалық қалдықтар болып табылады.

Қазақстанның барлық жер көлемі 2724,9 мың км?. Жер қорымыздың көлемі өте
үлкен болғанымен оның сапасы соңғы жылдары күрт нашарлап отыр. Жерді дұрыс
пайдаланбау салдарынан топырақ деградацияға ұшырап, құнарсыздану, шөлге
айналу процестері күшейе түсуде. Соңғы мәліметтер бойынша Республика
жерінің 180 млн . га жазық жерлер, 185 млн. га жайылым және 34 млн. га
құнарлы жердің 180 млн. га жері жарамсыз жерлерге ұшырап, оның 30 млн. га
топырақ эрозиясы 60 млн. га тұздану, 10 млн. га химиялық және радиактивті
заттармен ластанған.

Республиканың 30 млн. га жерлерін өнеркәсіп, көлік, байланыс, елді мекендер
алып жатыр. Солтүстік облыстарды тың игеру науқанына байланысты және
бірегей бидай дақылын егу топырақ қарашірігінің 25-30%-ын жоғалтты.Батыс
Қазақстан аймағында мұнай-газ өнеркәсібінің қарқындап дамуы 1000 га астам
жерді қамтыса, топырақтың техногенді бүлінуі 2,5 млн. га, ал тозған жайылым
3 млн. га жерді алып жатыр. Сол сияқты Азғыр мен Тайсойған сынақ
полигондарының игілігіне 1,4 млн. га жер бұйырған. Оның үстіне Каспий
теңізінің көтерілуі болашақта осы аймақтың шамамен 2,8 млн. га жерін су
басады деп болжам жасалуда[3].

Топырақтың құрылуы сулану режиміне, жер асты суларының минералдану
сипатына, сол сияқты топырақ құрушы жыныстардың ерекшелігі мен
өсімдіктеріне байланысты болады. Осы факторлардың қатынасына байланысты
шабындық топырағының бір типі құрылады.

Шабындық жайылым топырағының айырмашылағы жоғарғы горизонт топырағының лай
болуы, мал азығының базасын дамыту үшін мүмкіндік жасайды.Жерді дұрыс
пайдаланбау дағдырысқа ұшырататынын тарих көрсетті. Павлодар облысында
тың және тыңайған жерлерді ұтымды пайдаланбауды еске түсірейікші. Сондай
ұқсас құбылыс жайылым жерде кездеседі.Жерді селсоқ игеру және бұл жерлерді
пайдалану біртіндеп құрғақшылыққа айналдырады. Осылай топыракты пайдалану
нәтижесінде ол бұрыңғы құнарлылығын жойып эрозияға ұшырады. Топырақтың
құнарлылығын нашарлатуға негізгі себеп жайылым жердегі малдардың санының
көбеюі және эрозия.

Соңғы жылдары ауыл шаруашылық мәдени өсімдіктерінен жоғарғы өнім алу
мақсатында жыртылған жер тыңайтқыштарды, пестицидтерді инТенсивті пайдалану
топыраққа қосымша кері әсерін тигізді. Әсіресе адамдар жер бетіне көп
өзгерістер жасады. Ерекше қатты пайдалы қазбаларды өндіргенде қоршаған
ортаға зиян келтірді. Тау қопару жұмыстарында бос жыныстардың үйіндісі
үлкен өндіріске өнім беретін алаң, тұрмысқа қажетті жерлер айналымнан шығып
қалады.

Қоршаған ортаны және табиғат пайдалануды реттеу
Қоршаған ортаны және табиғат пайдалануды экономикалық және қаржылық
реттеудің қазіргі тетіктері жеткілікті дәрежеде тиімді болып отырған жоқ.
Бүгінгі уақытта уәкілетті орган тарапынан қоршаған ортаның ластану деңгейін
бағалау, алдын алу шараларын уақтылы қабылдау және ластағыш заттарды жою
бойынша кешенді жүйелі жұмыстар жүргізілмей отыр.
Екінші жағынан қоршаған ортаны қорғау саласындағы қолданыстағы заңнама
экологиялық ахуалдың нашарлауына қарсы іс-қимыл жасауға ықпал етпейді.
ҚР Экологиялық кодексінің 71-бабына сәйкес, қоршаған ортаға эмиссиялар үшiн
табиғат пайдаланушыларға рұқсат берiлетiн oбъектiлер I, II, III және IV
болып төрт санатқа бөлiнедi.
Бұл ретте табиғат пайдаланушылар қоршаған ортаға эмиссияларға рұқсатты I
санат объектілеріне - қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкілетті органнан
жәненемесе оның аумақтық бөлімшелерінен, II, III және IV санат
объектілеріне - облыстардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың
жергілікті атқарушы органдарынан алады.
Сонымен, қоршаған ортаға эмиссияларға жергілікті атқарушы органдар
реттейтін рұқсат құжаттар уәкілетті органдардың бақылауынан тыс қалуда,
өйткені эмиссиялардың нормативтік көлемдері жергілікті деңгейде
белгіленеді.
Министрліктің деректері бойынша, Экологиялық реттеу және бақылау
комитетінің Нұра-Сарысу экология департаментінде Қарағанды облысы бойынша
2010 жылы қоршаған ортаға эмиссияға 947 ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.