Қазақ ақын-жырауларының тәлім-тәрбиелік идеялары туралы

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Қазақ ақын-жырауларының
тәлім-тәрбиелік идеялары.

Қазақ хандығы көптеген тайпалардың – қаңлылар, үйсіндер, қыпшақтар,
арғындар, наймандар, дулаттар және т.б. негізінде құрылды. Қиын тарихи
жағдайда қалыптаса отырып, қазақ хандығы бірде (ХҮІ ғ.бас кезінде) нығайды,
бірде әлсіреді. ғасырдың аяғында Қазақ хандығында үш жүз деп аталатын
көшпелі тайпалардың ірі одақтары – Ұлы жүз Оңтүстік Қазақстанда, Орта жүз
қазақ даласының орталық бөлігінде және Кіші жүз батыс аймағында ұйымдасты.
Әрқайсысының өз басқару әкімшілігі болды. Оларды біріктіру туралы әртүрлі
әрекеттер болғанымен, қазақ халқы осындай жағдайда ХҮІІІ ғасырдың ортасына
дейін өмір сүрді.
Осы тарихи оқиғалар туралы ірі эпикалық шығармалар, көптеген әндер
сақталған. Халық зұлымдық, басқыншылық, жаугершілік туралы қайғылы әндер
шығарған, шетел басқыншыларына қарсы күрескен, ел қорғаған батырларды
жырлаған:
Бұл кезеңде халықтың ақын-жыраулары пайда болды. Қазақ поэзиясында
жырау-ақынның ерекше ежелгі түрі. Көшпелі тұрмыс және шетел басқыншыларының
шабуылы жағдайында жыраулар көптеген жауапты қызметті атқарған болатынды:
өзінің ақылды, жалынды сөзімен жауға қарсы рулардың күшін біріктіруге
шақырды, олар көп жағдайда тайпалардың көсемдері, батырлары, тайпалық
жасақшылардың қолбасшылары болды.
Ақын-жыраулар негізінен өз шығармаларын толғау жанрында шығарған.
Толғау – белгілі бір жағдайға байланысты философиялық пайымдау немесе
тоғаныстар түріндегі поэтикалық сюжетсіз шығарма.
Бұл кезеңдегі белгілі жыраулардың ішінен Асан Қайғы, Қазтуған,
Жиембет, Шалкиіз, Сыпыра жырауларды және т.б. ерекше атауға болады.
Ел ішінде кең тараған батырлар жырларының бірі Ер -Тарғында Сыпыра –
жырау былай суреттеледі: Ноғайлы ханы Зада көрші руға көптеген зиян
келтіреді. Сол руда жас батыр Ер-Тарғын дүниеге келеді. Хан Зада одан кек
алуға қорқады, не істерін білмейді, оған Сыпыра – жырауға жолығуға
кеңес береді. Сыпыра – жырау ханның зұлымдығын, екі жақтылығын қатты сынай
отырып, бұрынғы зұлымдығын ұмытуға және достасуға шақырады. Екі жақты
татуластыруға жұмыстанады. Сыпыра-жырау Ер-Тарғынның артықшылығын, оның
ержүректігін, тазалығын айта отырып, ханды ойланбай істелген әрекеттен
сақтандырады. Сонымен, ең соңында екі жақты да келісімге келуге көндіреді.
Жыраулардың шығармашылығы олар өмір сүріп отырған ортамен тығыз
байланысты. Олардың кейбіреулері ханға қызмет етсе, үстем тап өкілдерінің
мүддесін көздесе, басқалары бұқара халықтың атынан сөйлеп, халықтың мұң-
мүддесін – көңіл-күйін білдіреді және батырлар жырларының, аңыздардың
сақтаушылары және орындаушылары болып табылады.
ХҮ-ХҮІІ ғасырларда өмір сүрген қазақ ақын-жыраулар поэзиясынан
ғасырлар сырын, халықтың салт-санасын, ой-өрісін, тілек-мақсатын айқын
аңғарамыз. Өйткені жыраулар толғауларынан халықтың не бір нәзік сырлары,
мұң-мұқтажы, қайғы-қасіреті, қуаныш-сүйініші, келер ұрпаққа айтар өсиеті,
тәрбие тағылымы өзекті орын алады.
Оны ХҮ ғасырдың орта кезінде өмір сүрген қазақ даласының ұлы ойшылы,
халықымыздың қоғамдық-саяси, әлеуметтік ой-пікірлерінің көне басшысы бола
білген Асан Қайғы шығармашылығынан байқауға болады. Асан қайғы – қазақ
даласынан шыққан ойшыл-философ, аты аңызға айналған, ел қамын ойлаған
данышпан ақын. Алтын Орда құлағаннан кейін, халық аңызы бойынша,
мемлекеттің ыдырағанын көріп, халыққа ыңғайлы, уайым-қайғысы жоқ, қой
үстінде бозторғай жұмыртқалайтын Жерұйықты іздеп желмаямен қазақ жерін
аралайды. Талай жақсы жерлерді де, шөл даланы да көреді, бәріне тиісті
бағасын береді. Бірақ Жерұйықты таба алмай қайғырады. Содан ел оны Асан
Қайғы деп атаған. Әрине, қазақ жерінде кең жазықты, көк майса шалғынды,
орманды-таулы жерлер де, өзен-көлдер де бар, бірақ іздегені әлеуметтік өмір
мен рахат өмір болатын. Оны философтар қазақ жерінен шыққан алғашқы
әлеуметтік утопист деп атайды.
Халқының сол замандағы хал-ахуалы мен келешегін тебірене сөз еткен
Асан Қайғы, заманымыздың заңғар жазушысы Мұқтар Әуезов айтқандай, халық
мұңын арман етіп, алысты меңзеген, өзі үшін емес, елі, жұрты үшін іздеген
ел қамқоры...
Асан Қайғы қазақ қоғамының болашағы үшін барша жұрты бай, кедей деп
бөлмей, адамгершілікке, бірлікке, бауырластыққа баулуды қажет деп санады.
Оның ойынша, адамның мінез-құлқы жақсы болуы үшін айналасындағыларға
жанашырлық ізгі жүректілік білдіруі, қамқоршы болуы қажет. Өзіне қажетті
игіліктерді жасауда адамдар бірлесіп, қоғамдасып, бауырмалдық іс-әрекет
жасауы керек, сонда ғана бақытқа жетеді, басына бақ қонады деп білді. Бүкіл
халқының қамын ойлауы, елді берекелі бірлікке, шынайы достыққа адал еңбекке
шақыруы, сол замандағы прогрессивтік маңызы зор гуманистік көзқарас еді.
Малға жай, елге ырыс осындай мекен барын ғайыптан болжап білген Асан
Қайғы енді сол жерді іздеп табу үшін желмаяға мініп, қазақ жерінің төрт
бұрышын кезеді. Жолында кездескен тау, өзен, шұрайлы жерлерге, халыққа
пайдалы жағын есептеп, тиісті бағасын беріп отырады...
Асан Қайғы Жиделібайсын жеріне қызығып: Ай, Жиделібайсын, артыма
бөктіріп кетер едім, әттең, желмаям көтере алмайды-ау! Қой үстінде
бозторғай жұмыртқалайтын, тып-тыныш мамыражай ел екенсің,-депті.
Батыста Асанқайғы Маңғыстауға үш барып, үш қайтыпты. Екі баласы:
Маңғыстау м алға жайлы қоныс бола ма?-деп сұраған екен. Сонда Асан
бабамыз: Түбінде мал баққан шаруаға Маңғыстаудан жақсы жер болмас, -
деген екен.
Шыңғырлауды көргенде: Ай, Шыңғырлау, жылқы өзі өскен жоқ, Шыңғырлау,
сен өсірдің- деп үш айналады да, Шыңғырлаудың суына қолын малып отырып, -
Шыңғырлау өкпелер, аттың ерін ал, қонайық, ат суарып, аунап-аунап
кетейік,-депті.
Сыр бойын көргенде: Басы байтақ, аяғы тайпақ қоныс екен. Қаратауды
жайласам, Сырдың бойын қыстасам, қоныс болуға сонда ғана дұрыс екен,-
депті.
Түркістанның қасында ескі қорған Сауранды көргенде: Әттеген-ай,
тақырдың бетіне, Шөлстанның өтіне салған екен. Сарқырап аққан суы жоқ,
жайқалып тұрған нуы жоқ – түбі тұрақты қала бола қоймас,-деген екен.
Сайрам, Шымкен маңын аралағанда Асан Қайғы айтыпты:
Екі бассаң бір базар,
Саудасы қызған жер екен.
Екі бассаң – бір мазар,
Молдасы азған ер екен,-депті.
Асан Қайғы адамның бойындағы адамгершілік қасиетті жоғары
бағалай келіп, Ұлық болсаң, кішік бол деген адами ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.