Өсімдікті интегралды қорғау жүйесінде шаруашылықты ұйымдастыру
1 ДӘРІС
Өсiмдiктi интегралды жүйеде қорғау туралы ұғым
Өсiмдiктi зиянды организмдерден қорғаудың интегралды жүйелерi туралы
қазiргi ұғым (ұсыныс).
Өсiмдiктi зиянды организмдерден интегралды жүйеде қорғаудың негізгі
элементтерi.
Жер жүзінде 800 мыңға жуық әр түрлi зиянкестер және 30 мыңнан аса
ауылшарушылық дақылдарының ауру қоздырғыштарын санауға болады. Зиянкестер,
аурулар және арамшөптердiң әсерiнен өнiмнiң жойылуы (14%, 12% және 9%
сәйкесiнше) 30% құрай алады. Өсімдік қорғау - интенсификацияланған
егіншілік жағдайында және ауылшаруашылық дақылдарын өсірудің қарқынды
технологиясы кең көлемде енгiзілуiнде аса маңызды орын алады.
Өсiмдiктi қорғау үшiн агротехникалық, механикалық, биологиялық және
химиялық шаралар кешені қолданылады. Егіншілігі қарқынды дамыған елдердiң
көпшiлiгiнде қорғау шараларын жүргізуге кететін шығын, өсiмдiк шаруашылығы
өнiмінiң өзiндiк құнының 5-10% құрайды. Өсiмдiктiң нақтылы жетiлу
фазасысында түрлі әдiстердің бірін қолдану не бiр зиянкестің немесе аурудың
залалдану (зақымдану) дәрежесіне байланысты болады.
Қазіргі кездегі белгiлi жай химиялық әдiстi зиянкестер және
аурулармен күресуде кең қолданылады, бірақ оның маңызды кемшiлiктерi бар.
Химиялық препараттар қолданғанда бiр уақытта зиянды және пайдалы
бунақденелілір өсімдікті тозаңдандыратын (ара, ара гүл шыбындары), сондай-
ақ құстар және басқа да жануарлар қырылады. Сондықтан өзекті мәселе –
қоршаған ортаны қорғауға залал келтiрмей күрес шараларын жүргізу.
Осыған орай өсімдік қорғаудың әр түрлi тәсілдерінің қолданылуына
байланысты, кешенді әдiстер қажеттілігі туындайды. Интегралды жүйенің
негiзгi міндеті - экологиялық қауiпсiз және экономикалық тиімді заттарды
және тәсілдерді қолдану. Жою шаралары зиянкестер мен арамшөптердiң нақтылы
сан мөлшеріне және ауралардың дамуына сәйкес жүргiзiледi. Ол үшiн дәл қазiр
химиялық және биологиялық препараттардың 500 аса түрлері қолданылады.
Заманауи өсiмдiк қорғау тек зиянды түрдің біреуіне ғана емес
(зиянкестер, аурулар, арамшөптер) немесе олардың кешені нақтылы дақылға
әсер етуі қажет. Егістер мен отырғызылған екпелердің экологиялық
жүйелерiмен басқарылмау керек. Ол үшiн зиянды организмдердің олар дамитын
дақылдармен және табиғатта болатын, зиянды организмдердің басымдылығын
тежейтін, экономикалық зиянсыз деңгейге дейiн олардың сан мөлшерін
төмендететін пайдалы энтомофаунамен негізгі өзара байланыстарын іс жүзінде
зерттеп және есепке алу қажет.
Осының негiзінде дақылдарды өсірудің аймақтық ерекшелiктерi бойынша
ауылшаруашылық дақылдарын зиянкестер, аурулар және арамшөптерден кешендi
(интегралды) қорғау жүйесi жасалады.
Өсiмдiктердi қорғаудың интегралды жүйесi - бұл зиянкестермен,
аурулармен және арамшөптермен күресудің әр түрлi әдiстері мен тәсілдерінің
ойлы тiркесi. Оның бұрынғыдан түпкiлiктi түрде айырмашылығы болады.
Бұрын барлық қорғау шаралары ауданнан түскен хабарлау бойынша пестицидтердi
көптеген жылдар бойы жаппай қолданып келген.
Интегралды қорғау - төзімді сорттардың түрлерін шығару, егiншіліктің
аймақтық жүйелерiн меңгеру, өсімдік қорғаудың заманауи машиналары, соның
ішінде тұқымды алдын-ала өңдеуге арналған машиналарды қолдану, егістерге
күнделікті бақылау жүргізу, зиянды және пайдалы бунақденелілерге есеп
жасау, зияндылықтың экономикалық шегін қолдану, яғни өнімнің азаюын сақтап
қалуға бағытталған, ұзақ уақыттық ғылыми негізделген шаралардың күрделi
кешенi. Интегралды жүйе iс жүзiнде қайда қолданылса, ол қоршаған ортаны
қорғау мүдделерiн сақтай отырып еңбек және материалдық қорларды мәндi
үнемдеуде жоғары нәтиже бередi
Мұндай жүйелер қазiргі кезде астық, жүгерi, картоп, күнбағыс, қант
қызылшасы, майлы, дәнді бұршақ, күрiш, жемiс, бақша және тағы басқа
дақылдар егістерінде іс жүзінде жасалып, енгізілуде. Бірақ бұл жұмыс
дегенмен баяу жүргізілуде, ауруларға төзімді интенсивті сорт түрлері,
сонымен қатар заманауи химиялық заттар және оларды қолданатын техникалардың
жетіспеушілігі, шаруашылықтарда өсiмдiк қорғау бойынша жұмыстардың бәсең
ұйымдастырылуы.
Аймақтық егіншілік жүйесінсіз ауылшаруашылық дақылдарын интегралды
қорғау жүйесiн жүргізу мүмкiн емес.
Интегралды жүйелердi қолдануда ең алдымен өсiмдiктердiң зиянкестері
мен ауруларының дамуының ұзақ мерзiмдi және қысқа мерзiмдi болжамдары,
егiстердiң ластануына (арамшөптенуіне) жасалған картаның нәтижелерiн есепке
алады.
Өсiмдiктердi қорғаудың заманауй жүйесi
Қазіргі кезде ауылшаруашылығы өндiрiсінiң мамандануына байланысты
ауыспалы егiстерді өзгерiске әкелiп соғатын арендалық және ұжымдық
мердiгерлердің (подряд) енгізілуі, өсiмдiктердi қорғау әдiстерiнiң
тiркестерiн дұрыс, тиiмдi пайдалануды талап етеді. Ауылшаруашылық
өсiмдiктерінің зиянды организмдерінен қорғау, интегралды жүйенің кешенiн
жүргізуде, карантинді ережелердi сақтау, шаруашылықты ұйымдастыру,
агротехникалық, биологиялық және химиялық шараларды қоса алғанда өз
міндеттерін ойдағыдай шешедi.
Қазiргі кезде өсiмдiктердi қорғаудың шаруашылықты ұйымдастыру,
агротехникалық, химиялық, биологиялық, селекциялық (сұрыптау) және тағы
басқа әдiстерi бар екені белгілі. іске асырылуда. Мысалы, тәжiрибеде қант
қызылшасы мен мақтада көбінесе химиялық әдiс қолданылады, ал астық
дақылдарында - агротехникалық, биологиялық және селекциялық (сұрыптау)
әдістер орын алады. Арамшөптермен күресудің негiзгi әдiстері агротехникалық
және шаруашылықты ұйымдастыру болуы керек.
Шегiртке сияқты iрi партиялармен ұшып кiретiн немесе сан мөлшері тез
көбейетін насекомдармен ақ өлексе, зығыр бүргесi, шалғын көбелектерге
жылдам және тиiмдi әсер ететін инсектицидтердi қолданады. Өйткенi
биологиялық препараттар жайлап әсер етеді де, егiстер жойылып кетуі мүмкін.
Жылы жайлар мен ашық егістегі көкөнiс дақылдарының зиянкестерімен күресу
үшiн биопрепараттарды қолдану орынды.
Аурулармен күресу үшiн алдын-алу (профилактика) тиiмдi: егiске
залалданбаған тұқымды пайдалану, төзімді сорттарды қолдану, ауыспалы егiсті
сақтау. Жаппай дамып, жылдам таралатын (фитофтороз, ақ ұнтақ және жалған
ұнтақ, тат) ауруларға фунгицидтерді қолданбауға болмайды
Сайып келгенде, өсiмдiктердi қорғаудың қазiргi әдiстерiнiң ешқайсы
басқаларын толық алмастыра алмайды, тек қана бiрлескен күйiнде ғана
жетістікке жетеді.
2 ДӘРІС
Шаруашылықты ұйымдастыру және агротехникалық тәсіл
Өсімдікті интегралды қорғау жүйесінде шаруашылықты ұйымдастыру
және агротехникалық әдістер аса маңызды болып саналады.
Шаруашылықты ұйымдастыру шаралары – зиянды организмдермен күресуге
бағытталып өсімдік қорғау бойынша жоспар құрады. Жоспар құруда:
- зиянкестердің, аурулардың және арамшөптердің таралу аймағын,
олардың пайда болуына қысқа мерзімді және ұзақ уақытқа
болжаулар жасау;
- өсімдік қорғау тәсілдері, әдістері, өңдеу мерзімдері, қолдану
мөлшері және өсімдік қорғау заттарының жалпы қажеттілігі;
- арнайы аппаратураның түрлерi бойынша жұмыс көлемi, көлiк құралдары
және оларға қажеттілiгі;
- арнайы киiмнiң тиiстi саны және жеке қорғану құралдары;
- биологиялық қорғауға қажетті энтомофагтар саны белгіленеді.
Қорғау шараларын қолдануды жоспарлау үшiн зиянды организмдердің
қыстайтын кезеңдерiнің алатын аудандар көлемін күзде белгілейді. Жұмыс
жоспарларына түзетулер енгiзу және зиянкестердің қыстаған ересектер сан
мөлшерін жою үшін iшiнара бақылау тексерулерi көктемде жүргізіледi.
Агротехникалық шаралар - зиянкестердің, аурулардың және арамшөптердiң
мекендеу жағдайына әсер етуге және олардың сан мөлшерін азайтуға немесе
зиянды организмдерден өнiмнiң сапасының төмендеуіне және шығымының
жойылуына жол бермеуге мүмкіндік туғызатын нақты ауылшаруашылық дақылдарын
өсiру және күту бойынша қабылданған тәсіл.
Ауылшаруашылық дақылдарының зиянкестері мен ауруларына төзімді
сорттарды өндіру – басты келешекті (перспективалы) күресу әдістерінің бірі.
Дақылдарды алмастыру және ұсынылатын ауыспалы егiсті игеру - топырақ
құнарлылығын жоғарылатудың маңызды тәсілі ғана емес, егістерде
зиянкестердің, арамшөптердiң сан мөлшерін және аурулардың даму сатысын
реттейтін негізгі фактор.
Ауыспалы егісте дақылдарды алмастыру зиянкестердің әрбiр келесi
жылдардағы қоректенуiн нашарлатады және аурулар мен арамшөптердiң дамуына
қолайсыз жағдай туғызады. Мысалы, қызылшаны, картопты, күнбағысты бiр
орында қатар бiрнеше жыл себуге болмайтыны белгiлi, бұл қызылша тамыр
бітесі, картоп нематодасы, колорадо қоңызы және тағы басқа да ерекше
зиянкестер мен аурулардың дамуына мүмкiндiк туғызады. Дақылдардың алмасуы
сымқұрттармен күресуде өте қажет. Топырақта олардың жинақталуына себепшi
болатын көпжылдық шөптерден кейiн, бұл зиянкестерден соншалықты зардап
шекпейтін және олардың сан мөлшерін күрт төмендететін, жалпылама себілетін
дақылдарды егу (арпа, бұршақ, тары және т.б.) аса маңызды.
Зиянкестер мен арамшөптердiң сан мөлшерін, аурулар инфекциясы
қорларын төмендетуде топырақты өңдеудің барлық түрлерi маңызды орын алады:
терең сүдігер жырту, сонымен бiрге көктемгі егу алдындағы (культивация,
тырмалау домалату-таптау) жұмыстарды өз уақтысында жүргізу бірталай тиімді
болады.
Ауыспалы егістегі астық дақылдарының жиілігі көптеген зиянкестер мен
аурулардың жинақталуына (швед және гессен шыбыны, астық барылдақ қоңызы,
тамыр шiрiктерi, тат және тағы басқалар) әкеп соғады, сондықтан егер жылма-
жыл басқа дәндi дақылды ексе (сұлы, арпа және т.б.), өнімнің жойылуын
әрдайым төмендетуге болады.
Өсiмдiктерден жоғары өнiм алуға мүмкiндiк беретiн агротехникалық
шаралардың жүйесiне топырақты өңдеудiң және өсімдікті күтудiң барлық
тәсілдері жатуы керек, сонымен қатар зиянкестерді, аурулардың
қоздырғыштарын және арамшөптерді жою қажет.
Агротехникалық тәсілдермен зиянды түрлердiң сан мөлшерін реттеу ғана
емес, өсiмдiктердiң зақымдануына төзімділікті жоғарылату, сондай ақ
зиянкестердiң табиғи жауларын күшейту, құрамын молайту және пайдалы шыбын-
шiркейлердiң сан мөлшерін көбейтуі де мүмкiн. Олардың көбiсі топырақты
өңдеу әдiстерiне тәуелдi болады. Мысалы, топырақты сыдыра жыртып 8-15 бiр
күннен кейiн кемiнде 20-22 см тереңдiкте жырту дән шыбындарының, сабақ
күйелерінің, бітелердің, бидай трипстерінің және астық егегіштерінің
жұмыртқалары мен дернәсілдерінің толық жойылуына мүмкiндiк туғызады. Ауру
қоздырғыштардың да саны төмендейдi. Егер сыдыра жыртудан 1-5 бiр күннен
кейiн жырту дегенмен арамшөптер мен қалдықтардың көктеулерiне әсер етеді,
ол зиянкестер мен аурулардың ошақтарын көбейтуге әкеп соғады.
Зиянкестердің жұмыртқалары мен дернәсілдері жыртудан 10-20 күннен соң
культивация кезінде де жойылады. Сонан соң, бос топырақ бетінде оларды құс
және әр түрлi жыртқыш насекомдар жейдi: барылдақ қоңыз, ызылдақ шыбын, қан
қызы, құмырсқалар және өрмекшiлер. Олардың тiршiлiк әрекетi үшiн қолайлы
жағдай жасап, пестицидтермен улануынан қорғау керек.
Мәдени дақылдардың зиянкестермен зақымдануына және ауруларға
шалдығуына көпшiлiгiнде егiнді себу мерзiмдерiне де байланысты болады.
Ғылыми мекемелермен барлық ауылшаруашылық дақылдарының егiнiнiң ұтымды
мерзiмдерi анықталған және оларды зиянкестер мен аурулардан қорғау да
көзделген. Әдетте кеш себілген егiн жоғары дәрежеде зардап шегеді.
Тұқымды себу мөлшеріне байланысты егiстiң жиілігі және экологиялық
жағдай, сонымен бiрге зиянды және пайдалы бунақденелілердің сан мөлшері
өзгередi. Мысалы, егер егiн сабағы жиі болса, онда бақашықтың дамуы
баяулайды да оның зияндылығы төмендейді.
Минералды және органикалық тыңайтқыштарды қолдану өсiмдiктердiң ұтымды
өсуіне және дамуына және зиянкестердің зақымдауы мен ауруға шалдығуына
төзімділігі жоғарылайды.
Тыңайтқыштарды қолдану көпшiлiк жағдайда зиянкестерге қолайсыз әсерi
де болады, бірақ өсiмдiктердiң төзімділінің жоғарылауына мүмкiндiк
туғызады. Мысалы, фосфорлы-калий тыңайтқыштары бунақденелілердің тiршiлiк
жағдайын әлсірететін болса, сонымен қатар өсiмдiктердiң механикалық
ұлпаларының жылдам жайылып өсулерiне мүмкiндiк туғызады. Зиянды бақашыққа,
швед шыбынына, жасылкөздерге, астық бітелеріне өсiмдiктердiң төзімділігі
жоғарылайтыны, ал гессен шыбынының дернәсілдерінің қоректенуi қиындайтыны
дәлелдеген. Сол сияқты азотты тыңайтқыштардың мол енгiзілуi бітелер мен
астық қандалаларының сан мөлшерінің өсуіне және кейбiр аурулардың (тат,
ақ ұнтақ) дамуына жағдай туғызады. Сайып келгенде, тыңайтқыштарды енгiзу
өсiмдiктердiң қоректенуiн жақсарту ғана емес, қандай болса да
бунақденелілірдің сан мөлшерін реттеуі де мүмкiн.
Ауылшаруашылық дақылдарының өнімін жинау кезектiлiгі дұрыс
жоспарланса жоғары сапалы өнiм алуға, сонымен қатар зиянкестердің санына
ықпалын тигiзеді. Мысалы, астыққа арналған жүгерi ерте жиналса өнiмнiң
азаюы ғана емес, сабақ көбелегінің қыстап қалатын жұлдызқұрттарының саны да
кемиді. Сүр (силосқа) шөпті жинау кезінде кесу биiктiгi де маңызды – егер
аласа кесiлсе сабақтарда сабақ көбелегінің жұлдызқұрттары болмайды.
Ауылшаруашылық дақылдарының өнiмін жинау мерзiмдерi зиянды
организдердің әсерінен өнімнің азаюына, сондай-ақ олардың дамуын аяқтауына
ықпал етедi. Мысалы, өнімді қысқа мерзiмде жинау зиянды бақашықтың
дернәсілдерінің жойылуына әсер етсе, ал ересек қандалалар жақсы қыстап шығу
үшiн қажеттi массасын жинап үлгермейдi; дән көбелегінің зиян келтiретiн
мерзiмi азаяды. Керiсiнше, өнімді кешiктіріп жинау, өнiмнiң азаюына, дән
көбелегінің жақсы күйде қыстауға кетуіне әкеліп соғады. Демек, өнiмнің
түсімін төмендетпеу және зиянды организмдердің сан мөлшері үшiн астықты
зиянкестердің тығыздығы жоғары егістерден бастап жинау өте маңызды.
Сондықтан ауылшаруашылық дақылдарын дер кезiнде және сапалы (шығынсыз)
жинаса көптеген зиянды бунақденелілердің мекендеуіне қолайсыз жағдай туып,
олардың қоректенуiне, табысты қыстап шығуына және өсіп, дамуына жол
берілмейді.
Ең алдымен астық дақылдарының өнімін қандала-бақашықтың, гессен
шыбынының, басқа да зиянкестердің қатты зақым келтірген учаскелерінен
жинайды. Бұл дәннiң аз зақымдануы мен ауруларға шалдықпауына мүмкiндiк
туғызады.
Егістердегi арамшөптермен ұдайы күрес өте қажеттi, өйткенi арамшөптер
өнiмді айтарлықтай төмендетедi. Көптеген зиянкестер ауылшаруашылық
дақылдарына ғана емес, жабайы (арамшөптер) өсiмдiктерде де дамуға
қабiлеттi. Жабайы өсiмдiктерде дамып, осы маңайдағы егiндерді мекендеп,
өсімдік өскіндері пайда болысымен (қызылша бiз тұмсықтары, бүрге және тағы
басқалар) олар егіске көшеді. Кейбір зиянкестер, мәселен жоңышқа және
қызылша қандалалары жұмыртқаларын арамшөптерге салып, содан соң
дернәсілдері мәдени өсiмдiктерге көшедi. Сондықтан егiстердегі және осы
маңайдағы арамшөптермен ұдайы күрес өнiмнiң жоғарылауы мен зиянды
организмдердің санының төмендеуi үшін маңызды тәсіл болып табылады.
3 ДӘРІС
Интегралды қорғаудағы биологиялық әдiстiң рөлi
Биологиялық әдiс зиянды бунақденелелердің табиғи жауларын қолдануға
- әр түрлi насекомқоректі құстар, сүтқоректiлер, жыртқыш және паразиттiк
бунақденелілер (энтомофагтар), паразиттiк нематодалар және кеселдендіретін
микроорганизмдер - зиянды түрлердiң жаппай көбеюін бәсеңдетуге немесе
ескертуге негiзделген.
Биологиялық шаралар зиянкестер, аурулар және арамшөптерге қарсы
биологиялық уәкiлдерді (пайдалы омыртқасыз), бактериялық және микоздық
биопрепараттарды қолдануға негiзделген. Осылай, энтомофагтар (жыртқыштар
және паразиттер) зиянды бунақденелілерге қарсы, акарифагтар - кенелерге
қарсы, антагонис-саңырауқұлақтар және антибиотиктер - ауру қоздырғыштарға
қарсы, фитофагтар (насекомдар) - арам өсiмдiктерге қарсы қолданылады.
Биологиялық әдісті жақсартуда аттрактанттарға (елiктiргiштерге),
гормондарға, антифиданттарға және тағы басқа да биологиялық белсендi
заттарға және препараттарға (битоксибациллин, лепидоцид) аса көңіл
бөлінеді.
Биологиялық әдісті химиялық әдiспен салыстырғанда оның артықшылығы –
зиянды түрлерге әсер етуі және қоршаған орта үшiн зиянсыздық ерекшелiгi
болып саналады. Егiстер мен бақтарды химиялық қарқынды өңдеулер тек қана
зиянды емес, сонымен қатар пайдалы энтомофагтардың жойылуына алып келедi.
Қолайлы жағдайларда зиянды энтомофаунаның дамуын елеулi баяулатады. Көп
жылдық тәжiрибелерде, дәндi астық егiстерiнде зиянды бақашықтан, астық
қоңызы–кузькадан, астық бітелерінен, трипстерден, сулiкше қоңыздан
энтомофагтар, инсектицидтерге қарағанда өнiмдi жақсы қорғағанын көрсеткен.
Насекомқоректі сүтқоректiлер мен құстарды қолдану. Көптеген
насекомқоректі сүтқоректiлер кiрпi, борсық, жеркесер, жарғанат тағы
басқалардың пайдалы рөлі жалпыға мәлiм. Қараторғайлар, тоқылдақтар, ұзақ
қарғалар және көптеген басқа құстар әр түрлi насекомдардың дернәсілдерін
және имаголарын жояды.
Жыртқыш және паразиттiк насекомдар мен кенелерді қолдану. Кез келген
насекомда жыртқыштар мен паразиттер болады, олар тез көбейіп, өзінің
белсендiлігімен зиянкестердің сан мөлшерін азайтады. Табиғатта жыртқыш
қоңыздардың ішінде барылдақ қоңыздардың әр түрлері белгілі, олар
көбелектердің және тағы басқа зиянкестердің жұлдызқұрттарын; стафилинидтер-
қоңыздар, қырыққабат шыбыны және басқа көкөніс зиянкестері - қос қанатты
насекомдардың жұмыртқаларын, дернәсілдерін және қуыршақтарын жояды.
Ауылшаруашылық дақылдарын қорғау үшiн Қазақстанда мынадай биологиялық
уәкiлдер трихограмма, фитосейулюс, лизифлебус, энкарзия, жыртқыш галлица,
шiркей фитомиза, бракон және тағы басқалар, ал препараттардан дипел,
новодор, лепидоцид, битоксибациллин, триходермин тағы басқалар қолданылады.
Көптеген биологиялық уәкiлдерді биологиялық зертханаларда жаппай көбейтеді.
Олардың егіске шығарылымдары түнгі көбелектердің әрбiр ұрпағына
(трихограмма) жұмыртқаларын жаппай салудың басталу және бәсеңдеу мерзіміне,
мақта көбелегінің (бракон) III жастағы жұлдызқұрттарының шығуына
тұралайды.
Биопрепараттарды көкөнiс дақылдарының (қырыққабат көбелегі, ақ
көбелек тағы басқалар), техникалық дақылдардың (мақта және күздік көбелек,
карадрина, кене) және жеміс ағаштарының (алма және жеміс күйе көбелегі,
жеміс жемірі) жапырақ кеміргіш зиянкестеріне қарсы күресу үшін қолданылады.
Қазіргі кезде әлеуметтiк-экономикалық жағдайлардың өзгерiстеріне байланысты
Қазақстанда биологиялық әдiстi қолдану көлемі әлi жоғары емес, 150-200 мың
га құрайды.
Зиянкестердің санының төмендеуiне егістерде мекендейтін олардың табиғи
жаулары (насекомдар, кенелер, өрмекшiлер және тағы басқалар) маңызды рөл
атқарады. Осылай, зиянкестерге табиғи жауларының (энтомофагтар) мақтада –
күздік көбелек үшін 2:1, бітелер үшiн 10:1, кенеге 5:1 және мақта
көбелегіне 20:1 қатынасы химиялық шаралар жүргізуді тоқтатады. Сондықтан
егістерді үнемі тексеру кезінде зиянкестердің сан мөлшерін ғана емес,
олардың табиғи жауларын да есептеп, өсiмдiкті зиянды организмдерден кешендi
қорғаудың негiзi ретінде олардың сақталуына жағдай жасап және олардың
пайдалы жағын зиянкестерге қарсы қолдану қажет.
Энтомофагтар мен акарифагтардың маусымдық (жиналуы) колонизациясы. Бұл
әдiстің негізі энтомофагтарды жаппай жасанды өсiріп, оларды табиғатқа
шығарып пайдалану.
Биологиялық күресу әдiсiнiң мысалы трихограмманы қолдану. Ол
ауылшаруашылық өсiмдiктердiң қауiптi зиянкестерінің - көптеген
көбелектердің жұмыртқаларында паразиттік тіршілік етеді. Бiр жағынан
трихограмма кең таралғанымен, оның табиғатта саны көп емес. Сондықтан оны
биологиялық зертханаларда көбейтіп, 10-40 мың және одан көп особтарын
табиғатқа шығарады.
Микроорганизмдерді қолдану. Қазіргі кезде ауылшаруашылық және орман
зиянкестерімен микробиологиялық күресу әдiстерiн кең қолданады. Ол
бактериялық және саңырауқұлақ тегiнің энтомопатогенді микроорганизмдерін,
сонымен қатар вирустар - насекомдардың әр түрлi ауруларының қоздырғыштарын
қолдануға негізделген.
Энтобактерин, дендробацеллиндердi қолданылады, боверин,
битоксибациллин және ашерсония қолданылады.
Жылы жайларда қиярдың, қызанақтың өрмекші кенелеріне қарсы күресуде
өте кең фитосейулюсты және ақ қанаттыларға қарсы энкарзияны пайдаланады.
Басқа энтомофагтардан галлица, амблисейулюс, алтын көзділер, афидиустер -
бітелерге және трипстерге карсы күресу үшін енгізіледі.
Биологиялық зертханаларда - кемiргiштермен күресу үшiн бактороденцид,
сонымен бiрге жылы жай аққанаттыларына қарсы ашерсония және вертициллин,
аурулармен күресуде триходермин және ампеломицин биопрепараттары шығарылады
Пайдалы организмдердің интродукциясы мен жерсiндiрілуiне аса көңіл
бөлінедi. Келешекте ашық және қорғалған жерлерде өсiмдiктердi қорғаудың
биологиялық әдiсiн қолдану түбегейлi ұлғайту жоспарланады.
Өсiмдiктердiң зиянкестері және ауру қоздырғыштарымен биологиялық
күресу әдiсi табиғи жауларын қарсы қолдануға негiзделген - жыртқыш және
паразиттiк насекомдар, кенелер, насеком қоректі құстар, сонымен қатар
вирустар, бактериялар, саңырауқұлақтар қолданылады. Паразиттер иесін өзінің
дамуы тоқтағанға дейін біртіндеп жояды, ал жыртқыштар бiрден өлтіріп
қоректенедi.
Өсiмдiктердi қорғаудың биологиялық әдiсi жыртқыш және паразиттiк
насекомдарды, өрмекшiлердi, нематодаларды, құстарды, сонымен бiрге ауру
қоздырғыштарды зиянкестердің, аурулардың және арамшөптердің зиянды түрлерiн
жою үшiн қолдануға негiзделген. Олар үшiн мекендейтін жерлеріне қолайлы
жағдай жасау маңызды. Табиғи энтомофагтар үшiн зиянкестерден қорғалатын
учаскелердің айналасына 2—4 мерзiм нектаронос өсiмдiктерді егедi. Бұл егіс
- таза шаруашылық тиімділік (азық, май және тағы басқалар) бередi, тек
оларды бiр қалыпты орналастыру керек. Жақсы нектароностар - қарақұмық,
қыша, тұқымдық сәбiз, зире, ақжелкен, күнбағыс, тағы басқалар.
Биологиялық әдiс бiздiң елде өсiмдiктердi қорғаудың интегралды
жүйесiнiң ажырамас құрама бөлiгі болды. Ол кең қолданылады. Өсiмдiктердi
қорғауда биопрепараттар, энтомо және фитофагтер қолданылады, сонымен бiрге
зияндылық шегі есепке алынады. Ауылшаруашылық дақылдарын зиянкестер мен
аурулардан қорғау шараларының 26% биологиялық әдiс құрайды.
4 ДӘРІС
Интегралды қорғаудағы химиялық әдiстiң рөлi
Химиялық күресу әдiсi зиянкестер, аурулар және арамшөптерге қарсы
химиялық препараттарды қолдануға негiзделген: насекомдарға қарсы
инсектицидтер, кенелерге қарсы акарицидтер, саңырауқұлақты ауруларға қарсы
фунгицидтер, арам шөптерге қарсы гербицидтер. Химиялық препараттар бүрку
жолымен қолданылады, тозаңдаумен сиректеу, топыраққа енгізу уланған
еліктіргіштерді даярлау, кейде газдандыру (өсiмдiктерді, қоймаларды,
жылыжайларды, құралдарды), тұқымды, отырғызуға арналған пиязшықтар мен
түйнектерді өңдеу. Химиялық препараттарды өсiмдiктерге арнайы техника
көмегiмен - бүрiккiштер және тозаңдатқыштармен шашады.
Бүрку - бұл препараттарды сұйықтық-тамшы күйінде өсiмдiкке немесе
топыраққа бүрiккiштер арқылы шашу. Бүркулер үшiн ерiтiндiлердi (ерiткiш
және ерiтiлген заттардан тұрады), эмульсияны (араласпайтын сұйықтардан
тұрады: су және май), суспензияны (тұнбалар түзбейтін сұйықтағы майда қатты
бөлшектер өлшемі) қолданады. Бүркуге кететін су мөлшері 100 лга мен 1500
лга аралығында, ол өңделетін дақылға қолданылатын машинаның түрiне
байланысты болады. Соңғы кезде аз көлемдi, ультра аз көлемдi бүркулер
авиацияның, аэрозольды генераторлардың және жаңа бүрiккiштердің көмегімен
кең етек алуда, бұл жағдайда су шығыны минимумға дейiн төмендейдi, ал
кейбір жағдайларда тек қана препаратты қолданады. Бүркуді жел жылдамдығы 3-
5 мсек. аспағанда ғана жүргiзедi.
Фумигациялау - тығыз бекiтiлген жабық бөлме ауасын (немесе брезентпен,
(полиэтилен пленка) қабыршақпен жабылған астық үйiндiсiн) химиялық
препараттардың (фумиганттар) улы буымен немесе газдарымен қанықтырады.
Аэрозольды өңдеу - препараттардың қатты бөлшектерiнен түтiн немесе
сұйықтықтың майда тамшыларынан тұман жасау. Аэрозольдармен дән қоймаларын,
элеваторларды жемiс-жидек екпелерін және орманды өңдейді.
Ауылшаруашылық дақылдарының зиянкестеріне, саңырауқұлақты, бактериялы
ауруларына қарсы тұқымды (дәрiлеу) себу алдында өңдеу. Дәрілеуді үш тәсiлге
бөледі: құрғақ, жартылай құрғақ (дымқыл), сулы (ылғалды). Құрғақ тәсілмен
дәрiлеу кезінде өсiмдiк тұқымдарын арнайы араластырғыштарда ұнтақ тәрiздi
улағыштармен араластырады.
Жартылай құрғақ өңдеу – тұқымды себуге бірнеше күн қалғанда
уландырғыш ерітінділермен, суспензиялармен арнайы машиналарда ПСШ-3, ПС-10
және қазiргi аппаратурада дәрілейді; ылғалдап өңдеуді - тұқымды себетін
күнi немесе бір күн күн қалғанда улағыштың ерiтiндiлерiне батырып, сулап,
бұқтырып, содан соң кептіреді. Бірқатар техникалық дақылдардың тұқымдарын
(қант қызылшасы, мақта тағы басқалар) орталықтандырылған тұқымдық
зауыттарда өңдейді және дайын егiстік материалдарды фермерлер сатып алады.
Тозаңдату – препараттарды ұнтақ түрінде өсімдік бетіне немесе
топыраққа тозаңдатқыштың көмегімен шашады. Бұл тәсіл қазіргі кезде өте
сирек қолданылады.
Уландырылған еліктіргіштер – препарат ерітіндісіне қанықтырылған
бидай, сұлы дәндерін, және ұрпақ немесе ұнтақталған өсiмдiк қалдықтарын
араластырады. Уланған еліктіргіштерді зиянкестер мекендейтін жерлерге
орналастырады, онымен қоректенгендері қырылады. Бұрын оны кеміргіштер мен
шегірткелерге кең көлемде қолданылған. Қазіргі кезде аз қолданылады.
Еліктіргіштерді әртүрлі тәсілдермен дайындайды, олар ылғалды,
жартылай құрғақ және құрғақ болады. Ылғалды уландырылған еліктіргіштерді
қанықтырылған тартымды заттардың ерітінділерінде немесе улы суспензияда
дайындайды. Жартылай құрғақтың (дымқыл) ылғалдыдан айырмашылығы ылғалдығы
төмендеу болады.Еліктіргіштерді ерітінділер немесе суспензиямен бүркиді.
Құрғақ улы еліктіргіштерге дәнді немесе ұнтақты препараттармен үгітілген
өсімдік қалдықтарын араластырады.
Кейде уландырылған еліктіргіштер құрамына өсiмдiк майын, крахмалдан
жасалған желiмдерді және тартымдылық үшiн тағы басқаларды, уыттылығын
жоғарылату және сақтау үшін қосады.
Химиялық әдiсті қолдану ыңғайлы және қарапайым. Ол өнiмді қорғап
қалуға жеткiлiктi мүмкiндiк береді. Улы химикаттар дегенмен адам және үй
жануарлары үшiн зиянсыз емес, олармен жұмыс істеуде аса сақтық талап
етеледі. Одан басқа, улы химикаттардан тек қана зиянды емес,сонымен қатар
пайдалы организмде де жойылады. Улы химикаттар өсiмдiктердiң жемiстерi және
тағы басқа бөлiктерiнде жинақталып адамдар үшiн қауiп-қатер туғызады. Олар
ауаға, топыраққа, суға тыңайтқыштармен және гербицидпен бiрге қоршаған орта
ластануының қайнар көзi болып саналады. Сондықтан улы химикаттарды соңғы
жылдары сиректеу қолдануға тырысады, тек олардың санын басқа әдiстермен
төмендету мүмкiндігі болмаған жағдайда және зиянкестердің сан мөлшері
түбегейлi көп болғанда ғана қолданылады.
Қазіргі кезде келтірілген мәліметтерге байланысты химиялық әдісті
қолданбауға болмайды. Дегенмен пестицидтермен егістерді бүркудi
зиянкестердің сан мөлшері және аурулардың залалдау дәрежесі соншалықты
болғанда, яғни экономикалық жағынан ақталғанда ғана қолдану тиiмдi.
Мәселен (тіпті) 10-20-еселi өңдеулер зиянды насекомдарды толық жоюы
мүмкiн емесі дәлелдеген. Сондықтан бүкiл әлемде әр түрлі насекомдардың
экономикалық зияндылық шегі бойынша зерттеулер жүргізілген. Өнімнің
жойылуын сақтап қалу үшiн, пестицидтермен егiсті өңдеуге қажет болатын,
өнімге үштен аса шығын келтіретін, зиянкестің сан мөлшері 1 шаршы метрге
есептелгенде зияндылық шегі болып саналады. Зияндылық шегі көптеген
жағдайлардың нақты тiркестерiне байланысты және түрлi аудандар үшiн әр
түрлi болады. Мысалы, астықтың сұр көбелегі үщін зияндылық шегі 100 масаққа
20 жұлдызқұрт, ал ылғалды жылдарда – 10 жұлдызқұрт, кәдiмгi дән көбелегі
үшiн - 40 жұлдызқұрт құрайды.
Зиянкесті жою үшiн, инсектицидтердің мөлшері көп болуы керек. Бірақ,
көптеген шаруашылықтарда көктемде қосымша топырақты культивациялап,
сымқұрттардан және арамшөптерден тазартады Жұлдызқұрттары көп кездесетін
егістерді алдымен тазартып, сыдыра жыртып, 14-15 күндерден кейiн түпкілікті
жыртады. Жұлдызқұрттардың саны осы жағдайда экономикалық зияндылық шегіне
жетпейдi. Ұқсас шаралар басқа да зиянкестерге қарсы қолданылады, соның
нәтижесiнде өңдеулер санын кенет қысқартуға болады.
Зияндылықтың экономикалық шегін және оны практикада қолдана бiлу
инсектицидтердi дұрыс және үнемді қолдануға, өңдеулердiң еселiлiгін
төмендетуге, әсіресе егiстердi зиянкестердің сан мөлшеріне (максимальды)
байланысты саралап өңдеуге мүмкiндiк бередi,.
Инсектицидтер зиянкестердің егiстерде мекендеуінің жоғары
тығыздығында өте тиiмдi. Осы жағдайда олардың жойылуы 90—99% жете алады.
Дегенмен бұл препараттар зиянкестердің жұмыртқаларын, қуыршақтарын, сонымен
бiрге өсiмдiктердiң iшiнде қоректенетін астық шыбындарының, астық
егегіштерінің, сабақ көбелегінің, түнгі көбелектердің дернәсілдерін жою
әсерi жоққа тән. Бұл жағдай басқа күресу шараларын қолдануды қажет етеді.
Соңғы жылдары аз көлемді және ультра аз көлемдi бүркулерді қолданады,
егiстерді таспа (лента сияқты) әдісімен өңдеу, химиялық препараттардың
шығынын төмендетедi және насекомдардың пайдалы түрлерiнiң сақталуын
жолғарлатады.
Химиялық әдiсте жиектік таспа тәрізді, жергiлiктi және тағы басқа
өңдеулерді қолдану өте орынды. Әдетте зиянкестьер ені 30-50 м шеткi
жолақтарды мекендейді. Осылай, бұршақ дән қоңызы, түйнектi бiз тұмсықтар
енi 40-50 м егiс жиегін мекендейді, ал астық кузька-қоңызы 10-20 м аспайды.
Бұны білу қолданылатын инсектицидтердiң өңдеу ауданын және санын шектеуге
көмектеседi.
Қазіргі кезде инсектицидтердiң, гербицидтердің өсiмдiкті химиялық
қорғаудың тағы басқа құралдарының ассортиментi едәуiр өстi. Бұның барлығы
ғылыми ұсыныстардың қатал орындалуын және оларды қолдану регламентін,
жұмыстардың квалификациялы жүргізілуін, өсiмдiктердi қорғау жөніндегі
машиналарды реттеуді талап етедi. Қорғау құралдарын дұрыс қолданудан
өнiмнiң тағдыры, оның сапасы, сонымен бiрге қоршаған ортадағы химиялық
заттардың пайда болуын ескертуге байланысты болады. Өнімде препараттар
рұқсат етілген концентрациясынан артық мөлшерде болса, онда өнім жойылады.
5 ДӘРІС
Қорғаудың селекциялық (сұрыптау) және тағы басқа әдiстерi
Өсiмдiктердiң зиянкестерге төзімді түрлерін шығару және ендіру - өте
перспективалы (келешегі зор) әдiс. Төзімді сорттарды шығару, егiстерде
пестицидтердiң қолданылуын қысқартып және зияндылықты төмендетуге мүмкiндiк
бередi. Осылай, селекционерлермен күнбағыстың негiзгi зиянкесі болып
табылатын қан көбелегiнің зақымдауынан сақтап қалатын күнбағыстың сауытты
сорттары шығарылған. Жаздық бидайдың Харьков 3, Харьков 46, Мелянопус 69,
Краснокут және тағы басқа қатты сорттары гессен және жаздық шыбындармен,
бидайдың жұмсақ сорттарына қарағанда бірнеше есе аз зақымданады.
Өсiмдiктердiң төзімділігі жеке зиянкестерге кейбiр белгiлермен
анықталады. Мысалы, жаздық бидайдың үрпиген жапырақты сорттары сүлікше
қоңыздармен, оның жұмыртқаларымен нашар зақымданады. Астық дақылдарының
ерте пісетін қатты қабыршақты сорттары, масақтардың черепица тәрiздi
құрылысы және өсімдік шырынында азот концентрациясының төменділігі дәндi
дақылдардың бітелеріне төзімді келеді.
Жапырақтың ұзын қынапты және сабаққа тығыз жабысып тұратын сорттары
сабақ бүргелерінiң, швед шыбынының, жасыл көзділердің және жаздық егiс
шыбындарының қоректенулерiн қиындатады. Бидайдың ерте (6-10 күнге)
масақтанатын және жұмсақ масақты қабыршақты сорттары зиянкестің жұмыртқа
салуын қиындататындықтан дән көбелегіне төзімді келеді. Бидай трипсі, масақ
және гүл қабыршақтарымен дәнге тығыз орналасқан, тез пiсетін сорттарды
сирек зақымдайды.
Зақымданудың қауіпті кезеңі, вегетацияның ерте фазаларына төзімді
сорттарды пайдалану маңызды. Мысалы, қант қызылшасымен және оның
зиянкестерінің даму температуралары дәл келедi. Төменгі температурада жақсы
өніп-өсе алатын сорттарды шығару өскіндердің зақымдану қаупін күрт
төмендетеді. Астық дақылдарының қысқа уақытқа тез түптенетін сорттары
арамшөптердiң және сабақтың жасырын зиянкестерінің дамуына кедергi
келтiредi. Осы салада зерттеулер жүргізу жалғастырылуда және селекционерлер
зиянкестерге және ауруларға төзімді сорттарды шығару жұмыстарымен
шұғылданып жатыр.
Сұрыптаудан басқа, өсiмдiктердi қорғаудың тағы да әдiстерi бар
Механикалық күресу әдiсi зиянды насекомдарды, кейде ауру
қоздырғыштарды физикалық жоюға, және жемiс ағаштарына немесе оның бөрік
басына зиянкестердің енуiне бөгет жасауына бағытталған шараларды қамтиды.
Мысалы, бұл әдiстердiң тобына (златогузка) шаңқан көбелек және долананың
қысқы ұяларын бұтақтардан жинап өртеу, сидамдарға аулағыш белдiктердi iлiп
қою, колорадо қоңызын, капуста ақ көбелегiнiң және тағы басқалардың
жұлдызқұрттарын қолмен жинап жою жатады.
Механикалық әдiсте топырақты өңдейтiн машиналардың кескіш бөлігімен
насекомдардың жұлдызқұрттары мен дернәсілдері жаншылып, кесіліп жойылады.
Қызылшаның бiзтұмсықтарын жою үшiн орлар қолданылады. Капуста, беде, күзгі
көбелектерін астаушаларда құйылған сiрнеге еліктіреді. Олар күштi
көбейгенде бiр түнде бір астаушада 50 көбелекке дейiн жойылады. Сымқұрттар
мен қара денелілерді жою үшiн жаңадан шабылған шөптiң үймесi және сабанды
еліктіргіш ретінде қолданады.
Физикалық әдiстерді негiзiнен кенелерге, бұршақ және үрме бұршақ
қоңыздарына, қойма бізтұмсықтарына қарсы қолданады. Олар дәнді кептіру
кезінде 55°С темперутурада жойылады. Кенелер мен тағы басқа зиянкестерге
қарсы күрестiң тиiмдi тәсілі - аязды күндері дәндерді тазарту. Олар дәнді
және тағы басқа өнiмдердi рентген сәулелерiне, жоғары жиiлiктi токқа түсiру
кезінде де жойылады. Зиянкестерді тарту үшiн жарықты қолданады.
Хемостерилянттарды қолдану (перспективалы) келешегі зор әдiс.
Лабораторияда өсірілетін зиянды насекомдардың жемiне тиотэф, афолат,
треамин, пактомицин заттарын қосады және оларды табиғатқа шығарады. Егер
стерилденген аталықтарының саны табиғаттағы сан мөлшерінен 5-8 есе асатын
болса, онда ұрпақтың саны 80-90% дейiн төмендейдi. Сонымен қатар
насекомдардың түлеу кезінде кутикуланың қалыптасуын бұзатын заттар
-ингибиторлар қолданылады. Болашақта зиянкестерді үркітетін заттар -
репелленттер қолданылуы мүмкiн.
Карантиннің ережелерiн сақтау. Қазақстан қазiр әлемнің 100 ден аса
елдерімен сауда жасайды және әр түрлi карантинді өнiмдерді жыл сайын көп
мөлшерде тасиды, бұдан басқа карантинді өтпелi жүктерге аса көңіл бөлуді
талап етедi. Әр түрлi зиянкестердің, ауру қоздырғыштардың және арамшөп
тұқымдарының жергiлiктi жағдайда болмаған түрлерiн республикаға әкелу қауiп-
қатерi осыған байланысты болады. Қазақстан аумағына карантинді түрлердiң
енгізілуінің негiзгi көзі импорттық тұқымдар, отырғызылатын гүлді-сәндiк
және құрылыс материалдары болып табылады.
Қазақстанда қазiргі кезде карантинді объектілердің 12 түрлерi
таралған, осы уақытта Ресейде 30-40 тан астам, Қытайда – 100 ден аса
түрлері кездеседі. Республикада соңғы жылдары американдық ақ көбелек, дәндi
дақылдардың бактериозы және тағы басқа да карантинді түрлер кедеседі.
Қазақстан республикасының аумағын қорғау мақсатымен карантинді
объектілердің сырттан әкелінуінен және мемлекет ішінде таралуынан, сондай-
ақ оқшаулау шараларын дер кезiнде жүргізу және енген зиянды организмдерді
жою бойынша ұйымдастырылған мемлекеттiк карантинді бақылау жүйесі бар.
Аталған шаруашылықты ұйымдастыру, агротехникалық, биологиялық,
химиялық, селекциялық және тағы басқа шаралар тiркестері кешендi немесе
интегралды қорғау шаралары болып табылады. Ол зиянды және пайдалы
организмдердің арасындағы өзара байланыстарының табиғатта бағытталған
өзгерiстеріне, пестицидтердiң максималды шектелуiне, өсiмдiктердiң
зиянкестер мен ауруларға төзімділігінің жоғарылауына негізделген.
Өсiмдiктердi қорғау - өнiмнiң және ауылшаруашылық өнiмдері сапасының
жоғарылауының маңызды резервi. Ауылшаруашылық дақылдарын қорғауға жұмсалған
құралдар, тiптi бағаның (диспаритет) өсуінде (жанатын-майлаушы
материалдардың, пестицидтердің, техниканың жоғары құны және өсiмдiк
шаруашылығы өнiмдерінің төмен бағасы) бірнеше есе (ақталады) қайтарылады.
Қарқынды технологиялардағы өсiмдiк қорғау
Қарқынды технологиялар егiншіліктің жоғары дәрежеде химиялануынан
ерекшеленеді - бұл минералды тыңайтқыштардың, өсімдік қорғаудың химиялық
құралдарының, химиялық мелиоранттардың, (стимуляторлар) өсімдіктің өсуін
реттеуіштердің қолданылуы.
Қарқынды технологиялардағы химиялық қорғау өсiмдiктердiң дамуындағы
органогенездi кезеңдерiмен тығыз байланысты болады. Ауылшаруашылық
дақылдарының өсуі мен дамуының фенологиялық фазалары сыртқы морфологиялық
өзгерiстермен (тұқымның өну фазасы, өскіннің пайда болуы,сабақтың өсуі,
гүлдеуі, жемiстер мен тұқымның түзілуі және пiсуi) және басқа белгілерімен
айқын (сипатталады) көрінеді.
Дегенмен тағы да айта кетсек, егер агротехника негiзiнен төменгі
деңгейде болса және қазiргi талапқа сай болмаса кез келген технология соның
iшiнде қарқынды технология, қажетті нәтиже бермейдi. Демек, жоғары
агротехникада зиянды факторлардың әсерi, сонымен қатар химиялық өңдеулердің
және қымбат бағалы препараттардың қажеттiлігі төмендейдi. Экономика да,
және экология да ұтады.
Аурулармен және зиянкестермен күресу шаралары, фитосанитарлық
жағдайды ескере отырып, кешенді қолданылуы қажет. Фитосанитарлық жағдайдың
жақсаруына: ауыспалы егiстегі қабылданған дақылдар алмасуының ретiн
сақтау, топырақты өңдеу және тыңайтқыштар жүйесiн дұрыс қолдану, дер
кезiнде арамшөптермен күресу, төзімді сорттарды таңдау мүмкiндiк туғызады.
1. Однолетние сорняки
2. Двулетние сорняки
3. Многолетние – корнеотпрысковые, Көпжылдық - атпатамырлар: осот полевой
– сары қалуен, вьюнок полевой – далалық шырмауық, полынь горкая – ащы
жусан, пырей ползучий – жатаған бидайық, подорожник большой – үлкен
жолжелкен, костер безостый – қызылот арпабас, бодяк полевой – егістік
қалуен и др.
көпжылдық атпатамырлы арамшөптер – дала шырмауығы, сары қалуен (осот);
біржылдық қосжарнақтылар – алабұта түрлері, алқа, сораң (солянка) және
біржылдық астық тұқымдастар мысыққұйрық (итқонақ - щетинник), қара сұлы
(овсюг).
арамшөптері – кәдімгі ошаған, гүлтәжілер, ақ алабота, итқонақтар, тауық
тарысы, шырмауықты қарамық, қара алқа, жусанжапырақты амброзия,
көпжылдықтардан – сары қалуен, далалық шырмауық
Қант қызылшасы егістігінде арамшөптердің басым топтары біржылдық қос
жарнақтылар (гүлтәжі түрлері, ақ алабота, кәдімгі ошаған, қара алқа және
т.б.). Біржылдық дәнді арамшөптер (итқонақтар,тауық тарысы) көпжылдық
атпатамырлы арамшөптер (Сары қалуен, егістік қалуен, далалық шырмауық) және
паразит-арамшөп егістік арам сояу.
6 -7 ДӘРІС
Астық дақылдарын интегралды қорғау жүйесі
Астық дақылдарын зиянды организмдерден интегралды жүйеде қорғаудың
негізгі элементтері шаруашылықты ұйымдастыру, агротехникалық, селекциялық,
биологиялық, химиялық және карантинді шаралар болып табылады.
Интегралды қорғауды дұрыс ұйымдастыру үшін:
1. Әр аймақта өсірілетін дақылдың аса зиянды аурулары мен зиянкестерін
айқындау;
2. Олардың биологиясын, зияндылықтың экономикалық шегін анықтап,
қорғауға кететін шығын мөлшерін есептеу;
3. Қоршаған ортаға зиянсыз күрес шараларын іздестіру, кездескен
зиянкестер мен ауруларды анықтау;
4. Зиянды және пайдалы түрлер қатынасын анықтау;
5. Осы жылы қолдануға мүмкіндігі бар болжауды есептеу;
6. Тұқым мен сорттарды қатаң тексеру;
7. Биологиялық және химиялық қорғау әдістерін қолдану мүмкіндігін,
мерзімін және мөлшерін анықтау.
Астық дақылдарын 30-дан аса насеком және кенелер түрлері зақымдайтыны
белгілі. Олардың ішінде аса зияндысы – астықтың сұр көбелегі, бидай трипсі,
гессен шыбыны, астық бүргесі (блошки), астық сүлікшесі (пьявица), астық
бітелері, швед шыбыны.
Аурулардан аса зияндысы - тамыр шіріктері; сабақ, қоңыр, сары таттар;
қатты, тозаңды, сабақ және ергежейлі қара күйелер; септориоз; ақ ұнтақ.
Зиянды арамшөптері – көпжылдық атпатамырлы арамшөптер – дала шырмауығы,
егістік қалуені (осот); біржылдық қосжарнақтылар – алабұта түрлері, алқа,
сораң (солянка) және біржылдық астық тұқымдастар мысыққұйрық (итқонақ -
щетинник), қара сұлы (овсюг).
Кең таралған карантинді арамшөптерден амброзия және жатаған укекіре
(горчак ползучий), қыша (гочица) нематодасы.
Шаруашылықты ұйымдастыру, агротехникалық және селекциялық әдістер
Астық дақылдарын интегралды қорғау жүйесінде егістік құрамы мен
ауыспалы егістікті сақтаудың маңызы зор.
Жаздық бидайдың ең жақсы алғы дақылы – пар және отамалы дақылдар
(пропашные культуры).
Парға бөлінген танаптар тек армшөптерден тазаланып қоймай,
зиянкестерден де – астық сұр көбелегі, бидай трипсі, сымқұрттардан арылады.
Астық дақылы шығынын астық көбелегінен, сорғыш және сабақ ішінде
тіршілік ететін (скрытостебельных) зиянкестерінен төмендету үшін ауыспалы
егістікке сұлы дақылын енгізу ұсынылады. Ол фитосанитар дақылы – бидайдың
тамыр шіріктерімен залалдануын күрт төмендетеді.
Сұлыдан басқа аса тиімді фитосанитар өсімдіктерге: жүгері, тары, күздік
қара бидай, сондай – ақ көпжылдық астық және бұршақ тұқымдас өсімдіктер
жатады.
Топырақты өңдеуде зиянкестердің көбеюін едәуір тежейді.
Солтүстік Қазақстанда топырақты 6-8 см тереңдікте себер алдында, 22-25
майда культивациялау, яғни астық сұр көбелегі жаппай қуыршақтанған кезде
культивациялау оның, зиянкес қуыршағын 70-90% жоюмен қатар арамшөптер мен
өз бетінше шыққан өсімдіктерді де жойып, цикадалар, астық бүргелерін, астық
кенелерін және шыртылдақ қоңыздардың (щелкуны) дернәсілдерін азықсыз
қалдырады.
Оңтүстік аудандарда күздікті себер алдында топырақты культивациялап,
тырмалау астықтың барылдақ қоңыздарына (жужелицы) қарсы тиімді шара болып
табылады.
Астық дақылдарын көпқоректі тура қанаттылардан, топырақ зиянкестері мен
қабыршақ қанаттылардан қорғау үшін топырақты ерте көктемде терең сүдігер
жыртып, тұқымды себер алдында культивациялау өте тиімді шара болып
табылады.
Егістіктегі және оның айналасындағы жабайы астық дақылдарын жою зиянды
организмдермен күресу шараларының негізгі бөлігі. Егістік айналасындағы
астық тұқымдас арамшөптерді уақытында орып, жою аурудың және зиянкестердің
табиғи қорын төмендетеді. (Мысалы: тат бөртпелері, ақ ұнтақ өңез түзілмес
бұрын ору).
Зиянкестер мен аурулар зияндылығын төмендетуде тұқымды іріктеудің
(калибровка) маңызы зор. Ол үшін тұқымды жинаған соң арамшөп, сабан, әлжуаз
тұқым қоспасынан ОВП-20 және тұқым тазартқыш машиналарында тазартып,
кептіріп, сорттап, себу кондициясына жеткізу және тұқымды экспертизадан
өткізіп аурумен залалданғандарын (жарамсыздарын) бракқа шығару.
Жаздық бидайдың тұқымында түрлі қоспа болмауы тиіс және септориоз,
гельминтоспориозбен инфекцияланған тұқым мөлшері 7-10% аспауы керек.
Себуге арналған тұқымды қара күйелерден (тозаңды, қатты, сабақ,
ергежейлі), жапырақ гельминтоспориозы, тамыр шіріктері және септориоз
ауруларынан зарарсыздандыру үшін міндетті түрде қолданылатын шара тұқымды
дәрілеу (37% витовакс).
Тұқымды дәрілеу алдында оның негізгі патогендерін және зең
саңырауқұлақтарын анықтау қажет.
Мысалы, қара күйе түрлерінің залалдану шегі 1 тұқымдық дән үстінде 100-
200 телиоспора, ал тозаңды қара күйеде – 0,1-0,2% жеткенде тұқымды дәрілеу
керек. Тұқымды дәрілеу екі әдіспен жүргізіледі (құрғақ, ылғалдап). Ылғалды
өңдеуде пестицидтің тұқым үстіне жұғуы жақсырақ болады және еңбектің
санитарлық-гигиеналық жағдайын жақсартады. Бұл әдісте судың мөлшері 8-10
лт.
Қазіргі кезде тұқымның инфекциясына (кешенді) қарсы кеңінен қолданылып
жүрген дәрілеуіштер:
1. Витовакс 200 FF, 34% сұйық суспензия, 2,0-2,5лт – Юнироял США.;
2. Винцит, 5% супензиялы концентрат (1,5-2 лт), Зенека, Англия;
3. Дивидент 0,3% суспензиялы концентрат 2 лга.
Астықты жинау әдісі мен мерзімі көптеген зиянды организмдерінің
зияндылығын төмендетеді. Егінді жинауды 10-15 күнге кешіктіру, астықтың
зиянды бақашықпен зақымдалуы 2-3 есе, ал астықтың сұр көбелегі
жұлдызқұрттарынан өнімнің жойылуы 2 есе артады. Астық сабақ егегіші мен
гессен шыбынынан шығынды төмендету үшін астықты ерте бөлектеп, сабақ
көтергіштерді қолданып сабағын төмен кесіп жинау (раздельная уборка)
шығынды едәуір төмендетеді. Бұл әдіс тат, ақ ұнтақ инфекция қорын да
төмендетеді.
Егінді мерзімінде, тұқымның себу мөлшерін сақтап егу. Егістікте
өсімдіктің жиілігінен өсімдік бетінде су тамшысы ұзақ уақыт сақталуы, тат
ақ ұнтақ, дақтылық сияқты аурулардың дамуына жағдай туғызады (микроклимат).
Зиянкестер мен аурулардың зияндылығын төмендетуде органикалық және
минералдық тыңайтқыштардың рөлі жоғары (регулирующий фактор – мөлшермен).
Азот тыңайтқышының жоғары мөлшерін қолдану, сорғыш насекомдар санын
жоғарылатады (бітелер, трипстер, астық шыбыны, егеуіштер және сүлікше
қоңыздар).Себу кезінде суперфосфат тыңайтқышын қатарға (рядки) енгізу
жоғарыда аталған сорғыш насекомдар санын 1,5-3 есе төмендетеді. Фосфор
тыңайтқыштары зиянкестермен қатар, өсімдіктің ауруларға төзімділігін
арттырып, зияндылықты төмендетеді.
Төзімді сорттар
Астық дақылдарын зиянды организмдардан қорғауда зиянкестер мен
ауруларға төзімді сорттарды қолданудың маңызы зор. Төзімді сорттар
зиянкестердің жаппай көбеюін, инфекция қорының жинақталуын тежеп, бірнеше
жылға егіннің фитосанитарлық жағдайын жақсартады.
Қазіргі кезде жаздық бидайдың жоғары өнім беретін, зиянкестерге
(астықтың сұр көбелегіне) төзімді сорттары: Қарабалық 90, Омская 10, Омская
20, Светлана; бақашық қандалаға – Оренбург 13, Саратов 42, Харьков 12;
астық трипсіне – Казахстан 21, Альбидум 29; Зауральская 90, Карабалык 92
и Саратовкая золотистая; швед шыбынына - Целинная 26, Светлана,
Безенчукская, тағы басқалар.
Барлық ауруларға төзімді жаздық және күздік бидай сорттары жоқ. Бірақ
аудандастырылған жаздық бидайдың септориозға төзімдірек Алтайка, Алмаз,
Жигулевская, ал күздік бидайдың аса қатты залалданбайтын Мироновская 808,
Безостая 1, Береке, сабақ татына – Омская 9 соттары бар.
Астық дақылдарын зиянкестер мен аурулардан агротехникалық, механикалық,
физикалық, т.б. әдістермен қорғау барлық проблемаларды шешпейді. Бұл
жағдайда химиялық әдістің орны ерекше. Әсіресе зиянкестер мен аурулардың
жаппай дамып, таралатын жолдары жүздеген мың га егістікті тек химиялық
әдіспен ғана сақтауға болады.
Химиялық әдіс егістіктің фитосанитарлық жағдайын жан-жақты тексеріп,
зиянды организмдердің экономикалық шегін анықтау шегінде қолданылады.
Экономикалық зияндылық шегі деп өнімді 3-5%-ға төмендететін зиянды
түрдің саны немесе өсімдіктің зақымдалу және залалдану дәрежесі.
Әрбір жеке жағдайда химиялық өңдеудің шығын қайтарымы экономикалық
тиімді болғанда ғана жүргізіледі.
Астық дақылында бір мезгілде зиянкестердің бірнеше түрі зиян келтіруі
мүмкін. Бұл жағдайда әсер ету спектері кең инсектицид қолданып, зиянкестер
комплексін бірден жоюға болады.
Мысалы: гессен шыбыны астықтың 2-3 жапырақ өскін кезеңінде 50% және
астықтың жолақты және сабақ бүргесіне қарсы 40% фосфамид (1лга) немесе
35%эмульсиялы концентрат фазолон (1л\га) инсектицидтерінің біреуімен
бүрку қажет.
Түптену – түтіктену кезеңдерінде және саяқ шегірткелерге, сорғыш және
сабақ ішіндегі зиянкестерге, астық сүлікшесіне қарсы децис 2,5% эмульсиялы
концентрат (0,2-0,3 лга), залон 35% эмульсиялы концентрат (0,15-0,2
лга), Фьюри 10% эмульсия (0,05-0,07 лга) ерітінділерімен бүрку.Егіннің
пісу кезеңінде астық көбелегіне қарсы децис 2,5% эмульсиялы концентрат (0,2-
0,3 лга), Кинмикс, 5% сулы суспензия (0,3-0,4 лга), Фастак 10% эмульсиялы
концентрат (0,1-0,2 лга) инсектицидтерінің біреуімен өңдеу қажет.
Аэрогенді инфекция комплексіне тат, ақ ұнтақ, септориоз және
гельминтоспориоздарға қарсы вегетациялық кезеңде фунгицидтермен бүрку
жұмысы жүргізіледі. Өңдеу жұмысы егістікті тексеріп, қысқа мерзімді болжау
нәтижесіне сүйене отырып жүргізіледі. Өңдеуді алдымен тұқымдыққа арналған
егістіктен бастаған жөн. Фунгицидтердің тиімділігі көбінесе өңдеу мерзімін
дұрыс тағайындауға байланысты.
Химиялық өңдеуді аурудың жаппай таралуының бос кезінде, яғни ақ
ұнтақпен астық жапырағы 1%, септориозбен және гельминтоспориозбен 5%-ға
дейін залалданғанда жүргізген тиімді. Өңдеу жұмысын кешіктіру – қолданылған
фунгицид тиімділігін төмендетеді. Мысалы: сабақ таты 10 сабаққа 1 бөрте,
қоңыр, сары және тәжді таттар – 10 өсімдікке 1-2 урединиялар болғанда
жүргізілу керек. Егер қорғау шараларын аурудың дамуы, өсімдіктің залалдануы
1% жуық болғанда жүргізілуі тиіс, ал залалдану 5-10% , препараттар
эпифитотиттің дамуын тежей алмайды.
Астық дақылын түтіктену – масақтану – дәннің балауыздану кезеңдерінде
өңдеу – опималды мерзім болып табылады.
Бірнеше аурулар (тат, ақ ұнтақ, септориоз, гельминтоспориоз) әсер ету
спектрі кең фунгицидтер: Тилт 25% - эмульсиялы концентрат 0,5 лга немесе
Байлетон 25% суланатын ұнтақ - 0,7-1 лга қолданған жөн. Олардың әсері 20-
30 күнге дейін сақталатындықтан, 1-2 өңдеумен шектелуге болады. Бір
препаратпен көп қайтара өңдеу нәтижесінде табиғатта патогендердің төзімді
формалары түзіледі. Сондықтан фунгицидтер ассортиментін үнемі өзгертіп,
жетілдіріп отыру керек.
Биологиялық әдіс
Зиянды организмдердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Өсiмдiктi интегралды жүйеде қорғау туралы ұғым
Өсiмдiктi зиянды организмдерден қорғаудың интегралды жүйелерi туралы
қазiргi ұғым (ұсыныс).
Өсiмдiктi зиянды организмдерден интегралды жүйеде қорғаудың негізгі
элементтерi.
Жер жүзінде 800 мыңға жуық әр түрлi зиянкестер және 30 мыңнан аса
ауылшарушылық дақылдарының ауру қоздырғыштарын санауға болады. Зиянкестер,
аурулар және арамшөптердiң әсерiнен өнiмнiң жойылуы (14%, 12% және 9%
сәйкесiнше) 30% құрай алады. Өсімдік қорғау - интенсификацияланған
егіншілік жағдайында және ауылшаруашылық дақылдарын өсірудің қарқынды
технологиясы кең көлемде енгiзілуiнде аса маңызды орын алады.
Өсiмдiктi қорғау үшiн агротехникалық, механикалық, биологиялық және
химиялық шаралар кешені қолданылады. Егіншілігі қарқынды дамыған елдердiң
көпшiлiгiнде қорғау шараларын жүргізуге кететін шығын, өсiмдiк шаруашылығы
өнiмінiң өзiндiк құнының 5-10% құрайды. Өсiмдiктiң нақтылы жетiлу
фазасысында түрлі әдiстердің бірін қолдану не бiр зиянкестің немесе аурудың
залалдану (зақымдану) дәрежесіне байланысты болады.
Қазіргі кездегі белгiлi жай химиялық әдiстi зиянкестер және
аурулармен күресуде кең қолданылады, бірақ оның маңызды кемшiлiктерi бар.
Химиялық препараттар қолданғанда бiр уақытта зиянды және пайдалы
бунақденелілір өсімдікті тозаңдандыратын (ара, ара гүл шыбындары), сондай-
ақ құстар және басқа да жануарлар қырылады. Сондықтан өзекті мәселе –
қоршаған ортаны қорғауға залал келтiрмей күрес шараларын жүргізу.
Осыған орай өсімдік қорғаудың әр түрлi тәсілдерінің қолданылуына
байланысты, кешенді әдiстер қажеттілігі туындайды. Интегралды жүйенің
негiзгi міндеті - экологиялық қауiпсiз және экономикалық тиімді заттарды
және тәсілдерді қолдану. Жою шаралары зиянкестер мен арамшөптердiң нақтылы
сан мөлшеріне және ауралардың дамуына сәйкес жүргiзiледi. Ол үшiн дәл қазiр
химиялық және биологиялық препараттардың 500 аса түрлері қолданылады.
Заманауи өсiмдiк қорғау тек зиянды түрдің біреуіне ғана емес
(зиянкестер, аурулар, арамшөптер) немесе олардың кешені нақтылы дақылға
әсер етуі қажет. Егістер мен отырғызылған екпелердің экологиялық
жүйелерiмен басқарылмау керек. Ол үшiн зиянды организмдердің олар дамитын
дақылдармен және табиғатта болатын, зиянды организмдердің басымдылығын
тежейтін, экономикалық зиянсыз деңгейге дейiн олардың сан мөлшерін
төмендететін пайдалы энтомофаунамен негізгі өзара байланыстарын іс жүзінде
зерттеп және есепке алу қажет.
Осының негiзінде дақылдарды өсірудің аймақтық ерекшелiктерi бойынша
ауылшаруашылық дақылдарын зиянкестер, аурулар және арамшөптерден кешендi
(интегралды) қорғау жүйесi жасалады.
Өсiмдiктердi қорғаудың интегралды жүйесi - бұл зиянкестермен,
аурулармен және арамшөптермен күресудің әр түрлi әдiстері мен тәсілдерінің
ойлы тiркесi. Оның бұрынғыдан түпкiлiктi түрде айырмашылығы болады.
Бұрын барлық қорғау шаралары ауданнан түскен хабарлау бойынша пестицидтердi
көптеген жылдар бойы жаппай қолданып келген.
Интегралды қорғау - төзімді сорттардың түрлерін шығару, егiншіліктің
аймақтық жүйелерiн меңгеру, өсімдік қорғаудың заманауи машиналары, соның
ішінде тұқымды алдын-ала өңдеуге арналған машиналарды қолдану, егістерге
күнделікті бақылау жүргізу, зиянды және пайдалы бунақденелілерге есеп
жасау, зияндылықтың экономикалық шегін қолдану, яғни өнімнің азаюын сақтап
қалуға бағытталған, ұзақ уақыттық ғылыми негізделген шаралардың күрделi
кешенi. Интегралды жүйе iс жүзiнде қайда қолданылса, ол қоршаған ортаны
қорғау мүдделерiн сақтай отырып еңбек және материалдық қорларды мәндi
үнемдеуде жоғары нәтиже бередi
Мұндай жүйелер қазiргі кезде астық, жүгерi, картоп, күнбағыс, қант
қызылшасы, майлы, дәнді бұршақ, күрiш, жемiс, бақша және тағы басқа
дақылдар егістерінде іс жүзінде жасалып, енгізілуде. Бірақ бұл жұмыс
дегенмен баяу жүргізілуде, ауруларға төзімді интенсивті сорт түрлері,
сонымен қатар заманауи химиялық заттар және оларды қолданатын техникалардың
жетіспеушілігі, шаруашылықтарда өсiмдiк қорғау бойынша жұмыстардың бәсең
ұйымдастырылуы.
Аймақтық егіншілік жүйесінсіз ауылшаруашылық дақылдарын интегралды
қорғау жүйесiн жүргізу мүмкiн емес.
Интегралды жүйелердi қолдануда ең алдымен өсiмдiктердiң зиянкестері
мен ауруларының дамуының ұзақ мерзiмдi және қысқа мерзiмдi болжамдары,
егiстердiң ластануына (арамшөптенуіне) жасалған картаның нәтижелерiн есепке
алады.
Өсiмдiктердi қорғаудың заманауй жүйесi
Қазіргі кезде ауылшаруашылығы өндiрiсінiң мамандануына байланысты
ауыспалы егiстерді өзгерiске әкелiп соғатын арендалық және ұжымдық
мердiгерлердің (подряд) енгізілуі, өсiмдiктердi қорғау әдiстерiнiң
тiркестерiн дұрыс, тиiмдi пайдалануды талап етеді. Ауылшаруашылық
өсiмдiктерінің зиянды организмдерінен қорғау, интегралды жүйенің кешенiн
жүргізуде, карантинді ережелердi сақтау, шаруашылықты ұйымдастыру,
агротехникалық, биологиялық және химиялық шараларды қоса алғанда өз
міндеттерін ойдағыдай шешедi.
Қазiргі кезде өсiмдiктердi қорғаудың шаруашылықты ұйымдастыру,
агротехникалық, химиялық, биологиялық, селекциялық (сұрыптау) және тағы
басқа әдiстерi бар екені белгілі. іске асырылуда. Мысалы, тәжiрибеде қант
қызылшасы мен мақтада көбінесе химиялық әдiс қолданылады, ал астық
дақылдарында - агротехникалық, биологиялық және селекциялық (сұрыптау)
әдістер орын алады. Арамшөптермен күресудің негiзгi әдiстері агротехникалық
және шаруашылықты ұйымдастыру болуы керек.
Шегiртке сияқты iрi партиялармен ұшып кiретiн немесе сан мөлшері тез
көбейетін насекомдармен ақ өлексе, зығыр бүргесi, шалғын көбелектерге
жылдам және тиiмдi әсер ететін инсектицидтердi қолданады. Өйткенi
биологиялық препараттар жайлап әсер етеді де, егiстер жойылып кетуі мүмкін.
Жылы жайлар мен ашық егістегі көкөнiс дақылдарының зиянкестерімен күресу
үшiн биопрепараттарды қолдану орынды.
Аурулармен күресу үшiн алдын-алу (профилактика) тиiмдi: егiске
залалданбаған тұқымды пайдалану, төзімді сорттарды қолдану, ауыспалы егiсті
сақтау. Жаппай дамып, жылдам таралатын (фитофтороз, ақ ұнтақ және жалған
ұнтақ, тат) ауруларға фунгицидтерді қолданбауға болмайды
Сайып келгенде, өсiмдiктердi қорғаудың қазiргi әдiстерiнiң ешқайсы
басқаларын толық алмастыра алмайды, тек қана бiрлескен күйiнде ғана
жетістікке жетеді.
2 ДӘРІС
Шаруашылықты ұйымдастыру және агротехникалық тәсіл
Өсімдікті интегралды қорғау жүйесінде шаруашылықты ұйымдастыру
және агротехникалық әдістер аса маңызды болып саналады.
Шаруашылықты ұйымдастыру шаралары – зиянды организмдермен күресуге
бағытталып өсімдік қорғау бойынша жоспар құрады. Жоспар құруда:
- зиянкестердің, аурулардың және арамшөптердің таралу аймағын,
олардың пайда болуына қысқа мерзімді және ұзақ уақытқа
болжаулар жасау;
- өсімдік қорғау тәсілдері, әдістері, өңдеу мерзімдері, қолдану
мөлшері және өсімдік қорғау заттарының жалпы қажеттілігі;
- арнайы аппаратураның түрлерi бойынша жұмыс көлемi, көлiк құралдары
және оларға қажеттілiгі;
- арнайы киiмнiң тиiстi саны және жеке қорғану құралдары;
- биологиялық қорғауға қажетті энтомофагтар саны белгіленеді.
Қорғау шараларын қолдануды жоспарлау үшiн зиянды организмдердің
қыстайтын кезеңдерiнің алатын аудандар көлемін күзде белгілейді. Жұмыс
жоспарларына түзетулер енгiзу және зиянкестердің қыстаған ересектер сан
мөлшерін жою үшін iшiнара бақылау тексерулерi көктемде жүргізіледi.
Агротехникалық шаралар - зиянкестердің, аурулардың және арамшөптердiң
мекендеу жағдайына әсер етуге және олардың сан мөлшерін азайтуға немесе
зиянды организмдерден өнiмнiң сапасының төмендеуіне және шығымының
жойылуына жол бермеуге мүмкіндік туғызатын нақты ауылшаруашылық дақылдарын
өсiру және күту бойынша қабылданған тәсіл.
Ауылшаруашылық дақылдарының зиянкестері мен ауруларына төзімді
сорттарды өндіру – басты келешекті (перспективалы) күресу әдістерінің бірі.
Дақылдарды алмастыру және ұсынылатын ауыспалы егiсті игеру - топырақ
құнарлылығын жоғарылатудың маңызды тәсілі ғана емес, егістерде
зиянкестердің, арамшөптердiң сан мөлшерін және аурулардың даму сатысын
реттейтін негізгі фактор.
Ауыспалы егісте дақылдарды алмастыру зиянкестердің әрбiр келесi
жылдардағы қоректенуiн нашарлатады және аурулар мен арамшөптердiң дамуына
қолайсыз жағдай туғызады. Мысалы, қызылшаны, картопты, күнбағысты бiр
орында қатар бiрнеше жыл себуге болмайтыны белгiлi, бұл қызылша тамыр
бітесі, картоп нематодасы, колорадо қоңызы және тағы басқа да ерекше
зиянкестер мен аурулардың дамуына мүмкiндiк туғызады. Дақылдардың алмасуы
сымқұрттармен күресуде өте қажет. Топырақта олардың жинақталуына себепшi
болатын көпжылдық шөптерден кейiн, бұл зиянкестерден соншалықты зардап
шекпейтін және олардың сан мөлшерін күрт төмендететін, жалпылама себілетін
дақылдарды егу (арпа, бұршақ, тары және т.б.) аса маңызды.
Зиянкестер мен арамшөптердiң сан мөлшерін, аурулар инфекциясы
қорларын төмендетуде топырақты өңдеудің барлық түрлерi маңызды орын алады:
терең сүдігер жырту, сонымен бiрге көктемгі егу алдындағы (культивация,
тырмалау домалату-таптау) жұмыстарды өз уақтысында жүргізу бірталай тиімді
болады.
Ауыспалы егістегі астық дақылдарының жиілігі көптеген зиянкестер мен
аурулардың жинақталуына (швед және гессен шыбыны, астық барылдақ қоңызы,
тамыр шiрiктерi, тат және тағы басқалар) әкеп соғады, сондықтан егер жылма-
жыл басқа дәндi дақылды ексе (сұлы, арпа және т.б.), өнімнің жойылуын
әрдайым төмендетуге болады.
Өсiмдiктерден жоғары өнiм алуға мүмкiндiк беретiн агротехникалық
шаралардың жүйесiне топырақты өңдеудiң және өсімдікті күтудiң барлық
тәсілдері жатуы керек, сонымен қатар зиянкестерді, аурулардың
қоздырғыштарын және арамшөптерді жою қажет.
Агротехникалық тәсілдермен зиянды түрлердiң сан мөлшерін реттеу ғана
емес, өсiмдiктердiң зақымдануына төзімділікті жоғарылату, сондай ақ
зиянкестердiң табиғи жауларын күшейту, құрамын молайту және пайдалы шыбын-
шiркейлердiң сан мөлшерін көбейтуі де мүмкiн. Олардың көбiсі топырақты
өңдеу әдiстерiне тәуелдi болады. Мысалы, топырақты сыдыра жыртып 8-15 бiр
күннен кейiн кемiнде 20-22 см тереңдiкте жырту дән шыбындарының, сабақ
күйелерінің, бітелердің, бидай трипстерінің және астық егегіштерінің
жұмыртқалары мен дернәсілдерінің толық жойылуына мүмкiндiк туғызады. Ауру
қоздырғыштардың да саны төмендейдi. Егер сыдыра жыртудан 1-5 бiр күннен
кейiн жырту дегенмен арамшөптер мен қалдықтардың көктеулерiне әсер етеді,
ол зиянкестер мен аурулардың ошақтарын көбейтуге әкеп соғады.
Зиянкестердің жұмыртқалары мен дернәсілдері жыртудан 10-20 күннен соң
культивация кезінде де жойылады. Сонан соң, бос топырақ бетінде оларды құс
және әр түрлi жыртқыш насекомдар жейдi: барылдақ қоңыз, ызылдақ шыбын, қан
қызы, құмырсқалар және өрмекшiлер. Олардың тiршiлiк әрекетi үшiн қолайлы
жағдай жасап, пестицидтермен улануынан қорғау керек.
Мәдени дақылдардың зиянкестермен зақымдануына және ауруларға
шалдығуына көпшiлiгiнде егiнді себу мерзiмдерiне де байланысты болады.
Ғылыми мекемелермен барлық ауылшаруашылық дақылдарының егiнiнiң ұтымды
мерзiмдерi анықталған және оларды зиянкестер мен аурулардан қорғау да
көзделген. Әдетте кеш себілген егiн жоғары дәрежеде зардап шегеді.
Тұқымды себу мөлшеріне байланысты егiстiң жиілігі және экологиялық
жағдай, сонымен бiрге зиянды және пайдалы бунақденелілердің сан мөлшері
өзгередi. Мысалы, егер егiн сабағы жиі болса, онда бақашықтың дамуы
баяулайды да оның зияндылығы төмендейді.
Минералды және органикалық тыңайтқыштарды қолдану өсiмдiктердiң ұтымды
өсуіне және дамуына және зиянкестердің зақымдауы мен ауруға шалдығуына
төзімділігі жоғарылайды.
Тыңайтқыштарды қолдану көпшiлiк жағдайда зиянкестерге қолайсыз әсерi
де болады, бірақ өсiмдiктердiң төзімділінің жоғарылауына мүмкiндiк
туғызады. Мысалы, фосфорлы-калий тыңайтқыштары бунақденелілердің тiршiлiк
жағдайын әлсірететін болса, сонымен қатар өсiмдiктердiң механикалық
ұлпаларының жылдам жайылып өсулерiне мүмкiндiк туғызады. Зиянды бақашыққа,
швед шыбынына, жасылкөздерге, астық бітелеріне өсiмдiктердiң төзімділігі
жоғарылайтыны, ал гессен шыбынының дернәсілдерінің қоректенуi қиындайтыны
дәлелдеген. Сол сияқты азотты тыңайтқыштардың мол енгiзілуi бітелер мен
астық қандалаларының сан мөлшерінің өсуіне және кейбiр аурулардың (тат,
ақ ұнтақ) дамуына жағдай туғызады. Сайып келгенде, тыңайтқыштарды енгiзу
өсiмдiктердiң қоректенуiн жақсарту ғана емес, қандай болса да
бунақденелілірдің сан мөлшерін реттеуі де мүмкiн.
Ауылшаруашылық дақылдарының өнімін жинау кезектiлiгі дұрыс
жоспарланса жоғары сапалы өнiм алуға, сонымен қатар зиянкестердің санына
ықпалын тигiзеді. Мысалы, астыққа арналған жүгерi ерте жиналса өнiмнiң
азаюы ғана емес, сабақ көбелегінің қыстап қалатын жұлдызқұрттарының саны да
кемиді. Сүр (силосқа) шөпті жинау кезінде кесу биiктiгi де маңызды – егер
аласа кесiлсе сабақтарда сабақ көбелегінің жұлдызқұрттары болмайды.
Ауылшаруашылық дақылдарының өнiмін жинау мерзiмдерi зиянды
организдердің әсерінен өнімнің азаюына, сондай-ақ олардың дамуын аяқтауына
ықпал етедi. Мысалы, өнімді қысқа мерзiмде жинау зиянды бақашықтың
дернәсілдерінің жойылуына әсер етсе, ал ересек қандалалар жақсы қыстап шығу
үшiн қажеттi массасын жинап үлгермейдi; дән көбелегінің зиян келтiретiн
мерзiмi азаяды. Керiсiнше, өнімді кешiктіріп жинау, өнiмнiң азаюына, дән
көбелегінің жақсы күйде қыстауға кетуіне әкеліп соғады. Демек, өнiмнің
түсімін төмендетпеу және зиянды организмдердің сан мөлшері үшiн астықты
зиянкестердің тығыздығы жоғары егістерден бастап жинау өте маңызды.
Сондықтан ауылшаруашылық дақылдарын дер кезiнде және сапалы (шығынсыз)
жинаса көптеген зиянды бунақденелілердің мекендеуіне қолайсыз жағдай туып,
олардың қоректенуiне, табысты қыстап шығуына және өсіп, дамуына жол
берілмейді.
Ең алдымен астық дақылдарының өнімін қандала-бақашықтың, гессен
шыбынының, басқа да зиянкестердің қатты зақым келтірген учаскелерінен
жинайды. Бұл дәннiң аз зақымдануы мен ауруларға шалдықпауына мүмкiндiк
туғызады.
Егістердегi арамшөптермен ұдайы күрес өте қажеттi, өйткенi арамшөптер
өнiмді айтарлықтай төмендетедi. Көптеген зиянкестер ауылшаруашылық
дақылдарына ғана емес, жабайы (арамшөптер) өсiмдiктерде де дамуға
қабiлеттi. Жабайы өсiмдiктерде дамып, осы маңайдағы егiндерді мекендеп,
өсімдік өскіндері пайда болысымен (қызылша бiз тұмсықтары, бүрге және тағы
басқалар) олар егіске көшеді. Кейбір зиянкестер, мәселен жоңышқа және
қызылша қандалалары жұмыртқаларын арамшөптерге салып, содан соң
дернәсілдері мәдени өсiмдiктерге көшедi. Сондықтан егiстердегі және осы
маңайдағы арамшөптермен ұдайы күрес өнiмнiң жоғарылауы мен зиянды
организмдердің санының төмендеуi үшін маңызды тәсіл болып табылады.
3 ДӘРІС
Интегралды қорғаудағы биологиялық әдiстiң рөлi
Биологиялық әдiс зиянды бунақденелелердің табиғи жауларын қолдануға
- әр түрлi насекомқоректі құстар, сүтқоректiлер, жыртқыш және паразиттiк
бунақденелілер (энтомофагтар), паразиттiк нематодалар және кеселдендіретін
микроорганизмдер - зиянды түрлердiң жаппай көбеюін бәсеңдетуге немесе
ескертуге негiзделген.
Биологиялық шаралар зиянкестер, аурулар және арамшөптерге қарсы
биологиялық уәкiлдерді (пайдалы омыртқасыз), бактериялық және микоздық
биопрепараттарды қолдануға негiзделген. Осылай, энтомофагтар (жыртқыштар
және паразиттер) зиянды бунақденелілерге қарсы, акарифагтар - кенелерге
қарсы, антагонис-саңырауқұлақтар және антибиотиктер - ауру қоздырғыштарға
қарсы, фитофагтар (насекомдар) - арам өсiмдiктерге қарсы қолданылады.
Биологиялық әдісті жақсартуда аттрактанттарға (елiктiргiштерге),
гормондарға, антифиданттарға және тағы басқа да биологиялық белсендi
заттарға және препараттарға (битоксибациллин, лепидоцид) аса көңіл
бөлінеді.
Биологиялық әдісті химиялық әдiспен салыстырғанда оның артықшылығы –
зиянды түрлерге әсер етуі және қоршаған орта үшiн зиянсыздық ерекшелiгi
болып саналады. Егiстер мен бақтарды химиялық қарқынды өңдеулер тек қана
зиянды емес, сонымен қатар пайдалы энтомофагтардың жойылуына алып келедi.
Қолайлы жағдайларда зиянды энтомофаунаның дамуын елеулi баяулатады. Көп
жылдық тәжiрибелерде, дәндi астық егiстерiнде зиянды бақашықтан, астық
қоңызы–кузькадан, астық бітелерінен, трипстерден, сулiкше қоңыздан
энтомофагтар, инсектицидтерге қарағанда өнiмдi жақсы қорғағанын көрсеткен.
Насекомқоректі сүтқоректiлер мен құстарды қолдану. Көптеген
насекомқоректі сүтқоректiлер кiрпi, борсық, жеркесер, жарғанат тағы
басқалардың пайдалы рөлі жалпыға мәлiм. Қараторғайлар, тоқылдақтар, ұзақ
қарғалар және көптеген басқа құстар әр түрлi насекомдардың дернәсілдерін
және имаголарын жояды.
Жыртқыш және паразиттiк насекомдар мен кенелерді қолдану. Кез келген
насекомда жыртқыштар мен паразиттер болады, олар тез көбейіп, өзінің
белсендiлігімен зиянкестердің сан мөлшерін азайтады. Табиғатта жыртқыш
қоңыздардың ішінде барылдақ қоңыздардың әр түрлері белгілі, олар
көбелектердің және тағы басқа зиянкестердің жұлдызқұрттарын; стафилинидтер-
қоңыздар, қырыққабат шыбыны және басқа көкөніс зиянкестері - қос қанатты
насекомдардың жұмыртқаларын, дернәсілдерін және қуыршақтарын жояды.
Ауылшаруашылық дақылдарын қорғау үшiн Қазақстанда мынадай биологиялық
уәкiлдер трихограмма, фитосейулюс, лизифлебус, энкарзия, жыртқыш галлица,
шiркей фитомиза, бракон және тағы басқалар, ал препараттардан дипел,
новодор, лепидоцид, битоксибациллин, триходермин тағы басқалар қолданылады.
Көптеген биологиялық уәкiлдерді биологиялық зертханаларда жаппай көбейтеді.
Олардың егіске шығарылымдары түнгі көбелектердің әрбiр ұрпағына
(трихограмма) жұмыртқаларын жаппай салудың басталу және бәсеңдеу мерзіміне,
мақта көбелегінің (бракон) III жастағы жұлдызқұрттарының шығуына
тұралайды.
Биопрепараттарды көкөнiс дақылдарының (қырыққабат көбелегі, ақ
көбелек тағы басқалар), техникалық дақылдардың (мақта және күздік көбелек,
карадрина, кене) және жеміс ағаштарының (алма және жеміс күйе көбелегі,
жеміс жемірі) жапырақ кеміргіш зиянкестеріне қарсы күресу үшін қолданылады.
Қазіргі кезде әлеуметтiк-экономикалық жағдайлардың өзгерiстеріне байланысты
Қазақстанда биологиялық әдiстi қолдану көлемі әлi жоғары емес, 150-200 мың
га құрайды.
Зиянкестердің санының төмендеуiне егістерде мекендейтін олардың табиғи
жаулары (насекомдар, кенелер, өрмекшiлер және тағы басқалар) маңызды рөл
атқарады. Осылай, зиянкестерге табиғи жауларының (энтомофагтар) мақтада –
күздік көбелек үшін 2:1, бітелер үшiн 10:1, кенеге 5:1 және мақта
көбелегіне 20:1 қатынасы химиялық шаралар жүргізуді тоқтатады. Сондықтан
егістерді үнемі тексеру кезінде зиянкестердің сан мөлшерін ғана емес,
олардың табиғи жауларын да есептеп, өсiмдiкті зиянды организмдерден кешендi
қорғаудың негiзi ретінде олардың сақталуына жағдай жасап және олардың
пайдалы жағын зиянкестерге қарсы қолдану қажет.
Энтомофагтар мен акарифагтардың маусымдық (жиналуы) колонизациясы. Бұл
әдiстің негізі энтомофагтарды жаппай жасанды өсiріп, оларды табиғатқа
шығарып пайдалану.
Биологиялық күресу әдiсiнiң мысалы трихограмманы қолдану. Ол
ауылшаруашылық өсiмдiктердiң қауiптi зиянкестерінің - көптеген
көбелектердің жұмыртқаларында паразиттік тіршілік етеді. Бiр жағынан
трихограмма кең таралғанымен, оның табиғатта саны көп емес. Сондықтан оны
биологиялық зертханаларда көбейтіп, 10-40 мың және одан көп особтарын
табиғатқа шығарады.
Микроорганизмдерді қолдану. Қазіргі кезде ауылшаруашылық және орман
зиянкестерімен микробиологиялық күресу әдiстерiн кең қолданады. Ол
бактериялық және саңырауқұлақ тегiнің энтомопатогенді микроорганизмдерін,
сонымен қатар вирустар - насекомдардың әр түрлi ауруларының қоздырғыштарын
қолдануға негізделген.
Энтобактерин, дендробацеллиндердi қолданылады, боверин,
битоксибациллин және ашерсония қолданылады.
Жылы жайларда қиярдың, қызанақтың өрмекші кенелеріне қарсы күресуде
өте кең фитосейулюсты және ақ қанаттыларға қарсы энкарзияны пайдаланады.
Басқа энтомофагтардан галлица, амблисейулюс, алтын көзділер, афидиустер -
бітелерге және трипстерге карсы күресу үшін енгізіледі.
Биологиялық зертханаларда - кемiргiштермен күресу үшiн бактороденцид,
сонымен бiрге жылы жай аққанаттыларына қарсы ашерсония және вертициллин,
аурулармен күресуде триходермин және ампеломицин биопрепараттары шығарылады
Пайдалы организмдердің интродукциясы мен жерсiндiрілуiне аса көңіл
бөлінедi. Келешекте ашық және қорғалған жерлерде өсiмдiктердi қорғаудың
биологиялық әдiсiн қолдану түбегейлi ұлғайту жоспарланады.
Өсiмдiктердiң зиянкестері және ауру қоздырғыштарымен биологиялық
күресу әдiсi табиғи жауларын қарсы қолдануға негiзделген - жыртқыш және
паразиттiк насекомдар, кенелер, насеком қоректі құстар, сонымен қатар
вирустар, бактериялар, саңырауқұлақтар қолданылады. Паразиттер иесін өзінің
дамуы тоқтағанға дейін біртіндеп жояды, ал жыртқыштар бiрден өлтіріп
қоректенедi.
Өсiмдiктердi қорғаудың биологиялық әдiсi жыртқыш және паразиттiк
насекомдарды, өрмекшiлердi, нематодаларды, құстарды, сонымен бiрге ауру
қоздырғыштарды зиянкестердің, аурулардың және арамшөптердің зиянды түрлерiн
жою үшiн қолдануға негiзделген. Олар үшiн мекендейтін жерлеріне қолайлы
жағдай жасау маңызды. Табиғи энтомофагтар үшiн зиянкестерден қорғалатын
учаскелердің айналасына 2—4 мерзiм нектаронос өсiмдiктерді егедi. Бұл егіс
- таза шаруашылық тиімділік (азық, май және тағы басқалар) бередi, тек
оларды бiр қалыпты орналастыру керек. Жақсы нектароностар - қарақұмық,
қыша, тұқымдық сәбiз, зире, ақжелкен, күнбағыс, тағы басқалар.
Биологиялық әдiс бiздiң елде өсiмдiктердi қорғаудың интегралды
жүйесiнiң ажырамас құрама бөлiгі болды. Ол кең қолданылады. Өсiмдiктердi
қорғауда биопрепараттар, энтомо және фитофагтер қолданылады, сонымен бiрге
зияндылық шегі есепке алынады. Ауылшаруашылық дақылдарын зиянкестер мен
аурулардан қорғау шараларының 26% биологиялық әдiс құрайды.
4 ДӘРІС
Интегралды қорғаудағы химиялық әдiстiң рөлi
Химиялық күресу әдiсi зиянкестер, аурулар және арамшөптерге қарсы
химиялық препараттарды қолдануға негiзделген: насекомдарға қарсы
инсектицидтер, кенелерге қарсы акарицидтер, саңырауқұлақты ауруларға қарсы
фунгицидтер, арам шөптерге қарсы гербицидтер. Химиялық препараттар бүрку
жолымен қолданылады, тозаңдаумен сиректеу, топыраққа енгізу уланған
еліктіргіштерді даярлау, кейде газдандыру (өсiмдiктерді, қоймаларды,
жылыжайларды, құралдарды), тұқымды, отырғызуға арналған пиязшықтар мен
түйнектерді өңдеу. Химиялық препараттарды өсiмдiктерге арнайы техника
көмегiмен - бүрiккiштер және тозаңдатқыштармен шашады.
Бүрку - бұл препараттарды сұйықтық-тамшы күйінде өсiмдiкке немесе
топыраққа бүрiккiштер арқылы шашу. Бүркулер үшiн ерiтiндiлердi (ерiткiш
және ерiтiлген заттардан тұрады), эмульсияны (араласпайтын сұйықтардан
тұрады: су және май), суспензияны (тұнбалар түзбейтін сұйықтағы майда қатты
бөлшектер өлшемі) қолданады. Бүркуге кететін су мөлшері 100 лга мен 1500
лга аралығында, ол өңделетін дақылға қолданылатын машинаның түрiне
байланысты болады. Соңғы кезде аз көлемдi, ультра аз көлемдi бүркулер
авиацияның, аэрозольды генераторлардың және жаңа бүрiккiштердің көмегімен
кең етек алуда, бұл жағдайда су шығыны минимумға дейiн төмендейдi, ал
кейбір жағдайларда тек қана препаратты қолданады. Бүркуді жел жылдамдығы 3-
5 мсек. аспағанда ғана жүргiзедi.
Фумигациялау - тығыз бекiтiлген жабық бөлме ауасын (немесе брезентпен,
(полиэтилен пленка) қабыршақпен жабылған астық үйiндiсiн) химиялық
препараттардың (фумиганттар) улы буымен немесе газдарымен қанықтырады.
Аэрозольды өңдеу - препараттардың қатты бөлшектерiнен түтiн немесе
сұйықтықтың майда тамшыларынан тұман жасау. Аэрозольдармен дән қоймаларын,
элеваторларды жемiс-жидек екпелерін және орманды өңдейді.
Ауылшаруашылық дақылдарының зиянкестеріне, саңырауқұлақты, бактериялы
ауруларына қарсы тұқымды (дәрiлеу) себу алдында өңдеу. Дәрілеуді үш тәсiлге
бөледі: құрғақ, жартылай құрғақ (дымқыл), сулы (ылғалды). Құрғақ тәсілмен
дәрiлеу кезінде өсiмдiк тұқымдарын арнайы араластырғыштарда ұнтақ тәрiздi
улағыштармен араластырады.
Жартылай құрғақ өңдеу – тұқымды себуге бірнеше күн қалғанда
уландырғыш ерітінділермен, суспензиялармен арнайы машиналарда ПСШ-3, ПС-10
және қазiргi аппаратурада дәрілейді; ылғалдап өңдеуді - тұқымды себетін
күнi немесе бір күн күн қалғанда улағыштың ерiтiндiлерiне батырып, сулап,
бұқтырып, содан соң кептіреді. Бірқатар техникалық дақылдардың тұқымдарын
(қант қызылшасы, мақта тағы басқалар) орталықтандырылған тұқымдық
зауыттарда өңдейді және дайын егiстік материалдарды фермерлер сатып алады.
Тозаңдату – препараттарды ұнтақ түрінде өсімдік бетіне немесе
топыраққа тозаңдатқыштың көмегімен шашады. Бұл тәсіл қазіргі кезде өте
сирек қолданылады.
Уландырылған еліктіргіштер – препарат ерітіндісіне қанықтырылған
бидай, сұлы дәндерін, және ұрпақ немесе ұнтақталған өсiмдiк қалдықтарын
араластырады. Уланған еліктіргіштерді зиянкестер мекендейтін жерлерге
орналастырады, онымен қоректенгендері қырылады. Бұрын оны кеміргіштер мен
шегірткелерге кең көлемде қолданылған. Қазіргі кезде аз қолданылады.
Еліктіргіштерді әртүрлі тәсілдермен дайындайды, олар ылғалды,
жартылай құрғақ және құрғақ болады. Ылғалды уландырылған еліктіргіштерді
қанықтырылған тартымды заттардың ерітінділерінде немесе улы суспензияда
дайындайды. Жартылай құрғақтың (дымқыл) ылғалдыдан айырмашылығы ылғалдығы
төмендеу болады.Еліктіргіштерді ерітінділер немесе суспензиямен бүркиді.
Құрғақ улы еліктіргіштерге дәнді немесе ұнтақты препараттармен үгітілген
өсімдік қалдықтарын араластырады.
Кейде уландырылған еліктіргіштер құрамына өсiмдiк майын, крахмалдан
жасалған желiмдерді және тартымдылық үшiн тағы басқаларды, уыттылығын
жоғарылату және сақтау үшін қосады.
Химиялық әдiсті қолдану ыңғайлы және қарапайым. Ол өнiмді қорғап
қалуға жеткiлiктi мүмкiндiк береді. Улы химикаттар дегенмен адам және үй
жануарлары үшiн зиянсыз емес, олармен жұмыс істеуде аса сақтық талап
етеледі. Одан басқа, улы химикаттардан тек қана зиянды емес,сонымен қатар
пайдалы организмде де жойылады. Улы химикаттар өсiмдiктердiң жемiстерi және
тағы басқа бөлiктерiнде жинақталып адамдар үшiн қауiп-қатер туғызады. Олар
ауаға, топыраққа, суға тыңайтқыштармен және гербицидпен бiрге қоршаған орта
ластануының қайнар көзi болып саналады. Сондықтан улы химикаттарды соңғы
жылдары сиректеу қолдануға тырысады, тек олардың санын басқа әдiстермен
төмендету мүмкiндігі болмаған жағдайда және зиянкестердің сан мөлшері
түбегейлi көп болғанда ғана қолданылады.
Қазіргі кезде келтірілген мәліметтерге байланысты химиялық әдісті
қолданбауға болмайды. Дегенмен пестицидтермен егістерді бүркудi
зиянкестердің сан мөлшері және аурулардың залалдау дәрежесі соншалықты
болғанда, яғни экономикалық жағынан ақталғанда ғана қолдану тиiмдi.
Мәселен (тіпті) 10-20-еселi өңдеулер зиянды насекомдарды толық жоюы
мүмкiн емесі дәлелдеген. Сондықтан бүкiл әлемде әр түрлі насекомдардың
экономикалық зияндылық шегі бойынша зерттеулер жүргізілген. Өнімнің
жойылуын сақтап қалу үшiн, пестицидтермен егiсті өңдеуге қажет болатын,
өнімге үштен аса шығын келтіретін, зиянкестің сан мөлшері 1 шаршы метрге
есептелгенде зияндылық шегі болып саналады. Зияндылық шегі көптеген
жағдайлардың нақты тiркестерiне байланысты және түрлi аудандар үшiн әр
түрлi болады. Мысалы, астықтың сұр көбелегі үщін зияндылық шегі 100 масаққа
20 жұлдызқұрт, ал ылғалды жылдарда – 10 жұлдызқұрт, кәдiмгi дән көбелегі
үшiн - 40 жұлдызқұрт құрайды.
Зиянкесті жою үшiн, инсектицидтердің мөлшері көп болуы керек. Бірақ,
көптеген шаруашылықтарда көктемде қосымша топырақты культивациялап,
сымқұрттардан және арамшөптерден тазартады Жұлдызқұрттары көп кездесетін
егістерді алдымен тазартып, сыдыра жыртып, 14-15 күндерден кейiн түпкілікті
жыртады. Жұлдызқұрттардың саны осы жағдайда экономикалық зияндылық шегіне
жетпейдi. Ұқсас шаралар басқа да зиянкестерге қарсы қолданылады, соның
нәтижесiнде өңдеулер санын кенет қысқартуға болады.
Зияндылықтың экономикалық шегін және оны практикада қолдана бiлу
инсектицидтердi дұрыс және үнемді қолдануға, өңдеулердiң еселiлiгін
төмендетуге, әсіресе егiстердi зиянкестердің сан мөлшеріне (максимальды)
байланысты саралап өңдеуге мүмкiндiк бередi,.
Инсектицидтер зиянкестердің егiстерде мекендеуінің жоғары
тығыздығында өте тиiмдi. Осы жағдайда олардың жойылуы 90—99% жете алады.
Дегенмен бұл препараттар зиянкестердің жұмыртқаларын, қуыршақтарын, сонымен
бiрге өсiмдiктердiң iшiнде қоректенетін астық шыбындарының, астық
егегіштерінің, сабақ көбелегінің, түнгі көбелектердің дернәсілдерін жою
әсерi жоққа тән. Бұл жағдай басқа күресу шараларын қолдануды қажет етеді.
Соңғы жылдары аз көлемді және ультра аз көлемдi бүркулерді қолданады,
егiстерді таспа (лента сияқты) әдісімен өңдеу, химиялық препараттардың
шығынын төмендетедi және насекомдардың пайдалы түрлерiнiң сақталуын
жолғарлатады.
Химиялық әдiсте жиектік таспа тәрізді, жергiлiктi және тағы басқа
өңдеулерді қолдану өте орынды. Әдетте зиянкестьер ені 30-50 м шеткi
жолақтарды мекендейді. Осылай, бұршақ дән қоңызы, түйнектi бiз тұмсықтар
енi 40-50 м егiс жиегін мекендейді, ал астық кузька-қоңызы 10-20 м аспайды.
Бұны білу қолданылатын инсектицидтердiң өңдеу ауданын және санын шектеуге
көмектеседi.
Қазіргі кезде инсектицидтердiң, гербицидтердің өсiмдiкті химиялық
қорғаудың тағы басқа құралдарының ассортиментi едәуiр өстi. Бұның барлығы
ғылыми ұсыныстардың қатал орындалуын және оларды қолдану регламентін,
жұмыстардың квалификациялы жүргізілуін, өсiмдiктердi қорғау жөніндегі
машиналарды реттеуді талап етедi. Қорғау құралдарын дұрыс қолданудан
өнiмнiң тағдыры, оның сапасы, сонымен бiрге қоршаған ортадағы химиялық
заттардың пайда болуын ескертуге байланысты болады. Өнімде препараттар
рұқсат етілген концентрациясынан артық мөлшерде болса, онда өнім жойылады.
5 ДӘРІС
Қорғаудың селекциялық (сұрыптау) және тағы басқа әдiстерi
Өсiмдiктердiң зиянкестерге төзімді түрлерін шығару және ендіру - өте
перспективалы (келешегі зор) әдiс. Төзімді сорттарды шығару, егiстерде
пестицидтердiң қолданылуын қысқартып және зияндылықты төмендетуге мүмкiндiк
бередi. Осылай, селекционерлермен күнбағыстың негiзгi зиянкесі болып
табылатын қан көбелегiнің зақымдауынан сақтап қалатын күнбағыстың сауытты
сорттары шығарылған. Жаздық бидайдың Харьков 3, Харьков 46, Мелянопус 69,
Краснокут және тағы басқа қатты сорттары гессен және жаздық шыбындармен,
бидайдың жұмсақ сорттарына қарағанда бірнеше есе аз зақымданады.
Өсiмдiктердiң төзімділігі жеке зиянкестерге кейбiр белгiлермен
анықталады. Мысалы, жаздық бидайдың үрпиген жапырақты сорттары сүлікше
қоңыздармен, оның жұмыртқаларымен нашар зақымданады. Астық дақылдарының
ерте пісетін қатты қабыршақты сорттары, масақтардың черепица тәрiздi
құрылысы және өсімдік шырынында азот концентрациясының төменділігі дәндi
дақылдардың бітелеріне төзімді келеді.
Жапырақтың ұзын қынапты және сабаққа тығыз жабысып тұратын сорттары
сабақ бүргелерінiң, швед шыбынының, жасыл көзділердің және жаздық егiс
шыбындарының қоректенулерiн қиындатады. Бидайдың ерте (6-10 күнге)
масақтанатын және жұмсақ масақты қабыршақты сорттары зиянкестің жұмыртқа
салуын қиындататындықтан дән көбелегіне төзімді келеді. Бидай трипсі, масақ
және гүл қабыршақтарымен дәнге тығыз орналасқан, тез пiсетін сорттарды
сирек зақымдайды.
Зақымданудың қауіпті кезеңі, вегетацияның ерте фазаларына төзімді
сорттарды пайдалану маңызды. Мысалы, қант қызылшасымен және оның
зиянкестерінің даму температуралары дәл келедi. Төменгі температурада жақсы
өніп-өсе алатын сорттарды шығару өскіндердің зақымдану қаупін күрт
төмендетеді. Астық дақылдарының қысқа уақытқа тез түптенетін сорттары
арамшөптердiң және сабақтың жасырын зиянкестерінің дамуына кедергi
келтiредi. Осы салада зерттеулер жүргізу жалғастырылуда және селекционерлер
зиянкестерге және ауруларға төзімді сорттарды шығару жұмыстарымен
шұғылданып жатыр.
Сұрыптаудан басқа, өсiмдiктердi қорғаудың тағы да әдiстерi бар
Механикалық күресу әдiсi зиянды насекомдарды, кейде ауру
қоздырғыштарды физикалық жоюға, және жемiс ағаштарына немесе оның бөрік
басына зиянкестердің енуiне бөгет жасауына бағытталған шараларды қамтиды.
Мысалы, бұл әдiстердiң тобына (златогузка) шаңқан көбелек және долананың
қысқы ұяларын бұтақтардан жинап өртеу, сидамдарға аулағыш белдiктердi iлiп
қою, колорадо қоңызын, капуста ақ көбелегiнiң және тағы басқалардың
жұлдызқұрттарын қолмен жинап жою жатады.
Механикалық әдiсте топырақты өңдейтiн машиналардың кескіш бөлігімен
насекомдардың жұлдызқұрттары мен дернәсілдері жаншылып, кесіліп жойылады.
Қызылшаның бiзтұмсықтарын жою үшiн орлар қолданылады. Капуста, беде, күзгі
көбелектерін астаушаларда құйылған сiрнеге еліктіреді. Олар күштi
көбейгенде бiр түнде бір астаушада 50 көбелекке дейiн жойылады. Сымқұрттар
мен қара денелілерді жою үшiн жаңадан шабылған шөптiң үймесi және сабанды
еліктіргіш ретінде қолданады.
Физикалық әдiстерді негiзiнен кенелерге, бұршақ және үрме бұршақ
қоңыздарына, қойма бізтұмсықтарына қарсы қолданады. Олар дәнді кептіру
кезінде 55°С темперутурада жойылады. Кенелер мен тағы басқа зиянкестерге
қарсы күрестiң тиiмдi тәсілі - аязды күндері дәндерді тазарту. Олар дәнді
және тағы басқа өнiмдердi рентген сәулелерiне, жоғары жиiлiктi токқа түсiру
кезінде де жойылады. Зиянкестерді тарту үшiн жарықты қолданады.
Хемостерилянттарды қолдану (перспективалы) келешегі зор әдiс.
Лабораторияда өсірілетін зиянды насекомдардың жемiне тиотэф, афолат,
треамин, пактомицин заттарын қосады және оларды табиғатқа шығарады. Егер
стерилденген аталықтарының саны табиғаттағы сан мөлшерінен 5-8 есе асатын
болса, онда ұрпақтың саны 80-90% дейiн төмендейдi. Сонымен қатар
насекомдардың түлеу кезінде кутикуланың қалыптасуын бұзатын заттар
-ингибиторлар қолданылады. Болашақта зиянкестерді үркітетін заттар -
репелленттер қолданылуы мүмкiн.
Карантиннің ережелерiн сақтау. Қазақстан қазiр әлемнің 100 ден аса
елдерімен сауда жасайды және әр түрлi карантинді өнiмдерді жыл сайын көп
мөлшерде тасиды, бұдан басқа карантинді өтпелi жүктерге аса көңіл бөлуді
талап етедi. Әр түрлi зиянкестердің, ауру қоздырғыштардың және арамшөп
тұқымдарының жергiлiктi жағдайда болмаған түрлерiн республикаға әкелу қауiп-
қатерi осыған байланысты болады. Қазақстан аумағына карантинді түрлердiң
енгізілуінің негiзгi көзі импорттық тұқымдар, отырғызылатын гүлді-сәндiк
және құрылыс материалдары болып табылады.
Қазақстанда қазiргі кезде карантинді объектілердің 12 түрлерi
таралған, осы уақытта Ресейде 30-40 тан астам, Қытайда – 100 ден аса
түрлері кездеседі. Республикада соңғы жылдары американдық ақ көбелек, дәндi
дақылдардың бактериозы және тағы басқа да карантинді түрлер кедеседі.
Қазақстан республикасының аумағын қорғау мақсатымен карантинді
объектілердің сырттан әкелінуінен және мемлекет ішінде таралуынан, сондай-
ақ оқшаулау шараларын дер кезiнде жүргізу және енген зиянды организмдерді
жою бойынша ұйымдастырылған мемлекеттiк карантинді бақылау жүйесі бар.
Аталған шаруашылықты ұйымдастыру, агротехникалық, биологиялық,
химиялық, селекциялық және тағы басқа шаралар тiркестері кешендi немесе
интегралды қорғау шаралары болып табылады. Ол зиянды және пайдалы
организмдердің арасындағы өзара байланыстарының табиғатта бағытталған
өзгерiстеріне, пестицидтердiң максималды шектелуiне, өсiмдiктердiң
зиянкестер мен ауруларға төзімділігінің жоғарылауына негізделген.
Өсiмдiктердi қорғау - өнiмнiң және ауылшаруашылық өнiмдері сапасының
жоғарылауының маңызды резервi. Ауылшаруашылық дақылдарын қорғауға жұмсалған
құралдар, тiптi бағаның (диспаритет) өсуінде (жанатын-майлаушы
материалдардың, пестицидтердің, техниканың жоғары құны және өсiмдiк
шаруашылығы өнiмдерінің төмен бағасы) бірнеше есе (ақталады) қайтарылады.
Қарқынды технологиялардағы өсiмдiк қорғау
Қарқынды технологиялар егiншіліктің жоғары дәрежеде химиялануынан
ерекшеленеді - бұл минералды тыңайтқыштардың, өсімдік қорғаудың химиялық
құралдарының, химиялық мелиоранттардың, (стимуляторлар) өсімдіктің өсуін
реттеуіштердің қолданылуы.
Қарқынды технологиялардағы химиялық қорғау өсiмдiктердiң дамуындағы
органогенездi кезеңдерiмен тығыз байланысты болады. Ауылшаруашылық
дақылдарының өсуі мен дамуының фенологиялық фазалары сыртқы морфологиялық
өзгерiстермен (тұқымның өну фазасы, өскіннің пайда болуы,сабақтың өсуі,
гүлдеуі, жемiстер мен тұқымның түзілуі және пiсуi) және басқа белгілерімен
айқын (сипатталады) көрінеді.
Дегенмен тағы да айта кетсек, егер агротехника негiзiнен төменгі
деңгейде болса және қазiргi талапқа сай болмаса кез келген технология соның
iшiнде қарқынды технология, қажетті нәтиже бермейдi. Демек, жоғары
агротехникада зиянды факторлардың әсерi, сонымен қатар химиялық өңдеулердің
және қымбат бағалы препараттардың қажеттiлігі төмендейдi. Экономика да,
және экология да ұтады.
Аурулармен және зиянкестермен күресу шаралары, фитосанитарлық
жағдайды ескере отырып, кешенді қолданылуы қажет. Фитосанитарлық жағдайдың
жақсаруына: ауыспалы егiстегі қабылданған дақылдар алмасуының ретiн
сақтау, топырақты өңдеу және тыңайтқыштар жүйесiн дұрыс қолдану, дер
кезiнде арамшөптермен күресу, төзімді сорттарды таңдау мүмкiндiк туғызады.
1. Однолетние сорняки
2. Двулетние сорняки
3. Многолетние – корнеотпрысковые, Көпжылдық - атпатамырлар: осот полевой
– сары қалуен, вьюнок полевой – далалық шырмауық, полынь горкая – ащы
жусан, пырей ползучий – жатаған бидайық, подорожник большой – үлкен
жолжелкен, костер безостый – қызылот арпабас, бодяк полевой – егістік
қалуен и др.
көпжылдық атпатамырлы арамшөптер – дала шырмауығы, сары қалуен (осот);
біржылдық қосжарнақтылар – алабұта түрлері, алқа, сораң (солянка) және
біржылдық астық тұқымдастар мысыққұйрық (итқонақ - щетинник), қара сұлы
(овсюг).
арамшөптері – кәдімгі ошаған, гүлтәжілер, ақ алабота, итқонақтар, тауық
тарысы, шырмауықты қарамық, қара алқа, жусанжапырақты амброзия,
көпжылдықтардан – сары қалуен, далалық шырмауық
Қант қызылшасы егістігінде арамшөптердің басым топтары біржылдық қос
жарнақтылар (гүлтәжі түрлері, ақ алабота, кәдімгі ошаған, қара алқа және
т.б.). Біржылдық дәнді арамшөптер (итқонақтар,тауық тарысы) көпжылдық
атпатамырлы арамшөптер (Сары қалуен, егістік қалуен, далалық шырмауық) және
паразит-арамшөп егістік арам сояу.
6 -7 ДӘРІС
Астық дақылдарын интегралды қорғау жүйесі
Астық дақылдарын зиянды организмдерден интегралды жүйеде қорғаудың
негізгі элементтері шаруашылықты ұйымдастыру, агротехникалық, селекциялық,
биологиялық, химиялық және карантинді шаралар болып табылады.
Интегралды қорғауды дұрыс ұйымдастыру үшін:
1. Әр аймақта өсірілетін дақылдың аса зиянды аурулары мен зиянкестерін
айқындау;
2. Олардың биологиясын, зияндылықтың экономикалық шегін анықтап,
қорғауға кететін шығын мөлшерін есептеу;
3. Қоршаған ортаға зиянсыз күрес шараларын іздестіру, кездескен
зиянкестер мен ауруларды анықтау;
4. Зиянды және пайдалы түрлер қатынасын анықтау;
5. Осы жылы қолдануға мүмкіндігі бар болжауды есептеу;
6. Тұқым мен сорттарды қатаң тексеру;
7. Биологиялық және химиялық қорғау әдістерін қолдану мүмкіндігін,
мерзімін және мөлшерін анықтау.
Астық дақылдарын 30-дан аса насеком және кенелер түрлері зақымдайтыны
белгілі. Олардың ішінде аса зияндысы – астықтың сұр көбелегі, бидай трипсі,
гессен шыбыны, астық бүргесі (блошки), астық сүлікшесі (пьявица), астық
бітелері, швед шыбыны.
Аурулардан аса зияндысы - тамыр шіріктері; сабақ, қоңыр, сары таттар;
қатты, тозаңды, сабақ және ергежейлі қара күйелер; септориоз; ақ ұнтақ.
Зиянды арамшөптері – көпжылдық атпатамырлы арамшөптер – дала шырмауығы,
егістік қалуені (осот); біржылдық қосжарнақтылар – алабұта түрлері, алқа,
сораң (солянка) және біржылдық астық тұқымдастар мысыққұйрық (итқонақ -
щетинник), қара сұлы (овсюг).
Кең таралған карантинді арамшөптерден амброзия және жатаған укекіре
(горчак ползучий), қыша (гочица) нематодасы.
Шаруашылықты ұйымдастыру, агротехникалық және селекциялық әдістер
Астық дақылдарын интегралды қорғау жүйесінде егістік құрамы мен
ауыспалы егістікті сақтаудың маңызы зор.
Жаздық бидайдың ең жақсы алғы дақылы – пар және отамалы дақылдар
(пропашные культуры).
Парға бөлінген танаптар тек армшөптерден тазаланып қоймай,
зиянкестерден де – астық сұр көбелегі, бидай трипсі, сымқұрттардан арылады.
Астық дақылы шығынын астық көбелегінен, сорғыш және сабақ ішінде
тіршілік ететін (скрытостебельных) зиянкестерінен төмендету үшін ауыспалы
егістікке сұлы дақылын енгізу ұсынылады. Ол фитосанитар дақылы – бидайдың
тамыр шіріктерімен залалдануын күрт төмендетеді.
Сұлыдан басқа аса тиімді фитосанитар өсімдіктерге: жүгері, тары, күздік
қара бидай, сондай – ақ көпжылдық астық және бұршақ тұқымдас өсімдіктер
жатады.
Топырақты өңдеуде зиянкестердің көбеюін едәуір тежейді.
Солтүстік Қазақстанда топырақты 6-8 см тереңдікте себер алдында, 22-25
майда культивациялау, яғни астық сұр көбелегі жаппай қуыршақтанған кезде
культивациялау оның, зиянкес қуыршағын 70-90% жоюмен қатар арамшөптер мен
өз бетінше шыққан өсімдіктерді де жойып, цикадалар, астық бүргелерін, астық
кенелерін және шыртылдақ қоңыздардың (щелкуны) дернәсілдерін азықсыз
қалдырады.
Оңтүстік аудандарда күздікті себер алдында топырақты культивациялап,
тырмалау астықтың барылдақ қоңыздарына (жужелицы) қарсы тиімді шара болып
табылады.
Астық дақылдарын көпқоректі тура қанаттылардан, топырақ зиянкестері мен
қабыршақ қанаттылардан қорғау үшін топырақты ерте көктемде терең сүдігер
жыртып, тұқымды себер алдында культивациялау өте тиімді шара болып
табылады.
Егістіктегі және оның айналасындағы жабайы астық дақылдарын жою зиянды
организмдермен күресу шараларының негізгі бөлігі. Егістік айналасындағы
астық тұқымдас арамшөптерді уақытында орып, жою аурудың және зиянкестердің
табиғи қорын төмендетеді. (Мысалы: тат бөртпелері, ақ ұнтақ өңез түзілмес
бұрын ору).
Зиянкестер мен аурулар зияндылығын төмендетуде тұқымды іріктеудің
(калибровка) маңызы зор. Ол үшін тұқымды жинаған соң арамшөп, сабан, әлжуаз
тұқым қоспасынан ОВП-20 және тұқым тазартқыш машиналарында тазартып,
кептіріп, сорттап, себу кондициясына жеткізу және тұқымды экспертизадан
өткізіп аурумен залалданғандарын (жарамсыздарын) бракқа шығару.
Жаздық бидайдың тұқымында түрлі қоспа болмауы тиіс және септориоз,
гельминтоспориозбен инфекцияланған тұқым мөлшері 7-10% аспауы керек.
Себуге арналған тұқымды қара күйелерден (тозаңды, қатты, сабақ,
ергежейлі), жапырақ гельминтоспориозы, тамыр шіріктері және септориоз
ауруларынан зарарсыздандыру үшін міндетті түрде қолданылатын шара тұқымды
дәрілеу (37% витовакс).
Тұқымды дәрілеу алдында оның негізгі патогендерін және зең
саңырауқұлақтарын анықтау қажет.
Мысалы, қара күйе түрлерінің залалдану шегі 1 тұқымдық дән үстінде 100-
200 телиоспора, ал тозаңды қара күйеде – 0,1-0,2% жеткенде тұқымды дәрілеу
керек. Тұқымды дәрілеу екі әдіспен жүргізіледі (құрғақ, ылғалдап). Ылғалды
өңдеуде пестицидтің тұқым үстіне жұғуы жақсырақ болады және еңбектің
санитарлық-гигиеналық жағдайын жақсартады. Бұл әдісте судың мөлшері 8-10
лт.
Қазіргі кезде тұқымның инфекциясына (кешенді) қарсы кеңінен қолданылып
жүрген дәрілеуіштер:
1. Витовакс 200 FF, 34% сұйық суспензия, 2,0-2,5лт – Юнироял США.;
2. Винцит, 5% супензиялы концентрат (1,5-2 лт), Зенека, Англия;
3. Дивидент 0,3% суспензиялы концентрат 2 лга.
Астықты жинау әдісі мен мерзімі көптеген зиянды организмдерінің
зияндылығын төмендетеді. Егінді жинауды 10-15 күнге кешіктіру, астықтың
зиянды бақашықпен зақымдалуы 2-3 есе, ал астықтың сұр көбелегі
жұлдызқұрттарынан өнімнің жойылуы 2 есе артады. Астық сабақ егегіші мен
гессен шыбынынан шығынды төмендету үшін астықты ерте бөлектеп, сабақ
көтергіштерді қолданып сабағын төмен кесіп жинау (раздельная уборка)
шығынды едәуір төмендетеді. Бұл әдіс тат, ақ ұнтақ инфекция қорын да
төмендетеді.
Егінді мерзімінде, тұқымның себу мөлшерін сақтап егу. Егістікте
өсімдіктің жиілігінен өсімдік бетінде су тамшысы ұзақ уақыт сақталуы, тат
ақ ұнтақ, дақтылық сияқты аурулардың дамуына жағдай туғызады (микроклимат).
Зиянкестер мен аурулардың зияндылығын төмендетуде органикалық және
минералдық тыңайтқыштардың рөлі жоғары (регулирующий фактор – мөлшермен).
Азот тыңайтқышының жоғары мөлшерін қолдану, сорғыш насекомдар санын
жоғарылатады (бітелер, трипстер, астық шыбыны, егеуіштер және сүлікше
қоңыздар).Себу кезінде суперфосфат тыңайтқышын қатарға (рядки) енгізу
жоғарыда аталған сорғыш насекомдар санын 1,5-3 есе төмендетеді. Фосфор
тыңайтқыштары зиянкестермен қатар, өсімдіктің ауруларға төзімділігін
арттырып, зияндылықты төмендетеді.
Төзімді сорттар
Астық дақылдарын зиянды организмдардан қорғауда зиянкестер мен
ауруларға төзімді сорттарды қолданудың маңызы зор. Төзімді сорттар
зиянкестердің жаппай көбеюін, инфекция қорының жинақталуын тежеп, бірнеше
жылға егіннің фитосанитарлық жағдайын жақсартады.
Қазіргі кезде жаздық бидайдың жоғары өнім беретін, зиянкестерге
(астықтың сұр көбелегіне) төзімді сорттары: Қарабалық 90, Омская 10, Омская
20, Светлана; бақашық қандалаға – Оренбург 13, Саратов 42, Харьков 12;
астық трипсіне – Казахстан 21, Альбидум 29; Зауральская 90, Карабалык 92
и Саратовкая золотистая; швед шыбынына - Целинная 26, Светлана,
Безенчукская, тағы басқалар.
Барлық ауруларға төзімді жаздық және күздік бидай сорттары жоқ. Бірақ
аудандастырылған жаздық бидайдың септориозға төзімдірек Алтайка, Алмаз,
Жигулевская, ал күздік бидайдың аса қатты залалданбайтын Мироновская 808,
Безостая 1, Береке, сабақ татына – Омская 9 соттары бар.
Астық дақылдарын зиянкестер мен аурулардан агротехникалық, механикалық,
физикалық, т.б. әдістермен қорғау барлық проблемаларды шешпейді. Бұл
жағдайда химиялық әдістің орны ерекше. Әсіресе зиянкестер мен аурулардың
жаппай дамып, таралатын жолдары жүздеген мың га егістікті тек химиялық
әдіспен ғана сақтауға болады.
Химиялық әдіс егістіктің фитосанитарлық жағдайын жан-жақты тексеріп,
зиянды организмдердің экономикалық шегін анықтау шегінде қолданылады.
Экономикалық зияндылық шегі деп өнімді 3-5%-ға төмендететін зиянды
түрдің саны немесе өсімдіктің зақымдалу және залалдану дәрежесі.
Әрбір жеке жағдайда химиялық өңдеудің шығын қайтарымы экономикалық
тиімді болғанда ғана жүргізіледі.
Астық дақылында бір мезгілде зиянкестердің бірнеше түрі зиян келтіруі
мүмкін. Бұл жағдайда әсер ету спектері кең инсектицид қолданып, зиянкестер
комплексін бірден жоюға болады.
Мысалы: гессен шыбыны астықтың 2-3 жапырақ өскін кезеңінде 50% және
астықтың жолақты және сабақ бүргесіне қарсы 40% фосфамид (1лга) немесе
35%эмульсиялы концентрат фазолон (1л\га) инсектицидтерінің біреуімен
бүрку қажет.
Түптену – түтіктену кезеңдерінде және саяқ шегірткелерге, сорғыш және
сабақ ішіндегі зиянкестерге, астық сүлікшесіне қарсы децис 2,5% эмульсиялы
концентрат (0,2-0,3 лга), залон 35% эмульсиялы концентрат (0,15-0,2
лга), Фьюри 10% эмульсия (0,05-0,07 лга) ерітінділерімен бүрку.Егіннің
пісу кезеңінде астық көбелегіне қарсы децис 2,5% эмульсиялы концентрат (0,2-
0,3 лга), Кинмикс, 5% сулы суспензия (0,3-0,4 лга), Фастак 10% эмульсиялы
концентрат (0,1-0,2 лга) инсектицидтерінің біреуімен өңдеу қажет.
Аэрогенді инфекция комплексіне тат, ақ ұнтақ, септориоз және
гельминтоспориоздарға қарсы вегетациялық кезеңде фунгицидтермен бүрку
жұмысы жүргізіледі. Өңдеу жұмысы егістікті тексеріп, қысқа мерзімді болжау
нәтижесіне сүйене отырып жүргізіледі. Өңдеуді алдымен тұқымдыққа арналған
егістіктен бастаған жөн. Фунгицидтердің тиімділігі көбінесе өңдеу мерзімін
дұрыс тағайындауға байланысты.
Химиялық өңдеуді аурудың жаппай таралуының бос кезінде, яғни ақ
ұнтақпен астық жапырағы 1%, септориозбен және гельминтоспориозбен 5%-ға
дейін залалданғанда жүргізген тиімді. Өңдеу жұмысын кешіктіру – қолданылған
фунгицид тиімділігін төмендетеді. Мысалы: сабақ таты 10 сабаққа 1 бөрте,
қоңыр, сары және тәжді таттар – 10 өсімдікке 1-2 урединиялар болғанда
жүргізілу керек. Егер қорғау шараларын аурудың дамуы, өсімдіктің залалдануы
1% жуық болғанда жүргізілуі тиіс, ал залалдану 5-10% , препараттар
эпифитотиттің дамуын тежей алмайды.
Астық дақылын түтіктену – масақтану – дәннің балауыздану кезеңдерінде
өңдеу – опималды мерзім болып табылады.
Бірнеше аурулар (тат, ақ ұнтақ, септориоз, гельминтоспориоз) әсер ету
спектрі кең фунгицидтер: Тилт 25% - эмульсиялы концентрат 0,5 лга немесе
Байлетон 25% суланатын ұнтақ - 0,7-1 лга қолданған жөн. Олардың әсері 20-
30 күнге дейін сақталатындықтан, 1-2 өңдеумен шектелуге болады. Бір
препаратпен көп қайтара өңдеу нәтижесінде табиғатта патогендердің төзімді
формалары түзіледі. Сондықтан фунгицидтер ассортиментін үнемі өзгертіп,
жетілдіріп отыру керек.
Биологиялық әдіс
Зиянды организмдердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz