Қаладағы ағаштар мен бұталардың маңыздылығы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі.
Ағаштар - адамның күнкөріс қарекеті мен рухани өмірде ерекше орын алатын табиғат нысаны. Қалалар мен елді мекендердің ауасын тазартудың бірден бір көзі - жасыл желектер жүйесін дамыту болып табылады. Ағаштар ауаны оттегімен қанықтырып, оны зиян қоспалардан тазартады, температура режиміне әсерін тигізеді, қатты желден қорғап, қала шуын мейлінше азайтады [].
Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Астана маңындағы жасыл белдеуді дамыту сұрағы бойынша өткізген көшпелі кеңесінде жасыл белдеу құру маңызды да мағыналы жұмыс болып табылатынын, әр облыс, қала, аудан жұртты, әсіресе жастарды ағаш отырғызып, оны күтіп-баптауға жұмылдыру жайын ойластыруға шақырған болатын. Сонда Отанымыз бұдан да әдемірек және тартымды бола түсетінін, ал болашақ ұрпақтар бізге риза болатынын атап өткен болатын. Соңғы жылдары облысты көгалдандыруға үлкен көңіл бөлінуде. Жыл сайын жасыл желектерді, соның ішінде қылқан жапырақты ағаш түрлерін отырғызу бойынша акциялар өткізілуде. Бұл шаралар облыс тұрғындарымен, жастар мен оқу орындарының студенттерімен белсенді қолдау табуда [].
Дипломдық жобаның мақсаты - Астана қаласының жасыл белдеуіндегі ағаштар мен бұталардың түр құрамына талдау жасау.
Міндеттері:
1 Астана қаласының жасыл белдеуін жалпы сипаттау;
2Астана қаласының жасыл белдеуіндегі ағаштар мен бұталардың түр құрамына талдау жасау;
3 Ағаштар мен бұталарды өсірудің тиімді жолдарын ұсыну.

ӘДЕБИ ШОЛУ
1 АСТАНА ҚАЛАСЫНЫҢ ЖАСЫЛ БЕЛДЕУІНЕ ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
1.1 Астана қаласының жасыл белдеуінің ерекшеліктері
Астананың жасыл белдеуі - теңдесі жоқ экологиялық жоба. Әлемде күрделі континенталды климаты бар далалық аймақта жасанды орман белдеуі сияқты үлкен масштабты жасалуы мүмкін болған жоқ. 1997 жылдан 2013 жылға дейінгі кезеңде орман екпелерінің жалпы ауданы 70 мың гектарды құрады, оның ішінде 15 мыңға жуық қала маңында, қалған 55 мыңы - шегінде. Мемлекет басшысы жасыл аймақтың тұжырымдамасын әзірлеудің болашағы туралы, оның бірінші кезеңінде 2020 жылға дейін 100 мың гектарға орман екпелерін кеңейту жоспарланып отырғаны туралы хабардар етті. Екінші кезеңде қолданыстағы плантациялардың интерклюзивті кеңістігінде плантациялар құру арқылы Астананың жасыл аймағын отырғызу жұмыстарын жүргізу үшін көптеген жұмыстар жүргізіледі. Сонымен қатар, жасанды орман флорасын құру фаунаның дамуымен бірге жүруі керек [].
Бүгінгі күні қаладағы орман өсімдіктері шамамен 14,8 мың гектарды құрайды, олар 9,6 миллион ағаштан және 1,9 миллионнан астам бұталарды өсіреді. 2030 жылға дейін 9,8 мың гектар аумақта орман отырғызу жоспарлануда [].
1997-2014 жылдар аралығында қала сыртындағы отырғызылған ормандар 55,2 мың гектарға жетті. Биылғы көктемде 2012 жылы әзірленіп 3000 гектар жерді игеру қажет болатын, 298,9 гектар аумақта 398434 жабық түбірлік көшет отырғызылды, оның ішінде 57186 дана қылқан жапырақты және 341248 дана жапырақты орман құратын түрлер (емен, шырша ағаштары). Сондай-ақ, күзде бал-өсімдіктер 172,3 га жерге егіледі. Жалпы алғанда, 2022 жылға дейін жобалық-іздестіру жұмыстарының төрт кезеңін жоспарланған 6042 гектар аумақта, оның ішінде 4375 гектар жабық түбірлік жүйе көшеттері мен 1752 гектар егіс шөптері отырғызылады.

Барлық жобалық желілерді іске асыру елорда тұрғындары мен қонақтарын демалуға арналған жоғары сәндік плантацияларды жасауға мүмкіндік береді және жасыл белдеудің орман белдіктерін Орта Азияда теңдесі жоқ орман массивіне айналдыруға мүмкіндік береді [].
2015 жылы жасыл белдеуді одан әрі дамыту үшін қосымша 8060 гектар жер алынды, ал 2016 жылы 6084 га жерді жасыл сынауларға ауыстыру жоспарлануда [].
Қалада ағаштардың жалпы саны 399 мыңнан асты. Олардың саны көгалдандыру аясында отырғызу, саябақтар мен алаңдарды салу және қайта құру, сондай-ақ жобалық-сметалық құжаттамаға сәйкес жаңа құрылыс алаңдарының аумақтарын көгалдандыру есебінен жыл сайын өсіп келеді. Елордада ағаштардың орташа өмір сүру деңгейі 92% құрайды.
2015-2016 жылдары қалада 49 мыңнан астам ағаш отырғызылды. Сондай-ақ, 8656 шаршы метр ағашты ормaннан әкеліп отырғызу жұмыстары жүргізілді [].
Елорда жасыл белдеуін құру екі кезеңге бөлінеді. Бірінші кезең 1998 жылдан 2004 жылға дейін созылды. Содан кейін қайыңдар саңырауқұлақ жапырақты, жалпақ жапырақты, алтын қарақат, қарағай және шырша отырғызды. Жасыл белдеудің жалпы ауданы қазір 14 826 гектарды құрайды. Орман жамылғысы 11 502 гектарды қамтыды. 2009 жылы Президент жасыл белдеуді үздіксіз орман массивіне айналдыру міндетін қойды, сол жылдан бастап екінші кезең басталды. Бүкіл белбеулер алты кезекке бөлінді. 2012 жылдан 2016 жылға дейін 1 846 560 көшет отырғызылды, оның ішінде қылқан жапырақты түрлердің 56% және жапырақты ағаштардың 44%. 2017 жылдан бастап үшінші кезеңнің дамуы басталады, ол екі жылға созылады. Барлық желілерді 2030 жылға қарай аяқтау жоспарлануда. Енді әкімдік көгалдандыру үшін қосымша 8500 гектар жер бөлді. Алдын ала бағалау бойынша, екі жыл ішінде қаланың жасыл белдеуі 32 мың гектарды құрайды [].

Жасыл белдеуде флора мен фауна біркелкі дамуы керек. Астана айналасындағы ормандар жасанды болғандықтан, фаунаның дамуы артта қалып, зиянкестер орманда пайда болады. Сондықтан жергілікті климатқа бейімделген қырғауылдарды өсіру туралы шешім қабылданды. Қаланың сыртында 1965 жылы құрылған ауданы 349 га болатын Астана Зеленстрой АҚ питомнигі бар. Ол 20-25 жас аралығындағы 51 ағаш түрін, 9-11 метр биіктік пен сәндік бұталардың 34 түрін өсіреді.
Питомник, ең алдымен, Астананы көгалдандыру үшін ағаштарды өсіреді. Сондай-ақ, кез-келген адам қажетті өсімдіктерді сатып ала алады. Егер басқа да аймақтардан және елдерден ағаштардың кейбір түрлері импортталса, алдымен олар 4-5 жылға тұрақтылық үшін сыналады [].
2015-2016 жылдары қалада 49 мыңнан астам ағаш отырғызылды. Сондай-ақ, 8656 шаршы метр ағашты ормaннан әкеліп отырғызу жұмыстары жүргізілді[].
2017 жылы көктемгі айдың аясында 12 051 ағаш отырғызылды соның ішінде:
- Алматы ауданында - 3 796 ағаш (Мичурин ауылында 386 ағаш, Триатлон паркінде 145 ағаш, Ш.Қалдаякова көшесіндегі 134 ағаш, Р.Қошқарбаев даңғылының бойында 431 ағаш, Сарайшық шағын ауданында 100 ағаш, 2 600 көшет мектептерге берілді);
- Есіл ауданында - 3 760 ағаш (ҚазТрансОйл АҚ-мен 150 ағаш, Оператор РОП, Сүйікті саябағында 50 ағаш, 2500 дана көшет, балабақшалар мен Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігінің қызметкерлеріне берілді);
- Сарыарқа ауданында - 4 295 ағаш (Сарыбұлақ ағыны бойында 500 ағаш, Н.Тілендиев даңғылының бойында 250 ағаш, Сарыарқа даңғылы бойында 27 ағаш, Кошығұлұлы көшесінде 418, мектептерге 3 100 көшеттер берілді) [].

2 АСТАНАНЫҢ ЖАСЫЛ БЕЛДЕУІНДЕГІ АҒАШТАР МЕН БҰТАЛАРДЫ ЗЕРТТЕУ
2.1 Ағаштар мен бұталардың түр құрамына анализдік талдау
Зерттеу жүргізу нәтежесіде, Астана қаласында қазіргі уақытта елордада жалпы ауданы 396,4 гектарды құрайтын 9 саябақ, 30 гектар аумағы бар 4 бульвар және 131,9 гектар алаңы бар 90 шаршы метр сквер бар. Қалада ағаштардың жалпы саны 399 мыңнан асты. Олардың саны көгалдандыру аясында отырғызу, саябақтар мен алаңдарды салу және қайта құру, сондай-ақ жобалық-сметалық құжаттамаға сәйкес жаңа құрылыс алаңдарының аумақтарын көгалдандыру есебінен жыл сайын өсіп келеді [].
Астана қаласының жасыл белдеуіндегі ағаштар мен бұталардың негізгі түр құрамы:
Атауы
(қазақ,
латын,
орысша)
Туыс
Тірш.
пішіні
Таралуы
Жапыр-ақтары
Гүлдеу
уақыты
Эко-сы
Қарағай
Pinus. L
Сосна
Қарағай
Биікт.-20-45 м,дің диам.-100см өсетін
қыл-ы ағаш,жас кезд.желегі конус тәр-і,
Кейін қолшатыр тәрізді болады,діңі қызыл-қоңыр түсті,өркені жасыл түсті.
ТМД елд.
Қырым
Кавказ
Орта Европа, ИспанияИталия,
Қазақ-
-стан
Бүрш.
Жұмырт-қа тәрізд
Ұштал-ған
Қара қоңыр түсті шайыр-ған,
Ұзын.
6-12
мм
Жыл
сайын
ма-мырда
қолай-лы жағд.-6-10 жыл
Аязға төзімді,
Қуаңшыл-ыққа төзімді,
топырақ
талғамай-ды
Қырым қарағайы
Pinus Pallasiana Lamb.
Сосна крымская
Қарағай
Биікт.-20-30м,диамт-і
80см, шатыр тәріздес,тірш. ұзақтығы
300-400жыл
Қырым
Украина
Қазақс-н
Екпе түрінде Астана
Қою жасыл түсті,
жұпты
қатты
жылтыр
Ма-
мыр айы
Аптап ыстыққа төзімді,
жарық сүйгіш
Кәдімгі қарағайға қарағанда баяу өседі
Сібір қарағайы
Pinus sibirica Rupr.
Cосна сибирс-я
Қарағай
Биікт.-35-40м,диамт-і
1,8м, бес
қылқанды ағаш, қабығы қоңыр-сұр
түстес,
тірш.ұзақтығы 500 жыл
Сібір
Алтай
Қазақс-н
Екпе түрінде Астана
Қою жасыл, бір байлам-да 5 қылқан болады,5-6 жылдан сон өседі
Маус-ым
айы
Аязға төзімді
Жарық сүйгіш

Шырша
Picea Dietrich.
Ель
Шырша
Биікт.-40м,дің диамт-і 2м,тік,
жіңішке
конус пішінді
Тіршілік
ұзақт-ы 400-500 жыл
Жоңғар Алатауы
Тянь-Шянь
Қазақс-н
Екпе түрінде Астана
Бүршігі жұмырт-қа тәрізді,
Шайыр-лы
Ашық жасыл,
көкшіл жасыл түсті
Мам-ыр
Маус-ым
айы
Көлеңке-ге төзімді
Аязға төзімді
Жылуды талап етпейді
Жас кезде баяу, сосын жылдам өседі
Еуропа-
лық шырша
Picea abies Link.
Ель обыкно-венная
Шырша
Биікт.-50м,
Дің диамет-і
1м,желегі конус пішінді,
Тіршілік
ұзақтығы 300жыл
ТМД
Қарпат
Альпі
Орал
Қазақс-н
Екпе түрінде Астана
Бүршігі үшкір
Жұмырт-қа піш-і
Қылқа-ы
4 қырлы
үшкір
жасыл түсті
Мам-ыр
Маус-ым
айы
Аязға төзімді
Көлеңк-е
шыдамды
Желге
шыдамды

Сібір шаршасы
Picea obovata Ldb.
Ель
сибирс-я
Шырша
Биікт.-30м,
Диаметрі 130см,желе-гі конус тәрізді,тірш
ұзақтығы 500жыл
Батыс Сібір
Алтай
Қазақс-н
Екпе түрінде Астана
Қою жасыл
Тікенді
4 қырлы
Ұзынд.-
7-20мм
Мам-ыр
айы
Аязға төзімді
Көлеңк-е
шыдамды
Желге
шыдамды

Майқара
-ғай
Abies Hill
Пихта
Майқара-ғай
Биікт.-30м
Дің диамет-і
50см,жіңіш-ке конусты
Тірш. ұзақ.-
200-250жыл
ТМД
Сібір
Орта Азия
Қазақс-н
Екпе түрінде Астана
Бүрш. ұсақ,
шар тәрізді
шайыр-ланған

Мам-ыр
айы
Мезофит
Түтінге,
газға төзімсіз
Аязға төзімді

Балқара
-ғай
Larix Mill.
Листвен-ница
Балқара
-ғай
Биікт.-50м,
Дің диамет-і
1м,желегі конус пішінді,
Тіршілік
ұзақтығы 300жыл
Орал
Моңғол-ия
Қазақс-н
Екпе түрінде Астана қаласын-да

Бүршік-і
ұсақ,
сары-
қоңыр түсті
кең конус тәрізді

Сәуір
айы
Көлеңке-ге төзімді
Аязға төзімді
Жылуды талап етпейді

Арша
Juniperus communis
Можже-вельник
Арша
Биікт.-15м
Желегі конус тәрізді
Тірш.ұзақ-ы
1000жыл

ТМД
Сібір
Орта Азия
Қазақс-н
Екпе түрінде Астана қаласын-да
Ине тәрізді
Үш-үщтен бірігіп орнал-ы

Сәуір
Мам-ыр
айы

Аязға төзімді
Көлеңк-е
шыдамды
Желге
шыдамды

Ақ Акация
Robinia
Робиния
Ақ Акация

Биікт.-30м
Дің диам.-1,2м,желегі селдір
Тірш.ұзақт.-80-150жыл
Отаны-Солт.
Америка
Екпе түрінде Астана қаласын-да
Ұзынша жолақты
Жалпақ

Мам-ыр
Мау-сым
айы
Аязға төзімді
Көлеңк-е
шыдамды
Желге
шыдамды

Жабайы алма ағашы
Malus silvers L.Mill
Яблоня дикая
Алма
Биікт.-1,2м
Желегі жайылған
Шатыр секілді
Тіршілік ұзақтығы 150жыл
ТМД
Екпе түрінде Астана қаласын-да
Кері жұмырт-қа тәрізді
Ұсақ тісті

Мам-ыр
Мау-сым
айы
Көлеңке-ге төзімді
Аязға төзімді
Жылуды талап етпейді

Кәдімгі алмұрт
Pyrus comminus
Груша обыкно-венная
Алмұрт
Биікт.-30м жететін бұта
Тіршілік
ұзақтығы
200жыл
(5000) жыл екпелер
ТМД
Кавказ
Екпе түрінде Астана қаласын-да
Дөңгел-
екше
шеттері ара тісті

Сәуір
Мам-ыр
айы

Көлеңке-ге төзімді
Аязға төзімді
Жылуды талап етпейді

Бұталы аморфа
Amorpha fruticosa
Аморфа кустар-никовая
Аморфа
Биікт.-4-6м
Тірішілк ұзақтығы
60-70жыл
Отаны-Солт.
Америка
Екпе түрінде Астана қаласын-да
Кері жұмырт-қа тәрізді
Жалпақ-эллипс
пішінді
Сәуір
Мам-ыр
айы

Мезофит
Түтінге,
газға төзімсіз
Аязға төзімді

Кәдімгі аюбадам
Sambucus
racemosa
Бузина кистистая

Аюба-дам
Биікт.-3м
Дің түбірі жуан,қатты бұтақталған
бұта,тірш.
ұзақтығы
60жыл
Кавказ
ТМД
Екпе түрінде Астана
Эллипс
тәрізді

Сәуір
Мам-ыр
айы

Көлеңке-ге төзімді
Аязға төзімді
Жылуды талап етпейді

Долана
Crataegus L.
Боярыш-ник
Долана

Бір үйлі
Көп діңді биік бұталар

Орта Азия
Екпе түрінде Астана
Бүрлері
Жұмырт-қа пішінді дөңгел-ек,конус тәрізді,
қошқыл қоңыр түсті
Сәуір
Мам-ыр
айы

Көлеңке-ге төзімді
Аязға төзімді

Кәдімгі емен
Quercus robir L.
Дуб
Емен
Діңі түзу
Толық сүректі
Қошқыл сұр түсті,бір үйлі
Кавказ
ТМД
Екпе түрінде Астана
Жалаң-аш,
жасыл түсті
ұзарған жұмырт-қа тәрізді
түбі жүрек-ше пішінді
Сәуір
Мам-ыр
айы

Аязға төзімді
Жарық сүйгіш

Боз жиде
Elaeagnus angustifoli
Лох узколист-ный
Жиде
Биікт.-10м бұталы ағаш
ТМД
Кавказ
Екпе түрінде Астана
Жапыр-ақ пластин-калары жұмсақ,жіңішке қандау-ыр жапыр-ты сұр-жасыл түсті
Сәуір
Мам-ыр
айы

Ыстыққа
Қуаңшы-лыққа
Тұзға шыдамды
Кәдімгі жұпаргүл
Syringa vulgaris L.
Сирень
Жұпар-гүл
Биікт.-7м,
Диаметр-15см бұталы ағаш
Қырым
Украина
Қазақс-н
Екпе түрінде Астана
Ұзынша-эллипс

Сәуір
Мам-ыр
айы

Көлеңке-ге төзімді
Аязға төзімді

Қотыр қайың
Betula pendula Ehrh
Береза повислая
Қайың
Биікт.-35м
Желегі бұрыс жұмыртқа тәрізді
Селдір
Тіршілік
ұзақтығы
120-150жыл
Кавказ
ТМД
Екпе түрінде Астана
Үшбұрышты-жұмырт-қа тәрізді
Ромб пішінді

Сәуір
Мам-ыр
айы

Мезофит
Түтінге,
газға төзімсіз
Аязға төзімді

Палецкий сораңы
Salsola paketzkia-na Litw
Солянка
Сораң
Биікт.-5м бұталы ағаш
Орта Азия
Екпе түрінде Астана
Цилин-др тәрізді
Жіп секілді
Шырын-ды
Жыл бойы
Қуаңшы-лыққа төзімді
Тұзға төзімді
Ақ тал
Salix alba
Ива белая
Тал
Биікт.-30м
Желегі штыр тәрізді
Тіршілік
ұзақтығы 100жыл
Кавказ
ТМД
Екпе түрінде Астана
Күміс-тей ақ түсті
Жолақ қандау-ыр жапырақты

Сәуір
Мам-ыр
айы

Қуаңшы-лыққа төзімді
Тұзға төзімді
Ақ терек
Populus alba L.
Тополь белый
Терек
Биікт.-45м
Желегі жалпақ шатыр тәрізді
Кавказ
ТМД
Екпе түрінде Астана
Қою жасыл түсті
Сәуір
Мам-ыр
айы

Көлеңке-ге төзімді
Аязға төзімді

Қара терек
Populus nigra L.
Тополь черный
Терек
Дің диаметрі
2-4м
Желегі жалпақ
Қабығы жуан
Қошқыл-сұр түсті
Кавказ
ТМД
Екпе түрінде Астана
Қою жасыл түсті
Сәуір
Мам-ыр
айы

Көлеңке-ге төзімді
Аязға төзімді

Үйеңкі
Acer L.
Клен
Үйеңкі

Биікт.-30м
Желегі қалың
Қабығы қошқыл
Орта Азия
Екпе түрінде Астана
Қою жасыл түсті
Сәуір
Мам-ыр
айы

Қуаңшы-лыққа төзімді
Тұзға төзімді

2.2 Қаладағы ағаштар мен бұталардың маңыздылығы
Қаланы көгалдандыру үшін пайдаланатын ағаштар олардың негізгі қасиеттеріне және көгалдандырудағы мақсатқа орай таңдалып алынуы шарт. Айтарлық, қала халқының демалыс орны болатын жерлерге осы ағаштардың белгілі бір түрлері ғана жарасса, тұрғын аудандарды желден қорғау, өнеркәсіптік кәсіпорындардан бөлу үшін басқа бір ағаш түрлері пайдаланылады. Осыған байланысты қалаларды көгалдандыруға арналған ағаштарды жалпы, шектелген және арнайы мақсатта егілетін деп үш топқа бөледі [].
Жалпы халық тұтынатын ағаштарға парктер, бақтар, скверлер, бульварлар мен көшелердегі жасыл желектер жатады. Олардың әрқайсысының өзіндік функциональдық ерекшелігі бар және елді мекендерді көркейтудегі маңызы зор. Бұл ағаштарды халықтың тығыздығына қарай пайдалануға тиімді етіп отырғызу қажет [].
Қала халқының белгілі бір бөлігі ғана пайдаланатын өсімдіктерге оқу орындарының, ғылыми - зерттеу институттарының, балалар мен емдеу сауықтыру мекемелерінің, өнеркәсіп орындарының төңірегіне және тұрғын аудандардың ішіне отырғызылатын ағаш - бұталар, гүлдер жатады. Бұлардың түрлерін таңдап алу кезінде олардың функциональдық ерекшеліктерін есте мықтап ұстау қажет. Себебі, белгілі бір мақсатқа орай отырғызылатын өсімдік түрлері де әртүрлі болмақ. Мәселен, мектеп маңына егілетіндерінің түрлік құрамы табиғаттану мақсатына орай барынша бай болуы тиісті. Ал емдеу сауықтыру және балалар мекемелері үшін санитарлық - гигиеналық қасиеттері басым өсімдіктер қажет болса, басқа бір орындарға сәндік өсімдіктерді отырғызған тиімді. Өнеркәсіптік мекемелер еңбекшілерінің жұмыс істеуіне, дем алуына қолайлы орындар жасауға қажет өсімдік түрлерін таңдап ала білу шарт [].

Қандай мақсатта отырғызылатына қарай, әрі биологиялық ерекшеліктеріне байланысты ағаш - бұталар таңдап алынады. Мысалы, су эрозиясын тоқтату үшін тамыр жүйесі барынша тармақталған, әрі қуатты ағаш тұқымдарын пайдаланған абзал. Батпақты жерлерді құрғату үшін буландырғыш қабілеті жоғары, ал автомобиль жолдарының бойына газ, түтін және шаң ұстағыш ағаштар отырғызу қажет [].
Қаланы көгалдандыру жұмыстарын оның алдын ала ойластырылған бас схемасына сәйкес жргізу керек. Сонда ағаштарды кездейсоқ отырғызу әрекеттеріне жол берілмейді, оны ғылыми негізде және жоспарлы жүргізуге, сондай - ақ санитарлы - гигиеналық тұрғыдан атқаруға мүмкіндік туады. Тұрғын кварталдардың ортасына ойластырылып салынған сквер қалаға көрік қана қосып қоймай, ауадағы шаңды және басқа да қоспаны бойына тартады. Одан тарайтын салқын ауаның қозғалысы арқылы сол төңіректің температурасы төмендейді, ауа өсімдіктер сүзгісінен өтіп, тазарып, қоңыржай климат қалыптасады [].
Ағаштардың қоршаған ортаны жақсартудағы маңызы өте мол. Ауа райының да өзгерісі қоршаған ортаға үлкен кері әсерін тигізеді. Өсімдіктер жарық жібермейтін экран қызметін атқарады. Яғни, күннің жарығын бойына сіңіріп, кері шағылыстырып бәсеңдетеді, спектрлік құрамын өзгертеді.
Жасыл желектердің маңызы;
1 Экзотикалық (ландшафты архитектура, жолдардың жағалауларын, демалу орындарын түрлендіру т.б.)
2 Қалаларды көркейту.
3 Қаланы қорғау (шаңнан, газдан, шудан, күннен)
4 Санитарлық -- гигиеналық [].

Жасыл желектер қала ішіндегі шудың 60 пайызын ұстап қалады екен. Өсімдіктер көмір қышқыл газын бойына сіңіріп, оны ыдыратып, ауаны оттегімен және жеңіл иондармен байытады, шуды азайтып, қаланы желден, шақырайған күннен сақтайды, ауадағы шаңды, ыс -- күйені, транспорттың улы газдарын жұтып, олардың мөлшерін азайтып отырады. Бір гектар жасыл алқап 1 сағатта ауцадан 8 кг көмір қышқыл газын сіңіреді енкен.
Ол 200 адамның осы уақыттың ішінде (тыныс алу кезінде) бөліп шығаратын СО2 -на тең. 25 жылдық терек жазғы 5 айда 44 кг, емен - 28 кг, ал жөке ағашы - 16 кг көмірқышқылын сіңіреді [].
Жаздың ашық күндерінде 25 м2 көлеміндегі жапырақ беті бір адамның тәулік бойы демалуына жеткілікті 17,3 м2 немесе 23 кг оттегіні бөліп шығарады. Орта жастағы бір ағаш оншақты адамды оттегімен қамтамасыз ете алады. Ал бір автомобиль 100 шақырым жол жүру үшін 1 адамның 1 жылда демалуына жеткілікті оттегісін жағады екен. Сондықтан қазіргі автомашина ғасырында қалаларда жасыл көшеттерді барынша көбейтудің қаншалықты маңызы бар екенін айтпаса да түсінікті [].
Қалаларды көгалдандыру кездерінде пайдаланылатын көшеттердің фитонцидтік қасиеттеріне көңіл аударған жөн. Өсімдіктерден ауаға тарайтын фитонцидтер ауаны зиянды микроорганизмдерден тазартып, иондық құрамының тұрақты болуына ықпал етеді, атап айтқанда, адамның денсаулығына қолайлы иондармен байытады [].

3 ӨСІП ТҰРҒАН АҒАШТАРДЫ БАҒАЛАУ
Өсіп тұрған ағаштың жуандығын өлшеу. Біз ағаштардың диаметрін өлшеу үшін текстолитті өлшеуіш айыр құрылғысын пайдаландық. Ағаш өлшеуіш айырдың қозғалатын және қозғалмайтын аяқтары бар және ол өлшеуіш сызғышты бөліктерден құралған. Өлшеуіш сызғыштың жалпы ұзындығы 96 см (кейде 102 см). Аяқтарының ұзындығы бірдей 50 см. Сызғыштың жанында нақты шкала берілген. Ондағы бөліну бағасы 0,5 см, ал цифрлары 2 см аралықта орналасқан. Шкала діңгектің диаметрін 0,1 см дейінгі дәлдікпен өлшеуге мүмкіндік береді. Ал сызғыштың екінші жағы 1 см бөліктерден құралған, ал цифрлары әрбір 4 см сайын орналасқан.
Ағаштарды санау кезінде олардың диаметрлерін 1,2 және 4 см-лі сатылармен өлшейді. Есепті қозғалтқыш аяқтарының алдында тұрған цифрлар бойынша шығарамыз. Сатының жартысына тең немесе одан үлкен диаметр бөліктерін бүтін сан ретінде алып, ал жартысынан кішілерін тастайды. Сондықтан 4 см-лі шкалада жұмыстың тездігі және ыңғайлылығы үшін дөңгелек жасалған.
Жұмыс алдында өлшеуіш айырдың аяқтары өзара параллель және сызғышқа перпендикуляр орналасқанына көз жеткізу қажет.
Қозғалмалы аяғы сызғыштың бойымен бос жүріп отыруы керек. Сонымен қатар серіппе мен қысқыш бұрандасының дұрыстығын қадағалау қажет. Өлшеуіш айырды ағашқа діңгектің бүрмелі аяғынан 1,3 м биіктікте орналастырады және аяқтары діңгекті еш күшсіз қысып тұруы тиіс. Аяқтарының ұштары діңгектің дәл ортасынан өтуі керек, әйтпесе, диаметрі емес, хордасы өлшенген болады. Өлшемдерді айыр діңгекте тұрған кезіңде алады. Егер ағаштың диаметрі өзінің өлшемдері бойынша өлшеуіш айырдың аяқтарының ұзындығынан үлкен болса, онда тоқыма баумен немесе ұзындық өлшейтін таңбалы таспамен діңгек шеңберінің ұзындығын өлшейді, содан кейін оның диаметрін мына формуламен анықтаймыз:

D = CП (1)
С - діңгек шеңберінің ұзындығы
П - 3,14 тең тұрақты шама
Кем дегенде 5 түрлі ағаштың өлшемдерін алу керек. Әрбір діңгектің диаметрін өзара екі перпиндикуляр бағытта өлшейміз. Өлшемнің дәлдігі - 0,1 см.
Диаметрдің орташа арифметикалық мәнін тура сол дәлдікпен есептейді.
2-кесте нәтижесі бойынша өлшеніп алынған ағаштардың диаметрлері әр түрлі, дегенмен ағаштардың жуандығы нақты көрсетілді.
Ағаш №
1 өлшем
0,1 см дәлдікпен
2 өлшем
0,1 см дәлдікпен
Орташа белгі
Тақ см жуықтап алынған сандар
Қарағай
23,6
24,2
23,9
24
Шырша
26,4
25,8
26,1
26
Терек
33,7
34,5
34,1
34

2-кесте - Өсінді ағаштардың диаметрін өлшеуіш айырмен анықтау

Ағаштардың биіктіктерін В.В Никитиннің ВКН - 1 құралымен өлшеу. Өлшеу құралының конструкциясы опткалық-механикалық қондырғы болып табылады. Ол екінші металдық корпуста жасалып өзара байланысқан тіректерден және логарифмдік колькулятордан тұрады. Геометриялық жабық камерада өлшеуіш шкалалары: градустық бөліктері және 10 - 20 м қашықтықтары үшін метрлік бөліктерден тұратын биіктік өлшеу құралы бар диск орнатылған. 10 м шкаласы ағаштардың биіктіктерін бет бедердің кез келген шарттарында, кез келген қашықтықта өлшеу үшін орнатылған, ал 20 м
шкаласы - 20 м қашықтықтан бірдей аймақтағы биіктікті өлшеуге арналған. Шкалалар корпустық шатырындағы тігінен нысаналау үш терезесінен көрінеді.

Екінші тіректе: алты қырлы призмасы және лупасы бар нысаналы трубка (нысаналы трубканың оң жақ жарты саңылауы объектіні тікелей бақылау үшін босатылған) бес объективі бар аралықтың алыс - жақындығын өлшейтін оптикалық трубка.
Бипризманың қырлары, ағаш діңгегіндегі базистік таспаның кескінен қосарлап ығыстырады. Нысаналы жүйеге сонымен қатар ағаштың ұшар басының жалпақтығы немесе биіктігін өлшеуге пентапризманы айырып-қосатын, төрт механизмінің жүрісін реттейтін үлкен ауыр дөңгелек және топсалы-қозғалғыш пентапризмадан тұратын, тігінен қарағандағы үш нысаналы қондырғысы кіреді. Биіктікті өлшеген кезде, корпустағы маховиктің бас жағындағы Н әріпіне қарсы нүкте орналастырылған.
Логарифмдік калькулятор 1 екі айналмалы шкаладан-қозғалатын және қозғалмайтыннан тұрады. Қозғалмалы шкалада нысаналау бұрыштарына жөндеулер еңгізуге сәйкес келетін бөліктер орналастырылған.
Базистік таспада қара нүктемен тегіс аймақтағы метрлік қашықтықтарға сәйкес келетін шартты бөліктер белгіленген. Ондық метрлер көлденең сызықпен беріліп, 15 - 25 м қызыл нүтемен, таспаның жоғарғы жағында ұзын метрлік қашықтықта қысқа 0,2 м жіңішке сызықтар сызылған. Оларды ағашатардың ұшар басының радиусын анықтауда пайдаланады. Өңістері бар жерлерді өлшегенде базистік таспа бойынша метрлің қашықтықтарды емес, оның екі кескінінің бөліктерінің өзара ығысуы анықтайды. Биіктікті өлшемес бұрын ағаштың шыны мен іргетасын жақсы көретін орнықты орынды таңдайды. Базисті таспаны діңгекте оның ортасы бақылаушының көзінің биіктігінде етіп ыңғайластырады. Одан кейін аралықтың алыс-жақындығын өлшейтін оптикалық аспап арқылы төменге ығыстырылған кескіннің жоғарғы қара шекарасына кескіндердің өзара ығысу өлшемдері бойынша қашықтықты өлшейді. Ары қарай базисті таспаның ортасына қарай нысаналанады және бұрыштық шкаласы бойынша ағаштың бағытындағы жердің өңістерін айқындайды. Сосын ағаштың шыңы іргетасын нысаналап, биіктікті өлшеу шкаласы бойынша сәйкесінше есептеулер жүргіземіз.
Егер бақылаушының көзі ағаштың іргетасынан жоғары болса, есептеулерді қосамыз, ал егер төмен болса, онда азайтамыз.
Калькулятордың қозғалмайтын шкаласынан қашықтықты өлшейтін аспап бойынша есептеуге сәйкес бөліктерді іздеп, қозғалмалы шкаланың бастамасымен қосамыз, ал өңіс болған жағдайда оны градус сандары бойынша іздейміз. Одан қарай қозғалмалы шкаладан биіктікті өлшеу шкаласы бойынша шыққан сәйкесінше қосындылардың немесе айырымдардың бөліктерін іздеу қажет және осы бөлікке қарама-қарсы қозғалмалы шкаладағы ағаш биіктігінің нағыз мәнін анықтайды.
Мысалы, қашықтықтан өлшеу аспабы бойынша есептеу 12 бөліктен тұрады. Аймақтың өңіс жері бұрыштың шкала бойынша 15° тең. Қондырғының биіктікті өлшеу шкаласындағы есептеулердің қорытындысы 11-ге ( оның 4,7 бөлігі ағаш түптамырына нысаналау кезіндегі 0-ден төменгісі және шыңына нысаналағандағы 0-ден жоғпры 6,3 бөлігі).
Калькулятор қозғалмалы шкаласының 15°-ғы үздік сызығын қозғалмайтын шкаладғы 12-ден есептеп қосарлайды. Қозғалмалы шкаладан 11-ші бөлігін тауып және соған қарама-қарсы септі алып тастаймыз.
Бұл құрылғының кемшілігі биіктікті өлшеген кездегі ыңғайластыруы қиындық туғызатыны және базистік таспаны көрсету қажеттілігі болып табылады. Ағаштардың биіктіктерін анықтаудағы дәлсіздік +-3-4% құрайды.

Діңгек формасының коэффиценттрін анықтау. Кеуде деңгейіндегі бірдей диаметрмен биіктікте діңгектердің көлемдері әр түрлі болуы мүмкін. Ол оның формаларының ерекшеліктерімен байланысты болады. Биіктіктегі және кеуде биіктегіндегі диаметрмен қоса діңгектің формасы маңызды көлем түзуші көрсеткіш болып табылады. Пішіннің коэффценті дегеніміз - кез-келген диаметрдің кеуде биіктегіндегі (q 1,3) диаметрге қатынасы. Әдетте форманың төрт коэффициентін анықтайды: түп тамырдағы (q0) , (14) бөлігінде (q1), жартысында (q2) және (34) (q3) бөлігінде діңгек биіктіктерінің келесі қатынастарында: q0 = d0 d1,3 d1 = d1,4H d1,3, q2 = d1,2H d 1,36 q3 = d34H d1.3
Мұндағы, d0, d1,4H, d1,2H, d34H - түптамырына сәйкес диаметрлері діңгектің (14), (34) биіктіктерінде.
Іс санада көбінесе (q2) формасының коэффицентін қолданады. Қарағайдың орташа q2 мәні - 0,65; шырша, ақ шырша, теректікі - 0,70;емендікі - 0,68; қайыңдыкі - 0,66; Пішіндердің коэфиценттері бойынша діңгектердің үш категориясын айырып алуға болады: q2 = 0,55-0,60кезіндн қатты жұқарған;
q2 =0,65-0,70 кезінде орташа жұқарған; q2 = 0,75-0,80 кезінде қатты жұқарған.
Бір тұқымдылардың пішіндерінің коэфиценттері ағаштың диаметрі мен биіктігіне тәуелді, олар ұлғайған кезде кішірейеді.
Кесілген ағаштағы абсолютті және салыстырмалы өсімді анықтау. Ағаштардың көлемі мен өлшемінің жасымен өсуі өсім деп аталады. Ағаштың бағалы бөлігі көлемі, көлденең қиылысу ауданы, диаметрі, биіктігі бойынша өсімдерін анықтайтын діңгек болып табылады. Ең шаруашылық мәні бар өсімдік - ол көлем бойынша, яғни жасымен бірге биіктігі мен жуандығы бойынша дөңгелекті массасының өсуі. Өсімнің абсолютті және салыстырмалы, орташа және ағымдағы түрлері бар.
Ағымдағы өсім Z - ағаш өміріндегі бағалау көрсеткіші өзгеретін өлшемі.
Ағымдағы өсім бір жылдағысы жылдық деп аталады. Егер өсімді ұзақ уақытта анықтаса, көбінесе бес немесе он жылда, онда ол ағымдағы периодты Z тп деп аталады. Егер белгілі бір периодтағы өсім мәнінің айырымын периодтағы жылдар санына бөлсе, ағымдағы жылдық немесе орташа периодты Z срп деп аламыз. Ағымдағы периодты немесе орташа периодты өсімдерді анықтауға келесі формулаларды қолданамыз:
Z h тп = h a - h a-n Z h срп = h a - h a-n n
Z d тп = d a - d a-n Z d срп = (d a - d a-n) n
Z g = g a - g a-n Z g срп = (g a - g a-n) n
Z v = V a - V a-n Z v срп = (V a - V a-n) n
Мұндағы, h a, d a, g a, V a - қазіргі кақытта дөңгелектің көлемі, қиылысу ауданы, диаметр, биіктігі h a-n, d a-n, g a-n, V a-n - жоғарыда көрсетілген көрсеткіштер n жыл бұрын.
Орташа өсім - ағаштың өмірінің бағалау көрсеткіші ауысатын өлшемі. Ол ∆(дельта) белгіленеді. Яғни:
∆ h = h aa; ∆ d = d aa; мұндағы, а - өсімді анықтау кезіндегі жасы.

1-сурет - Ағаш діңгегі
Егер жоғарғы бұтағынан тамырлы мойнына дейінгі орталық өсінен өтетін діңгекті тік жазықтығынан бөлсе, әрбіреуі бір вегетациялық периодтағы камбийдің нәтижесі болатын бір-бірлеріне жақын орналасқан конус тәрізді денелердің бүтін қатарынан тұратыны аңғарылады. Яғни, ең жас сүрек діңгектің перифериясында және шынының облысында, ал кәрісі орталықта орналасқан. Көктемде ағаштардың камбийлерінің шектеулі зоналарында жұмсақ, қосытылған және түсі бойынша ашық жылдық қабатын қалдыра бастайды. Жаздың екінші жартысында сүректің жазғы, қоңыр түсті, нығыз өсуі басталады. Мұндай жылдық қабықтың біркелкісіз құрылысы әсіресе қыналы тұқымдар кескіндерінде жақсы байқалады да, жалпы жылдық қабаттар саны мен енін анықтауға мүмкіндік береді.
Z h биіктігі боынша ағымдағы өсімді қазіргі уақыттағы h a және n жыл бұрынғы
h a-n діңгектегі биіктігі бойынша анықтайды. Бұл көрсеткішті кесілген ағашта ғана нақты анықтауға болады. Ол үшін, оны бұтақшалардан тазартып, рулетка арқылы жалпы биіктігін h a өлшейді. Содан кейін діңгекте шыңынан бастап кескін жердегі жылдық қабаттар саны n (5 және10) төмен санау керек, ал қалған тұқымдарда қателіктер болуы мүмкін. Сондықтан бақылау үшін белгіленген жерде белгі жасап жылдық қабаттар санын есептейді.

Көлденең кескінде n қабаты бар шыңынан белгіленген жерге дейінгі ұзындық n жылдағы биіктік бойынша өсім болады. Барлық биіктік h a-дан қашықты айырып, n жыл бұрын діңгекте h a-n биіктігін аламыз.
Егер ағымдағы периодты өсімнің мәнін n-ге бөлсек, биіктік бойынша ағымдағы жылдың өсімді табамыз. Ол - өлшем. Оның өмірінің соңғы периодтағы ағаштың биіктігінің бір жылдағы орташа өзгерісі. Егер h a жалпы биіктігін а ағаш жасына бөлсек, онда орташа өсімді табамыз, яғни ағаштың өміріндегі биіктігінің өзгерісін сипаттайтын көрсеткіш болады. Егер ағаштың биіктігінен өсуін тоқтатса ағымдағы жылдың өсімі 0-ге жақын болуы мүмкін. Сонда осы жастағы орташа өсім нақты өлшеммен сипатталады, себебі ағаш өзінің өмір бойғы өсі ерекшелігін көрсетеді.
Кесілген ағаштың диаметрі бойынша өсімі Z d көбінесе ортадағы 2 немесе 1 метрлік кескіндерде және 1,3 м биіктікте анықталады. Ал өскін ағаштарда тек кеуде биіктігінде ғана. Жуандану бойынша өсім өлшемі жарық жақтары бойынша түрлі. Сондықтан оны нақты табы үшін екі өзара перпендикуляр бағыттағы n жыл бойғы радиус бойынша өсімді анықтайды және осы өлшемдердің орташа арифметикалық мәндерін табамыз:
Z d = (Z rl + Zr2 + Zr3 + Zr4) 2, мұндағы Z rl, Zr2, Zr3, Zr4 - соңғы жылдардағы сәйкесінше бағыттардағы радиус бойынша өсімдер.
Өсім
Биіктік б-ша, м
Кеуде биікт. диаметр б-ша, см
Қиылысу
ауданы б-ша, см[2]
Ағымдағы периодтық
Zh тп = 17,6-14,4 = 3,2
Zd тп = 18,6-15,8 = 2,8
Z g тп = 272-196 = 76
Орташа периодтық
Zh [срп] = 3,2 10 = 0,32
Zd срп = 2,8 10 = 0,28
Z g срп = 76 10 = 8
Орташа салыстырмалы ағымдағы
∆ h = 17,6 44 = 0,40
∆ d = 18,6 44-10 = 0,54
∆ g = 272 44-10 = 8
3-кесте - Өсімді анықтау

3.1 Кесілген ағаш діңдерінің таксациясы және оның бөліктері
Кесілген ағаш діңінің диаметрі мен ұзындығын өлшеу. Ағаш діңінің немесе оның кез-келген көлемін алу үшін оның диаметрі мен ұзындығын өлшеу қажет. Кесілген ағаштың және оның сорттарының ұзындығын өлшеу үшін метр, ұзындық өлшейтін таңбалы таспа және өлшеуіш сырық керек. Метрді көбінесе жиналмалы және болатты пластинкадан жасайды. Ұзындық өлшейтін таңбалы таспаның ұзындығы 1,2,3,10 және 20 м. Өлшеуіш сырықтарды әдетте әр он см сайын салады және олардың арасындағы белгілері көрінер көрінбес болып белгіленеді.
Жұмыс істеу үшін 2 м ұзындығы бар сырықтар ыңғайлы. Егер діңінің қисықтығы болмаса оны ұзындық өлшейтін таңбалы таспамен өлшейді. Ал, егер дің қисық болса, онда оның ұзындығын метрмен, қысқа өлшегіш таспа діңінің қисықтығы бойынша ұзындығын емес, оның проекциясын көрсететін болады. Кесілген ағаш діңінің ұзындығын және оның кесілген бөлігінің ұзындығын 0,1 м дәлдікпен өлшейді. Өлшеу кезіңдегі жіберілген қателіктер діңнің көлемінің нақты анықталуына әсер етеді. Мысалы, пішіні бойынша цилиндрге жақын орналасқан діңнің бөлігінің диаметрі D және биіктігі H болсын делік, онда мұндай цилиндрдің көлемі:
V ист = (PID2) H 4 (1)
Егер ұзындықты өлшеу барысында +-∆ h қателік жіберілсе, онда ұзындықтағы қателік проценті:
P∆ h = (∆ h*100) H (2)
Мысалы, діңгектің 5 және 10 м қзындығы бар екі кесіндісі 0,2 м қателікпен өлшенген. H және +-∆ h табу қажет:
P∆ h = +-0,2*100 10 = +-2%
Нәтижеден қорытындыны былай шығарамыз:
- Пайызбен берілген ұзындықтағы әрбір қателік көлемде де сондай қателік көрсетеді.
- Діңгектің қысқа кесінділерін үлкен дәлдікпен өлшеу керек, себебі қайталанған абсолюттік ұзындықтың қателігінен қысқа кесіндінінің көлеміндегі салыстырмалы қателігі үлкен.
Кесілген ағаштың діңгектерінің диаметрін өлшегіш аырлармен өлшейді. Әдетте діңгектердің диаметрін адам кеудесінің биіктігінде өлшенеді, ол тамыр мойыншығынан өлшейтін жерге дейінгі 1,3 м аралыққа сәйкес болады. Диаметрді қалыңдатылған және қысқартылған жерлерде өлшеуге болмайды. Мұндағы жіберілген қателік көлемді анықтаудың дәлдігіне әсер етеді. Егер диаметр өлшенетін жерде мұндай қалыңдықтар болса, онда осы жерден бірдей аралықта диаметр жоғары және диаметр төмен өлшеу қажет және екі өлшемнен орта арифметикалық мәнін алу керек. Диаметрді нақты анықтау үшін келесі әдістерді қолданады:
- Ең жоғарғы жағы және ең төменгі өзара екі перпендикуляр өлшемдердің орташа арифметикалық ұзындығы ретінде диаметрді анықтау.
- Ағаштың көлдеңен кесіндісінің ұзындығы бойынша диаметрді анықтау. Ол үшін шнурмен немес ұзындық өлшейтін таңбалы таспамен өлшейді.
С = PI D (3)
Формуласын қолданып, мына формуланы шығарамыз:
D = PI С (4)
Мұндағы, D - діңгек диаметрі, С - дөңгелектің ұзындығы, PI - тұрақты шама.
Бөрене мен дөңбектердің диаметрлерін олардың кесілген жерін өлшеуіш жақшамен немесе жинамалы метрмен өлшейді. Өлшеуіш жақша - ұзындығы 80 см-ге дейін тіктөртбұрышты қимасы 40*10 мм болатын сызғыш. Сызғыштың екі жағында сантиметрлік бөліктері бар. Бұл жақшаның бір жағы ыңғайлылық ұшін тұтқа ретінде жасалған, ал екінші жағы шамамен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.