АФРИКАНЫҢ ЖЕР АСТЫ СУЛАРЫ

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3 1. АФРИКАНЫҢ ІШКІ СУЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 5 1.1. Африканың жағалауын шайып жатқан мұхиттар ... ... ... ... ... ... ... ... . 6 1.2. Африканың өзендері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9 1.3. Африканың көлдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 14
2. АФРИКАНЫҢ ЖЕР АСТЫ СУЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... . 17
ҚОРЫТЫНДЫ. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18 ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 19

КІРІСПЕ
Африка - оңтүстік жарты шардағы материк. Африканың экватор дәл ортасынан кесіп өтеді.Екі тропик шеңберінң аралығында орналасқындықтан, материкке күн сәулесі мол түседі, сондықтан Африка жер шарындағы ең ыстық материк болып табылады. Солтүстік және оңтүстік шеті ғана субтропиктік белдеуге енеді, бастапқы меридиан Африканың батыс жағынан өтеді. Материктің пішіні оңтүстікке қарай сүйірене түседі. Африканың географиялық орнынн аталған ерекшеліктері оның табиғатың оңтүстік жарты шар мтериктеріне ұқсамайтын өзіндік сипатын қалаыптастырады. Африканың Еуропадан онша терең емес әрі енсіз Гибралтар бұғазы мен Жерорта теңізі бөліп тұр. Солтүстік-шығысында оны енсіз Суэц мойнағы Еуразия материгімен жалғастырады. Солтүстік Африка мен Оңтүстік Еуропаның, Оңтүстік Азияның өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің зор ұқсастығы, олардың бір-біріне жақын орналасуына байланысты. Мұндай жақындық Солтүстік Африка халқынаң құрамына, оның мәдениетіне, тіліне әсер еткен. Африканы басқа материктен ұлан байтақ мұхиттар бөліп тұрады. Африканың жер бедері салыстырмалы түрде біркелкі. Материктің көпшілік бөлігін гондваналық ежелгі платформа экватордан солтүстік-батысқа қарай орналасқан бөлігі аласа, оңтүстік - шығысы көтеріңкі болып келеді. Сондықтан абсолютік биіктігі 200-ден 100 м-ге жететін жазықтар, қыраттар, үстіртер мен таулы үстіртер басым болады. Африка платформасының түрлі бөліктерінде ұзақ уақыт бойы бірде көтерілу, бірде төмен түсу қозғалыстары болып отырған.Соның нәтижесінде плптформаның негізін құрайтын ежелгі кристалды жыныстар көтеріліп, жақпарлы-қатпарлы қалдық таулар мен Аир, Дарфур тәрізді үстірттер қалыптасты .Олардың кейбіреуі жақпарлы, ірі тік жарлы Сахарадағы Ахагтар және Тибести сияқты таулы қыраттарға айналған. Материктің шығысындағы ірі Мадагаскар аралы Африка платформасының ертеректе ажыраған бөлігі болып табылады. Ойпаттар өте аз, олар материктің жағалық бөліктеріне сәйкес келеді. Кайнозой эрасында Африка-Арабия біртұтас литосфералық тақтасының Еуразия тақтасымен

соқтығысуы нәтижесінде Арабия Африкадан бөлініп қазіргі Қызыл теңіздің табаны ашылған. Қызыл ьтеңізден басталған терең тектоникалық жарықтар жүйесі Ұлы Шығыс Африка жарықтары деп аталады. Материк пайдалы қазбаларға өте бай. Пайдалы қазбалар көпшілігінің қоры жөнінен дүние жүзіндегі ең ірі кен орындарының қатарына жатады. Олардың пайда болуы және орналасуы жер қыртысының құрылысы мен даму тарихына байланысты. Африка - ең ыстық материк, оны дәл ортасы арқылы экватор сызығы кесіп өтетіндіктен, Африка күн сәулесі үлкен бұрыш жасай түседі. Әсіресе екі тропик үстінде орналасқан кез келген нүктеде жаз кезінде Күн сәулесі дәл төбесінен тік түседі. Африка жерінің көп бөлігі экваторлық және тропиктік ауа массалары ықпалына болады, тек материктің қиыр оңтүстік және солтүстік жағалық бөлігінде салқан кезде батыс желдері алып келетін қоңыржай ауа массалары әсер етеді.

