ШАРУАШЫЛЫҚТА АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ДАҚЫЛДАРЫН ӨСІРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті АҚ
Агрономия факультеті
Өсімдік қорғау және карантин кафедрасы
Есеп
Іс - сана өткен мерзімі 05.06.17 - 12.08.17
Орындаған: 4 курс студенті Алекешова А. К.
Тәжірбие жетекшісі: Байбусенов Қ.С..
Астана 2017
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І. ТАРАУ. КӘСІБИ ІС-САНА ӨТКЕН ОРЫННЫҢ СИПАТТАМАСЫ...
1.1 Жалпы мәліметтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 АШК Баянбайда ("Есіл Агро" ЖШС) жер пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.3 Техникалық қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.4 Климаттық және метеорологиялық жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
1.5 Топырақ сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ. ТАРАУ. ШАРУАШЫЛЫҚТА АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ДАҚЫЛДАРЫН ӨСІРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 АШК Баянбай да ("Есіл Агро ЖШС") дәнді дақылдарды өсіру технологиясына шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Арпаның даму фенологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Шаруашылықта өсіретін сорттардың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІІ. ТАРАУ. Шаруашылықта зиянкестер мен ауруларды бақылау және есепке алу әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1 Арпаның зиянкестерін бақылау және есепке алу әдістемесі ... ... ... ... ... .
3.2 Арпаның ауруларын бақылау және есепке алу әдістемесі ... ... ... ... ... ... .
ІV. Шаруашылықта кездескен зиянкестер мен ауруларды бақылау және есепке алу нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.1 АШК Баянбайда ("Есіл АгроЖШС") бақылау нысандарының қысқаша сипаттамасы және таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4.1.1Арпа егістіктерінде кездескен зиянкестердің сипаттамасы және таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.1.2 Арпа егістіктерінде кездескен аурулардың сипаттамасы және таралуы ... ... ... ... ..., ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
V Шаруашылықта арпаны өсіру технологиясында қолданылған фитосанитарлық шаралар және олардың тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ...
5.1 АШК Баянбайда ("Есіл АгроЖШС") арпаның даму кезеңдері бойынша жүргізілген фитосанитарлық шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.2 Тәжірибеде пайдаланылған препараттардың қысқаша сипаттамасы ... ...
5.3Тәжірибеде пайдаланылған препараттардың биологиялық тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5.4 Тәжірибеде пайдаланылған препараттардың экономикалық тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
VІ ТАРАУ. ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
6.1 Қоршаған ортаны қорғау туралы кодексі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛЫНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМ
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының алғы мақсаттарының бірі ауыл шаруашылығын кеңейту. Оның ішінде егін шаруашылығының дәрежесін көтеру. Астықты мол өндіру және сапалы өнім алу экономикалық жағынан тиімді пайдалану.
Сондықтанда агротехникалық, биологиялық, химиялық шараларды уақытында және белгілі бір мөлшерде әр бір гектарға, тиімді қолдануымыз қажет, сонда экономикалық шығын мөлшері жағынан тиімді болады.
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтің негізгі буыны- кәсірорын.
Сонымен қатар өсімдік өнімдерін-дәнді, мал жемі және мал азықтық дақылдар өнімін арттыру технологиялық жұмыстарды дұрыс пайдалану керек. Ең алдымен табиғат қорғауды, екінші жағынан экологиялық таза өсімдік және мал өнімдерін алуды ойластырған жөн. Сондықтан да осы заманєы ғылыми жетістіктерге сүйенген интенсивті технологияны қолдану табиғат қорғау шараларына кепілдік береді.
Қазақстан Республикасында бұл деңгейде қоғамға қажетті өнім өндіріліп, қызмет көрсетілуі тиіс. Бұған елімізде барлық жағдайлар бар. Өндірістік іс-сана өтудің басты міндеті теориялық білімізді тәжірибелік түрде жүзеге асыру. Ақмола облысының далалы аймағы жағдайындағы жаздық арпа егістіктерінде кездесетін негізгі зиянкестер мен ауруларының таралуын және зияндылығын анықтап, қолданылатын қорғау шараларының агробиологиялық негіздемесін беру.Біз осылайша егеменді елімізде астық шаруашылығын көтере аламыз.
Жұмыстың мақсаты: Ақмола облысының жағдайында жаздық арпа егістіктерінде кездесетін зиянкестер мен ауруларының таралуын және дамуын анықтап, тиімді қорғау шараларының негіздемесін беру.
Жұмыстың міндеті:
1. Aқмoлa oблыcы жaғдaйындa жaздық apпa егістіктерінде кездесетін негізгі зиянкестердің тapaлyын анықтау;
2. Aқмoлa oблыcы жaғдaйындa жaздық apпa егістіктерінде кездесетін негізгі аурулардың тapaлyы мен дамуын анықтау;
3. Қолданылатын қорғау шараларының биологиялық және шаруашылық тиімділігіне анықтау;
4. Қолданылатын қорғау шараларының экономикалық тиімділігіне анықтау;
5. Қоршаған орта жағдайларын қарастыру.
І. ТАРАУ. КӘСІБИ ІС-САНА ӨТКЕН ОРЫН
1.1 Жалпы мәліметтер
Шаруашылықтың атауы Есіл Агро ЖШС Ақмола облысы, Бурабай ауданы, Кенесары ауылында орналасқан. Бұл шаруашылық Астана қаласынан 273,1 км шақырым және Көкшетау қаласының облыстық орталығынан 38,6 км жерде орналасқан.
Есіл Агро жауапкершілік шектеулі серіктестігі ірі көпсалалы ауыл шаруашылық құрылымы Бурабай ауданында 2006 жылы құрылды. ЖШС құрамына 6 ірі ауыл шаруашылық кәсіпорындары кіреді (СШБ): Абылайхан, Ақылбай, Баянбай, Мәдениет, Қарабұлақ, Жанатілек. Алғашқы және қазіргі уақытқа дейін "Есіл Агро" ЖШС-нің жетекшісі Исмағамбетов Асылбек Сайлаубекұлы болып табылады. Басты агроном Нурбаев Сейілхан Трудханұлы. "Есіл Агро" ЖШС негізгі бағыты дәнді, бұршақ және майлы дақылдарды өндіру және өңдеу, мал шаруашылығын дамыту болып табылады. ЖШС-нің жалпы жер ауданы 81 157 гектарды құрайды, оның ішінде егістік аумағы 40 000 гектарды алып жатыр. Егіс алқаптарында Есіл Агро ЖШС-нің егіс алқаптарында келесі дақылдар өсіріледі: жаздық бидай, сұлы, арпа, рапс, бұршақ, тритикале, жүгері, көпжылдық шөптер. Осы технологияны пайдалану үшін қажетті техникалармен қамтамасыз етулуі қажет.
ЖШС құрылған кезінен бастап минималды нөлдік технологиямен (NO-till) жұмыс істейді. Бұл технология қолдану ылғал ресурсын үнемдеуге тиімді болып келеді.
1.2 АШК Баянбай Есіл Агро ЖШС-дегі жер пайдалану
Кесте 1 - Шаруашылықтың 2017 жылы жер пайдалану жағдайы (мемлекеттік жер есебі бойынша)
Алқаптар
га
%
Жалпы жер көлемі
9050
100
Ауыл шаруашылығы алқаптарының барлығы, оның ішінде:
Егістік
8680
95,9
Шабындық
1054
4,1
АШК Баянбай Есіл Агро ЖШС-дегі жер пайдалану кестеде ұсынылғандай жалпы жер көлемі 9050 га құрайды. Ауыл шаруашылығы алқаптарының оның ішінде егістік 95,9% алса, 4,1% құрайды.
Кесте 2 - Егістік жер, негізгі ауыл шаруашылығы дақылдарының астық өнімділігі мен жалпы өнімі
Атауы
Га
%
Өнімділігі,цга
Жалпыкірістерсомасы,т
2017ж
2016ж
2017ж
2016ж
1
2
3
4
5
6
7
Егістік:
8680
100
Егістік жерлері
7111
81
Соның ішінде ауыл шаруашылығы дақылдары:
5336
61
17,6
9,2
9391
4909
Бидай
4031
46
19
10
7664
4031
Арпа
1040
11
18,3
8,5
1685
884
Майлы дақылдар:
721
8,3
7.5
7.2
540
519
Күнбағыс
365
4.2
6,9
7,4
251
270
Рапс
356
4.1
8,1
7
288
249
Бұршақ дақылдары
Фасоль
265
3
4,2
3.3
111
87
Көпжылдық шөптер
152
1.7
18
16
273
200
Силос
812
9.3
45
43
3654
3491
Астық шөптер
90
1
31
24
279
216
Таза сүрі
1569
18
-
-
-
-
1.3 Техникалық қамтамасыз ету
Кесте 3 - Ауыл шаруашылық техника және шаруашылықта қолданылатын құралдар тізімі
Машиналар мен құралдар
Дана
1
2
Тракторлар,барлығы с.і. түрлері және маркалары:
13
К701
2
МТЗ 82
5
МТЗ 80-сварка
1
МТЗ 80-стогомет
1
МТЗ 80-КУН
1
МТЗ 80
1
Фенд
1
Бюллер
1
Автотранспорт, барлығы
16
ГАЗ 66
1
ГАЗ 53-12
1
ВАЗ 2121
2
3 кестенің жалғасы
1
2
ГАЗ 53-бензовоз
1
КАМАЗ 55102
4
Приц. НЕФАЗ 8560 10-02
4
ЗИЛ ММЗ 4502
1
Ауылшаруашылық техника,барлығыс.і. маркаларбойынша:
26
Приц. Тракторлы 5т
2
Приц. 1ПТС-10
1
Приц. 2ПТС-4-75
1
Сеялка СЗС-6Т-12
1
ПС-10
1
Бүркігіштер АВАНГАРД и JOHNDEERE
3
Жатка ДОН МАР
4
ОП 3000
1
Щелеватель ШР-4.5
1
Борона 3БЗС
1
Борона БЗС 10
1
Пресс.подбор. CLAAS
1
Пресс.подбор. JD
1
Волкообразов. KUHNGA 7822
1
Борона БИГ-3
1
Борона БМШ-15
1
Катки ЗКК-6
2
ПКУ-08 (КУН)
2
Стогомет ТЗК-30
1
Комбайндар, барлығы с.і. маркалар бойынша:
5
Астықжинағыш комбайн ВЕКТОР
5
Комбайндар,барлығыс.і. маркаларбойынша:
3
HORSCHATD 18.35
1
HORSCHATD 12.35
1
JOHN DEERE730
1
3-кестені талдай отырып, ауыл шаруашылық машиналар мен топырақ өңдеу, себу жұмыстарын, егістікті күтіп-баптау, жинау жұмыстарын өткізетін құралдарымен жоғары деңгейде қамтамасыз етілген.
Топырақты өңдеуге HORCSH қопсытқыштары мен зигзаг тырмалары қолданылады. Дәнді дақылдарды себу кешенді HORSCH ATD 12.35 және HORSCH ATD 18.35 . сепкіштермен жүзеге асырылады.
Жинау жұмыстарын жүргізу үшін шаруашылықта ВЕКТОРЫ комбайндар бар. Шаруашылықта қажетті жиынтығын техника толық көлемде қамтамасыз ететін барлық технологиялық процесс. Шаруашылықта барлық технологиялық процесстерді жүзеге асыратын, техникалардың қажетті жиынтығы бар.
1.4 Климаттық және метеорологиялық жағдайлар
Ауа-райы жағдайлары Бурабай аудандық филиалы ММ "РФДжБӘО" келтірілген деректері бойынша.
Бурабай ауданы Ақмола облысының Солтүстік бөлігінде Щучинск қаласының орталығында орналасқан. Климаты күрт - континенталды. Аязсыз кезеңнің ұзақтығы 88-ден 139 күн. Орташа жауын-шашын мөлшері 220 - 300 мм.
Кесте 4 - Вегетациялық өсу кезіндегі метеорологиялық жағдайы, 2017 жыл
Ай
Онкүндік
Температура, 0С
Жауын -шашын, мм
Салыстырмалы ылғалдылық, %
2017
2017
2017
Мамыр
1
24,7
4,0
44,3
2
24,1
1,3
42,5
3
32
10,6
56
Ай
12,4
15,9
47,6
Маусым
1
31
2,7
48,8
2
36
2,3
47,1
3
40,5
3
56,8
Ай
19,1
8
50,9
Шілде
1
34,5
28,8
67,4
2
28,9
61
76,3
3
42,9
26,7
66,3
Ай
15,7
116,5
70
Тамыз
1
35,2
5
54,4
2
20,9
2
41,4
3
38,9
-
37,4
Ай
16,9
7
44,4
4-кестеде көрсетілгендей, мамыр айының бірінші, екінші онкүндіктердің бастапқы күндері бұлтты, жаңбырлы, ал үшінші онкүндіктің алғашқы күндері ашық, жауын-шашынсыз болды. Мамыр айындағы ең төменгі температуралар -40С(01.05), күндізгі +8-ден +240С-қа дейін жетті. Салыстырмалы ауа ылғалдылығы - 47,6%. Жауын - шашын мөлшері - 15,9 мм. Орташа тәуліктік температура - +5,5оС-дан +21,5оС-ға дейін.
Маусым айындағы бірінші онкүндік ашық, жаңбырлы күндермен сипатталса, екінші және үшінші онкүндік ашық жауын-шашынсыз ашық күндерімен сипатталады. Күндізгі ауа температуралары +15-тен +340С, ал түнгі температуралары +70С-дан 100С-ға дейін болды. Орташа тәуліктік температура от +12оС до +23,5оС. Жауын - шашын мөлшері - 8 мм. Салыстырмалы ауа ылғалдылығы 50,9%.
