КӘСІПОРЫН ТАУАР ӨНДІРУШІ РЕТІНДЕ

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

жоғары білім;
➢ нарықтың тиімділігі;
➢ технология;
➢ бизнес.
Жалпы елдер, дүние жүзінің экономикалық дамуына қарай бірінші, екінші,
үшінші елдер деп бөлінеді. Бірінші елдердің санына келетін болсақ, ең
алдыңғы қатарлы сегіз ел бар. Бұл АҚШ, Германия, Жапония елдері бар тізім.
Бұл елдердің экономикасы өте жоғары дамыған және жалпы ұлттық өнім жан
басына шаққанда ең көп дәрежеде. Екіншінің қатарындағылар орта дәрежедегі
елдер. Ал үшінші қатардағы елдерге – ең артта қалған, әсіресе, отаршылдық
езгіде болған Африка, Оңтүстік Азия, Шығыс Азия елдерін айтуға болады.
Дамыған мемлекеттерге қойылатын басты белгі – бәсекелестікке қабілетті
болу. Ал бәсекеге қабілеттілігінің көрсеткіші, әрине, еңбек өнімділігі деп
аталады. Алайда, біз осы жерде мына бір мәселені кейде ұмытып кете береміз,
жалпы талап бойынша жан басына шаққандағы жалпы ұлттық өнім, ал біз жалпы
ішкі өнімнің есебін айтып отырмыз. Жалпы ішкі өнімге осы аумақта, біздің
елімізде өндірілген өнімнің барлығы кіреді. Ал еліміздегі өнімнің барлығын
біз өндіріп жатқан жоқпыз ғой, көбін шет ел компаниялары өндіріп отыр.
Сондықтан бізге ұлттық кәсіпорындардың ұлттық кәсіпкерлердің, ұлттық
ұжымдардың елімізде немесе басқа елдерде өндірген өнім қажет.
Мемлекеттің аталған экономикалық саясатын іске асыруда кәсіпорындардың
атқаратын рөлі өте зор, себебі олар қоғамдық өндірістің негізгі буыны болып
табылады. Міне, сондықтан да, бұл деңгейде қоғамға қажетті өнім өндіріліп,
қызмет көрсетілуі тиіс.
Өндірістік кәсіпорындар өндірістік-техникалық, ұйымдастырушылық,
экономикалық және әлеуметтік бірлігімен сипатталады.
Экономикалық бірлік кәсіпорын алдында қойылған негізгі мақсатқа жету
барысында барлық құрылымдық бөліктерінің бір нәтижеге атап айтқанда,
сатылған өнім көлемінің сапасының, бәсекелестік қабілетінің өсуіне, жоғары
табыстылық деңгейіне т.с.с. жетуін көздейді.
Ал енді менің жазған жұмысыма келетін болсақ. Менің жұмысым үш
тараудан тұрады. I тарау Кәсіпорын – оның мәні, негізгі белгісі деп
аталып, кәсіпорынның шығу тарихы және кәсіпорынның түрлері, кәсіпорын
өндірісіндегі базистік түсініктер, нарықтық қатынастар жағдайындағы
кәсіпорынның кадрлық саясатының ерекшеліктері деген бөлімдерден тұрады. 2
тарау Кәсіпорын – тауар өндіруші ретінде деп аталып, мұнай компаниясы,
көмір өндіретін кәсіпорын және кәсіпорынды басқару деген бөлімдерден
тұрады. 3 тарау Кәсіпорынның әлеуметтік-экономикалық түрлері деп аталып,
кәсіпорынның әлеуметтік аясы, кәсіпорын ашуға керекті құжаттар,
статистикалық мәліметтер деген бөлімдерден тұрады.

I-ТАРАУ. КӘСІПОРЫН – ОНЫҢ МӘНІ, НЕГІЗГІ БЕЛГІСІ.

1. Кәсіпорынның түрлері.

Кооператив – бұл пайда табу мақсатында емес, мүшелеріне көмек көрсету,
қызметтеріне тиісті ықпал жасау үшін құрылатын қоғамдастық. Алайда, біздіге
кооперативтер ең алдымен өндірістік қызмет көрсету және сауда-делдалдық
салада дамып отыр. Көпшілік жағдайда кооперативтік кәсіпорындарда табысты
капиталға айналдырмау ағымы байқалады. Мұндай жағдай өндірістің тиімділігін
арттыруға тиісінше ықпал жасамайды, инновацияляқ процесті тежейді,
құрылымдық қайта құру жұмыстарын қиындатады.
Бюджеттік кәсіпорындар. Бұл топқа заңды, шаруашылық дербестігі жоқ
ұйымдар кіреді. Олар мемлекеттік-әкімшілік жүйе шеңберінде тікелей немесе
құрылымдық тұрғыда министірліктерге, ведомстволарға немесе жергілікті
басқару органдарына бағынады. Бұлардың кірісі мен шығысы мемлекеттік бюджет
есебінен өтеледі, пайдадан салық төлеуге детиісті емес. Олар сыртқы қаржы
көздерін пайдаланбайды. Кәсіпорындар басшыларын мемлекеттік басшы органдар
тағайындайды, мұндағы жұмыс істейтіндерді мемлекеттік қызметкерлер деп
атайды.
Мемлекеттік корпорациялар – кәсіптік немесе ортақ мүдделер принципінде
біріккен қоғам, адамдар тобы; капиталистер кеңінен қолданатын акционерлік
қоғам нысаны, қазіргі жағдайда мұндай корпорациялар монополиялық
бірлестіктердің негізгі түрі.
Ассоциациялар – шаруашылық есеп, өзін-өзі қаржыландыру және өзін-өзі
басқару негізінде жұмыс істейтін кәсіпорындардың, мекемелердің бірыңғай
экономикалық, әлеуметтік, мәдени мүдделер негізінде ерікті түрде заңды ұйым
ретінде бірігуі.
Ассоциацияға кіретін кәсіпорындар шаруашылық дербестігін, заңды тұлға
құқығын сақтайды, меншік нысанын өзгертпейді, өз қызметін кәсіпорындар
(бірлестіктер) туралы заңының ережелеріне сәкес жүргізеді. Ассоциация
құрамына мемлекеттік, жалгерлік, бірлескен, акционерлік қоғам, сондай-ақ
қоғамдық ұйымдардың кәсіпорындарыөз құрылтайшыларымен келіспей-ақ кіре
берулеріне құқылы. Ассоциациялар өндірістік шаруашылық және сыртқы
экономикалық қызметін ел аумағында, тіпті шет елдерде де халық
шаруашылығының кез келген салаларында жүзеге асыруларына болады. Түрлі
өндірістік, шаруашылық, басқару жұмыстарын бір орталықтан жүзеге асыру
мақсатында бұл міндеттер ассоциацияға қатысушының біреуіне немесе
бірнешеуіне жүктеледі. Ассоциацияға қатысушылар бірлескен қызметтен түскен
пайдадан (кірістен) өз үлестерін алуға құқылы.
Ассоциациялардың негізгі түрлері мыналар:
• концерн;
• салааралық;
• мемлекеттік бірлестік;
• шаруашылық ассоциациясы;
• консорциум.
1. Концерн – қатысу жүйесі, мүдде ортақтығы туралы шарттар, қатысу
үлесі, патенттік-лицензиялық келісімдер, қаржыландыруға, өндірістік
ынтымақтастық негізінде өзара тығыз байланысқан дербес кәсіпорындар
бірлестігі. Біріккен кәсіпорындарда акционерлік қоғам немесе басқадай сауда
серіктестіктері түрінде заңды ұйымдар құқығы сақталады.
2. Консорциум – капиталистік монополиялар нысандарының бірі,
қарыздарды бірлестіре орналастыру, үлкен көлемде қаржы немесе күрделі
коммерциялық операциялар жүргізу, іріленген өнеркәсіп құрылысын жүзеге
асыру, белгілі бір өнім түрін өндіруді мейлінше ұлғайту мақсатында бірнеше
банк немесе өнеркәсіп субъектілері арасында жасалып, қабылданатын уақытша
келісім.
Холдинг – басқа компанияларға бақылау жасау мақсатында өзінің
капиталын олардың акцияларының бақылау пакеттерін сатып алу үшін
пайдаланатын акционерлік компания.
Картель – біртектес өнім өндіретін тәуелсіз өнеркәсіп орындарын
белгілі бір нарыққа үстемдік орнату мақсатында ұйымдастырған бірлестік,
ассоциация. Картельге мүше болу ерікті.
Мына белгілер бойынша жіктеледі:
➢ сату шарттарын қадағалау жөніндегі ассоциация;
➢ баға белгілеу жөніндегі ассоциация;
➢ өз мүшелері арасында өндірістік қызметті, өнімдерді сату аумағы
мен тұтынушылар бойынша бөлу мақсатында құрылған ассоциация;
➢ бизнестің белгілі бір саласында нақты үлесті айқындауды
көздейтін ассоциация.
Синдикат―өндірушілердің өнімді біртұтас сауда кеңсесі арқылы бірігіп
сату жолымен бәсекені болдырмау және монополиялық пайда алу мақсатымен
монополиялық бірігу нысаны. Синдикатқа қатысушылар коммерциялық дербестігін
сақтамаса да, өндірістік дербестігін жоғалтпайды.
Трест – кәсіпкерлік бірлестігі, ол өзіне кіретін кәсіпорындардың
өндірістік, коммерциялық және заңдық дербестігін жойып, біріңғай басқару
жүйесіне бағынумен ерекшеленеді.
Кәсіпорындар қызметтерінің негізгі мақсаттарына қарай:
➢ коммерциялық;
➢ коммерциялық емес болып бөлінеді (1.2-схема)
-схема. Коммерциялық кәсіпорынның жіктелу

Коммерциялық емес кәсіпорындардың коммерциялық кәсіпорыннан
айырмашылығы – пайдалары негізгі емес нысандардан алынады және ол пайдалар
коммерцияға қатысушылар арасында бөлінеді.
Мысалы, мұндай кәсіпорындарға:
• әр түрлі кооперативтері;
• қоғамдық немесе діни ұйымдар жатады.

1.3-схема. Кәсіпорынды анықтайтын негізгі белгілер

Көрсеткіштер Нарықты экономика Жоспарлы экономика
жағдайында жағдайында
Өндірістік факторларды Автономиялық Орталық органға
пайдалану бағыныштылығы
Үнемділік Нақты нәтижелер бойынша Кез келген бағада
пайдалылық жоспардың орындалуы
Жеке меншік Қоғамдық меншік
Қаржылық тепе-теңдігі Нарықтық баға Мемлекеттік баға
Жұмыс күшінің артылуы Жұмыс күшінің
жетіспеушілігі

Кәсіпорын мына түрде жіктеледі (1.4-схема)
➢ меншікке байланысты;
➢ салалықбағыныштылығына қарай;
➢ шаруашылық қызметінің сипаты мен түрі бойынша;
➢ құқықтық ережелер бойынша.

1.4-схема. Кәсіпорынның жіктелуі

1.2 Кәсіпорынның өндірісіндегі базистік түсініктер.

Өнім (жұмыс, қызмет көрсету) – бұл кәсіпорынның тұтынушылар
тапсырмасын және өзінің мұқтажын қамтамасыз етудегі өндірілетін өнімі.
Мысалы: өнім (жұмыс, қызмет көрсету). Тұтынушылар талабын орындауда,
тұрмысқа қажетті өнім өндіру немесе қызмет көрсету жұмыстарын айтуға
болады.
Өнім номенклатурасы – топтар тізімі, топша және табиғи айтылуындағы
өнім ұстанымы. Мысалы: автокөлікті жөндеу,тұрмыстық техниканы жөндеу немесе
өнімнің бірнеше түрін өндіру және халыққа қызмет көрсету.
Өнім ассортименті - өнімнің түрі бойынша құрамы, үлгісі, сорты,
мөлшері, маркасы, артикулы және т.б.
Тауарлы өнім (ТӨ) – бұл өнім, сыртқа сату үшін өндірілген өнім.
Ішкі өндіріс айналымы (ІӨА) – бұл өнім, кәсіпорынның ішкі
қажеттілігіне арналған өнім. Мысалы,егер кәсіпорын екі бірдей бұйымды
өндіріп, оның біреуін сыртқа сатуға арнап, ал екіншісін – кәсіпорынның ішкі
қажетіне арнаса, онда бірінші жағдайда бұйымды тауарлы өнімге, ал екінші
жағдайда ішкі өндіріс айналымы құрамына жатқызады.
Кәсіпорында шығарылатын өнімнің дайындығын анықтау мүмкіндігінде
қолданатын мезгілдер:
Аяқталмаған өндіріс (АӨ) - өнім барлық стадиядан өтпеген (фазадан,
қайта жасаудан) өңделмеген, технологиялық үрдісі орындалмаған, сол сияқты
бұйым жабдықталмаған, техникалық қабылданбаған және қабылдау сынағынан
өтпеген бұйымдар мен өнімдер жатады.
Дайын өнім (ДӨ) – дайындалып біткен және сапа жағынан талапқа сай
келген өнімді дайын өнімге жатқызамыз. Белгіленген түрде кәсіпорынның
бухгалтериялық құжатын өзінің уақытысында және тиісті есепті мезгілде
толтырылған өнімнің дайындығын анықтайтын құжаттар: дайын өнім жөніндегі
актісі, тауар көлік тіркеме қағазы, ішкі тасымалдау тіркеме қағазы т.б.
Жалпы өнім (ЖӨ) - өнімнің дайындық дәрежесіне байланыссыз жалпы
өндіріс көлемі.
Дайын өнім бухгалтерлік есепте сатылған (СӨ) бұл өнім тұтынушының
қарамағына толық иелікке құқығы белгіленгеннен кейінгі үрдісті білдіреді.
Ал сатылмай қалған дайын өнімді- бухгалтерлік есепте-сатылмай қалған қалдық
өнім болып саналады.
Баға (Б) - өнім бірлік санының белгіленген бірліктегі валютадағы
өнімнің ақшалай құнының көрсетілуі. Мысалы: Баға. Сыртқа сатуға арналып
жасалынған жихаз бағасы 17000 теңге. Кәсіпорынның мұқтажына керекті дәл
осындай жихаз бағасы едәуір арзан, өнімнің мекемесі үшін жасалынған
жихаздан пайда түспейді.
Ағымдағы баға (Аб) – бұл шын мәніндегі баға. Мысалы: қазіргі
жағдайдағы баға.
1 кг қанттың бөлшектеп сату бағасы 75 теңге. Бұл бөлшектеп сатудағы 1
кг қанттың бағасы.
Салыстырмалы баға (Сб) – бұл баға белгілі бір мезгілде
есептелінген,тауарлы өнімнің бағасымен салыстыру.
Мысалы: салыстырмалы баға. Тауарлы өнімді алуға болады. Салыстырмалы
мезгіл 01.01.06, осы мезгілде 1 кг өнімнің бөлшек бағасы 20 теңге болса,
бүгін осы өнімнің 5 кг өнім салыстырылатын бағасы 01.01.06 бөлшек бағасы
қанша болмақ?
Шешімі: 20*5=100 теңге.
Ағымдағы өндірілген өнім көлемі (ӨК) – бұл туынды санының ішіндегі
өнім сомасының (Сі) оған сәйкес шын мәніндегі бағаға сәйкестігі (Шбі):
Аб=Σ Сі *Шбі – шын мәнісіндегі бағада.
Салыстырмалы бағада өндірілген өнім көлемі (Өс) – бұл туынды санының
ішіндегі өнім сомасының (Сі) оған сәйкес салыстырмалы бағаға сәйкес (Бсі):
Өс =Σ Кі * БСі – салыстырмалы бағада.
Мысалы: Өндірілген өнім көлемінің қазіргі уақыттағы және салыстырмалы
бағаға. №1 кестеде келтірілген бастапқы негізде (1,2,3 және 4
бағаналардағы) кәсіпорында шығарылған өнімнің қазіргі және салыстырмалы
бағаларының көлемін есептеу (5 және 6 бағаналар).
Қаралатын мысалда
Аб = Σ Сі * Шбі = 17000 теңге, ал
Өс = Σ Кі * БСі = 1390 теңге, мұнда
і – тапсырма саны (мысалда 3 тапсырма, яғни, і-гі қабылданған мәні 1-
ден 3-ке дейін );
К1 – бірінші тапсырма бойынша бұйым саны (6 дана);
К2 – екінші тапсырма бойынша бұйым саны (3 дана);
К3 – үшінші тапсырма бойынша бұйым саны (2 дана);
Шб1 – бірінші тапсырма бойынша ағымдағы баға (1000 теңге);
Шб2 – екінші тапсырма бойынша ағымдағы баға (3000 теңге);
Шб3 – үшінші тапсырма бойынша ағымдағы баға (1000 теңге);
Бс1 – бірінші тапсырма бойынша салыстырмалы баға (120 теңге);
Бс2 – екінші тапсырма бойынша салыстырмалы баға (150 теңге);
Бс3 – үшінші тапсырма бойынша салыстырмалы баға (110 теңге);

Есепті шығаруға арналған негізгі мәліметтер
1 – кесте
Тапсырма №Негізгі мәліметтер Есептің көрсеткіштері
і – гі Ағымда і СалыстырмаАғымдағы Салыстырмалы
өнім саны– гі өнімлы і – гі өндірілген бағадағы
(Кі), саны өнім саны өнім көлемініңөндірілген өнім
теңге (Шбі), (Шбі), бағасы (Аб), көлемі (Өс),
теңге теңге теңге (2 теңге (2
бағана*3 бағана*4
бағана) бағана)
1 6 1000 120 6000 720
2 3 3000 150 9000 450
3 2 1000 110 2000 220
Жиынтығы 17000 1390

Өнімнің өзіндік құны (Өқ) – бұл өндіріс үрдісінде пайдаланатын табиғи
өнім ресурстар, шикізат, материалдар, отын, энергия қуаты, негізгі қорлар,
еңбек ресурстар, сонымен бірге өнімді өндіруге және сатуға жұмсаған тағы
басқадай шығындардың құнымен бағалануы. Былайша айтқанда, өнімнің өзіндік
құны – бұл кәсіпорында өнімді өндіруге және сатуға жұмсалған ағымдағы
шығындарды ақшадай түрде айтылуын айтамыз.
Өнімнің і – гі өзіндік құнын (Өі) арқылы белгілеп, ал өнімнің і – гі
санын (Сі) сомаларының көбейтіндісі арқылы анықтауға болады, яғни:
ӨӨ = Σ Өі * Сі
Жоғарыда келтірілген №1 кестедегі мәліметтерді қолдана отырып,
ағымдағы (ӨӨа), сонымен бірге және салыстырмалы (ӨӨс) бағадағы және
жағдайдағы өнімнің өзіндік құнын есептеп шығаруға болады.
Өнімнің өзіндік құнына көптеген факторлардың әсері мол. Кәсіпорында
пай даның өсуіне септігін тигізетін жағдай, өнімнің көлемін өсіре отырып,
шығын көлемін барынша сол деңгейде ұстап тұру (оны біз шартты – тұрақты деп
атаймыз). Бұл құбылыс әдебиеттерде өндіріс тиімділігінің рычагі деп
аталып, ондағы өзіндік құнға барлық гамма әсерлерін қорытындылай келе бір
фактордың әсеріне тіреуге болмайды, әлбетте қабылданған атауларды толығымен
қамти алмайды.
Осы жағдайға қарамастан, қаралып отырған сұрақта кейбір қызықты
тәуелділік туындайды, әсіресе кәсіпкерлік – жоспарда кен қолдану тауып,
атап айтқанда – зиянсыз нүктені іздестіру. Мұнда өндірілген өнімнің саны,
оны өндіруге кеткен шығыны сатудан түскен табысқа тең болуы. Табыстың
шығынға теңдік мүмкіндігін формуланы пайдалануға болады:
Өш + ШТШ = Ст
мұндағы, Өш – барлық өнімнің өзгермелі шығыны, теңге;
ШТШ – барлық өнімнің шартты – тұрақты шығыны, теңге;
Ст – өнімді сатудан түскен табыс, теңге;
Осы өрнектелгенді басқаша жазамыз:
ӨШБ * ӨК + ШТШ = ББ * ӨС
мұнда, ӨШБ – бірлікке кеткен өзгермелі шығын, теңге;
ББ – өнім бірлігінің бағасы, теңге;
Өс – шығарылған өнімнің саны;
Осы формуланы зиянсыз нүктені есептеуге мүмкіндік беретін түріне
өзгертеміз:
ББ * ӨС – ӨШБ * ӨС = ШТШ, немесе
ӨС * ( ББ- ӨШБ ) = ШТШ, осыдан
ӨС = ШТШ : ( ББ- ӨШБ )
Жалпы қабылданған зиянсыз нүктені есептеуде төмендегі формуланы
пайдалану ұсынылады:
ӨС = ( ӨШ – ШТШ ) : ББ
Мысалы: зиянсыз нүктені есептеу.
Смета бойынша белгілі өнім түрін өндірудегі өзгермелі шығыны 300 мың
теңге, ал тұрақты – 200 мың теңге құрды. Егер өнімнің баға бірлігі 125
теңге болса, зиянсыз нүктені есептеу керек.
Шешімі: ӨС = ( ӨШ + ШТШ ) : ББ
ӨС = (300000 + 200000) : 125 = 4000 дана
Баға мен өзгермелі шығын айырмасын – маржа немесе жалпы пайда немесе
маржиналды пайда (МП) деп атаймыз:
МП = ББ – ӨШБ
Демек, ӨШБ + МП = ББ
Егер осы өрнектелген формуланы жеке өнім бірлігінің бағасына (ББ)
бөлшектесек, онда :
( ӨШБ : ББ ) + ( МП : ББ ) = 1
КӨШ + КМП = 1,
мұнда, КӨШ – өзгермелі шығын коэффициенті,
КМП – маржиналды пайданың коэффициенті.
Соңғы ара қатынастықтан көруге болады, пайдалылық жағдайы өзгеруіне
қарай өзгермелі шығын мен маржиналды пайданың ара қатынастарының
коэффициенттерінің соммасы өзгермей және тең қалпында 1.0 тең болып қалады.
Мысалы : өзгермелі шығын мен маржиналды пайданың коэффициенттері
есептеу тәсілдер төмендегідей :
Өнім бірлігінің бағасы – 125 теңге.
Өзгермелі шығынның бірлігі – 75 теңге.
Осы мәліметті қолданып (КӨШ) және (КМП) есептеу керек.
Шешімі : КӨШ = 75 : 125 = 0,6 ;
КМП = ( 125 – 75 ) : 125 = 50 : 125 = 0,4 ;
Тексеру : 0,6 + 0,4 = 1,0
Өндірістің тиімділік рычагі түсінігіне өтудің алдында, сатудан
түскен (С) табысты үш қосынды сомасы түрінде ұсынылады – өзгермелі шығын
(ӨШ), тұрақты шығыс (ТШ) және пайда (П):
ӨШ + ТШ + П = СТ ;
онда, ӨТР = ( СТ – ӨШ ) : П ; мұнда, ӨТР – өндіріс тиімділігінің
рычагінің бірлік үлесі.
Бұл жағдайда, ӨТР ұйғаруға негізделген немесе өнімді сату көлемінің
көбеюінен айнымалы шығынның өсуі пайда болып, ал тұрақты шығынның үлесі
өзгермейтінін байқаймыз.
Ағымдағы бағада және жағдайдағы тауарлы өнімнің 1 теңгесіне жұмсалған
шығын (ТӨШа) – бұл тауарлы өнімнің өзіндік құнының тиынмен айтылуындағы
қазіргі кездегі бағада және жағдайдағы (ТӨӨа), тауарлы өндірілген өнімнің
көлеміне, сол сияқты ағымдағы бағаға және жағдайға есептелген (ТӨа)
қатынасына есептеуді айтамыз.
ТӨШа = ТӨӨқ ТӨа * 100
Мысалы : Ағымдағы бағада және жағдайдағы тауарлы өнімнің бір теңгесіне
кеткен шығын.
Кәсіпорында тауарлы өнімді өндіру көлемі және оның ағымдағы бағасы мен
жағдайы, ТӨа = 8000 теңге, ал оның осы бағадағы есептелген өзіндік құны,
ТӨӨа = 6300 теңге. Кәсіпорын бойынша тауарлы өнімнің 1 теңгесіне кеткен
шығынды ағымдағы бағада есептеу керек.
Шешімі :
ТӨШа = ТӨӨа ТӨа * 100 = 6300 8000 * 100 = 78,7 тиын.
Алынған қорытынды мынаны түсіндіреді :
Осы кәсіпорында әрбір теңгеге шығарылған өнімге 78,7 тиын келетін
көрінеді. Бұл тауарлы өнімді шығаруға байланысты ағымдағы шығындар, оған
кіретіні шикізат, материалдар, еңбек ақы т.б сатып алу үшін жұмсалған
шығын.
Салыстырмалы бағада және жағдайдағы тауарлы өнімнің бір теңгесіне
кеткен шығын (ТӨШс) – тауарлы өндірілген өнімнің көлеміне, сол сияқты
салыстырмалы бағаға және жағдайға есептелген (ТӨс) қатынасына есептеуді
айтамыз.
ТӨШс = ТӨӨс ТӨс * 100
Мысалы : Салыстырмалы бағада және жағдайдағы тауарлы өнімнің бір
теңгесіне кеткен шығын.
Кәсіпорында тауарлы өнімді өндіру көлемі және оның салыстырмалы бағасы
және жағдайы, ТӨс = 985 теңге, ал оның осы бағадағы есептелген өзіндік құны
ТӨӨс = 757 теңге. Кәсіпорын бойынша тауарлы өнімнің 1 теңгесіне кеткен
шығынды салыстырмалы бағада есептеу керек.
Шешімі:
ТӨШс = ТӨӨс ТӨс * 100 = 757 985 * 100 = 76,85 тиын.
Өнім бірлігінің 1 теңгесіне кеткен шығын (Ші) – бұл өнім бірлігінің
өзіндік құнының (ӨҚі) оның бағасына (Бі) қатынасына тиынмен айтылуын
айтамыз:
Ші = ӨҚі Бі * 100, мұнда
і – өнім бірлігінің ерекшелік белгісі ( ереже бойынша, тапсырыс реті,
сол бойынша сол өнім шығарылады ).
Мысалы: Өнім бірлігінің 1 теңгесіне кеткен шығыны.
№10 тапсырыс бойынша цех 600 ғана бұйымды шығарды. Бұл бұйымды 7000
теңгеге сатты. Бұйымға кеткен шығын 5800 теңгені құрды. Тапсырма бойынша
өндірілген өнімге кеткен шығынның 1 теңгесіне жұмсалған шығынды анықтау
керек.
Шешімі : Бұл мысалда і =10; ӨКі=ӨК10 =5800 теңге ; ал Бі=Б10=7000
теңге;
демек:
Ш10 = ӨК10 Б10 * 100 = 5800 7000 * 100 = 82,85 тиын.
Пайда (П) – тауарды сатудан (жұмыстарды орындаудан, қызметтерді
көрсетуден) түскен табыстың өндіру шығындарынан артылу айырмашылығынан
көрінеді. Немесе оны былай дәлелдеуге болады: сатылған тауарлы өнімнен
(жұмысты орындаудан, қызметтерді көрсетуден) түскен қаржы мен сол өнімнің
толық өзіндік құн теңгелері аралығындағы айырмашылықтан көрінеді. Егер
көрсетілген айырма керісінше болса, онда шығын деп түсінуге болады.
Мысалы: Қазіргі әрекеттегі жағдайдағы және салыстырмалы бағадағы
(ТӨӨс) тауарлы өнімді өндіруден (ТӨӨә) түскен пайда.
Қазіргі әрекеттегі және жағдайдағы (ТӨә) тауарлы өнімді шығаруі көлемі
– 9000 теңге, ал салыстырмалы бағадағы және жағдайдағы (ТӨс) – 995 теңгені
құрды. Егер өнімнің өзіндік құны қазіргі әрекеттегі жағдайда (ӨТӨә) – 7200
теңге, ал салыстырмалы бағадағы және жағдайда (ӨТӨс) – 776 теңге болса,
тауарлы өнімнен қазіргі әрекеттегі және салыстырмалы бағадағы пайданы
анықтау керек.
Шешімі: Анықтау бойынша:
ТӨӨә = ТӨә – ӨТӨә;
ТӨӨс = ТӨс – ӨТӨс;
Олай болса, тауарлы өнімді өндіріп, қазіргі әрекеттегі бағада пайда
1800 теңге (9000 - 7200), ал салыстырмалы бағада және жағдайда пайда – 219
теңге (995 - 776) құрды.
Өнімді сатудан (жұмыс, қызмет) алынған пайда (шығын) – таза табыс
яғни, экспорттық төлем, ҚҚС және акциздер төлемсіз сатудан түскен табыс
және өнімнің өзіндік құнына кіретін өндірілген және сату шығындардың
айырмасымен анықталады.
Мысалы: Өнімді сатудан түскен пайда.
Егер тауарлы өнімді сатудан алынған табыс (СТ) – 8000 теңге, ал
сатылған өнімнің өзіндік құны (СӨҚ) – 6250 теңге, онда сатудан түскен пайда
(СТП):
СТП = СТ – СӨҚ
немесе 1750 теңге (8000 - 6250) құрайды.
Мысалы : Өнім бірлігін өндіруден (сатудан) пайда.
Тұтынушының тапсырмасы бойынша, кәсіпорын өнімді 7000 теңгеге сатты
(Бі = Б тапсырыс бойынша) өзіндік құны 6000 теңге (Өі = Ө тапсырыс).
Қарлған мысалда пайда (Пі)
Пі = Бі – Өі құрайды немесе 1000 теңге (7000 - 6000).
Бухгалтерлік пайда (зиян) (БП) – бұл соңғы қаржылық қорытынды (пайда
немесе эиян), бухгалтерлік есептің нәтижесінде анықталған толық
кәсіпорынның шаруашылық есеп операциясының қорытындысы.
Өнімнің рентабельділігі (Р) – бұл өнімнің пайдалылығы (зияндылығы)
пайызбен белгіленеді; пайданың (зиянның) өндірістен немесе белгілі бір
өнімді сатуда тиісінше өнімнің өзіндік құнына қатынасымен есептелінеді.
Тауарлы өнімнің рентабельдігі (ТӨР):
ТӨР = ӨТӨ ТӨӨ * 100
Мұнда, ТӨР – тауарлы өнімнің рентабельдігі;
ӨТӨ – өндірілген тауарлы өнім;
ТӨӨ – тауарлы өнімнің өзіндік құны.
Сатылған өнімнің рентабельдігі (СӨР):
СӨР = СӨП СӨӨ * 100
мұнда, СӨР – сатылған өнімнің рентабельдігі;
СӨП – сатылған өнімнің пайдасы;
СӨӨ – сатылған өнімнің өзіндік құны.
Өнім бірлігінің рентабельдігі (Рі) :
Рі = Пі ӨҚІ * 100
мұнда, Пі – пайда і өнімі;
ӨҚі – і өнімнің өзіндік құны.
Мысалы : Өнім бірлігінің рентабельдігі.
Тұтынушылардың тапсырысы бойынша 500 дана кітапты сатудан (Пі = П
тапсырыс бойынша) 1000 теңге құрды. Өнімнің рентабельдігін есептеу керек,
егер оның өзіндік құны (Өі = Ө тапсырыс бойынша) 5000 теңге құрды.
Шешімі :
Pтап.б=Пт.б Өт.б * 100 = 1000 5000 * 100 20,00%
Мысалы: Зиян болған жағдайда есептесек.
Бұйым, тапсырыс бойынша, 200 теңгеге сатылады, оның нақты өзіндік құны
210 теңгені құрды. Осы жағдайдағы өнімнің рентабельдігін есептелік.
Шешімі:
1.Формула бойынша пайданы есептейік:
Пі = Бі – Өі = 200 – 210 = -10 теңге; яғни 10 теңге көлемінде зиянға
ұшырады.
2.Формула бойынша рентабельдігін есептейік:
Рі = Пі Өқі * 100 = (-10) 210 * 100 = -4,76%
Сонымен, қаралған мысалда зиян (-)4,76% құрды.

2. Нарықтық қатынастар жағдайындағы кәсіпорынның кадрлық саясатының
ерекшеліктері.

Кадрлық саясат тиімді жұмысшы күшін жалдауға, жұмысшы мен басшы
арасындағы қатынасты жақсартуға және еңбек өнімділігінің жоғарғы деңгейіне
жетуге бағытталған.
Кадрлық саясаттың негізін құрайтын бірнеше қағидаттар қалыптасқан.
Оның бірі басқарудың демократиясы – әр қызметкердің білімі мен оның
қажеттілігін білуді, серіктесуге дайныдық және әділеттілік, теңдік пен
үздіксіздікті қалыптастырады.
Персоналды басқару облысындағы кадрлық саясаттың ережесі болып
келесілер табылады:
- жұмысбастылық саясаты – тиімді персоналмен қамтамасыз ету және жұмыста
жағымды жағдай құру арқылы оның жұмыстан қанағат алуына
итермелеу,қауіпсіздік және алға қарай жылжуға мүмкіндік беру;
- оқыту саясаты – алға жылжуына мүмкіндік беріп,атқарып жатқан қызметін
жақсарту үшін оқумен қамтамасыз ету;
- еңбек ақы төлеу саясаты – жауапкершілігіне, тәжірибесіне, қабілеттілігіне
сәйкес өзге кәсіпорындардағы жалақыға қарағанда жоғары еңбек ақымен
қамтамасыз ету;
- өдірістік қатынастар саясаты – күрделі мәселені қарапайым шешу үшін
белгілі процедураларды бекіту;
- әл-ауқат саясаты – өзге жұмыс берушілерге қарағанда жағымды қызметтер мен
жеңілдіктермен қамтамасыз ету.
Аталған бағыттардың нақты орындалуы келесі субъектілердің толық
қамтылуына байланысты:
- жұмысбастылық (жұмыс орындарын талдау, жалдау әдістері, таңдау
түрлері, қызметі бойынша алға жылжу, демалыс, жұмыстан шығару ;
- оқыту (жаңа жұмысшыларды тексеру, тәжірибе деңгейінде оқыту,
дамыту);
- еңбек ақы төлеу (жеңілдік кестесі, жылжымалы үстемелер, өмірлік
деңгейлеріндегі айырмашылықтарды есепке алу);
- еңбектік қатынастар (басқарманың үздік стилін қалыптастыру,
кәсіподақтарға қатынас);
- әл-ауқат (зейнетақы, еңбекке жарамсыздық пен ауру бойынша
жәрдемақылар, медициналық, транспорттық қызмет көрсетулер,
тұрғын үй, тамақтану, спорт және қоғамдық қызмет, жеке мәселелер
бойынша көмек).
Персоналды басқару кадрлық саясатты әзірлеу мен жүзеге асырумен тығыз
байланысты және өзіне келесілерді қосады:
- жоспарлау, жалдау және жұмыс күшін орналастыру;
- оқыту, жұмысшыларды дайындау және қайта даярлау;
- қызметі бойынша жылжу және мансабын ұйымдастыру;
- жалдау, еңбек және еңбек ақы төлеу жағдайы;
- ресми және бейресми байланыстармен қамтамасыз ету, ұжымда
жағымды психологиялық климат құру.
Кадрлармен жұмысты кәсіпорында барлық сызықтық басшылар жүзеге
асырады, сонымен бірге функционалданған бөлімдер, қызметтер мен бөлек
мамандар мен менеджер атқарады. Ұйымдағы қалыптасқан басқару деңгейлеріне
байланысты кадрлық саясатты жоғарғы және ортаңғы деңгей басшылары атқаруы
ықтимал.
Жұмысшыларды орналастыру мен оларға міндеттерін бөліп беру еңбек
бөлінісіне әкеледі.
Персоналды қабылдаған кезде маңызды ролді еңбек келісім шарты алады.
Бұл жұмысберуші мен персонал арасындағы жалдаудың нақты жүйесі туралы
келісім болып табылады.
Еңбек өнімділігінің өсуін қамтамасыз ету үшін еңбек шығындарын
қысқарту бойынша барлық шаралардың тиімділігін анықтау қажет. Шаралардың
тиімділігін есептеуде нормалық сағатты , ал бөлек шаралардың тиімділігін
есептегенде персоналдар санын қысқартуға тура келеді.
Кәсіпорын шеңберінде кадрларды басқарудың стратегиялық және
оперативтік аспектілері болады. Персоналды басқаруды ұйымдастыру
кәсіпорынның даму тұжырымдамасы негізінде дайындалады және ол үш бөліктен
тұрады:
- өндірістік;
- қаржылық-экономикалық;
- әлеуметтік (кадрлық саясат).
Кадрлық саясат кәсіпорынның сыртқы ортамен қатынасымен байланысты
(еңбек нарығы, мемлекеттік органдармен өзара байланысы) мақсатын, сонымен
бірге кәсіпорынның өз персоналымен қатынасының мақсатын анықтайды. Кадрлық
саясат басқарудың стратегиялық және оперативтік жүйелерімен жүзеге асады.
Кадрлық стратегияның негізгі міндеттері:
- кәсіпорынның атағын көтеру;
- кәсіпорынның ішкі атмосферасын зерттеу;
- жұмысшы күші әлеуетін дамыту жетістіктерін талдау;
- жұмыстан шығару себептерін жалпылау және ескерту.
Кадрлық стратегияны күнделікті жүзеге асыру, сонымен қатар бір уақытта
басшыға көмек көрсету кадрларды басқарудың оперативтік облысына жатады.
Кәсіпорынның кадрлық саясаты – кадрлық жұмыстың түрлі формаларын,
ұйымды оны жүргізу стилі және жұмысшы күшін пайдаланудың жоспары секілді
элементтер жиынтығын қосатын кадрлық стратегия болып табылды.
Кадрлық саясат кәсіпорынның мүмкіндіктерін жоғарлатып, болашақтағы
өзгеріске ұшырап жатқан технология мен нарық талаптарына сай болуы қажет.
Кадрлық саясаттың қасиеттері:
- стратегиямен байланысы;
- ұзақ мерзімді жоспарлауға бейімділігі;
- кадрлар ролінің маңыздылығы;
- кадрлар жұмысы бойынша функциялар мен процедуралардың өзара бір-
бірімен байланыстылығы.
Кадрлық саясат ұйымының барлық өндірістік саясаты мен басқарушылық
қызметінің құрамды бөлігі болып табылады. Оның негізгі мақсаты бірдей
жұмылдырылған, жауапкершілікті, жоғарғы кәсібиленген және тиімді жұмысшы
күшімен ұйымды қамтамасыз ету.
Кадрлық саясат тек жағымды еңбек жағдайын ғана емес, сонымен бірге
қызмет бойынша көтерілуді және де ертеңгі күнге сенім беру шарт. Сол
себепті, кадрлық саясаттың негізгі міндеті – барлық категориялардағы
жұмысшылардың және еңбек ұжымының күнделікті жұмыста мүдделері мен
қызығушылығын есепке алуды қамтамасыз ету болып табылады.
Кәсіпорынның жұмысын тұрақты дамуын қамтамасыз ету үшін ұзақ мерзімді
жоспарлауда кадрлық саясатты қосу маңызды рол ойнайды.
Көптеген компанияларда кадрлар бөлімі немесе адами ресурстарды басқару
қызметі жұмысшылардың санын жоспарлаумен ғана шектеледі. Олардың негізгі
міндеті – кәсіпорында немесе ұйымды штаттық кестедегідей жұмысшылардың
санын жеткізу. Қазіргі таңда персоналды басқаруда тек бос орынды толтырумен
ғана емес, сол ұйымның персоналдарының біліктілігінің жоғарлауына және
ұйымның дамуына септігін тигізе алатындай жоспарлау мен ұйымдастыру қажет
болып табылады.
Жұмыс күшінің жоғары сапасы – өндірістің жоғары тиімділікке жетуінің
тек алғы шарты. Оның іске асуы үшін жұмысшының еңбегі жақсы
ұйымдастырылған, ұйымдық техникалық себептері бойынша жұмыста үзілістің
болмауы, оған жүктелген жұмыс кәсіби дайындыққа және біліктілік деңгейіне
сәйкес болуы,жұмысшы өзінің жұмысынан басқа жұмысқа көңіл аудармауы, оған
еңбектің санитарлық-гигиеналық қалыпты жағдайдың қалыптасуы қажет.

II – ТАРАУ. КӘСІПОРЫН ТАУАР ӨНДІРУШІ РЕТІНДЕ.

2.1. Мұнай компаниясы.

Қазақстан Республикасы мұнай құбырларының аса ірі кәсіпорны болып
табылатын “ҚазТрансОйл” АҚ-тың қазіргі кезде магистралды мұнай құбырлары
мен су құбырларының кең тармақты жүйесі бар және ол орталықтандырылған
диспетчерлік бақылауды, еліміздің бүкіл мұнай құбырлары жүйесі бойынша
мұнай тасымалдау ісін басқаруды жүзеге асырады, мұнай құбырлары желісін
кешенді түрде дамытуға басшылық етеді, сондай-ақ бұл саладағы барлық
қажетті күтімдік сақтандыру, ізерлік тұжырымдар жасау, жөндеу жұмыстарын
жүргізу, апат салдарларын жою және қайтадан қалпына келтіру шараларын
атқарады. Компания қордасының құрамына 5286,7 шақырымдық магистралды мұнай
құбырлары, 2175,2 шақырымдық су құбырлары, 40 сораптық мұнай айдаушы бекет,
сондай-ақ жалпы көлемі 1306,4 мың текше метрлік, соның ішінде 1154 мың
текше метрлік мұнай сақталатын сұйыққоймалық парк кіреді. “ҚазТрансОйл” АҚ-
тың ойдағыдай жүргізілген табысты қызметіндегі негізгі көсеткіштердің
қатарына мұнай тасымалдау мен жүк айналымының он жыл бойы тұрақты өсу
бағытымен белгілі болып келе жатқан жұмыс көлемін айтуға болады. Мысалы,
осы мерзім ішінде компанияда мұнай тасымалдау көлемі 1997 жылғы 22,9
миллион тоннадан 2006 жылы 43,3 миллион тоннаға жетті. Ал жалпы жүк
айналымының көлемі тиісінше 1997 жылғы 17,2 миллион тонна-шақырымнан 2006
жылы 28,8 тонна-шақырымға дейін өсті. Егер мемлекттік компанияның негізгі
қызметінен түскен табысы 1997 жылы 9,8 миллиард теңге болса, 2006 жылы бұл
көрсеткіш 69,2 миллиард теңгені құрады. Компанияның тапқан таза пайдасы
осыдан он жыл бұрынғы 370 миллион теңгеден 2006 жылы 9,9 миллиард теңгеге
дейін артты немесе жалпы алғанда 25 еседен астам көбейді! Осы мерзім ішінде
“ҚазТрансОйл” АҚ-тың активтері өзінің осыдан он жыл бұрын алғашқы құрыла
бастаған кезіндегі 24,9 миллиард теңгеден 2006 жылы 222 миллиард теңгеге
дейін, яғни 9 есе өсті. Компанияның меншікті капиталы 1997 жылы 21,3
миллиард теңгені құраған болса, ол 2006 жылы 193,3 миллиард теңгеге жетті,
сөйтіп бұл көрсеткіш те 9 есе өсті.
Компанияның айтуы бойынша, шаруашылық-экономикалық және өндірістік
көрсеткіштердің мұншалықты тез қарқынмен өсуі, біріншіден, Қазақстандағы
мұнай өндіру көлемінің барған сайын артып келе жатқандығына, екіншіден,
қолда бар мұнай құбырлар жүйесін кеңейту және жетілдіру, мұнай
тасымалдаудың жаңа бағыттарын ұйымдастыру жөніндегі жұмыстардың
атқарылуына, Батыс және Шығыс филиалдарының жүйесін ықпалдастырудың
стратегиялық саясатын жүргізудің, сондай-ақ мұнайды ТМД мен Еуропа
елдерінің аумақтары бойынша тасымалдау мен транзиттік жөнелту жөніндегі
оператор ретіндегі қызметінің жолға қойылуына байланысты болды.
Қазақстан Республикасы үшін “Қаз-Транс-Ойл” АҚ қызметінің стратегиялық
маңызы соншалық зор екенін ескере отырып, компания қызметкерлері елімізде
өндірілген мұнайды экспортқа және ішкі рынокқа шығаруды үздіксіз тасымалдау
жұмысын қамтамасыз етуді өздерінің ең бірінші кезектегі борышы санайды. Сөз
реті келгенде айта кетейік, ішкі рынокқа мұнай шығару Атырау мұнай өңдеу
зауыты, PetroKazakhstan Oіl Products және Павлодар мұнай-химия зауыты
сияқты мұнай өңдейтін зауыттарды мұнаймен қамтамасыз ету арқылы жүзеге
асырылады, соңғы он жыл ішінде еліміздегі мұнай өңдеу зауыттарына мұнай
жеткізу көлемінің артып отырғаны жалпы алғанда Қазақстан экономикасының
өсуімен тікелей байланысты болды.
Оның үстіне, “ҚазТрансОйл” АҚ-тың теңгерімінде “Астрахань-Маңғыстау”
су құбыры да бар. Ол дүние жүзіндегі ең ірі су құбыры болып табылады және
Атырау мен Маңғыстау облыстары үшін өмірлік маңызы бар қызметті қамтамасыз
етуде ерекше зор маңыз алып келеді. Компания осы су құбыры арқылы Еділдің
мол суын мұнай өндіретін және оны өңдейтін кәсіпорындарға, сондай-ақ осы
магистралды су құбыры бойына орналасқан елді мекендерге жеткізіп отыр.
Мына жағдайды ерекше атап айту керек. Қазақстан өз тәуелсіздігіне ие
болғаннан бергі жылдарда магистралды мұнай құбырларының жүйесін дамыту
жөнінде орасан зор жұмыстар атқарылды. Мұның өзі бұған дейін қолда бар
мұнай құбырларының бәсекеге қабілеттілігін және сенімділігін арттыруға,
мұнайды тасымалдауға, оны басқа көлікке немесе құбырға ауыстырып
тасымалдауға мүмкіндік беретін жаңа қуаттарды салып, іске қосуға, сондай-ақ
шикізатты басқа мемлекеттердің аумақтары арқылы транзиттік тасымалдауды
қамтамасыз ету үшін қажетті келісімдер жасауға бағытталған болатын.
Құбырлардың қазіргі заман талаптарына сай келетін жүйесін
қалыптастыру, елеулі түрде қайта құру шараларын жүзеге асыруды, жұмыс істеп
тұрған, қолда бар мұнай құбырларының жұмысын жетілдіре түсуді және тасымал
инфрақұрылымын одан әрі кеңейте түсуді талап етті. “ҚазТрансОйл” АҚ
Қазақстан Республикасының мұнайды тасымалдау, экспортқа және импортқа
шығару мәселелеріндегі экономикалық мүдделерін қамтамасыз етудегі,
кәсіпорындарға басшылық жасаудың құрылымын ықшамдаудағы, инвестициялар
тартудағы, барлық магистралды мұнай құбырлары үшін бірыңғай тарифтік саясат
жүргізудегі мемлекеттік саясатты сындарлы түрде жүргізушіге айналды.
“ҚазТрансОйл” АҚ-тың Қазақстан мұнайын тасымалдау транзитті жөнелту
саласында Ресейдің, Украинаның, Беларусьтің құбыр кәсіпорындарымен, соның
ішінде “АК “Транснефть” ААҚ-пен, “Укртранснефть” ААҚ-пен,
“Гомельтранснефть” РУП-пен, “Дружба” мұнай тасымалы жөніндегі Новополоцк
кәсіпорнымен орнатқан өзара қарым-қатынасы экономикалық ынтымақтастықтың,
ТМД елдері арасындағы өзара ықпалдастыққа қолдау көрсетіп, одан әрі
тереңдете түсудің аса маңызды құрамдас бөлігіне айналды. Мұнайды тасымалдау
саласындағы ынтымақтастықты дамыту мәселелерінде мемлекеттердің өзара
мүдделілігін нығайта түсудің айқын мысалы 2007 жылы Санкт-Петербургте
Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Ресей Федерациясының Үкіметі арасында
Мұнай транзиті жөніндегі келісімге қол қойылуы болды. Бұл құжат Қазақстан
мұнайын Ресей құбырының монополисі “АК “Транснефть” ААҚ-тың мұнай құбырлары
жүйесінің Атырау – Самара мұнай құбыры бойынша жылына кем дегенде 15
миллион тонна көлеміндегі және Махачкала – Новороссийск мұнай құбыры
бойынша жылына кем дегенде 2,5 миллион тонна көлеміндегі мұнайды кепілді
түрдегі сеніммен транзитті жөнелтудің мүмкіндігін айқын белгілеп берді.
Бүгінгі таңда Қазақстан соңғы он жыл ішінде салынып, іске қосылған
мұнай құбырлары жүйесінің саны бойынша Еуразия мемлекеттерінің арасында,
сірә, бірінші орынға шығып, жетекші рөл атқарып отыр. “ҚазТрансОйл” АҚ-тың
соңғы бірнеше жылдың ішінде жүзеге асырған аса ірі жобалары қатарында
мыналар бар: Кеңқияқ – Атырау, Әлібекмола – Кеңқияқ, Солтүстік Бозащы
–Қаражамбас, Атасу – Алашаңқай мұнай құбырлары салынып, іске қосылды;
Атырау – Самара құбырының, Ақтау айлағының, бірқатар мұнай сақтайтын және
мұнай құятын темір жол терминалдарының қуаттары арттырылып, кеңейтіле
түсті.
Атырау – Самара мұнай құбыры Қазақстан мұнайын “АК “Транснефть” ААҚ-
тың және ТМД елдерінің мұнай тасымалдау жүйесі арқылы Қара теңіз
терминалдарына (Одесса, Новороссийск, Южный), Балтық теңізіндегі
терминалдарға (Приморск, Гданьск, Бутинге), сондай-ақ Еуропа елдерінің
(Польша, Германия, Венгрия, Словакия, Чехия және басқалары) рыноктарына
жеткізуге мүмкіндік беретін негізгі экспорттық мұнай құбырларының бірі
болып табылады. “ҚазТрансОйл” АҚ-тың деректері бойынша, бұл бағыттағы мұнай
тасымалы көлемінің негізгі өсімі 2000 жылдың аяғы мен 2001 жылдан бастап
лимитті шектеулер қойылған учаскелердегі турбулентті (кедергілі ретсіз)
ағынға қарсы қолданылатын қосымдарды енгізу әдісі есебінен, сондай-ақ Өзен
– Атырау – Самара мұнай құбырын қайта құрып, жетілдіру есебінен мүмкін
болды. Бұл шараларды жүзеге асырудың арқасында Атырау – Самара мұнай
құбырының жылдық өткізу мүмкіндігі жылына 12,3 миллион тоннадан 15,6
миллион тоннаға дейін, ал жыл сайын тасымалданатын мұнайдың көлемі 2000
жылғы 11,8 миллион тоннадан 2006 жылы 15,6 миллион тоннаға дейін
жеткізілді. Былтырғы мамыр айында Атырау – Самара мұнай құбыры арқылы ол
іске қосылғаннан бергі кездегі рекордтық көрсеткіш болып табылатын мөлшерде
– 1 миллион 370 мың тонна мұнай айдалды.
Бұл мұнай құбырының ұзақ жылдар бойы қазақстандық мұнай шикізатын
Ресей аумағы арқылы дүниежүзілік рынокқа тасымалдап шығаратын негізгі
бағыты болып келгені белгілі. Алайда, соңғы жылдары жаңа мұнай құбырлары
мен мұнай айдайтын қуаттардың пайда болуы арқасында республикамызда жұмыс
істейтін мұнай-газ компаниялары экспортқа мұнай жөнелтудің бағыттарын
елеулі түрде өзгертті. Мысалы, Қазақстанның мұнай өнеркәсібі тарихындағы
аса маңызды оқиға 2001 жылы Каспий құбыр консорциумның (КҚК) Теңіз –
Новороссийск мұнай құбырының пайдалануға беріліп, еліміздегі ең ірі Теңіз
мұнай кен орнының Қара ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.