1. АФРИКАНЫҢ ІШКІ СУЛАРЫ
Африка құрлығы ішкі суларының жылдық ағын мөлшері (5400 км 3) бойынша Еуразия мен Оңтүстік Америкадағы кейінгі орында тұр. Африканың су айрықтары алап шығысына орналасқан. Олардың көбі 1\3 -і Атлант мұхитына, 1\4 Үнді мұхитына, ең азы Жерорта теңізіне құяды. Африканың 1\3-ке жуығы тұйық алапқа жатады яғни су құмға барып сіңіп кетеді. Африкада ірі өзендер көп. Өзен торы материк территориясына әркелкі бөлінген. Бұл жер бедері мен климат жағдайларына байлансты. Жер бөлігін құрылысына, оның шығыс бөлігінің көтеріңкі болуына байланысты өзендердің көпшілігі атлант мұхитына құяды. Материк бетінің шамамен 1\3 бөлігінде мұхитқа құятын су ағыны жоқ, сондықтан бөлік ішкі ағын териториясына жатады. Өзен-көл жүйесі біркелкі таралмаған. Өзендер экватор төңірегі мен құрлықтың оңтүстік-шығысында жағалауында жиі кездеседі. Шөлді аудандарда, әсіресе, Сахарадағы климаттың ертеде ылғалды болғандықтан аңғартатын құрғақ өзен арналары ( вади) көптеп кездеседі. Ірі өзендері: Ніл (6671 км), Конго, Замбези, Нигер, Оранж өзендері. Өзен арналарында шоңғалдар мен сарқырамалар көптеп кездеседі. Замбези өзенінің бойында атақты Виктория сарқарамасы орналасқан. Құрлықтағы өзендердің гидроэнергия мүмкіндігі өте жоғары. Құрлықтың шөлді және шөлейтті аудандарда жер асты суларының мол қоры табылған. Ірі артезиан алаптары Сахара мен Калахари жерінде жатыр. Африкада көлдер негізінен тектоникалық жарықтарда орналасқан. Олардың ірілері: Виктория, Танганьика, Ньяса, Чад.

1.1. Африканың жағалауын шайып жатқан мұхиттар
Құрлықтың солтүстігінде Жерорта теңізі, батысында Атлант мұхиты, шығысында Үнді мұхиты мен Қызыл теңіз сулары шайып жатыр. Солтүстік шығысында жіңішке Суэц мойнағы (112 км) арқылы Азиямен жалғасады. Гибралтар бұғазы арқылы Еуропаның Периней түбегімен бөлінген жағалауы нашар тілімделген көбінесе таулы тік беткейлі болып келеді. Ірі шығыанақтары Гвинея , Сидра қолайлы қойнаулар аз. Ең үлкен түбегі Сомали құрлықтың шығысында Мадагаскар, Замбези, Сокотра , Мафия, Пемба, Комар , Маскарен және Сейшель аралдары , батысында - мадейра нашар Жасыл мүйіс, Гвинея шығанағында Анабал аралдары орналасқан. Материктің батыс жағалауын Атлант мұхитының , ал солтүстік Атлант мұхитына енетін жерін Жерорта теңізінің сулары шайып жатыр. Олардың арасында ені 12км Гибралтар бұғазы жалғасуда. Ал материктің шығысы мен оңтүстік - шығыс жағалауында Қызыл теңіз бен Үнді мұхитының сулары ұласады. Африка жағалаулары онша тілімделмеген, көбінесе таулы, тік беткейлі , ал материк қайраң өте жіңішке болып келеді. Материк жағалауында қойнаулар аз, ірі шығанақтары - Гвинея мен Сидра, ал шығыста ірі Сомали (Шығыс мүйіс) түбегі орналасқан. Ірі аралдардың көпшілігі Үнді мұхитына орналасқан, оларға Мадагаскар, Занзибар, Сокотра аралдары мен Сейшель, Маскарен араладарының тобы жатады. Африканың батысында Мадейра, Жасыл мүйіс аралдары мен Гвинея шығанағының аралдары орналасқан. Атлант мұхитының сулары Африканың батыс жағалауын шайып жатыр. Материктің экваторлық жағалауы арқалы Гвинея жылы ағысы өтеді, оған солтүстіктен Канар суық ағысы жалғасады. Гвинея ағысы оңтүстіктен суық сулар өтеді, Бенгал суық ағысымен араласып, тропик маңында күшін жояды. Жылы және суық ағыстар түйісетін Жасыл мүйіс аралдары мен Ангола жағалауында мұхит суы тіршілікке өте бай. Атлант мұхитының суық және жылы ағыстар материк табиғатына түрліше әсер етеді. Мысалы, суық ағыстар өтетін тропиктік жағалық бөліктерде Оңтүстік Америкадағы Атакама шөлі қалаыптасқан. Ал жылы ағыс өтетін Гвинея

шығанағы жағалауы Африкадағы ең ылғалды жер болып табылыды. Үнді мұхиты алабына енетін Қызыл теңіз тектоникалық терең жарықта орналасқан.Үнді мұхитының Арабия түбегіндегі мен Африка аралығындағы құрлық аралық теңіз жағалаулары Египет, Араб Республикасы, Судан, Эпиопия, Йемен Араб Республикасы шектеседі. Суэц каналы арқылы солтүстік жағалаулардағы Жерорта теңіздермен Баб-Әл- Мандеб бұғазынан Аден шығанағына және Араб теңіздеріне ұласады. Ұзындығы 1932 км, ені 305 км, ауданы 460 мың км. Көл 251 мың км3, ең терең жері 3039 м, жағасы онша тілімделмеген. Ірі аралдары: Бахлак, Фарасан, Суакин .Қызыл теңіз-дүниежүзінде ең жылы (32 0 С ) ең тұзды ( 41,5 %.) су айдындарының бірі . Суы негізінен көкшіл-жасыл түсті. Теңіз балдырлары теңіз суларына қызғылт рең бергендіктен " Қызыл теңіз" деп аталып кеткен. Жануарлар дүниесінде дельфин, алып тасбақа және балықтың 400-ден аставм түрі кездеседі, маржан тастар алынады. Басты порттары -Суэц (Египет), Порт-Судан (Судан), Жидда (Сауд Арабия) Массауа (Эфиопия), Ходейда ( ЙАР). Жерорта теңізі - Атлант мұхитының Еуразия мен Африка құрлықтары арасындағы теңіз. Гибралтар бұғазы арқылы Атлант мұхитының Босфор бұғазы арқылы Қара теңізбен Суэц каналы арқылы Қызыл теңізбен жалғасады. Ауданы 2505 мың2, орташа тереңдңгі 1499м. Ең терең жері 5121 м. Жерорта теңізінің Еуразиялық жағалаулары қатты тілімделген. Онда түбектер және аралдар бөлінген шағын Тирен, Алборан, Адрия, Эгей және Кипр теңіздері орналасқан. Теңіз алабына Қара Азов Мәрмәр теңіздері де кіреді. Теңізге ірі Ніл, По, Рона,Эброл өзендері құяды. Жас альпілік геосинклинальді аймақта орналасуына байланысты, түпкі бедері күрделі. Теңізде балықтың 550-дей түрі бар. Ол - Дүниежүзілік мұхиттың ең жылы және тұзды бөлігі, бұған теңіздін екі материкттегі тропиктік шөлдер аралығында орналасуы және теңіз түбінде тұзды көлдердің болуы әсер етеді. Теңіз жағалауында маржандық құрылымдар (жылы,таяз теңіз суларында бекініп тіршілік ететін омыртұасыз жәнжіктер тобы) көп жинақталып,

кеме қатынасына кедергі келтіретін маржан рифтері қалыптастырады. Теңіз аты онда тіршілік ететін ұсақ балдырлардың қызыл қоңыр түсіне байланысты қойылған. Үнді мұхитының Сомали түбегінде жағалауында Мадагаскар араладрының солтүстігінен басталатын Сомали суық ағысы әсер етеді. Бұл жағалау экватор маңындағы орнына қарамастан, Африканың оңтүстік-шығысы Мозамбик және Мадагаскар жылы ағысының ықпалына болғандықтан, шығыс жағалауларда жауын-шашын біршама мол түседі.

1.2.Африканың өзендері.
Африкада ірі өзендер көп. Өзен торы материк территориясына әркелкі бөлінген. Бұл жер бедері мен климат жағдайларына байлансты. Жер бөлігін құрылысына, оның шығыс бөлігінің көтеріңкі болуына байланысты өзендердің көпшілігі атлант мұхитына құяды. Материк бетінің шамамен 1\3 бөлігінде мұхитқа құятын су ағыны жоқ, сондықтан бөлік ішкі ағын териториясына жатады. Африканың өзендері шоңғалды болып келеді, сондықтан тіпті ірі өзендердің бүкіл ұзына бойында кемелер жүзе алмайды. Олардың су энергиясының орасан зор қоры бар. Африканың өзендер жүйесінің неғұрым жиі таралған жері экватор маңы мен материктің оңтүстік-шығыс бөлігі. Шөлді аймақтарда өзендер өте аз. Керісінше,кеуіп қалған арналар уәдтер көп кездеседі. Олар сирек жауатын жаңбырлар кезінде ғана суға толады.Материк бетінің 1\3 бөлігі ішкі ағыстарға, қалғаны мүлдем ағынсыз. Өзендері негізінен жаңбыр суымен қоректенеді. Су режиміне байланысты Африка өзендері 4 типке бөлінеді: экваторлық, судандық, сахаралық, жерорта теңіздік.
Өзен типтері
Негізгі өзендері
Экваторлық
Судандық
Сахаралық
Жерорта теңіздік
Конго
Замбези, Сенегал, Гамбия
Өзен ағыстары уақытшаөзендер:Ваадилер,уэдтер.
Атлас және Кап тауларынан басталатын өзендер

Африканың негізгі ірі өзендері
Африка
Ұзындығы
Алабының ауданы
Орта су шығыны
Ніл (Кагерамен бірге)
Конго(Лаулабамен бірге)
Нигер
Замбези
6 671 км
4320 км
4160 км
2660 км
2870
3691
2092
1330
2260
46000
9300
1600

Материкте ең ірі сарқырама - Оңтүстік Африкада орналасқан Тугела, оның биіктігі 933 м. Материктегі ірі өзен жүйелеріне: Ніл,Конга, Нигер, Замбези өзендері жатады. Ніл - жер шарындағы ең ұзын өзен. Шығыс Африка таулы үстіртінен басталатын Кагера өзені Нілдің бастауы болып табылады. Ұзындығы 6671 км, алабы ауданы 2870 мың км 2 орташа су ағыны Асуыан маңына 2600 м3 \с (әрі жылдары 500 м3 \с -тан 15000 м\с -қа дейін) ауытқиды. Ніл өзені Виктория және тағы басқа көлдер арқылы ағып өтеді. Жерорта теңізіне барып құяды. Таулы үстірттен шыққаннан кейін өзен аса кең жайпақ қазаңшұңқырларды басып ағады. аңғарларында кристалл тау жыныстары ашылған жерлерде шоңғалдар пайда болады. Осы аралықта өзенде көптеген шоңғалдар мен сарқырамалар бар. Бірнеше салаларды қосып алып, суы молайған өзен жазыққа шыққан соң Ақ Ніл деп аталады. Хартум қаласы маңында Эфиопия таулы қыратынан ағып шыққан Көк Ніл өзенімен қосылып, Ніл деп деген жалпы атқа ие болды. Ніл орта ағысы кристалды жыныстар жауып жатқан үстірттер арқылы ағып, шоңғалды болып келеді. Асуан бөгеті салынғанан кейін өзен кеме қатынасына жарамды өзенге айналды. Төменгі ағысында Ніл баяулап , Жерорта теңізіне үлкен атырау жасап құяды. Бұл атырау жылдан-жылға өзен тасып әкелген жыныстар есебінен ұлғаюда. Ұзақ уақыт бойы Ніл өзені Сахара тұрғындары мен еуропалықтар үшін жұмбақ болып келді. Олар Сахара арқылы ағып өтетін Ұлы өзеннің қаншама су буланып, құмға сіңіп кетіп жатса да өзен алабына жаңбыр сирек жауса да, суының сарқыламайтын, керісінше жаздың аяғында аптап ыстықта Нілдің арнасынан асып таситындығы таңқаларлық. Ніл өзені жаңбыр көп жауатын экваторлық белдеуден кесіп өтеді. Оның деңгейін көл сулары да толықтырып отырады. Қазіргі уақытта Ніл өзенінің деңгейін сақтауда Эфиопия таулы қыратының басталатын Көк Ніл жетекші орын алады. Бұл өзеннің жазда материктің шығысынан алып келетін мол суы Нілдің атырауына жаздың аяғы мен күздің басында жетеді. Ніл аңғары адамзат ежелгі мәдениет ошақтарының бірі. Оның суы ежелден жер суаруға немесе кеме қатынасына халақты сумен қамтамасыз етуге

балық аулауға пайдаланып келеді. Ніл аңғарында Египет халқының 97 % тұрады. Бірнеше бөгендер мен СЭС-тер салынған.(ең ірісі-Асуан СЭС-і )кеме жүзетін су жолының ұзындығы 3000 км-ден асады. Жағалауында Хартун, Асуан, Каир, атырауында Александрия сулары орналасқан. Конго (Заир) - Орталық Африкада Конга Демократиялық Республикасы, Конго республикасы Ангола мемлекетерінің шектесетін жерінін бойлай ағатын өзен. Негізгі бөлігі Конго Демократиялық Республикасы аумағында Африка өзендерінің ішінде ұзындығы жөніне екінші орында алабының ауданы мен суының молдығы жағынан Африкада бірінші, ал дүниежүзінде Амазонкадан кейінгі екінші орында. Өзен бастауын Конго Демократиялық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.