Шілде айында алғашқы бірінші, екінші онкүндіктерінде бұлтты, жаңбырлы болса, үшінші онкүндігінде ашық болды. Күндізгі ауа температуралары +17-ден +300С-ға дейін, ал түнгі 11оС-дан +19оС-ға дейін көрсетті. Орташа айлық ауа температурасы 15,70С. Түскен жауын-шашын мөлшері 116,5 мм. Салыстырмалы ауа ылғалдылығы 70% болды.
Тамыз айының бірінші онкүндігінде күн ашық болса, екінші онкүндігінде ашық, ыстық, туні салқын, үшінші онкүндігі ашық, жауын-шашынсыз болды. Күндізгі температуралар +14-тен +300С, ал түнгі 7оС-ден +18оС көрсетті. Салыстырмалы ауа ылғалдылығы 44,4%.Түскен жауын-шашын мөлшері 7мм.
1.5 Топырақ сипаттамасы
Шаруашылық территориясындағы топырақ - қара оңтүстік карбонатты сазды топырақ. Топырақ гумус мөлшері жоғары болғандығымен және жоғары алмасу сыйымдылығымен сипатталады . Бұл калий мен азоттың қажетті алмасуына негізделеді. Карбонаттар жыртылатын жер қабатының жоғарғы бөлігінде байқалады, тереңдеген сайын оның мөлшері артады. Гипс 100-120 см тереңдікте кездеседі. Топырақта тез еритін тұздар метрлік қабатында тұнба шегінде 0,050- 0,070 % кездеседі, құрамында сульфаттар басым. Топырақтағы рН 7,0-7,5-ке тең.
Кесте 5 - Топырақтың агрохимиялық сипаттамасы
Гумус мөлшері, %
Қоректік заттар мөлшері (мг1кг топыраққа)
рН
P2O5
K2O
NO3
6
3,2
60
9,2
7,0 - 7,5
Оңтүстік карбонатты қара топырақ жоғары нитрификациялық қабілетімен сипатталады. Пайда болған нитраттар сүріден кейінгі екінші және үшінші дақылдардан кейін де жоғары өнім (урожай) алуды қамтамасыз етеді. Осыған байланысты дәнді дақылдар себілген топыраққа еңгізілген фосфорлы тыңайтқыштың тиімділігі артады. Оңтүстік карбонатты қаратопырақ ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіруге қолайлы.
ІІ. ТАРАУ. ШАРУАШЫЛЫҚТА АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ДАҚЫЛДАРЫН ӨСІРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
2.1 АШК Баянбайда ("Есіл АгроЖШС") дәнді дақылдарды өсіру технологиясына шолу
Жаздық арпа нөлдік технологияда өсіріледі. Нөлдік технология кезінде өнім жинаудан себуге дейін және себуден өнім жинауға дейін топырақ өңделмейді. Топырақ тек қана тұқым сепкіштермен тіліктерді жасағанда ғана шамалы өңделеді. No - till технологиясы топырақтың құрылымының бұзылуын көздемейді, тек себу кезінен басқа.
Ауыспалы егіс нөлдік өңдеу жүйесінің негізгі элементтерінің бірі болып табылады, сондай-ақ ауыспалы егістермен ғана емес, топырақты жақсартатын, арамшөптермен күресуде маңызды рөл атқаратын сидереаттар да қолданылады.
Нөлдік технологияда себу алдында химиялық өңдеу жүргізіледі. Гербицидтердің таңдау типі және олармен өңдеу уақыты арамшөптердің санына, түр құрамына және климаттық жағдайына байланысты болады.
Жоғары және сапалы өнім алуда минералды тыңайтқыштардың орны ерекше. Нөлдік технология қолданған жағдайда сүрі жердайындауда және тікелей себу кезінде азот-фосфорлы тыңайтқыштардың 50кгга мөлшерімен еңгізу ұсынылады. Минералды тыңайтқыштарды қоладану топырақтың агрохимиясына, яғни топырақтағы қоректік заттар құрамына байланысты негізделуі тиіс.
Себу жұмыстарын 25 мамырдан бастаған абзал.Сепкіштерді бұрыштық, сол сияқты дискілі ашқыштармен қолданады. Біркелкі өскіндерді алу үшін дән себу тереңдігін 4-6 см болуы қажет.
Қорғау шаралары уақытылы жүргізілмеген жағдайда орны толмас өнім шығынына алып келеді, сондықтан әр уақытта ауру қоздырғыштардың және зиянкестердің пайда болуынабақылау жұмыстарын жүргізіп отыру қажет. Нөлдік технологияда - бұл әсіресе берілген технологияда арамшөптер және олармен күресу, байқау жұмыстары үшін өте ыңғайлы, алайда дәстүрлі жер өңдеуден қарағанда зиянкестер мен аурулардың дамуы өте жылдам. Бұған себеп егістікте өсімдік қалдықтарын қалдыру болып табылады. Әсіресе, ауыспалы егсітікте бір ғана дақыл болғанкезде қатты байқалады.
Нөлдік технологияда жинау жұмыстары сабандардан егістікте біркелкі жоғары жазық тілгіштермен тазартылуы керек.
Сабандардан тазарту және ұсақтау үшін комбайндардың көп бөлігі құралдармен жабдықталады.Шабудан кейінгі сабанның биіктігі қардың жеткілікті жинақталуы үшін 25-30 см болуы керек. 10 центнерге гектарға дейін шығымдылықпен, сабан кесу міндетті емес. Егістікте өнімділік 15 цга-дан жоғары болғанда, сабанның бір бөлігі егістіктен тазартылуы керек.
Ақмола облысы жағдайында арпаның келесі сорттарын қолданылуғарұқсат етілген: Астана 2000, Кедр, Целинный 91, Омский 90, Целинный 2005, Карагандинский 5, Памяти Раисы.
Топырақ өңдеу үшін HORCSH культиваторлары және зигзаг тырмалары қол жетімді болды. Астық дақылдарын себу HORSCHATD 12.35 и HORSCHATD 18.35 комплексті сепкіштерімен жүзеге асады.Егістікті пестицидтермен өңдеу үшін АВАНГАРД и JOHNDEERE бүркігіштері қолданылады. жинау жұмыстарын жүргізу үшін шаруашылықта ВЕКТОР комбайндары бар. Шаруашылық толық техникалық процестерді қамтамасыз ететін барлық техникалармен қамтамасыз етілген.
2.2 Арпаның даму фенологиясы
Арпа қысқа өсіп-жетілу кезеңді дақылдар қатарына жатады (55-тен 111 тәулікке дейін). Солтүстік Қазақстанда өсірілетін сорттарының өсіп-жетілу кезеңінің ұзақтығы - 68-80 тәулік.
Көктеу. Әуелі ұрықтық тамыршалар пайда болады. Тамыршалардың соңынан іле-шала өскін пайда болады, ол колеоптилемен (түрөзгерісіне ұшырған бірінші қынаптық жапырақ) көмкерілген. Колеоптиледен пайда болған бірінші жасыл жапырақтың топырақ бетіне шығуымен көктеу, немесе егін көгінің пайда болу кезеңі басталады.
Түптену кезеңі өсімдіктерде алғашқы бүйір өркендері жапырақ түрінде негізгі өркеннің (сабақтың) төменгі жапырақтарының қынабынан шыққанда белгіленеді. Арпаның түптенуі көктегеннен кейін 12-15 тәуліктен соң басталады.
Түтікке шығу кезеңі. Бұл кезеңде қысқа буын аралықты ұрықтық гүл шоғыры бар ұрықтық сабақ ұзара түседі де жапырақ түтікшесінің ішімен жоғары қарай көтеріледі. Түтікке шығу кезеңінің басталуымен сабақтың және сабақ ішіндегі гүл шоғырының өсуі тез қарқынмен жүреді де қысқа уақыттың аралығында 7...8 см жетеді.
Масақтанукезеңі гүл шоғырының жоғарғы жапырақ қынабынан шығумен сипатталады.
Гүлдеу. Арпа тек қана өздігінен тозаңданады. Өздігінен тозаңданатын астық дақылдарында гүлдену масақтанумен бір мезгілде (2-3 тәулік айырмашылықпен) жүреді, ал арпада - масақтануға дейін, бұл кезде масақ әлі жапырақ қынабының ішінде болады.
Дәннің қалыптасуы және пісуі. Жатынның қалақша аузына түскен тозаң 1-2 сағ. соң өне бастайды және орташа тәуліктік температура 20-26°С-да 1,0-1,5 тәуліктен кейін тозаңдану басталады. 2-3 тәулікте түйіннің (завязь) айтарлықтай өсуі байқалады.
Дәннің қалыптасуы мен пісуі бидай дақылында Ресейдің Омбы облысы жағдайында Н.Н. Кулешовпен барынша толық зерттелді. Оның тұжырымы бойынша ұрықтың даму үрдісі өте шапшаң жүреді және ұрықтанған соң алғашқы онкүндікте толық аяқталады, ал эндосперм баяу қалыптасады. Дән әуелі ұзын бойына, содан соң еніне және кейіннен жуандығына өседі [1].
Кесте 6 - Арпаның даму кезеңдерінің ұзақтығы
№
Даму кезеңдері
Кезеңнің ұзақтығы, күндер
1
Көктеу
7-12
2
Түптену
14-17
3
Түтікке шығу
7-10
4
Масақтану
10-12
5
Гүлдеу
1-3
6
Дәннің қалыптасуы және пісу
20-28
Кесте 7 - Шаруашылық бойынша арпаның даму кезеңінің ұзақтығы
№
Даму кезеңдері
Кезеңнің ұзақтығы, шаруашылық бойынша күндер
1
Көктеу
8-10
2
Түптену
14-16
3
Түтікке шығу
8-12
4
Масақтану
10-12
5
Гүлдеу
1-3
6
Дәннің қалыптасуы және пісу
22-29
АШК Баянбайда ("Есіл АгроЖШС"-де) көктеу кезеңінде өткен жылға қарағанда 2-3 тіулікке ертерек аяқталды. Себебі, бұл кезеңде арпаға ауа райы жағдайлары өте тиімді болды. Түптену кезеңінде ауа ылғалдылығы (47%) аз болғанмен орташа есеппен 14-16 тәулікке созылса, түтікке шығу, масақтану және гүлдену кезеңдерінде орташа тәуліктік температуралар (+23⁰С), да ауаның салыстырмалы ылғалдығы да (60%) өсімдікке оң әсер етті.
2.3 Шаруашылықта өсіретін сорттардың сипаттамасы
Сорт жоғары потенциалды өнімді, жапырылуға төзімді, аурулармен залалданбайтын, тыңайтқыштарға қайтарымы мол болуға тиіс.
Пайдалануға рұқсат етілген сорттар:
Ерте пісетін: Арна - (Ақмола, СҚО, Қостанай облыстарында); Сәуле, Бәйшешек (Жамбыл, Қызылорда, Онтүстік Қазақстан облыстарында).
Орташа мерзімде пісетіндер: Целинный 91 (Ақмола, Павлодар, Шығыс Қазақстан обл.); Донецкий 8 (Ақмола, Қостанай, СҚО, Қарағанды, Ақтөбе, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан обл.); Медикум 85 (Ақмола, Қостанай, Павлодар, СҚО); Гранал (Қостанай обл.); Кедр (Ақмола, СҚО), Карабалыкский 150 (Қостанай обл.); Жұлдыз (Алматы, Қызылорда обл.).
Ортадан кеш пісетін: Омская 87 (Ақмола, СҚО)[1].
Астана 2000. Сабағы тік, тұқымы дөңгелек, жалаңаш, эллипс пішінді. 1000 тұқымның массасы 46,1 г. Түр құрамы медикум. Биологиялық ерекшеліктері: вегетациялық кезеңі 73-75 күн. Орташа пісетін сорт тобына жатады.
Құрғақшылыққа, шашылуға төзімді, жапырылмайды, қара күйені әлсіз қабылдайды. Бұл сорт аққуызға бай болғандықтан жемшөпке өсіруге негізделген. Жоғары өнімділігімен ерекшеленеді. Орташа өнімділігі 28,2 цга, стандартты көрсеткіштен 3-4 цга-дан жоғары өнімділікті көрсетеді.
Астана-2000 сорты 2005 жылдан бастап Ақмола, Қостанай және Солтүстік Қазақстан облыстары бойынша аудандастырылған[2]..
Акмолинский. Сорт авторлары: Кравченко Н.А., Терещенко Р.И., Слепкова Н.Н., Жлоба Г.В. Сорт А.И.Бараева атындағы АШҒШО РМК-де гибридті популяцияларды шағылыстыру әдісі арқылы алынды {911Н1 (Донецкий 8 х Европеум 353133) х 1019 Н1 (Целинный 213 х Eagle)}. Түр құрамы - нутанс. Сорт - орташа пісетін, вегетациялық кезеңі - 80-82 күн, Целинный 91 сұрпынан 2-3 күн кейін піседі. Жапырылуға орташа төзімді. Барлық қара күйе ауруларына орташа төзімді. Аққуыз мөлшері стандарқа сәйкес. Жасырын сабақ зиянкестеріне аудандастырылған сорттарға қарағанда төзімді. Сорт жемшөптік бағытта өсіруге негізделген.
Сорт сынау байқауында 2003-2005 жылдары орташа өнімділігі 30,9 цга болды, Целинный 91стандартты сортынан 5,5 цга жоғары өнім көрсетті. Шаруашалық сорт сынау кезінде стандарт Целинный 91 сортынан 2,6 цга-ға жоғары өнім көрсеткішін берді. 1000 тұқымның массасы 48,0 - 52,4 г. 2005 жылы МТИ-на берілді [2].
ІІІ. ТАРАУ. Шаруашылықта зиянкестер мен ауруларды бақылау және есепке алу әдістемесі
3.1 Арпаның зиянкестерін бақылау және есепке алу әдістемесі
Гессен, швед шыбындарын сан мөлшерін есепке алу тәсілдері. Көктемде астық егілгенге дейін аңыздағы пупарилер мен гессен шыбынының қоныстануына есеп жүргізіледі. Тексерілетін алқапта, қиғашы бойынша, 100-150м сайын 8 сынама (күзден қалған аңызда) шекаралас екі қатардан 0,28м ұзындакта алынады, бұл 1 м2 болып есептеледі. Одан соң зертханада пупариді ашып көріп, тоғышарлар зақымдағандары мен тіршілікке қабілеттілерінің барларының саны анықталады [4,5].
Жаздық бидайдың дәнді өніп шыққан кезден бастап(мамырдың соңы- маусымның басы), желімді тұтқышпен тіркелетін шыбындардың ұшу динамикасына бақылау жүргізіледі Тұтқыш (өлмеші 15х40см қаңылтыр цилиндр, сыртөқы жағына ламинацияланған сары қағазбен қапталып, жұқалап эномологиялық желім жағылады) топырақ дейгенйінен 0,8-1,0 м биіктікте орнатылады .Шағылысудан кейін олар бірден жқмыртқа салуға кіріседі, ол бойынша шыбындардың жаппай ұшуының басталу мерзімі туралы айтуға болады. Жқмыртқалауын есептеу үшін егіс алқабының қиғашы бойынша бірдей аралықтар арқылы, 10 нүктеден 10 өсімдіктен алынады. Жапырақтар үлкейткіш әйнек астында мұқият қаралады. Жұмыртқалары қызыл - қоңыр түсті, жапырақтың жоғары жағында 3-4 данадан тізбек құра жапырақ табақшаларының ойық сызықтарын қуалап орналасады [4,5].
Жазда- бидайдың сабақтану кезіңінде өсімдікткң зақымдану дәрежесін аңықтау мақсатында егіске тексеру жүргізіледі. Егіс алқабының қиғашы бойынша (немесе шахматтық ретпен) шекаралас екі қатардан, 0,28м-лік 8 сынама ( барлығы 1 м 2) алады. Өсімдікті абайлап қазып алып, баулайды да, жапсырма жапсырып, зертхана жеткізеді . Өсімдікке талдау жасау барысында негізгі және қосымша бұтақтарды қарап шығады, соңдай-ақ , жарырақ қынабынан табылған дернәсілдер мен гессен шыбынының пупариларын тіркейді, соңдай-ақ, сабақтарды ашып көрі, швед шыбындары мен сабақ бүргелерін де есепке алады . Осындай талдаудың нәтижесінде бидай егісінің сабаққа жасырынған зиянкестер тобымен зақымдануы анықталады .
Осы әдіспен, бидайдың сүттеніп және сүттеніп- балауызданып пісу кезеңдегі зақымдалуына есеп жүргізу қажет. Бұл зерттеулер бидай сабақтарының зақымдалу дәрежесі мен гессен шыбынының ұрпағының диааузадағы дарақтарының пайызын анықтауға мүмкіндік береді.
Күзде өнім жиналғаннан кейін орылған алқаптағы өсімдік қалдықтарын тексеріп, алдағы жылғы зиянкестердің санына болжам жасау мақсатында, 1 м 2 аудандағы өыстаған пупарилер саны есептеледі. Есептеу әдістемесі көктемгі тексерулердегімен бірдей [5].
Экономикалық зиянылық шегі: егіске дейін 1 м 2 ауданға тіршілік қабілеті бар 8-10 пупарий, егін толық көктеп шыққан кезеңде- түптену кезеңінің басында өсімдекке жұмыртқалау саны 30 пайыздан жоғары болғанда [6].
Сабақтарға жасырынған зиянкестер бойынша болжам жасау үшін төмендегі ақпараттар қажет:
1. Өткен жылдың күзінен бастап күздік егісте зиянкестердің қоныстануы (тексерілген және қоныстанған аудан; дернәсілдер мен жалған пілләлардың 1м2 ауданға келетін орташа және барынша көп саны; күздік және жаңадан себілген дақылдар бойынша, зақымдалған негізгі және қосымша сабақтардың пайызы).
2. Шыбындардың көктемгі генерациясының ұшуы кезеңіндегі жаздық дәнді дақылдардың жас өскіндеріне қоныстануы.
3. Швед шыбындарының жазғы генерациясының дамуы және егін атызына қоныстануы (зақымдалған дәндер пайызы).
4. Дәнді дақылдардың өнімін жинау жағдайлары: масақтың жерге түсуі мен олардың жасырын сабақты зиянкестермен қоныстануы.
Сан мөлшерін есепке алу тәсілдері. Күздік дақылдарға 3 есеп жүргізіледі: күздік - өсу кезеңінің соңында, көктемгі - астықтың түтіктену кезеңінде және жаздық - сүттеніп-пісу кезеңінде. Жаздық дақылдарға 2 есеп (көктемгі және жазғы) жүргізіледі [3].
Күздік және жаздық тексерулерді жүргізгенде әрбір 0,5 метрден (қатардың ұзына бойымен) 10-15 сынама алады. Ол шахматтық ретпен алынады. Сынамаға кіретін өсімдікті қазып алып, баулайды да, жапсырма жапсырып, зертханаға жеткізеді. Өсімдікке талдау жасау барысында алдымен әрбір сабақ жапырағымен төменгісімен бастап аударады немесе ашады. Одан соң инемен немесе тебенмен зақым түскен белгісі бар бүкіл негізгі және қосымша сабақтарды ұзынынан жарады. Жапырақ қынабынан табылған гессен шыбынының дернәсілдері мен жалған пілләларын, өсімдіктің ішінде тіршілік ететін швед шыбыны мен сабақ бүргесінің дернәсілдерін белгілейді[4].
Жазғы тексеру сүттеніп-пісу кезеңінде жүргізіледі. Әрбір тексерілетін алқаптан 8 сынамадан, 0,25 м2 (50 х 50) аудан бойынша, шаматтық ретпен алынады. Сынамалардағы өсімдіктер мен масақтардың жалпы саны есептеледі, содан кейін, төменгі жапырақтарынан бастап сабақтағы жапырақ қынаптарын аударады.
Сұлы масағындағы дәндердің швед шыбынының дернәсілдерімен зақымдалуын есептеу барысында, сабақтардағы зиянкестерді есептеу үшін алынған сегіз сынаманың төреуінің әрқайсысынан, 25 масақтан бөліп алады. Оларды қолмен ұқыптап ысқылап, содан соң швед шыбынының дернәсілдері қоныстанған дәндердің пайызын анықтайды [5].
Бидай трипсілерін сан мөлшерін есепке алу әдістері. Өсімдік қалдықтарында қыстап шыққан дернәсілдерге көктемгі есеп бидай егіліп, өнымы жиналып алынған телімдерде жүргізіледі. Әрбір 50 қадам сайын 0,25 м2 ауданнан 20 сынама алынады. Әрбір сынамада аңызда қалған барлық өсімдік қалдықтарын (масақтарды) жинап, жеке қалтаға салады. Әрбір сынамадағы бидай сабақтарына қоныстанған дернәсілдерді санап, 1 м2 ауданға келетін орташа саны анықталады.
Жазғы тексеруді бітелердің ұшып және жаппай ұшу мерзімдерін анықтау, сондай-ақ, санын шектеу мақсатында өсу кезеңінде жүргізеді. Бітелердің дәнді станцияларында, сондай-ақ, дәнді дақылдар егісінде пайда болу уақытын, энтомологиялық каққышпен қағу арқылы анықтайды. Егістегі ересек бітелерді жинаудың ең нақты әдісі оларды шөптесін өсімдіктерден ұшіп шіққан кезде санау болып табылады. Бұл үшін жеңіл де, тығыз материалдан тігілген, өлшемі 20 х 30 см қапқа бидайдың 50-100 масағын салады. Масақтарды түтіктену, масақтану, гүлдеу, дәннің сүттеніп-балауызданып пісу кезеңінде алады. Бір немесе екі тәуліктен кейін, каптың ішінен иіс шыға бастаған кезде жиналған сынама жинағын үлкен ақ қағаз парағына төгіп, бітелерді санайды. Жапсырмада үлгінің нөмірі, жиналған орны мен мерзімі көрсетіледі. Санау барысында мыналар ескерілуі тиіс: 1) әр сынама жинағындағы бітелер саны; 2) 1 масақтағы бітелердің орташа тығыздығы, ал егістіктегі масақ басының жиілігі бойынша 1 м2 аудандағы тығыздығы анықталады.
Жұмыртқа салуды бақылау масақтанудан дәннің сүттеніп-пісу кезеңінде басталады. Бақылау жұмыстарының дәл болуы үшін, белгілі бір кезеңде, қандайда бір тәмілмен, 100 үлгі-сабақты бөліп алады. Оларға 2 күн сайын ондағы жұмыртқа салулар мен ондағы жұмыртқалар саны есептеледі. Әрбір өсімдіктің 57 жапырағының қынабын, масақ өабыршағының сыртқы және ішкі жағын, масақтың өзегі мен білігін қарап көреді [5,6].
Бітенің дернәсілдерінің дамуын бақылауды жаздық бидайдың гүлдеу кезеңінде бастап, дәннің толық пісуі кезеңінде аяқтайды. Дернәсілдердің жұмыртқадан шығуы, олардың масақ ішінде орын ауыстыру және олардың масақ ішінде қоныстану ұзақтығы, дернәсілдердің масақтан қыстауға кету уақыты тіркеледі. Бидай масақтарындағы біте дернәсілдерінің жағдайы дәннің сүттеніп-балауызданып пісу кезеңінде ескеріледі. Әрбір егістен 50 масақтан, 3 сынама жинағын алып, тығыз қағаздан не полиэтиленнен жасалған қапшыққа салады. Масақтарға талдау жасау барысында әр масақтағы дәндер мен дернәсілдер саны есептеледі. Одан соң, бидай басы мен дәндегі дернәсілдердің орташа санын, одан әрі, 1 м2 аудандағы масағы мол сабақтардың санын бәле отырып, 1 га аудандағы дернәсілдер саны анықталады. Балауызданып-толық пісу кезеңіндегі дернәсілдердің зияндылығын анықтау үшін 100 бидай масағын белгілеп алады. Зақымдану дәрежелері аз, орташа, жоғары болып бөлінеді [5].
1 м2 аудандағы астықтың шығыны анықталады: бір дернәсілдің орташа салмағы 0,1 мг; ылғалды ауадағы зияндылық коэффициенті 0,3%-ға тең, құрғақ ауа райында - 0,5%-ды құрайды. Дернәсілдердің зияндылығын анықтау үшін олардың 1м2 аудандағы санын анықтап, алынған санды 0,1-ге, одан соң 0,3 немесе 0,5 пайызға көбейту керек. Осыдан кейін 1 га ауданға қайтадан есептеледі. Бітелерге карсы химиялық күресудің тиімділігін тек тұқымдық телімдерде жүргізген дұрыс [6].
Астық егеуіштердің сан мөлшерін есепке алу тәсілдері. Егеуіштер саны мен ұшу динамикасын есепке алудың негізгі әдісі энтомологиялық қаққышпен қағу болып табылады. Қаққышпен қағу мамырдың соңғы онкүндігінен бастап, 30- 40 күн ішінде, арасына 1-2 күн салып, тәуліктің тұрақты белгілі бір уақытында (12-15 сағат аралығында) - имагоның ұшуының барлық мерзімі бойында жүргізіледі. Бұл үшін ауданы 500 га-ға дейінгі әрбір егіс алқабынан, энтомологиялық қаққышпен 100 мәрте қағудан тұратын төрт сынамадан алынады. Ауланған бунакденелілерді жоғалтып алмас үшін бір сынаманы 20 реттен сермей отырьш, 5 рет алады. Бақылаушы үш бұрыштың периметрі бойымен жүріп отыруы тиіс.
Қаққышпен 100 рет қағу арқылы жиналған бунақденелілердің орташа санын анықтау үшін байқау кезінде ұсталынған егеуіштердің жалпы санын, алынған сынамалар санына бөледі. Жиналған бунакденелілерді мақта төсенішке қатарлап қояды (әр сынаманы бөлек) да, егеуіштер санын есептеп, түрлерін анықтайды. Жапсырмаға - жиналған мерзімі, уақыты, орны және байқау нөмірі көрсетіледі.
Дәнді дақылдардың сүттеніп пісуі кезеңінде астық егеуіштерінің зақымдауын өсімдік сабағын тіліп көру арқылы анықтайды. Сабақтарды ұзынынан скальпельмен (қандауырмен) немесе қайшымен тіліп ашады. Зақымдалған сабакта әдетте егеуіштердің дернәсілдері, құрт жеген куысы мен нәжісі болады. Дәнді дақылдардың сүттеніп және сүттеніп- балауызданып пісу кезеңінде, олардың сабақтарын егеуіштердін зақымдауына есеп жүргізу үшін, өлшемі 500 га болатын әрбір егіс алқабынан 16 сынама алынуы тиіс, мұнда ұзындығы 50 см болатын әрбір кесінді қатардың қатараралық ені 12,5 см болғанда, 1 м2 ауданға сәйкес келуі тиіс. Алғашқы төрт сынаманы алқаптың немесе 8-10 м қашықтыктағы орманды жолактың шетінен, келесі 8 сынаманы алқапты қиғаштай және қалған 4 сынаманы алқаптын ортасынан немесе қарама-қарсы шетіне жақын тұстан алу керек. Нәтижесінде, бақылаушы алқапты бойлап, "зет - Z "әріпі түріндегі сызба бойынша жүріп өтеді. Сынамалар алатын орындардың аралықтарының қашықтығы бірдей болуы тиіс [5].
Сынамаларға талдау жасау барысында, бірінші кезекте, зақымдалып сынған сабақтар ескеріледі. Алайда, сынамалар алу кезінде, зақымдалғанымен сынбаған сабақтар кездеседі. Оларды зақымдалғандар қатарына қосу кажет. Сынамадағы басқа сабақтарды ашып көру керек. Сабақтардың зақымдалу пайызын есептеу үшін барлық сынамадағы сабақтардың жалпы санын қосып, зақымдалғандарының санын бөлек шығару қажет. Зақымдалған сабақтар санын 100-ге көбейтіп, сабақтардың жалпы санына бөледі.
Астыктың сүттену кезеңінде және өнім жиналар алдында астықтың сабак егеуіштерінің қыстайтын дернәсілдерінің санын анықтау үшін егіс алқабының 16 нүктесінен 0,5 м-лік қатардан сынама алынады. Бұл үшін аңызды қазып, сынамадағы түбірлердің жалпы саны саналып, оның ішінде егеуіштердің дернәсілдері қоныстанғандарын ажыратып боледі. Сонымен катар, тоғышарлар мен жыртқыш қоңыздар зақымдаған астық егеуіштері ескеріледі. Бұл үшін дернәсілдер қоныстанган түбірлерді ашып көреді. Бакылау нәтижелері 32-форма бойынша жазылады [5].
Астық цикадкалардың сан мөлшерін есепке алу тәсілдері. Зиянкестерді бидайдың сабақтану гүлдеу кезеңдерінде қаққьпппен анықтайды. 200 гектарлық әрбіралқаптан әрқайсысы энтомологиялық қаққышпен қаққанда 5 реттен тұратын сегіз сынама алынады.
Бақылаушы үш бұрыштың периметрі бойымен жүріп өтеді. Қаққышпен 5 рет қаққанда түскен бунақденелілердің орташа санын есептеп табу үшін, сынамаларда жиналған бунақденелілердің жалпы санын алынған сынамалар санына бөлу керек немесе сынама аудандарындағы бунақденелілер санын есептейді, бұл үшін әрбір тексерілетін алқапта, шахматтық ретпен 0,25 м2 (50 х 50) ауданнан 8 сынама алынады.
Жиналған бунақденелілерді мақта төсеніштерге (әрбір сынама бойынша жеке-жеке) қатарлап қояды да, бунақденелілер санын есептеп, түрлерін анықтайды. Жапсырмасына күні, айы, жылы, жиналған орыны және сынама нөмірін көрсетеді [5,7].
Зиянды бақашық қандалалардың сан мөлшерін есепке алу тәсілдері. Күзде және ерте көктемде зиянкестердің көбеюіне болжам жасау мақсатында, бақашықтардың жай-күйін және санын аңықтау үшін, олардың қыстайтын орындарына тексеру дүргізіледі (18-форма). Телімнен 0,25 м 2(50х50 см) 20 сынама үлгі алынады. Ормандағы төсеніштерін (көң, сабан) мұқият аударып және 3-5 см тереңдіктегі топырақты мұқият отырып, сынамадағы барлық қандалаларды тексереді және олардын 1 м2 ауданда орналасу санын анықтайды. Зертханада аталығы мен аналығын 50-ден өолшеп көріп, олардың тіршілікке қабілеттілігн анықтайды.
Көктемгі тексеру қар кетісімен және ормандағы шөр-шалам төсемдер кебісімен, қандаланың күзде анықталған ең көп орналасқан орндарында жүргізіледі. Олардың қыста қырылғандарының пайызы анықталып, осы мәліметтердің негізінде зиянкестердің санының болжамына түзетулер енгізіледі[7].
Көктемде қандалардың қыстап шыққан орындары айқындалады. 400 га ауданнан, арасы бірдей қашықтықтан және әрқайсысының ауданы 0,25 м 2- лік тұстан 20 сынама алынады. Ала,нан барлығы 20 сынама алынады. Сынмада қандалалардың саны, салған жұмыртқалары, дернәсілдері есептеледі.
Осыдан кейін 1 м2 аудандағы дернәсілдердің орташа саны анықталады (19-форма). Жұмыртқалардың біраз бөлігін (100-20 дана) бақашық жұмыртқаларына, тоғышалармен, жұмыртқа жегіштермен зақымдану, залалдану дәрежесін анықтау үшін бөлек жинайды.
Экономикалық зияндалық шегі: жаздық және күздік бидай егісінің 1 м2 ауданына 1-2 қыстап шыққан қандаладан (құрғақ жылдары бұл көрсеткіш 2 есе төмен); гүлдеу кезеңінде - бидайдың толысуының бас кезінде -1 м2 ауданға 5 дернәсілден :бидай дәнінің сүттену кезеңінде -1 м2 ауданға 2 дернәсілден [8].
3.2 Арпаның ауруларын бақылау және есепке алу әдістемесі
Аурулар бойынша есепке алу және бақылау жүргізілді: тамыр шірігі, қаракүйе, септориоз, қоңыр, сабақ таты, қара-қоңыр дақ, торлы дақ. Зиянкестердің негізгі түрлері: астықтың жолақ бүргесі, швед шыбыны, гессен шыбыны, сабақ бүргелері, сүлікше қоңыз, бидай трипсі (Кесте 8).
Кесте 8 -Арпаның негізгі аурулары мен зиянкестері
1 топ
2 топ
3 топ
Жыл сайын зиян келтіретін маңызды зиянды организмдер
Кезеңдік маңызы бар зиянды ағзалар
Түр түрінде кездесетін нысандар
Бидай трипсі, астықтың жолақ бүргесі, тамыр шірігі,
септориоз, біржылдық және көпжылдық арамшөптер, қара сұлы, ширица
Астық қандалалары, астық сүлікше қоңызы, астық бітелері, тат аурулары, дақ аурулары
Бидай гүл кенесі, астық цикадалары, топырақты мекендейтін қатты қанаттылар
Мәдени дақылдарыдың фитосанитарлық жағдайына нақты сипаттама беру үшін аурудың таралуы немесе кездесу жиілігі мен оның даму қарқындылығы, яғни екпінділігі анықталады. Демек, өсімдіктердің өсу кезеңдерінде, әсіресе ауруға бейімділігі артатын мезгілде бақылау жүргізіліп отыруы қажет. Бұл үшін алдын-ала тұрақты танаптар немесе бақылау жүргізілетін алаңдар белгіленіп, олар бойынша төмендегі мәліметтер жиналады:
+ тұрақжайдың орны, танаптың нөмірі, жағрафиялық координаттары;
+ топырақ түрі, оның механикалық құрамы жіне т.б. көрсеткіштері;
+ алғы дақыл, минералды және органикалық тыңайтқыштардың қолданылуы;
+ қолданылған агротехникалық шаралар, себу мерзімі мен мөлшері, суарылуы;
+ дақылдың сорты, көпжылдық өсімдіктердің отырғызылған мерзімі немесе жасы;
+ қолданылған пестицидтер (мөлшері, мерзімі және жиілігі);
+ дақылдың түсімділігі [4].
Мәдени дақылдардың өсу фенолоиясының негізгі кезеңдері бойынша кездесетін ауру түрлері және олардың дамуы, күтілетін шығын мөлшері анықталады. Аурудың таралуы танаптағы оған шалдыққан өсімдіктер санымен сипатталады, даму қарқынын анықтау үшін арнайы шкалалар пайдалыналады.
Аурудың таралуы (Т) төменде келтірілген формуламен (теңдеумен) есептеліп, пайызбен көрсетіледі.
Т=n x 100N,
Мұндағы: N - тексеруге алынған немесе қаралған өсімдіктер саны;
n - ауруға шалдыққан өсімдіктер саны.
Егер бақылау бірнеше танапта немесе шаруашылықта жүргізілсе, аурудың орта есеппен алғандағы таралуы (Т орт.) пайызбен төмендегі формула бойынша анықталады:
Т орт = Ʃ SPS
Мұндағы: Ʃ SP - аурудың таралуы және тексерілген егіс көлемімен көбейтіндісі;
S - тексерілген егіс көлемі, га.
Аурудың даму дәрежесі немесе екпінділігі (R) арнайы балдық шкалалар арқылы төмендегі формула бойынша анықталады:
R = ƩabKN,
мұндағы: Ʃab - әр балл бойынша ауруға шалдыққан өсімдіктер санының сол балға көбейтіндісі; N - үлгідегі өсімдіктер саны; K - шкаланың ең жоғарғы баллы.
Мәдени дақылдардың жапырақтары мен сабақтарындағы және жеміс мүшелеріндегі дақтардың немесе теңбілдердің, тат пустулаларының, ақұнтақ және т.б. аурулардың алып жатқан пайызға шаққандағы көлемі арнайы шкалалармен анықталып, олардың орташа арифметикалық мәні есептеледі[4,9].
Аурулардың таралуы мен даму қарқынын жалпылама сипаттау үшін көпшілік жағдайда төменде келтірілген шкала қолданылады:
0 - ауру кездеспейді;
1 балл - бірен-саран өсімдіктерде немесе олардың жекелеген мүшелерінде ауру белгісі байқалады;
2 балл - өсімдіктер ауруға орташа дәрежеде шалдыққан, қатты залалданған мүшелер байқалмайды;
3 балл - өсімдіктер ауруға орташа, ал кейбір мүшелер қатты шалдыққан;
4 балл - өсімдіктер ауруға қатты шалдыққан, қурап қалуы да байқалады.
Егілетін дақылдарға және кездесетін ауру түрлеріне байланысты оларға фитосанитарлық тұрғыдан баға берудің біраз ерекшеліктері бар. Төменде соларға тоқталамыз [4].
Астық дақылдарының аурулары. Аурулардың даму қарқыны өскін шыққаннан бастап, дән толысып піскенге дейін 4-5 рет есептеледі. Астық дақылдарының өсу кезеңдерін Фикес ұсынған шкала бойынша анықтауға болады.
Астық дақылдарының өскіні шыққаннан түптенгенге дейінгі кезеңде тамыр шірігіне, сабақтанғаннан дән сүттене бастағанға дейін тат, септориоз, гельминтоспориоз, ақұнтақ ауруларына көңіл бөлінеді. Масақтың гүлдеу кезеңінде тозаңды қаракүйе, дән балауызданып немесе толық піскенде - қатты қаракүйе мен қастауышқа шалдыққан масақтар саны анықталады. Жиын-теріннен кейін дәннің қараұрыққа, септориозға және т.б. ауруларға шалдығуы тексеріледі. Төменде әр түрлі топқа жататын ауруларды есептеу ерекшеліктері мен шкалаларын келтірілген.
Тамыр шірігі. Бұл ауруды өскін шыққан кезеңнен (2-3 жапырақ) түптенуге дейінгі мерзімде және жиын-терін алдында анықтайды. Тұрақжайда белгіленген 0,5 м2 алаңнан немесе екі қатардан әрқайсысы 25-30 өсімдіктен тұратын 10 үлгі тамырымен қазылып немесе жұлынып алынады.
Сурет 1. Астық дақылдарының тамыр шірігі ауруына шалдығу дәрежелерін анықтауға арналған шкала
Зертханада ауруға шалдығу дәрежесіне сәйкес өсімдіктер төмендегі шкала бойынша топтастырылады (1 сурет):
1 - ұрық тамыршаларында немесе өскінде бірен-саран сызықтар байқалады;
2 - өскін тамыры мен төменгі буынаралық аздап қоңырқай тартқан, жіңішке сызықшалар немесе дақтар кездеседі;
3 - олар қоңыр тартқан, сызықшалар мен дақтар анық байқалады;
4 - өскін тамыры мен төменгі буынаралық тұтасымен қарайған;
5 - жас өскіндер аурудан қурап қалған.
Тамыр шірігінің таралуы жайлы толық мәліметтер алу үшін дәнді дақылдардың балауызданып немесе толық піскен кезеңінде апробация үшін жиналған үлгілер жоғарыда көрсетілген әдіспен зертханада мұқият тексеріледі. Сабақтардың төменгі буынаралықтар қураған жапырақтардан тазартылып, ауруға шалдығу дәрежесіне сай өсімдіктер төменде келтірілген шкала бойынша топтастырылады.
Жапырақтар мен сабақтарда кездесетін аурулар. Ауа ағынымен және жаңбыр тамшыларымен жұғатын аурулар егісте көбінесе біркелкі таралады. Олардың таралуы мен дамуын анықтау үшін танаптың бір шетінен ортасына қарай әрбір 25-50 қадамнан (аттамнан) кейін әрқайсысы 10-15 сабақтан тұратын, 10 қайталана, қоса есептегенде 100-150 өсімдік үлгісі жиналады. Егер ауру егісте біркелкі таралған болса, танаптың бір бұрышынан немесе шетінен 25-50 метрден кейін үш бұрыш бойымен әр 25-50 метрден бір үлгі алып отырса жеткілікті. Ауру егісте біркелкі таралмай, оның шағын немесе үлкен ошақтары болса, онда үлгілерді танаптың қос қиғашы (диагоналы) бойынша алған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті АҚ
Агрономия факультеті
Өсімдік қорғау және карантин кафедрасы
Есеп
Іс - сана өткен мерзімі 05.06.17 - 12.08.17
Орындаған: 4 курс студенті Алекешова А. К.
Тәжірбие жетекшісі: Байбусенов Қ.С..
Астана 2017
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І. ТАРАУ. КӘСІБИ ІС-САНА ӨТКЕН ОРЫННЫҢ СИПАТТАМАСЫ...
1.1 Жалпы мәліметтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 АШК Баянбайда ("Есіл Агро" ЖШС) жер пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.3 Техникалық қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.4 Климаттық және метеорологиялық жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
1.5 Топырақ сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ. ТАРАУ. ШАРУАШЫЛЫҚТА АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ДАҚЫЛДАРЫН ӨСІРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 АШК Баянбай да ("Есіл Агро ЖШС") дәнді дақылдарды өсіру технологиясына шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Арпаның даму фенологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Шаруашылықта өсіретін сорттардың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІІ. ТАРАУ. Шаруашылықта зиянкестер мен ауруларды бақылау және есепке алу әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1 Арпаның зиянкестерін бақылау және есепке алу әдістемесі ... ... ... ... ... .
3.2 Арпаның ауруларын бақылау және есепке алу әдістемесі ... ... ... ... ... ... .
ІV. Шаруашылықта кездескен зиянкестер мен ауруларды бақылау және есепке алу нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.1 АШК Баянбайда ("Есіл АгроЖШС") бақылау нысандарының қысқаша сипаттамасы және таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4.1.1Арпа егістіктерінде кездескен зиянкестердің сипаттамасы және таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.1.2 Арпа егістіктерінде кездескен аурулардың сипаттамасы және таралуы ... ... ... ... ..., ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
V Шаруашылықта арпаны өсіру технологиясында қолданылған фитосанитарлық шаралар және олардың тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ...
5.1 АШК Баянбайда ("Есіл АгроЖШС") арпаның даму кезеңдері бойынша жүргізілген фитосанитарлық шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.2 Тәжірибеде пайдаланылған препараттардың қысқаша сипаттамасы ... ...
5.3Тәжірибеде пайдаланылған препараттардың биологиялық тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5.4 Тәжірибеде пайдаланылған препараттардың экономикалық тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
VІ ТАРАУ. ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
6.1 Қоршаған ортаны қорғау туралы кодексі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛЫНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМ
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының алғы мақсаттарының бірі ауыл шаруашылығын кеңейту. Оның ішінде егін шаруашылығының дәрежесін көтеру. Астықты мол өндіру және сапалы өнім алу экономикалық жағынан тиімді пайдалану.
Сондықтанда агротехникалық, биологиялық, химиялық шараларды уақытында және белгілі бір мөлшерде әр бір гектарға, тиімді қолдануымыз қажет, сонда экономикалық шығын мөлшері жағынан тиімді болады.
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтің негізгі буыны- кәсірорын.
Сонымен қатар өсімдік өнімдерін-дәнді, мал жемі және мал азықтық дақылдар өнімін арттыру технологиялық жұмыстарды дұрыс пайдалану керек. Ең алдымен табиғат қорғауды, екінші жағынан экологиялық таза өсімдік және мал өнімдерін алуды ойластырған жөн. Сондықтан да осы заманєы ғылыми жетістіктерге сүйенген интенсивті технологияны қолдану табиғат қорғау шараларына кепілдік береді.
Қазақстан Республикасында бұл деңгейде қоғамға қажетті өнім өндіріліп, қызмет көрсетілуі тиіс. Бұған елімізде барлық жағдайлар бар. Өндірістік іс-сана өтудің басты міндеті теориялық білімізді тәжірибелік түрде жүзеге асыру. Ақмола облысының далалы аймағы жағдайындағы жаздық арпа егістіктерінде кездесетін негізгі зиянкестер мен ауруларының таралуын және зияндылығын анықтап, қолданылатын қорғау шараларының агробиологиялық негіздемесін беру.Біз осылайша егеменді елімізде астық шаруашылығын көтере аламыз.
Жұмыстың мақсаты: Ақмола облысының жағдайында жаздық арпа егістіктерінде кездесетін зиянкестер мен ауруларының таралуын және дамуын анықтап, тиімді қорғау шараларының негіздемесін беру.
Жұмыстың міндеті:
1. Aқмoлa oблыcы жaғдaйындa жaздық apпa егістіктерінде кездесетін негізгі зиянкестердің тapaлyын анықтау;
2. Aқмoлa oблыcы жaғдaйындa жaздық apпa егістіктерінде кездесетін негізгі аурулардың тapaлyы мен дамуын анықтау;
3. Қолданылатын қорғау шараларының биологиялық және шаруашылық тиімділігіне анықтау;
4. Қолданылатын қорғау шараларының экономикалық тиімділігіне анықтау;
5. Қоршаған орта жағдайларын қарастыру.
І. ТАРАУ. КӘСІБИ ІС-САНА ӨТКЕН ОРЫН
1.1 Жалпы мәліметтер
Шаруашылықтың атауы Есіл Агро ЖШС Ақмола облысы, Бурабай ауданы, Кенесары ауылында орналасқан. Бұл шаруашылық Астана қаласынан 273,1 км шақырым және Көкшетау қаласының облыстық орталығынан 38,6 км жерде орналасқан.
Есіл Агро жауапкершілік шектеулі серіктестігі ірі көпсалалы ауыл шаруашылық құрылымы Бурабай ауданында 2006 жылы құрылды. ЖШС құрамына 6 ірі ауыл шаруашылық кәсіпорындары кіреді (СШБ): Абылайхан, Ақылбай, Баянбай, Мәдениет, Қарабұлақ, Жанатілек. Алғашқы және қазіргі уақытқа дейін "Есіл Агро" ЖШС-нің жетекшісі Исмағамбетов Асылбек Сайлаубекұлы болып табылады. Басты агроном Нурбаев Сейілхан Трудханұлы. "Есіл Агро" ЖШС негізгі бағыты дәнді, бұршақ және майлы дақылдарды өндіру және өңдеу, мал шаруашылығын дамыту болып табылады. ЖШС-нің жалпы жер ауданы 81 157 гектарды құрайды, оның ішінде егістік аумағы 40 000 гектарды алып жатыр. Егіс алқаптарында Есіл Агро ЖШС-нің егіс алқаптарында келесі дақылдар өсіріледі: жаздық бидай, сұлы, арпа, рапс, бұршақ, тритикале, жүгері, көпжылдық шөптер. Осы технологияны пайдалану үшін қажетті техникалармен қамтамасыз етулуі қажет.
ЖШС құрылған кезінен бастап минималды нөлдік технологиямен (NO-till) жұмыс істейді. Бұл технология қолдану ылғал ресурсын үнемдеуге тиімді болып келеді.
1.2 АШК Баянбай Есіл Агро ЖШС-дегі жер пайдалану
Кесте 1 - Шаруашылықтың 2017 жылы жер пайдалану жағдайы (мемлекеттік жер есебі бойынша)
Алқаптар
га
%
Жалпы жер көлемі
9050
100
Ауыл шаруашылығы алқаптарының барлығы, оның ішінде:
Егістік
8680
95,9
Шабындық
1054
4,1
АШК Баянбай Есіл Агро ЖШС-дегі жер пайдалану кестеде ұсынылғандай жалпы жер көлемі 9050 га құрайды. Ауыл шаруашылығы алқаптарының оның ішінде егістік 95,9% алса, 4,1% құрайды.
Кесте 2 - Егістік жер, негізгі ауыл шаруашылығы дақылдарының астық өнімділігі мен жалпы өнімі
Атауы
Га
%
Өнімділігі,цга
Жалпыкірістерсомасы,т
2017ж
2016ж
2017ж
2016ж
1
2
3
4
5
6
7
Егістік:
8680
100
Егістік жерлері
7111
81
Соның ішінде ауыл шаруашылығы дақылдары:
5336
61
17,6
9,2
9391
4909
Бидай
4031
46
19
10
7664
4031
Арпа
1040
11
18,3
8,5
1685
884
Майлы дақылдар:
721
8,3
7.5
7.2
540
519
Күнбағыс
365
4.2
6,9
7,4
251
270
Рапс
356
4.1
8,1
7
288
249
Бұршақ дақылдары
Фасоль
265
3
4,2
3.3
111
87
Көпжылдық шөптер
152
1.7
18
16
273
200
Силос
812
9.3
45
43
3654
3491
Астық шөптер
90
1
31
24
279
216
Таза сүрі
1569
18
-
-
-
-
1.3 Техникалық қамтамасыз ету
Кесте 3 - Ауыл шаруашылық техника және шаруашылықта қолданылатын құралдар тізімі
Машиналар мен құралдар
Дана
1
2
Тракторлар,барлығы с.і. түрлері және маркалары:
13
К701
2
МТЗ 82
5
МТЗ 80-сварка
1
МТЗ 80-стогомет
1
МТЗ 80-КУН
1
МТЗ 80
1
Фенд
1
Бюллер
1
Автотранспорт, барлығы
16
ГАЗ 66
1
ГАЗ 53-12
1
ВАЗ 2121
2
3 кестенің жалғасы
1
2
ГАЗ 53-бензовоз
1
КАМАЗ 55102
4
Приц. НЕФАЗ 8560 10-02
4
ЗИЛ ММЗ 4502
1
Ауылшаруашылық техника,барлығыс.і. маркаларбойынша:
26
Приц. Тракторлы 5т
2
Приц. 1ПТС-10
1
Приц. 2ПТС-4-75
1
Сеялка СЗС-6Т-12
1
ПС-10
1
Бүркігіштер АВАНГАРД и JOHNDEERE
3
Жатка ДОН МАР
4
ОП 3000
1
Щелеватель ШР-4.5
1
Борона 3БЗС
1
Борона БЗС 10
1
Пресс.подбор. CLAAS
1
Пресс.подбор. JD
1
Волкообразов. KUHNGA 7822
1
Борона БИГ-3
1
Борона БМШ-15
1
Катки ЗКК-6
2
ПКУ-08 (КУН)
2
Стогомет ТЗК-30
1
Комбайндар, барлығы с.і. маркалар бойынша:
5
Астықжинағыш комбайн ВЕКТОР
5
Комбайндар,барлығыс.і. маркаларбойынша:
3
HORSCHATD 18.35
1
HORSCHATD 12.35
1
JOHN DEERE730
1
3-кестені талдай отырып, ауыл шаруашылық машиналар мен топырақ өңдеу, себу жұмыстарын, егістікті күтіп-баптау, жинау жұмыстарын өткізетін құралдарымен жоғары деңгейде қамтамасыз етілген.
Топырақты өңдеуге HORCSH қопсытқыштары мен зигзаг тырмалары қолданылады. Дәнді дақылдарды себу кешенді HORSCH ATD 12.35 және HORSCH ATD 18.35 . сепкіштермен жүзеге асырылады.
Жинау жұмыстарын жүргізу үшін шаруашылықта ВЕКТОРЫ комбайндар бар. Шаруашылықта қажетті жиынтығын техника толық көлемде қамтамасыз ететін барлық технологиялық процесс. Шаруашылықта барлық технологиялық процесстерді жүзеге асыратын, техникалардың қажетті жиынтығы бар.
1.4 Климаттық және метеорологиялық жағдайлар
Ауа-райы жағдайлары Бурабай аудандық филиалы ММ "РФДжБӘО" келтірілген деректері бойынша.
Бурабай ауданы Ақмола облысының Солтүстік бөлігінде Щучинск қаласының орталығында орналасқан. Климаты күрт - континенталды. Аязсыз кезеңнің ұзақтығы 88-ден 139 күн. Орташа жауын-шашын мөлшері 220 - 300 мм.
Кесте 4 - Вегетациялық өсу кезіндегі метеорологиялық жағдайы, 2017 жыл
Ай
Онкүндік
Температура, 0С
Жауын -шашын, мм
Салыстырмалы ылғалдылық, %
2017
2017
2017
Мамыр
1
24,7
4,0
44,3
2
24,1
1,3
42,5
3
32
10,6
56
Ай
12,4
15,9
47,6
Маусым
1
31
2,7
48,8
2
36
2,3
47,1
3
40,5
3
56,8
Ай
19,1
8
50,9
Шілде
1
34,5
28,8
67,4
2
28,9
61
76,3
3
42,9
26,7
66,3
Ай
15,7
116,5
70
Тамыз
1
35,2
5
54,4
2
20,9
2
41,4
3
38,9
-
37,4
Ай
16,9
7
44,4
4-кестеде көрсетілгендей, мамыр айының бірінші, екінші онкүндіктердің бастапқы күндері бұлтты, жаңбырлы, ал үшінші онкүндіктің алғашқы күндері ашық, жауын-шашынсыз болды. Мамыр айындағы ең төменгі температуралар -40С(01.05), күндізгі +8-ден +240С-қа дейін жетті. Салыстырмалы ауа ылғалдылығы - 47,6%. Жауын - шашын мөлшері - 15,9 мм. Орташа тәуліктік температура - +5,5оС-дан +21,5оС-ға дейін.
Маусым айындағы бірінші онкүндік ашық, жаңбырлы күндермен сипатталса, екінші және үшінші онкүндік ашық жауын-шашынсыз ашық күндерімен сипатталады. Күндізгі ауа температуралары +15-тен +340С, ал түнгі температуралары +70С-дан 100С-ға дейін болды. Орташа тәуліктік температура от +12оС до +23,5оС. Жауын - шашын мөлшері - 8 мм. Салыстырмалы ауа ылғалдылығы 50,9%.
Шілде айында алғашқы бірінші, екінші онкүндіктерінде бұлтты, жаңбырлы болса, үшінші онкүндігінде ашық болды. Күндізгі ауа температуралары +17-ден +300С-ға дейін, ал түнгі 11оС-дан +19оС-ға дейін көрсетті. Орташа айлық ауа температурасы 15,70С. Түскен жауын-шашын мөлшері 116,5 мм. Салыстырмалы ауа ылғалдылығы 70% болды.
Тамыз айының бірінші онкүндігінде күн ашық болса, екінші онкүндігінде ашық, ыстық, туні салқын, үшінші онкүндігі ашық, жауын-шашынсыз болды. Күндізгі температуралар +14-тен +300С, ал түнгі 7оС-ден +18оС көрсетті. Салыстырмалы ауа ылғалдылығы 44,4%.Түскен жауын-шашын мөлшері 7мм.
1.5 Топырақ сипаттамасы
Шаруашылық территориясындағы топырақ - қара оңтүстік карбонатты сазды топырақ. Топырақ гумус мөлшері жоғары болғандығымен және жоғары алмасу сыйымдылығымен сипатталады . Бұл калий мен азоттың қажетті алмасуына негізделеді. Карбонаттар жыртылатын жер қабатының жоғарғы бөлігінде байқалады, тереңдеген сайын оның мөлшері артады. Гипс 100-120 см тереңдікте кездеседі. Топырақта тез еритін тұздар метрлік қабатында тұнба шегінде 0,050- 0,070 % кездеседі, құрамында сульфаттар басым. Топырақтағы рН 7,0-7,5-ке тең.
Кесте 5 - Топырақтың агрохимиялық сипаттамасы
Гумус мөлшері, %
Қоректік заттар мөлшері (мг1кг топыраққа)
рН
P2O5
K2O
NO3
6
3,2
60
9,2
7,0 - 7,5
Оңтүстік карбонатты қара топырақ жоғары нитрификациялық қабілетімен сипатталады. Пайда болған нитраттар сүріден кейінгі екінші және үшінші дақылдардан кейін де жоғары өнім (урожай) алуды қамтамасыз етеді. Осыған байланысты дәнді дақылдар себілген топыраққа еңгізілген фосфорлы тыңайтқыштың тиімділігі артады. Оңтүстік карбонатты қаратопырақ ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіруге қолайлы.
ІІ. ТАРАУ. ШАРУАШЫЛЫҚТА АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ДАҚЫЛДАРЫН ӨСІРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
2.1 АШК Баянбайда ("Есіл АгроЖШС") дәнді дақылдарды өсіру технологиясына шолу
Жаздық арпа нөлдік технологияда өсіріледі. Нөлдік технология кезінде өнім жинаудан себуге дейін және себуден өнім жинауға дейін топырақ өңделмейді. Топырақ тек қана тұқым сепкіштермен тіліктерді жасағанда ғана шамалы өңделеді. No - till технологиясы топырақтың құрылымының бұзылуын көздемейді, тек себу кезінен басқа.
Ауыспалы егіс нөлдік өңдеу жүйесінің негізгі элементтерінің бірі болып табылады, сондай-ақ ауыспалы егістермен ғана емес, топырақты жақсартатын, арамшөптермен күресуде маңызды рөл атқаратын сидереаттар да қолданылады.
Нөлдік технологияда себу алдында химиялық өңдеу жүргізіледі. Гербицидтердің таңдау типі және олармен өңдеу уақыты арамшөптердің санына, түр құрамына және климаттық жағдайына байланысты болады.
Жоғары және сапалы өнім алуда минералды тыңайтқыштардың орны ерекше. Нөлдік технология қолданған жағдайда сүрі жердайындауда және тікелей себу кезінде азот-фосфорлы тыңайтқыштардың 50кгга мөлшерімен еңгізу ұсынылады. Минералды тыңайтқыштарды қоладану топырақтың агрохимиясына, яғни топырақтағы қоректік заттар құрамына байланысты негізделуі тиіс.
Себу жұмыстарын 25 мамырдан бастаған абзал.Сепкіштерді бұрыштық, сол сияқты дискілі ашқыштармен қолданады. Біркелкі өскіндерді алу үшін дән себу тереңдігін 4-6 см болуы қажет.
Қорғау шаралары уақытылы жүргізілмеген жағдайда орны толмас өнім шығынына алып келеді, сондықтан әр уақытта ауру қоздырғыштардың және зиянкестердің пайда болуынабақылау жұмыстарын жүргізіп отыру қажет. Нөлдік технологияда - бұл әсіресе берілген технологияда арамшөптер және олармен күресу, байқау жұмыстары үшін өте ыңғайлы, алайда дәстүрлі жер өңдеуден қарағанда зиянкестер мен аурулардың дамуы өте жылдам. Бұған себеп егістікте өсімдік қалдықтарын қалдыру болып табылады. Әсіресе, ауыспалы егсітікте бір ғана дақыл болғанкезде қатты байқалады.
Нөлдік технологияда жинау жұмыстары сабандардан егістікте біркелкі жоғары жазық тілгіштермен тазартылуы керек.
Сабандардан тазарту және ұсақтау үшін комбайндардың көп бөлігі құралдармен жабдықталады.Шабудан кейінгі сабанның биіктігі қардың жеткілікті жинақталуы үшін 25-30 см болуы керек. 10 центнерге гектарға дейін шығымдылықпен, сабан кесу міндетті емес. Егістікте өнімділік 15 цга-дан жоғары болғанда, сабанның бір бөлігі егістіктен тазартылуы керек.
Ақмола облысы жағдайында арпаның келесі сорттарын қолданылуғарұқсат етілген: Астана 2000, Кедр, Целинный 91, Омский 90, Целинный 2005, Карагандинский 5, Памяти Раисы.
Топырақ өңдеу үшін HORCSH культиваторлары және зигзаг тырмалары қол жетімді болды. Астық дақылдарын себу HORSCHATD 12.35 и HORSCHATD 18.35 комплексті сепкіштерімен жүзеге асады.Егістікті пестицидтермен өңдеу үшін АВАНГАРД и JOHNDEERE бүркігіштері қолданылады. жинау жұмыстарын жүргізу үшін шаруашылықта ВЕКТОР комбайндары бар. Шаруашылық толық техникалық процестерді қамтамасыз ететін барлық техникалармен қамтамасыз етілген.
2.2 Арпаның даму фенологиясы
Арпа қысқа өсіп-жетілу кезеңді дақылдар қатарына жатады (55-тен 111 тәулікке дейін). Солтүстік Қазақстанда өсірілетін сорттарының өсіп-жетілу кезеңінің ұзақтығы - 68-80 тәулік.
Көктеу. Әуелі ұрықтық тамыршалар пайда болады. Тамыршалардың соңынан іле-шала өскін пайда болады, ол колеоптилемен (түрөзгерісіне ұшырған бірінші қынаптық жапырақ) көмкерілген. Колеоптиледен пайда болған бірінші жасыл жапырақтың топырақ бетіне шығуымен көктеу, немесе егін көгінің пайда болу кезеңі басталады.
Түптену кезеңі өсімдіктерде алғашқы бүйір өркендері жапырақ түрінде негізгі өркеннің (сабақтың) төменгі жапырақтарының қынабынан шыққанда белгіленеді. Арпаның түптенуі көктегеннен кейін 12-15 тәуліктен соң басталады.
Түтікке шығу кезеңі. Бұл кезеңде қысқа буын аралықты ұрықтық гүл шоғыры бар ұрықтық сабақ ұзара түседі де жапырақ түтікшесінің ішімен жоғары қарай көтеріледі. Түтікке шығу кезеңінің басталуымен сабақтың және сабақ ішіндегі гүл шоғырының өсуі тез қарқынмен жүреді де қысқа уақыттың аралығында 7...8 см жетеді.
Масақтанукезеңі гүл шоғырының жоғарғы жапырақ қынабынан шығумен сипатталады.
Гүлдеу. Арпа тек қана өздігінен тозаңданады. Өздігінен тозаңданатын астық дақылдарында гүлдену масақтанумен бір мезгілде (2-3 тәулік айырмашылықпен) жүреді, ал арпада - масақтануға дейін, бұл кезде масақ әлі жапырақ қынабының ішінде болады.
Дәннің қалыптасуы және пісуі. Жатынның қалақша аузына түскен тозаң 1-2 сағ. соң өне бастайды және орташа тәуліктік температура 20-26°С-да 1,0-1,5 тәуліктен кейін тозаңдану басталады. 2-3 тәулікте түйіннің (завязь) айтарлықтай өсуі байқалады.
Дәннің қалыптасуы мен пісуі бидай дақылында Ресейдің Омбы облысы жағдайында Н.Н. Кулешовпен барынша толық зерттелді. Оның тұжырымы бойынша ұрықтың даму үрдісі өте шапшаң жүреді және ұрықтанған соң алғашқы онкүндікте толық аяқталады, ал эндосперм баяу қалыптасады. Дән әуелі ұзын бойына, содан соң еніне және кейіннен жуандығына өседі [1].
Кесте 6 - Арпаның даму кезеңдерінің ұзақтығы
№
Даму кезеңдері
Кезеңнің ұзақтығы, күндер
1
Көктеу
7-12
2
Түптену
14-17
3
Түтікке шығу
7-10
4
Масақтану
10-12
5
Гүлдеу
1-3
6
Дәннің қалыптасуы және пісу
20-28
Кесте 7 - Шаруашылық бойынша арпаның даму кезеңінің ұзақтығы
№
Даму кезеңдері
Кезеңнің ұзақтығы, шаруашылық бойынша күндер
1
Көктеу
8-10
2
Түптену
14-16
3
Түтікке шығу
8-12
4
Масақтану
10-12
5
Гүлдеу
1-3
6
Дәннің қалыптасуы және пісу
22-29
АШК Баянбайда ("Есіл АгроЖШС"-де) көктеу кезеңінде өткен жылға қарағанда 2-3 тіулікке ертерек аяқталды. Себебі, бұл кезеңде арпаға ауа райы жағдайлары өте тиімді болды. Түптену кезеңінде ауа ылғалдылығы (47%) аз болғанмен орташа есеппен 14-16 тәулікке созылса, түтікке шығу, масақтану және гүлдену кезеңдерінде орташа тәуліктік температуралар (+23⁰С), да ауаның салыстырмалы ылғалдығы да (60%) өсімдікке оң әсер етті.
2.3 Шаруашылықта өсіретін сорттардың сипаттамасы
Сорт жоғары потенциалды өнімді, жапырылуға төзімді, аурулармен залалданбайтын, тыңайтқыштарға қайтарымы мол болуға тиіс.
Пайдалануға рұқсат етілген сорттар:
Ерте пісетін: Арна - (Ақмола, СҚО, Қостанай облыстарында); Сәуле, Бәйшешек (Жамбыл, Қызылорда, Онтүстік Қазақстан облыстарында).
Орташа мерзімде пісетіндер: Целинный 91 (Ақмола, Павлодар, Шығыс Қазақстан обл.); Донецкий 8 (Ақмола, Қостанай, СҚО, Қарағанды, Ақтөбе, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан обл.); Медикум 85 (Ақмола, Қостанай, Павлодар, СҚО); Гранал (Қостанай обл.); Кедр (Ақмола, СҚО), Карабалыкский 150 (Қостанай обл.); Жұлдыз (Алматы, Қызылорда обл.).
Ортадан кеш пісетін: Омская 87 (Ақмола, СҚО)[1].
Астана 2000. Сабағы тік, тұқымы дөңгелек, жалаңаш, эллипс пішінді. 1000 тұқымның массасы 46,1 г. Түр құрамы медикум. Биологиялық ерекшеліктері: вегетациялық кезеңі 73-75 күн. Орташа пісетін сорт тобына жатады.
Құрғақшылыққа, шашылуға төзімді, жапырылмайды, қара күйені әлсіз қабылдайды. Бұл сорт аққуызға бай болғандықтан жемшөпке өсіруге негізделген. Жоғары өнімділігімен ерекшеленеді. Орташа өнімділігі 28,2 цга, стандартты көрсеткіштен 3-4 цга-дан жоғары өнімділікті көрсетеді.
Астана-2000 сорты 2005 жылдан бастап Ақмола, Қостанай және Солтүстік Қазақстан облыстары бойынша аудандастырылған[2]..
Акмолинский. Сорт авторлары: Кравченко Н.А., Терещенко Р.И., Слепкова Н.Н., Жлоба Г.В. Сорт А.И.Бараева атындағы АШҒШО РМК-де гибридті популяцияларды шағылыстыру әдісі арқылы алынды {911Н1 (Донецкий 8 х Европеум 353133) х 1019 Н1 (Целинный 213 х Eagle)}. Түр құрамы - нутанс. Сорт - орташа пісетін, вегетациялық кезеңі - 80-82 күн, Целинный 91 сұрпынан 2-3 күн кейін піседі. Жапырылуға орташа төзімді. Барлық қара күйе ауруларына орташа төзімді. Аққуыз мөлшері стандарқа сәйкес. Жасырын сабақ зиянкестеріне аудандастырылған сорттарға қарағанда төзімді. Сорт жемшөптік бағытта өсіруге негізделген.
Сорт сынау байқауында 2003-2005 жылдары орташа өнімділігі 30,9 цга болды, Целинный 91стандартты сортынан 5,5 цга жоғары өнім көрсетті. Шаруашалық сорт сынау кезінде стандарт Целинный 91 сортынан 2,6 цга-ға жоғары өнім көрсеткішін берді. 1000 тұқымның массасы 48,0 - 52,4 г. 2005 жылы МТИ-на берілді [2].
ІІІ. ТАРАУ. Шаруашылықта зиянкестер мен ауруларды бақылау және есепке алу әдістемесі
3.1 Арпаның зиянкестерін бақылау және есепке алу әдістемесі
Гессен, швед шыбындарын сан мөлшерін есепке алу тәсілдері. Көктемде астық егілгенге дейін аңыздағы пупарилер мен гессен шыбынының қоныстануына есеп жүргізіледі. Тексерілетін алқапта, қиғашы бойынша, 100-150м сайын 8 сынама (күзден қалған аңызда) шекаралас екі қатардан 0,28м ұзындакта алынады, бұл 1 м2 болып есептеледі. Одан соң зертханада пупариді ашып көріп, тоғышарлар зақымдағандары мен тіршілікке қабілеттілерінің барларының саны анықталады [4,5].
Жаздық бидайдың дәнді өніп шыққан кезден бастап(мамырдың соңы- маусымның басы), желімді тұтқышпен тіркелетін шыбындардың ұшу динамикасына бақылау жүргізіледі Тұтқыш (өлмеші 15х40см қаңылтыр цилиндр, сыртөқы жағына ламинацияланған сары қағазбен қапталып, жұқалап эномологиялық желім жағылады) топырақ дейгенйінен 0,8-1,0 м биіктікте орнатылады .Шағылысудан кейін олар бірден жқмыртқа салуға кіріседі, ол бойынша шыбындардың жаппай ұшуының басталу мерзімі туралы айтуға болады. Жқмыртқалауын есептеу үшін егіс алқабының қиғашы бойынша бірдей аралықтар арқылы, 10 нүктеден 10 өсімдіктен алынады. Жапырақтар үлкейткіш әйнек астында мұқият қаралады. Жұмыртқалары қызыл - қоңыр түсті, жапырақтың жоғары жағында 3-4 данадан тізбек құра жапырақ табақшаларының ойық сызықтарын қуалап орналасады [4,5].
Жазда- бидайдың сабақтану кезіңінде өсімдікткң зақымдану дәрежесін аңықтау мақсатында егіске тексеру жүргізіледі. Егіс алқабының қиғашы бойынша (немесе шахматтық ретпен) шекаралас екі қатардан, 0,28м-лік 8 сынама ( барлығы 1 м 2) алады. Өсімдікті абайлап қазып алып, баулайды да, жапсырма жапсырып, зертхана жеткізеді . Өсімдікке талдау жасау барысында негізгі және қосымша бұтақтарды қарап шығады, соңдай-ақ , жарырақ қынабынан табылған дернәсілдер мен гессен шыбынының пупариларын тіркейді, соңдай-ақ, сабақтарды ашып көрі, швед шыбындары мен сабақ бүргелерін де есепке алады . Осындай талдаудың нәтижесінде бидай егісінің сабаққа жасырынған зиянкестер тобымен зақымдануы анықталады .
Осы әдіспен, бидайдың сүттеніп және сүттеніп- балауызданып пісу кезеңдегі зақымдалуына есеп жүргізу қажет. Бұл зерттеулер бидай сабақтарының зақымдалу дәрежесі мен гессен шыбынының ұрпағының диааузадағы дарақтарының пайызын анықтауға мүмкіндік береді.
Күзде өнім жиналғаннан кейін орылған алқаптағы өсімдік қалдықтарын тексеріп, алдағы жылғы зиянкестердің санына болжам жасау мақсатында, 1 м 2 аудандағы өыстаған пупарилер саны есептеледі. Есептеу әдістемесі көктемгі тексерулердегімен бірдей [5].
Экономикалық зиянылық шегі: егіске дейін 1 м 2 ауданға тіршілік қабілеті бар 8-10 пупарий, егін толық көктеп шыққан кезеңде- түптену кезеңінің басында өсімдекке жұмыртқалау саны 30 пайыздан жоғары болғанда [6].
Сабақтарға жасырынған зиянкестер бойынша болжам жасау үшін төмендегі ақпараттар қажет:
1. Өткен жылдың күзінен бастап күздік егісте зиянкестердің қоныстануы (тексерілген және қоныстанған аудан; дернәсілдер мен жалған пілләлардың 1м2 ауданға келетін орташа және барынша көп саны; күздік және жаңадан себілген дақылдар бойынша, зақымдалған негізгі және қосымша сабақтардың пайызы).
2. Шыбындардың көктемгі генерациясының ұшуы кезеңіндегі жаздық дәнді дақылдардың жас өскіндеріне қоныстануы.
3. Швед шыбындарының жазғы генерациясының дамуы және егін атызына қоныстануы (зақымдалған дәндер пайызы).
4. Дәнді дақылдардың өнімін жинау жағдайлары: масақтың жерге түсуі мен олардың жасырын сабақты зиянкестермен қоныстануы.
Сан мөлшерін есепке алу тәсілдері. Күздік дақылдарға 3 есеп жүргізіледі: күздік - өсу кезеңінің соңында, көктемгі - астықтың түтіктену кезеңінде және жаздық - сүттеніп-пісу кезеңінде. Жаздық дақылдарға 2 есеп (көктемгі және жазғы) жүргізіледі [3].
Күздік және жаздық тексерулерді жүргізгенде әрбір 0,5 метрден (қатардың ұзына бойымен) 10-15 сынама алады. Ол шахматтық ретпен алынады. Сынамаға кіретін өсімдікті қазып алып, баулайды да, жапсырма жапсырып, зертханаға жеткізеді. Өсімдікке талдау жасау барысында алдымен әрбір сабақ жапырағымен төменгісімен бастап аударады немесе ашады. Одан соң инемен немесе тебенмен зақым түскен белгісі бар бүкіл негізгі және қосымша сабақтарды ұзынынан жарады. Жапырақ қынабынан табылған гессен шыбынының дернәсілдері мен жалған пілләларын, өсімдіктің ішінде тіршілік ететін швед шыбыны мен сабақ бүргесінің дернәсілдерін белгілейді[4].
Жазғы тексеру сүттеніп-пісу кезеңінде жүргізіледі. Әрбір тексерілетін алқаптан 8 сынамадан, 0,25 м2 (50 х 50) аудан бойынша, шаматтық ретпен алынады. Сынамалардағы өсімдіктер мен масақтардың жалпы саны есептеледі, содан кейін, төменгі жапырақтарынан бастап сабақтағы жапырақ қынаптарын аударады.
Сұлы масағындағы дәндердің швед шыбынының дернәсілдерімен зақымдалуын есептеу барысында, сабақтардағы зиянкестерді есептеу үшін алынған сегіз сынаманың төреуінің әрқайсысынан, 25 масақтан бөліп алады. Оларды қолмен ұқыптап ысқылап, содан соң швед шыбынының дернәсілдері қоныстанған дәндердің пайызын анықтайды [5].
Бидай трипсілерін сан мөлшерін есепке алу әдістері. Өсімдік қалдықтарында қыстап шыққан дернәсілдерге көктемгі есеп бидай егіліп, өнымы жиналып алынған телімдерде жүргізіледі. Әрбір 50 қадам сайын 0,25 м2 ауданнан 20 сынама алынады. Әрбір сынамада аңызда қалған барлық өсімдік қалдықтарын (масақтарды) жинап, жеке қалтаға салады. Әрбір сынамадағы бидай сабақтарына қоныстанған дернәсілдерді санап, 1 м2 ауданға келетін орташа саны анықталады.
Жазғы тексеруді бітелердің ұшып және жаппай ұшу мерзімдерін анықтау, сондай-ақ, санын шектеу мақсатында өсу кезеңінде жүргізеді. Бітелердің дәнді станцияларында, сондай-ақ, дәнді дақылдар егісінде пайда болу уақытын, энтомологиялық каққышпен қағу арқылы анықтайды. Егістегі ересек бітелерді жинаудың ең нақты әдісі оларды шөптесін өсімдіктерден ұшіп шіққан кезде санау болып табылады. Бұл үшін жеңіл де, тығыз материалдан тігілген, өлшемі 20 х 30 см қапқа бидайдың 50-100 масағын салады. Масақтарды түтіктену, масақтану, гүлдеу, дәннің сүттеніп-балауызданып пісу кезеңінде алады. Бір немесе екі тәуліктен кейін, каптың ішінен иіс шыға бастаған кезде жиналған сынама жинағын үлкен ақ қағаз парағына төгіп, бітелерді санайды. Жапсырмада үлгінің нөмірі, жиналған орны мен мерзімі көрсетіледі. Санау барысында мыналар ескерілуі тиіс: 1) әр сынама жинағындағы бітелер саны; 2) 1 масақтағы бітелердің орташа тығыздығы, ал егістіктегі масақ басының жиілігі бойынша 1 м2 аудандағы тығыздығы анықталады.
Жұмыртқа салуды бақылау масақтанудан дәннің сүттеніп-пісу кезеңінде басталады. Бақылау жұмыстарының дәл болуы үшін, белгілі бір кезеңде, қандайда бір тәмілмен, 100 үлгі-сабақты бөліп алады. Оларға 2 күн сайын ондағы жұмыртқа салулар мен ондағы жұмыртқалар саны есептеледі. Әрбір өсімдіктің 57 жапырағының қынабын, масақ өабыршағының сыртқы және ішкі жағын, масақтың өзегі мен білігін қарап көреді [5,6].
Бітенің дернәсілдерінің дамуын бақылауды жаздық бидайдың гүлдеу кезеңінде бастап, дәннің толық пісуі кезеңінде аяқтайды. Дернәсілдердің жұмыртқадан шығуы, олардың масақ ішінде орын ауыстыру және олардың масақ ішінде қоныстану ұзақтығы, дернәсілдердің масақтан қыстауға кету уақыты тіркеледі. Бидай масақтарындағы біте дернәсілдерінің жағдайы дәннің сүттеніп-балауызданып пісу кезеңінде ескеріледі. Әрбір егістен 50 масақтан, 3 сынама жинағын алып, тығыз қағаздан не полиэтиленнен жасалған қапшыққа салады. Масақтарға талдау жасау барысында әр масақтағы дәндер мен дернәсілдер саны есептеледі. Одан соң, бидай басы мен дәндегі дернәсілдердің орташа санын, одан әрі, 1 м2 аудандағы масағы мол сабақтардың санын бәле отырып, 1 га аудандағы дернәсілдер саны анықталады. Балауызданып-толық пісу кезеңіндегі дернәсілдердің зияндылығын анықтау үшін 100 бидай масағын белгілеп алады. Зақымдану дәрежелері аз, орташа, жоғары болып бөлінеді [5].
1 м2 аудандағы астықтың шығыны анықталады: бір дернәсілдің орташа салмағы 0,1 мг; ылғалды ауадағы зияндылық коэффициенті 0,3%-ға тең, құрғақ ауа райында - 0,5%-ды құрайды. Дернәсілдердің зияндылығын анықтау үшін олардың 1м2 аудандағы санын анықтап, алынған санды 0,1-ге, одан соң 0,3 немесе 0,5 пайызға көбейту керек. Осыдан кейін 1 га ауданға қайтадан есептеледі. Бітелерге карсы химиялық күресудің тиімділігін тек тұқымдық телімдерде жүргізген дұрыс [6].
Астық егеуіштердің сан мөлшерін есепке алу тәсілдері. Егеуіштер саны мен ұшу динамикасын есепке алудың негізгі әдісі энтомологиялық қаққышпен қағу болып табылады. Қаққышпен қағу мамырдың соңғы онкүндігінен бастап, 30- 40 күн ішінде, арасына 1-2 күн салып, тәуліктің тұрақты белгілі бір уақытында (12-15 сағат аралығында) - имагоның ұшуының барлық мерзімі бойында жүргізіледі. Бұл үшін ауданы 500 га-ға дейінгі әрбір егіс алқабынан, энтомологиялық қаққышпен 100 мәрте қағудан тұратын төрт сынамадан алынады. Ауланған бунакденелілерді жоғалтып алмас үшін бір сынаманы 20 реттен сермей отырьш, 5 рет алады. Бақылаушы үш бұрыштың периметрі бойымен жүріп отыруы тиіс.
Қаққышпен 100 рет қағу арқылы жиналған бунақденелілердің орташа санын анықтау үшін байқау кезінде ұсталынған егеуіштердің жалпы санын, алынған сынамалар санына бөледі. Жиналған бунакденелілерді мақта төсенішке қатарлап қояды (әр сынаманы бөлек) да, егеуіштер санын есептеп, түрлерін анықтайды. Жапсырмаға - жиналған мерзімі, уақыты, орны және байқау нөмірі көрсетіледі.
Дәнді дақылдардың сүттеніп пісуі кезеңінде астық егеуіштерінің зақымдауын өсімдік сабағын тіліп көру арқылы анықтайды. Сабақтарды ұзынынан скальпельмен (қандауырмен) немесе қайшымен тіліп ашады. Зақымдалған сабакта әдетте егеуіштердің дернәсілдері, құрт жеген куысы мен нәжісі болады. Дәнді дақылдардың сүттеніп және сүттеніп- балауызданып пісу кезеңінде, олардың сабақтарын егеуіштердін зақымдауына есеп жүргізу үшін, өлшемі 500 га болатын әрбір егіс алқабынан 16 сынама алынуы тиіс, мұнда ұзындығы 50 см болатын әрбір кесінді қатардың қатараралық ені 12,5 см болғанда, 1 м2 ауданға сәйкес келуі тиіс. Алғашқы төрт сынаманы алқаптың немесе 8-10 м қашықтыктағы орманды жолактың шетінен, келесі 8 сынаманы алқапты қиғаштай және қалған 4 сынаманы алқаптын ортасынан немесе қарама-қарсы шетіне жақын тұстан алу керек. Нәтижесінде, бақылаушы алқапты бойлап, "зет - Z "әріпі түріндегі сызба бойынша жүріп өтеді. Сынамалар алатын орындардың аралықтарының қашықтығы бірдей болуы тиіс [5].
Сынамаларға талдау жасау барысында, бірінші кезекте, зақымдалып сынған сабақтар ескеріледі. Алайда, сынамалар алу кезінде, зақымдалғанымен сынбаған сабақтар кездеседі. Оларды зақымдалғандар қатарына қосу кажет. Сынамадағы басқа сабақтарды ашып көру керек. Сабақтардың зақымдалу пайызын есептеу үшін барлық сынамадағы сабақтардың жалпы санын қосып, зақымдалғандарының санын бөлек шығару қажет. Зақымдалған сабақтар санын 100-ге көбейтіп, сабақтардың жалпы санына бөледі.
Астыктың сүттену кезеңінде және өнім жиналар алдында астықтың сабак егеуіштерінің қыстайтын дернәсілдерінің санын анықтау үшін егіс алқабының 16 нүктесінен 0,5 м-лік қатардан сынама алынады. Бұл үшін аңызды қазып, сынамадағы түбірлердің жалпы саны саналып, оның ішінде егеуіштердің дернәсілдері қоныстанғандарын ажыратып боледі. Сонымен катар, тоғышарлар мен жыртқыш қоңыздар зақымдаған астық егеуіштері ескеріледі. Бұл үшін дернәсілдер қоныстанган түбірлерді ашып көреді. Бакылау нәтижелері 32-форма бойынша жазылады [5].
Астық цикадкалардың сан мөлшерін есепке алу тәсілдері. Зиянкестерді бидайдың сабақтану гүлдеу кезеңдерінде қаққьпппен анықтайды. 200 гектарлық әрбіралқаптан әрқайсысы энтомологиялық қаққышпен қаққанда 5 реттен тұратын сегіз сынама алынады.
Бақылаушы үш бұрыштың периметрі бойымен жүріп өтеді. Қаққышпен 5 рет қаққанда түскен бунақденелілердің орташа санын есептеп табу үшін, сынамаларда жиналған бунақденелілердің жалпы санын алынған сынамалар санына бөлу керек немесе сынама аудандарындағы бунақденелілер санын есептейді, бұл үшін әрбір тексерілетін алқапта, шахматтық ретпен 0,25 м2 (50 х 50) ауданнан 8 сынама алынады.
Жиналған бунақденелілерді мақта төсеніштерге (әрбір сынама бойынша жеке-жеке) қатарлап қояды да, бунақденелілер санын есептеп, түрлерін анықтайды. Жапсырмасына күні, айы, жылы, жиналған орыны және сынама нөмірін көрсетеді [5,7].
Зиянды бақашық қандалалардың сан мөлшерін есепке алу тәсілдері. Күзде және ерте көктемде зиянкестердің көбеюіне болжам жасау мақсатында, бақашықтардың жай-күйін және санын аңықтау үшін, олардың қыстайтын орындарына тексеру дүргізіледі (18-форма). Телімнен 0,25 м 2(50х50 см) 20 сынама үлгі алынады. Ормандағы төсеніштерін (көң, сабан) мұқият аударып және 3-5 см тереңдіктегі топырақты мұқият отырып, сынамадағы барлық қандалаларды тексереді және олардын 1 м2 ауданда орналасу санын анықтайды. Зертханада аталығы мен аналығын 50-ден өолшеп көріп, олардың тіршілікке қабілеттілігн анықтайды.
Көктемгі тексеру қар кетісімен және ормандағы шөр-шалам төсемдер кебісімен, қандаланың күзде анықталған ең көп орналасқан орндарында жүргізіледі. Олардың қыста қырылғандарының пайызы анықталып, осы мәліметтердің негізінде зиянкестердің санының болжамына түзетулер енгізіледі[7].
Көктемде қандалардың қыстап шыққан орындары айқындалады. 400 га ауданнан, арасы бірдей қашықтықтан және әрқайсысының ауданы 0,25 м 2- лік тұстан 20 сынама алынады. Ала,нан барлығы 20 сынама алынады. Сынмада қандалалардың саны, салған жұмыртқалары, дернәсілдері есептеледі.
Осыдан кейін 1 м2 аудандағы дернәсілдердің орташа саны анықталады (19-форма). Жұмыртқалардың біраз бөлігін (100-20 дана) бақашық жұмыртқаларына, тоғышалармен, жұмыртқа жегіштермен зақымдану, залалдану дәрежесін анықтау үшін бөлек жинайды.
Экономикалық зияндалық шегі: жаздық және күздік бидай егісінің 1 м2 ауданына 1-2 қыстап шыққан қандаладан (құрғақ жылдары бұл көрсеткіш 2 есе төмен); гүлдеу кезеңінде - бидайдың толысуының бас кезінде -1 м2 ауданға 5 дернәсілден :бидай дәнінің сүттену кезеңінде -1 м2 ауданға 2 дернәсілден [8].
3.2 Арпаның ауруларын бақылау және есепке алу әдістемесі
Аурулар бойынша есепке алу және бақылау жүргізілді: тамыр шірігі, қаракүйе, септориоз, қоңыр, сабақ таты, қара-қоңыр дақ, торлы дақ. Зиянкестердің негізгі түрлері: астықтың жолақ бүргесі, швед шыбыны, гессен шыбыны, сабақ бүргелері, сүлікше қоңыз, бидай трипсі (Кесте 8).
Кесте 8 -Арпаның негізгі аурулары мен зиянкестері
1 топ
2 топ
3 топ
Жыл сайын зиян келтіретін маңызды зиянды организмдер
Кезеңдік маңызы бар зиянды ағзалар
Түр түрінде кездесетін нысандар
Бидай трипсі, астықтың жолақ бүргесі, тамыр шірігі,
септориоз, біржылдық және көпжылдық арамшөптер, қара сұлы, ширица
Астық қандалалары, астық сүлікше қоңызы, астық бітелері, тат аурулары, дақ аурулары
Бидай гүл кенесі, астық цикадалары, топырақты мекендейтін қатты қанаттылар
Мәдени дақылдарыдың фитосанитарлық жағдайына нақты сипаттама беру үшін аурудың таралуы немесе кездесу жиілігі мен оның даму қарқындылығы, яғни екпінділігі анықталады. Демек, өсімдіктердің өсу кезеңдерінде, әсіресе ауруға бейімділігі артатын мезгілде бақылау жүргізіліп отыруы қажет. Бұл үшін алдын-ала тұрақты танаптар немесе бақылау жүргізілетін алаңдар белгіленіп, олар бойынша төмендегі мәліметтер жиналады:
+ тұрақжайдың орны, танаптың нөмірі, жағрафиялық координаттары;
+ топырақ түрі, оның механикалық құрамы жіне т.б. көрсеткіштері;
+ алғы дақыл, минералды және органикалық тыңайтқыштардың қолданылуы;
+ қолданылған агротехникалық шаралар, себу мерзімі мен мөлшері, суарылуы;
+ дақылдың сорты, көпжылдық өсімдіктердің отырғызылған мерзімі немесе жасы;
+ қолданылған пестицидтер (мөлшері, мерзімі және жиілігі);
+ дақылдың түсімділігі [4].
Мәдени дақылдардың өсу фенолоиясының негізгі кезеңдері бойынша кездесетін ауру түрлері және олардың дамуы, күтілетін шығын мөлшері анықталады. Аурудың таралуы танаптағы оған шалдыққан өсімдіктер санымен сипатталады, даму қарқынын анықтау үшін арнайы шкалалар пайдалыналады.
Аурудың таралуы (Т) төменде келтірілген формуламен (теңдеумен) есептеліп, пайызбен көрсетіледі.
Т=n x 100N,
Мұндағы: N - тексеруге алынған немесе қаралған өсімдіктер саны;
n - ауруға шалдыққан өсімдіктер саны.
Егер бақылау бірнеше танапта немесе шаруашылықта жүргізілсе, аурудың орта есеппен алғандағы таралуы (Т орт.) пайызбен төмендегі формула бойынша анықталады:
Т орт = Ʃ SPS
Мұндағы: Ʃ SP - аурудың таралуы және тексерілген егіс көлемімен көбейтіндісі;
S - тексерілген егіс көлемі, га.
Аурудың даму дәрежесі немесе екпінділігі (R) арнайы балдық шкалалар арқылы төмендегі формула бойынша анықталады:
R = ƩabKN,
мұндағы: Ʃab - әр балл бойынша ауруға шалдыққан өсімдіктер санының сол балға көбейтіндісі; N - үлгідегі өсімдіктер саны; K - шкаланың ең жоғарғы баллы.
Мәдени дақылдардың жапырақтары мен сабақтарындағы және жеміс мүшелеріндегі дақтардың немесе теңбілдердің, тат пустулаларының, ақұнтақ және т.б. аурулардың алып жатқан пайызға шаққандағы көлемі арнайы шкалалармен анықталып, олардың орташа арифметикалық мәні есептеледі[4,9].
Аурулардың таралуы мен даму қарқынын жалпылама сипаттау үшін көпшілік жағдайда төменде келтірілген шкала қолданылады:
0 - ауру кездеспейді;
1 балл - бірен-саран өсімдіктерде немесе олардың жекелеген мүшелерінде ауру белгісі байқалады;
2 балл - өсімдіктер ауруға орташа дәрежеде шалдыққан, қатты залалданған мүшелер байқалмайды;
3 балл - өсімдіктер ауруға орташа, ал кейбір мүшелер қатты шалдыққан;
4 балл - өсімдіктер ауруға қатты шалдыққан, қурап қалуы да байқалады.
Егілетін дақылдарға және кездесетін ауру түрлеріне байланысты оларға фитосанитарлық тұрғыдан баға берудің біраз ерекшеліктері бар. Төменде соларға тоқталамыз [4].
Астық дақылдарының аурулары. Аурулардың даму қарқыны өскін шыққаннан бастап, дән толысып піскенге дейін 4-5 рет есептеледі. Астық дақылдарының өсу кезеңдерін Фикес ұсынған шкала бойынша анықтауға болады.
Астық дақылдарының өскіні шыққаннан түптенгенге дейінгі кезеңде тамыр шірігіне, сабақтанғаннан дән сүттене бастағанға дейін тат, септориоз, гельминтоспориоз, ақұнтақ ауруларына көңіл бөлінеді. Масақтың гүлдеу кезеңінде тозаңды қаракүйе, дән балауызданып немесе толық піскенде - қатты қаракүйе мен қастауышқа шалдыққан масақтар саны анықталады. Жиын-теріннен кейін дәннің қараұрыққа, септориозға және т.б. ауруларға шалдығуы тексеріледі. Төменде әр түрлі топқа жататын ауруларды есептеу ерекшеліктері мен шкалаларын келтірілген.
Тамыр шірігі. Бұл ауруды өскін шыққан кезеңнен (2-3 жапырақ) түптенуге дейінгі мерзімде және жиын-терін алдында анықтайды. Тұрақжайда белгіленген 0,5 м2 алаңнан немесе екі қатардан әрқайсысы 25-30 өсімдіктен тұратын 10 үлгі тамырымен қазылып немесе жұлынып алынады.
Сурет 1. Астық дақылдарының тамыр шірігі ауруына шалдығу дәрежелерін анықтауға арналған шкала
Зертханада ауруға шалдығу дәрежесіне сәйкес өсімдіктер төмендегі шкала бойынша топтастырылады (1 сурет):
1 - ұрық тамыршаларында немесе өскінде бірен-саран сызықтар байқалады;
2 - өскін тамыры мен төменгі буынаралық аздап қоңырқай тартқан, жіңішке сызықшалар немесе дақтар кездеседі;
3 - олар қоңыр тартқан, сызықшалар мен дақтар анық байқалады;
4 - өскін тамыры мен төменгі буынаралық тұтасымен қарайған;
5 - жас өскіндер аурудан қурап қалған.
Тамыр шірігінің таралуы жайлы толық мәліметтер алу үшін дәнді дақылдардың балауызданып немесе толық піскен кезеңінде апробация үшін жиналған үлгілер жоғарыда көрсетілген әдіспен зертханада мұқият тексеріледі. Сабақтардың төменгі буынаралықтар қураған жапырақтардан тазартылып, ауруға шалдығу дәрежесіне сай өсімдіктер төменде келтірілген шкала бойынша топтастырылады.
Жапырақтар мен сабақтарда кездесетін аурулар. Ауа ағынымен және жаңбыр тамшыларымен жұғатын аурулар егісте көбінесе біркелкі таралады. Олардың таралуы мен дамуын анықтау үшін танаптың бір шетінен ортасына қарай әрбір 25-50 қадамнан (аттамнан) кейін әрқайсысы 10-15 сабақтан тұратын, 10 қайталана, қоса есептегенде 100-150 өсімдік үлгісі жиналады. Егер ауру егісте біркелкі таралған болса, танаптың бір бұрышынан немесе шетінен 25-50 метрден кейін үш бұрыш бойымен әр 25-50 метрден бір үлгі алып отырса жеткілікті. Ауру егісте біркелкі таралмай, оның шағын немесе үлкен ошақтары болса, онда үлгілерді танаптың қос қиғашы (диагоналы) бойынша алған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz