Деректі фильмдерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару ерекшеліктері
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Абылай хан атындағы қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті
Жақас А.М.
Деректі фильмдерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару ерекшеліктері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В020700 - Аударма ісі мамандығы
Алматы 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБЫЛАЙ ХАН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖӘНЕ ӘЛЕМ ТІЛДЕРІ УНИВЕРСИТЕТІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Деректі фильмдерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару ерекшеліктері
5В020700 - Аударма ісі мамандығы
Орындаған:
4-курс студенті
Жақас А.М.
Ғылыми жетекші:
магистр, аға оқытушы
Саймкулова Ш.
Қорғауға жіберілді
___________ Аударма және
мәдениетаралық коммуникация
кафедрасының меңгерушісі
___________ PhD Асанова Г.С.
АЛМАТЫ 2018
МАЗМҰНЫ
Кіріспе3
1 Тарау. Зерттеудің теориялық алғышарттары және негізгі ұғымдардың мәні6
1.1 Ағылшын тіліндегі деректі фильмдер - аудармалық зерттеулер нысаны ретінде. Олардың түрлері және жанрлары 6
1.2 Деректі фильмдерді аудару ерекшелігі - бұқаралық ақпарат құралдары дискурсының негізгі түрі ретінде18
1.3 Деректі фильмдерді аударуда субтитрлеудің ықпалы: анықтамасы, субтитр арқылы аударудың артықшылықтары мен кемшіліктері24
Бірінші тарау бойынша қорытынды29
2 Тарау. Деректі фильмдерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару ерекшеліктері31
2.1 Деректі фильмдер аудармаларының талдауы: аудару әдіс-тәсілдері мен стратегиялары31
2.2 Бейнефильм атауларын аудару жолдары55
2.3 Деректі фильмдерді аударудағы прагматикалық аспекті және прагматикалық бейімделу58
Екінші тарау бойынша қорытынды66
Қорытынды68
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі70
Қосымшалар 72
Кіріспе
Адамдар, халықтар, ұлттар арасындағы əлеуметтік, экономикалық, рухани, ғылыми, мəдени қарым-қатынастың алмасу, айырбастау, ел танудың құралы болған аударманың деректі кино әлемінде де алатын орны айрықша.
Ағайынды Люмьерлердің техникалық өнертабысы ретінде туған кинематограф аз уақыт ішінде қарым-қатынастың жаңа құралына айналды. Оны сенімді ақпарат көзі ретінде - шынайы өмірдің деректі түсірілуі айқындады. Деректі фильм кеңістік пен уақытты жеңуге мүмкіндік беріп, осылайша, елдер мен халықтарды бір-біріне жақындатып қана қоймай, сондай-ақ көркем шығармашылықтың бірінші жаппай аудиовизуалды түріне айналды. Сонымен қатар, өмірдің деректі бейнеленуінің негізгі формалары мен әдістері кинода қалыптасқандығын да ұмытпауымыз қажет.
Жаһандану заманында ұлттар арасындағы əлеуметтік, экономикалық, рухани, ғылыми, мəдени қарым-қатынас қарқынды дамып, кино арқылы ақпарат алмасу жүзеге асырылып жатқанда киноаударма қоғамдық-мəдени байланыстарды қамтамасыз етуге белсенді түрде қатысады. Ақпаратты дыбыстық (аудио) жəне бейне (видео) қатарлар көмегімен жеткізетін киноаудармада лингвистикалық және техникалық мәселелер жиі кездесетіндіктен, оны əлі күнге дейін жете зерттелмеген аударма түрінің біріне жатқызуға болады. Киноаударма мəселесінің толығымен зерттелмегендіктен, кинофильмдерді аудару барысында көптеген қиындықтар туып отырғаны сөзсіз.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Қазіргі заманда киноиндустрия өнімдерінің кең таралуы және көрермендердің тек отандық фильмдерді ғана емес, сондай-ақ шетелдік туындыларды қарауға ықыласы аудиовизуалды өнімдерді, соның ішінде деректі фильмдердің қазақ тіліне аудару қажеттілігін арттырады.
Жыл сайын қазақ телеарналары экранында әлемнің әр түпкірінен жиналған киноиндустрия үлгілері тамашаланып жатады. Бұл әлемнің ең танымал режиссерлары ұсынған түрлі жанрдағы деректі фильмдерді қамтиды. Деректі фильмдер ауқымды аудиторияға көруге арналғандықтан, оны аудару үдерісі де соған сай біліктілік пен кәсіпқойлықты талап етеді. Кез келген кинофильм шетелде шығармашылық және коммерциялық жетістікке жетуі үшін сапалы аударманы қажет ететіні айқын. Қазіргі таңда көптеген шетел өнімдері қазақ тіліне аударылып экран беттерінде жарыққа шығып жатыр. Алайда, бүгінгі кинематографымыз бен телеарна саласында шетелдік деректі кино өнімдерін қазақ тіліне аудару мәселесі арнайы ғылыми түрде толық зерттелмегендіктен, қазіргі таңда тың тақырыпқа айналып отыр. Әрине, қазақ киносы аударма өнерінде біраз жетістіктерге жеткендігін жоққа шығара алмаймыз. Көптеген білгір, сөзге шешен мамандардың арқасында әлемге танымал ғажайып туындылар қазақ тілінде сөйлеп жатыр. Дегенмен, кинофильмдерді аудару барысында кейіпкерлер қазақ тілінде біркелкі тонмен, бірсараңдылықпен сөйлегені оқиғаның эмоциональды өңін бұзып, жағымсыз әсер қалдыру мәселесі бір болса, екінші жағынан, кейбір аудармалар көрермендерді негізге алмай, дәлме-дәл аударылып, стилистикалық нормаларды бұзып, қазақ қауымының құлағына оғаш естіледі. Сондықтан, кинофильмдерді ана тілге аударатын мамандар мәтінді қазақ аудиториясына ыңғайлап, түрлі техникалық және лингвистикалық қиындықтарды және оларды алдын алу жолдарын қарастырып, аударма заңдылықтарына бағынуы тиіс. Сонымен қатар, киноаударма көбінесе көркем фильм материалдары негізінде зерттелген, ал деректі фильмдерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару ерекшеліктері іс жүзінде зерттелген жоқ.
Дипломдық жұмыстың нысаны: түрлі жанрдағы ағылшын тіліндегі деректі фильмдердің қазақ тіліндегі аудармалары.
Дипломдық жұмыстың пәні: деректі фильмдерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару ерекшеліктері.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: ағылшын тіліндегі деректі фильмдерді қазақ тіліне аудару барысында қолданылатын тиімді әдістер мен стратегияларды анықтап көрсету. Жұмыс мақсатына байланысты келесі міндеттер қойылады:
* Аударматану саласында ағылшын тіліндегі деректі фильмдердің қазақ тіліне аударылу мәселелерін зерттеу бойынша отандық және шетелдік еңбектерге шолу жасау;
* Деректі фильмнің негізгі түрлерін және жанрларын анықтау;
* Бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы деректі фильмдердің рөлін анықтап зерттеу;
* Деректі фильмдерді аударудағы субтитрлеудің ықпалын зерттеп, артықшылықтары мен кемшіліктерін көрсету;
* Деректі фильмдер мен олардың атауларын аудару кезінде қолданылатын әдістерге талдау жасау;
* Деректі фильмдерді аударудағы прагматикалық аспекті және прагматикалық бейімделуді зерттеу.
Дипломдық жұмыстың зерттеу әдістері: Дипломдық жұмысты жазу барысында жинақтау, жүйелеу, салыстырмалы-аудармалы талдау, аударма трансформацияларына талдау жасау және т.б. зерттеу әдістері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы: Ұсынылып отырған дипломдық жұмыс деректі фильмдердің ағылшын тілінен қазақ тіліне аудармасын, деректі фильмдерді аудару барысында қолданылатын әдіс-тәсілдерді, аударма барысында кездесетін қиындықтар мен оларды шешу жолдарын зерттеуге арналған алғашқы жұмыс болып табылады.
Теориялық маңыздылығы: Жүргізілген зерттеу жұмыстары киноаударманың, соның ішінде деректі фильмдер аудармасының мәдени және лингвистикалық маңыздылығын арттырып, киноаударманы дамытуға үлес қосады.
Практикалық маңыздылығы: Жүргізілген зерттеу жұмыстарының нәтижелері алдыңғы уақытта деректі фильмдерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару үдерісінде қолданыла алады.
Дипломдық жұмыстың деректік негізін Predicting Volcanic Eruptions, Volcanoes: MEDC Response, Volcanoes: LEDC Response, Yellowstone: Supervolcano, The Last Day of Pompeii, Hubble Space Telescope деректі фильмдердің ағылшын тілінен қазақ тіліне аудармасы құрады. Сонымен қатар, В.Н.Комиссаров, А.П.Чужакин, Я.И.Рецкер, В.Е.Горшкова, Бальжинимаева Е.Ж. және т.б. ғалымдардың зерттеулері құнды материалдар берді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Бұл дипломдық жұмыста ағылшын тіліндегі деректі фильмдер бұқаралық ақпарат құралы ретінде қарастырылып, оларды қазақ тіліне аудару әдіс-тәсілдері зерттеледі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі негізгі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде дипломдық жұмыстың өзектілігі, нысаны, пәні, мақсаты, міндеттері, зерттеу әдістері, ғылыми жаңалығы, теориялық және практикалық маңыздылығы, деректік негізі және жұмыс құрылымы көрсетіледі.
1 тарауда деректі фильмдер - аудармалық зерттеу нысандары ретінде қарастырылады. Деректі фильмдердің бұқаралық ақпарат құралы ретіндегі рөлі зерттеледі. Сонымен қатар, деректі фильмдерді аударудағы субтитрлеудің ықпалы және субтитрлер арқылы аударудың артықшылықтары мен кемшіліктері зерттеліп анықталады.
2 тарауда деректі фильмдерді және олардың атауларын аудару әдіс-тәсілдері мен стратегиялары зерттеледі. Деректі фильмдерді аудару барысында қолданылатын аударма трансформациялары зерттеліп анықталады. Сонымен қатар, деректі фильмдерді аудару кезіндегі прагматикалық аспекті және прагматикалық бейімделудің орны зерттеліп негізделеді.
Қорытындыда дипломдық зерттеу бойынша қысқаша тұжырымдамалар көрсетіледі.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімінде дипломдық жұмысты жазу барысында сүйенген зерттеулер тізімі беріледі.
Қосымшаларда зерттеу жұмыстары нәтижесінде құрылған диаграммалар және талдау жасалынған деректі фильмдер мен олардың аудармаларының транскрипттері ұсынылады.
1 Тарау. Деректі фильмдерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аударудың теориялық алғышарттары
1.1. Ағылшын тіліндегі деректі фильмдер - аудармалық зерттеулер нысаны ретінде. Олардың түрлері және жанрлары
Қазіргі кездегі өмірді кинотеатр, теледидар, видеосыз елестету мүмкін емес. Теледидар мен кино индустрияның тарихы ұзақ уақытты қамтымағанымен, жаһандану үдерісі аудиовизуалды бұқарат ақпарат құралдарының таралуына түрткі болды. Бұл теледидар арналарының бағдарлама кестелерін түрлі шетелдік бағдармалармен толтырылуына кеңейтілген сұраныс алып келді. Жетілдірілген технологиялар көрерменге аудиовизуалды өнімді бейнетаспаларда, CD, DVD дискілерінде қарауға мүмкіндік берді. Осылайша, ақпарат пен сауыққа қолжетімділік беретін аудиовизуалды тіл аудармасы аса маңызды рөлге ие болды. Іс жүзінде, мұнда аударма тіларалық және мәдениаралық қарым-қатынас құралы ретінде өте маңызды рөл атқарады.
Кино - өнер саласы, кинематографияның техникалық негізде қалыптасқан көркем шығармашылық түрі. Кино - әдебиет пен театрдың, бейнелеу өнері мен музыканың көркемдік қасиеттерін және қазігі аудиовизуалды мәдениеттің техникалық жетістіктерін ұтымды пайдаланатын көп салалы өнердің түрі. Кино, негізінен, 4 салаға бөлінеді: көркем фильм, деректі, мультипликациялық және ғылыми-көпшілік кино.
Киноөнердегі ең маңызды орынды деректі фильмдер алады. Деректі фильмдер қазіргі заманғы адамның бөлінбес бір бөлшегі. Қызықты сұраққа жауапты іздеу үшін, мыңдаған кітаптың парағын ақтармай, деректі фильмді бір қарап шыққанның өзі жеткілікті. Деректі фильмдер көрерменге шындықтың пердесін ашады, бұл жерде қиял-ғажайып, ойдан шығарылған оқиғалар мүлде көрініс алмайды.
Деректі фильмдердің табиғаты - кәсіби-шығармашылық процесс, құрылымы күрделі психологиялық құбылыс, уақытқа және техникаға тәуелді тәсіл, ешнәрсесін түзетуге болмайтын, сол күйінде, қаз-қалпында айналымға түсетін қайталанбас әрекет, алып қосары жоқ шынайы дүние.
Деректі фильм - бізге шынайы өмір сүрген және белгілі бір тарихи кезеңде болған оқиғалар, кейіпкерлер, қауымдастықтар туралы айтып беретін кино өнерінің түрі.
Деректі фильмді жасаушы көркем фильмді түсірушіге қарағанда фильмнің сюжеттері мен фильм кейіпкерлерінің мінезін, құрылысын ойлап тауып, диалог жазбайды, сонымен бірге актер, гримм және декорация сияқты көркем фильмдегі басты бейнелер қажет емес, себебі оның ақпараты, оның дерегі - шынайы өмірдің өзі. Бұл өмір қоғамды таңқалдыратын бір сәттік бейнелік сезімдерді, үлкен ойлар мен шынайы сезімдерді сыйлайды, документалист осы мезетті бақылап, көріп және дер кезінде " камерамен" ұстап алу керек. Деректі киноның негізгі мақсаты, көрменнің өзі байқамайтын деректі фильмнің тұстарын тамашалауына мүмкіндік беру. Документалисттер өткеннің тарихында болған оқиғаларда шынайы тұлғаларды сонымен бірге білікті орындаушыларды, тіпті актерлерді пайдалана отырып, сол сәтті қайта жасауы мүмкін емес.
Бұл жанрдағы фильмдер тақырыбы негізін көбінесе қарқынды оқиғалар, мәдени құбылыстар, ғылыми фактілер мен гипотезалар, сондай-ақ танымал адамдар мен қауымдастықтар құрайды.
Деректі терминін алғаш рет, көркем фильмнен айырмашылығына көңіл аударту мақсатында, 1926 жылы ағылшын кинорежиссері Джон Грирсон ұсынды. Бұған дейін француз журналистері мен сыншылары деректі фильм деп саяхат түсірім материалдарын атаған болатын. Грирсон болса деректі фильмге болмыстың шығармашылық талдамасы деген анықтама берді.
Деректі кино алғаш хроникалық кадрдан бастау алып, түрлі жанрлық, стильдік өзгерістерге ұшырап, бүгінгі қалпына жеткенше өзінің адамзат тағдырында өзекті мәселелерді қозғап, маңыздылығын жоғалтқан емес. Алғашқы деректі түсірілімдер кинематограф пайда болған кезде жасалып бастады. Огюста мен Луи Люмьер ағайындыларының алғашқы фильмдері (Пойыздың Ла Сиота вокзалына келуі, Люмьер зауытынан жұмысшылардың шығуы 1895, Франция) тікелей өмірдегі іс-әрекеттерді жаңғыртады. Бұл фильмдерде уақыт және кеңістік қозғалысындағы шындықты көрнекі бекітудің әсері қолданылды. Люмьер ағайындыларының көмекшілері 1896 жылы түсірген әртүрлі елдердің өмірінен алынған кадрлар хрониканың бұқаралық ақпарат құралына айналуына бастау болды. Алғаш рет түсірілген күннен бастап осы күнге дейін ойынсыз кино өзектілігін жоғалтпай, телекоммуникация саласының маңызды бөлігі болып табылады.[1]
Қазақстанда 90 жылдары тәуір деректі фильмдер болса, олар тіпті отандық немесе шетелдік фестивальдерде ерекше аталып өткеннің өзінде (мысалы С. Дворцевойдың Бақыт, А. Байғожинаның Қызыл Империя, Дінмұхаммед Қонаев. Өмірі мен ақырының жылнамасы, В. Тюлькиннің Шыбындар билеушісі, Ай - қыш тәжірибесі) көпшілік күткендей алға баспады. Бәлкім, бұл авторлардың субъективті саяси көзқарастары мен көрермендердің қызы - ғушылығымен сәйкес келмегендіктен болар. Я болмаса, өнімнің техникалық жағынан өте сапа - сыз, автордың кәсіби біліксіздігі мен сауатсыздығынан болса керек. Бұл мәселе әлі де көкейтесті, өзекті тақырыптардың бірі. Мұнда мәселенің жауабын тауып қана қоймай, деректі фильмдерді қайта жаңғырту қажет. Қазіргі таңдағы отандық деректі фильмдердің тыныс-тіршілігін БАҚ-та бір шолып өткені болмаса, оны зерттейтін күрделі жұмыстар әлі жарыққа шыққан жоқ. Қазіргі таңның деректі фильмдері туралы тарауларда БАҚ беттеріне шыққан мақалалар, режиссерлер мен сыншылардың берген сұхбаттары және киножурналистика саласында істеген авторлардың мол тәжірибесі пайдаланылған. Деректі фильмдер таралымы мен оның кинематография тенденциясына әсерін зерттейтін мардымды жұмыс болмады.
Қазақстанда отандық және шетелдік докумен - талистиканың тарихын кешенді зерттеу еңбек - тер жоқтың қасы. Осылайша, еліміздегі кино - өнер саласы түбегейлі зерттелмеген, дамымаған. Өкінішке орай, біздің телеарналарда деректі фильмдер, бағдарламалар, журналистік зерт - теулер, циклдік хабарлар қоры аз, сапасы да төмен. Бұл жайт ғарыштық технологиялар дәуі - рі жүріп тұрған кезде өте өкінішті жағдай. Осы орайда, осы кемшіліктің орнын толтыру үшін көрермендерімізге отандық арналарды тамашалау, отбасыларымен бірге отандық деректі фильмдерді көру үшін кинотеатрларға бару (осының өзін елестетудің өзі қиын екен...) мүмкіншілігін беруіміз керек сияқты. Сонымен қатар телевизиялық аудиторияның өзі өзгерді. Ол өте талапшыл, батыстың телевизиялық форматтағы бағдарламаларды сіңіріп алған телеарналардың көптігі мен олардың ақпаратты беру формасының сан-алуандығына құныққан, өте талғампаз көрермен. Олармен салыстырғанда, бірнеше жыл бұрын түсірілген өзіміздің деректі фильмдеріміз тым ұзақ, реңсіз және ең бастысы - тым көркем, осының өзі көзге оғаш көрініп, талғамсыздық пен бейәдептіліктің қатарынан орын алатын. Күні кешегі документалистер фильм түсіру мүмкіншілік жоқтығынан салдары суға кетіп, көркем фильмдерге ауысты, сабақ берумен айналысты, кейбірі тіпті, елді тастап шетелге кетті. Деректі фильмдер телеэкрандардан көрсетілмейтін бол - ды. Телеарналардан сапалы, көрнекті өнім түсіруге қаржы алу немесе өз өнімін арнадан көрсеткені үшін қаламақы алудың өзі көптен бері мүмкін болмайтын. Жаңа мыңжылдыққа дейін шығарылған өнімнің барлығы дерлік мемлекет тарапынан қаржыландырылып, түсіру барысына әрең жететін. Бұл мәселемен документалистер ғана емес, масс-медиа мен мемлекетіміздің Мәдениет және ақпарат министрлігі тікелей айналысулары қажет. Басты мақсат - көрермендерді отандық ТВ мен жергілікті масс-медиаға қызығушылығын жаңаша тарату форматы (мы - салы, сандық тарату), бағдарламалар мен хабарлар, циклді деректі фильмдер, телефильмдер, соның ішінде танымдық, ғылыми-танымдық, ойын-сауық, тарихи фильмдер арқылы тудыру. Жергілікті БАҚ өздері шығарып отырған өнімге қызығушылықтың дамуына, өнімнің сапасына, теле - визиялық бағдарламалар аясындағы про - гресін әлемдік телетарату тенденциясының заманауи формаларын енгізу арқылы дамытып отыру керек. Батыста телевизиядағы деректі фильмдерге көрермендердің сұранысы көп болғандықтан олар өте танымал. Танымалдылық - документалды жанрдың сәттілігінің тұғыры. Қазіргі таңда әлемдік телевизияда көптеген бағдарламалар, танымдық хабарлар сөйлейтін бастардан, бітпейтін пікір-таластардан бас тартты.
Көрермен деректі фильмнен жұлдыздай жарқыраған ізгі идеяларды күтеді. Киноөнердің әлеуметтік, қоғамдық парызы өз халқының арман мүддесін айқындауға, ой-сезімін тереңдетуге, мәдениетін көтеруге қызмет ету болып табылады.
Деректі фильмнің құрамдас немесе негізгі бөлігі нақты деректер мен шынайылыққа құралған. Мұндай фильмдердің рейтингісі көрермен қауымның өздері танып білмеген, белгісіз, беймәлім, жұмыста немесе үйде отырып, соның куәсі бола алмай қапы қалған оқиғаларға деген сұраныстары арқасында көтеріледі. Егер теледидарларын күнде қосып жүрген көрермендердің таңдауына назар аударсақ, олардың көбінесе деректі зерттеулер топтамасын көрсететін Discovery Channel, History, National Geographic арналарын таңдайтынын байқаймыз. Олардың хабарлары циклді деректі фильмдер, ғылыми зерттеулер, деректер мен гипотезалар, пікірлер мен ой-түйіндер. Бірақ осының бәрі документалды жанрда түсірілген деректі фильмдер.
Ондай дүниелерді тамашалау әлемдегі алты құрлықтың көрермендері секілді қазақ - стандықтарға да қызықты екені анық. Бізде де талғамы таза, рухани сұранысы Ұлттық мүддені көтеретін телекөрермен бар. Батыс арналарының табыстылығы таралымында ғана емес, өнімдерінің мән-мағынасында, олардың көрсету формасы мен көрермендерді өзіне тарту тәсілдерінде. Олар көрермендерге расымен де қызықты өнім ұсынады. Телевизияның дамуында деректі жанрдың маңызы орасан-зор. Табыс, жоғары рейтингтер мен көрермендердің қызығушылығы сол арқылы жүзеге асатыны белгілі.
Халыққа, әсіресе жас буынға кітаптан гөрі телеэкранның ықпалы зор. Бұл - дәлелдеуді қажет етпейтін аксиомаға айналып барады. Қазіргі көрермендердің өткен өмірімізге бір бойлап, тарихи оқиғалардың шындығына жетіп, қызықты тұлғалармен танысуға мүмкіндігі бар. Мұның барлығы тек деректі фильмдердің арқасында. Әрбір деректі фильмнің өзіне тән ерекше қасиеттері бар. Яғни ол фильмге түс пен қайталанбас табиғат сыйлайды. Мұны ертерек сезінген өзге елдер өз ұлтының ұлы тұлғаларының өмірін телеэкран арқылы көрерменге ұсынуды бізден бұрын қолға алған. Оған адамзат тарихында өзіндік жол-жоба көрсеткен әлемнің атақты адамдарының өмірі мен қызметі туралы түсірілген түрлі деректі драмалар дәлел. Біздің қазіргі ғасырымызда телекөрермендерге деректі фильмнің түрлі жанрлары көптеп көрсетілуде. Әрбір деректі фильмнің мақсаты - көрерменді фильмнің өн бойына бойлату.
Деректі киноның маңыздылығын ұғынбау әлемдік қоғамның санасында үлкен рухани кемшілікке әкеліп соғуы да мүмкін. Себебі, деректі киноның бірден бір ықпалды қаруы - адамзат баласы әрекеттерінің көркемдік-экрандық өнер арқылы бейнеленуі. Деректі фильмнің экранды көркем өнерге айналуы, бүкіл әлемдік бұқаралық ақпарат құралдарына енуі, адамзат санасына сіңісіп кетуі бір ғасырлық даму мен зерттеулердің арқасында орын алды. Алғашқы хроникалық сюжеттен бастау алған бұл өнер қалыптасу сатысында құрылымы жағынан да, көркемдік жағынан да сан алуан процесстерден өтеді. Мәселен, сонау XIX ғасырдың аяғында ағайынды Льюмерлердің жер шарындағы кез келген құбылыстарды бейнекамераға түсіріп алуы процесінен бастау алады деуге болады. Яғни, әскери шеру, ақсүйектер өкілі, табиғи апаттар мен өрт оқиғалары, этнографиялық және экзотикалық көріністер, алғашқы жаңалықтар жаршысы болды. Осы процесті деректі кино өнерінің бұқаралық ақпарат құралына енген сәті деп санауға болады. Осы әрекеттен бастау алған деректі фильм көп ұзамай 1900 - 1910 жылдары ақпараттық деректер деректі кино жанрының алғашқы үлгілерін - қысқаметражды фильмдер мен киножурналдардың шығуына себеп болды. Деректі фильмдердің маңыздылығы бірінші дүниежүзілік соғыс кезеңінде арта түсті, операторлар болған оқиғаны көрсетіп қана қоймай, оның қоғамдық мәніне көңіл бөле бастады.
Көркем және деректі фильмдердің аудармасына сұраным соғыстан кейін, 40-жылдардың соңында, КСРО кинотеатрларында шетелдік фильмдер алдымен орыс субтитрлерімен, ал кейінен дубляждалған үлгіде кең прокатқа шыға бастаған кезде пайда болды. Жыл сайын ел экранына 100-ге жуық шетел көркем фильмдері шығарылды. Олардың барлығы міндетті түрде орыс тіліне дубляждалған болатын. Бұл Мосфильм, Ленфильм, Союзмультфильм киностудияларында жасалды. Фильмдерді орыс тіліне аударумен жоғары білікті аудармашылардың тар шеңбері айналысты.
90-жылдардың басында бірқатар жағдайларда кинотеатрлар мен теледидар экрандарында көрсету үшін, түрлі кинокештерде тәжирибе жинаған аудармашылар өздері фильмдерді аударып, оларды дыбыстаған болатын. Бірнеше жылдан кейін фильмдерді дыбыстаудың басты жолы жалған дубляж, яғни кадрдан тыс дыбыстау болды, бұл аударылған мәтіннің түпнұсқаның бәсең дыбысының үстіне жазылуы. Дыбыстауды жасау үшін аудармашылардың орныны актерлер келді. Басында фильмдерді екі дауыста, кейінен үш, төрт және т.б. дауыста дыбыстады.
Қазақстан тәуелсіз мемлекет болғаннан кейін де, жылдар бойы кинотеатрларда шетел киноларының орыс тіліне аударылған үлгісін көрсеткен болатын. 2000 жылдарың басында мемлекет телеарналарында қазақ тілінде кадрдан тыс дыбысталған бағдарламалар, телехикаялар, жаңалықтар көрсетіле бастады. Ал 2011 жылдан бастап елімізде кинопрокат жүйесіне түсетін барлық фильмдер мемлекеттік тілде дубляждануы керек деп сол кездегі мәдениет министрі Мұхтар Құл-Мұхаммед мәлімдеген болатын. Мәдениет туралы заңға сай, фильмдердің мемлекеттік тілдегі дубляжы 2012-ші жылғы 1-ші қаңтардан бастап жүргізілетін болды.
Кино - өзіндік күрделі тілі бар аудиовизуалды өнер туындысы, ал мәтін киноның құрамдас бөлігі болып табылады, сондықтан кинотілдің басқа элементтерінен бөлек қарастырыла алмайды.
Киноаударма кәсіптік лингвисттер арасында ғана емес, сондай-ақ аудармашылар, киносыншылар және қарапайым көрермендер арасында қызығушылық пен келіспеушілік тудырады.
Киноаударма саласында киномəтін, кинодиалог, кинодискурс сияқты терминдердің орны ерекше. Лингвистердің пікірінше, киномəтін - ауызша (лингвистикалық) және бейвербалды (иконикалық немесе индексалды) белгілердің көмегімен ұжымдасқан толықтай байланысқан, біртұтас және аяқталған мәтін. Ол кинематографиялық кодта тіркелген және көрерменнің аудиовизуалды қабылдауына сәйкес құрылады. Кино мəтінінің лексикасы күнделікті өмірде қолданылатын тіл, идиома, архаизм, вульгаризм, диалектизмдерге жақын. Кино аудармашысы үшін кино мəтінінің көркемдігін төмендетпеу, автор ойын дəл жеткізу, диалогтар сапасын, сөз ерекшелігін, стилін сақтау, сол дəуірдің өзіндік сипатын жеткізу оңай шаруа емес. Кино аудармасындағы басты қиындықтың бірі: фильмдегі кейіпкерлер аударма тілімен сөйлемейді. Сондықтан аудармашы тек мəтінге ғана емес, бейнекөрініске, ондағы айтылған əрбір сөз артикуляциясына, кейіпкердің іс-қимылдарына мəн беріп, сөздер мен сөйлемдердің дəл немесе мағыналық, балама аудармаларын табуы қажет. Ал балама табу - аудармашының шығармашылық шеберлігіне, сөз табу жүйесіне, сөздік қорының байлығына байланысты.
Ал, кинодиалог семиотикалық таңбалар бойынша да, вербалды компоненттердің көмегі арқылы да, сонымен қатар аудиовизуалды мағынасының біртұтастығының қамтамасыз етілуі нәтижесінде пайда болады. Осы екі жиі қолданылатын ұғымдарды салыстыру арқылы кино жұмысының түрлі анықтамалары, мақсат-міндеттері айқындалады. Бұл ұғымдар құрылымдық вербалды және бейвербалды компоненттер фильмнің құрамдас бөлігі болып табылады. Әрбір вербалды немесе бейвербалды компоненттің жалпы міндеті - авторлық идеяларға тәуелді болатынын білдіреді. Бұл ұғымдар кино тілін тек зерттеу үшін ғана емес, сонымен қатар жұмыс істеу ерекшеліктері (белгілер және оларды ұйымдастыру) арқылы тәжірибе жинауға, лексика-грамматикалық, стилистикалық және лингвомәдени аспектілерді пайдалану арқылы сөз мағынасының аясын кеңейтуге мүмкіндік береді. Себебі, кинофильм ұғымы үнемі динамикалық сипатта болады. Көрермендерге автордың (режиссердің) рұқсатымен ақпарат жеткізіледі. Бейвервалды және ауызша кодтар мен аудиовизуалды мәтін өзара байланысты болады. Кинофильм ұғымы киномәтін аспектісі аясында нақтылана түсері сөзсіз.
Ал кинодискуртың негізгі параметрлеріне - модус, жанр және үндесім жатады. Дискурсты модус бойынша бөлу коммуникативтік тәсілге байланысты жүзеге асады. Автордың хабарды, ақпаратты жеткізуі тұрғысынан кинофильмде бір мезгілде екі бағыт коммуникацияға түседі. Олар акустикалық және визуалды коммуникациялар. Модустың ерекшелігі - бейнежазу модусының болуында. Киноны салыстыруға арналған жазбаша модус әдебиеті, ауызша модус, вербалды коммуникация, визуалды модус, кескіндеме, фотосурет және аудиалды модус - музыкалық шығармаларда және радио трансляцияларында қолданылады. Олар белгілі жағдайға сәйкес кино саласындағы түрлі арналардағы маркетингтік үрдісті жылдамдатуды көздейді. Кинодискурс лингвистикалық компонент арқылы екі бағыт бойынша жүргізіледі әрі кинодискурстағы ауызша модус пен жазбаша модус арқылы байланыстырылады. Ауызша вербалды код кинофильмнің дауыс толқынында қарастырылады. Кинодискурстың ерекшеліктері туралы әртүрлі көзқарастар қалыптасқан. Кинодискурсты кейбір зерттеушілер ауызша және суреттелген белгілерге байланысты диалектикалық характер болып құрылады [2; 63] деп есептесе, ал испандық тәжірибеші Ф. Чауме аудиовизуалды аударма осы екеуінің теңдігінде құрылатынын айтады.
Киномәтінге қарағанда кино дискурсының қолданыстық аясы кең. Кино мәтіні ішінде коммуникация элементтерімен бірге оның мәнін ашуға арналған белгілер бар. Ал кино дискурсында хабар алмасу, қосымша ақпарат жеткізу қатар жүреді. Мәселен киномәтінде автор мәтінді қалың көпшілікке арнап, соларға бағыттайды, бірақ өзі тікелей қарым-қатынасқа түспейді. Ал кино дискурстың бүгінгі ұғымы мәдени-әлеуметтік, тарихи факторлардың бірге қарастырылуымен ұштастырылады.
М.М. Бахтиннің көзқарасына сәйкес, қандай да бір шығарманың оқиғасын, кейіпкердің бастан кешкен жай-күйін көрермендер де солай сезініп қарайтын болса, ол кино саласындағы үлкен шығармашылық жетістік болып табылады. Сонымен қатар, көрерменнің рухани байлығы сондай белсенділіктің әсерінен де дами алатынына көз жеткізеді. Кино тілі тек вербалды компоненттер көмегімен емес, сонымен қатар бейнелік және әуенді бөлшектердің әсерімен де жазылады. Осындай құрылымдар арқылы толыққанды сценарий жазылады. Киносценарий проза жанрындағы романдар мен повестер секілді толық, аяқталған шығарма емес, кинодағы сценарийге түсірілім барысында көптеген жазбалар жазылып, дамытылады.
Деректі кино саласындағы мәтін ұғымының қызметі ерекше. Кино аудармасында мәтін мен бейне бірдей ауқымда ақпарат жеткізеді, бұл қатарларды біріктіру үшін сценарий жасалады. Бұл кинодиалогты бейнеқатардан бөлек аударуға болмайтындығын дәлелдейді.
Сценарий мәтінінің стилі деректі фильмнің түрімен анықталады. Тәжірибе бойынша, білім беру мен ғылыми фильмдердің мәтіндері көбінесе ғылыми стильге, ал насихаттау, хабарлау немесе ақпарат беру фильмдерінің мәтіндері публицистикалық стильге негізделеді. Деректі фильмдер сирек жағдайда біріңғай стильде болады, себебі бір фильм әртүрлі мақсатты көздеуі мүмкін. Көрермендер ғылыми, публицистикалық және сценарий қарапайым адамдармен сұхбатты қамтуы мүмкін болғандықтан, тіпті ауызекі сөйлеу стилін де ести алады. Деректі фильм мәтінін аудару кезіндегі тілдік ерекшеліктер: 1) сценарий мәтінінің жанры мен стилистикалық ерекшеліктері және 2) аударылған мәтінді ұсынудыбыстау әдісі болып ажыратылады. Деректі фильмнің аудармасы мәтіннің синтагматикалық, синтаксистік, лексикалық-семантикалық және стилистикалық деңгейлеріндегі тілдік ерекшеліктер есебінің жиынтығын талап етеді. Аудармашы түпнұсқа авторының ақпараттық және бір жағынан әсерлі де мағыналы ойын аударма тілі мен аудио және визуалды қатарды синхрондау талаптары арқылы жеткізуді басшылыққа ала отырып белгілі бір амалды таңдайды.
Кинофильм мəтіні диалогтар, кадр сыртындағы комментарийлер, əн сөздері жəне жазбалар түрінде көрсетіледі. Басқа мəтін аудармаларымен салыстырғанда, оның бірқатар өзіндік ерекшеліктері бар: амплификацияны болдырмас үшін уақытша дыбыс рамкаларымен шектелген; аз уақытта қабылдауға негізделген, соған орай, көрерменге жеткілікті түрде ақпаратталған əрі түсінікті болуы тиіс. Сонымен қатар аударманың мүмкін болатын нұсқалар таңдауын шарттайтын видеоқатар да қоса беріледі [3].
Кез келген фильм, көркем немесе деректі - лингвистикалық зерттеу нысаны ретінде міндеттті түрде белгілі бір қиындықтар туғызады, себебі ол мәтіннен басқа да экстралингвистикалық факторларды қамтитын білім ұсынудың күрделі жүйесі болып табылады.
Деректі фильм саласындағы сарапшылар түсірімнің негізінде шынайы оқиғалар мен адамдар болғанына қарамастан, бұл жанрдағы фильмдердің болжамсыздық пен импровизация сияқты параметрлері туралы босқа сөз қозғамайды: Кенеттен пайда болған жаңа идеялар, түсірім алаңында ойлап табылған кадрлар, түсіріп алынған сәттер көп жағдайда деректі фильмді көріктендіреді және жиі фильмнің негізіне айналады. Уақытында жұмыс ретін өзгертіп, дұрыс сәтті өткізіп алмау өте маңызды [4]. Бұл жанрдағы фильм де режиссер ұстанатын, белгілі бір сценарийге негізделетін болса да, фильмнің құрамдас бөлігі оның кейіпкерлері мен дыбыс болып табылады, себебі дыбыс арқылы айналадағы жағдай мен кейіпкерлердің жағдайы жақсы сезінеді.
Киноаударма үдерісін тілдік қарым-қатынаспен бірге мәдени байланысты жеткізетін қарым-қатынас құралы ретінде қарастыруға болады. Киноматографтың түрлі бағыттарына жататын шетелдік кинофильмдер мен телесериалдардың шынайы диалогтарына назар аудара отырып, қазақ тілінде жеткізілудің ерекшеліктерін сараптау арқылы екі этнос арасындағы мәдени байланыстың деңгейін бағамдауға болады. Кино аудармасы - полилингвистикалық тұрғыдан түсіндірілетін, нәтижесінде мәтін құралып, аударылатын тілде мәтіннің түпнұсқасын құрайтын аударманың вербальды түрі. Ол екі жақты іс-әрекетті қамтиды және өзіне аударма үдерісі, визуалды аударма сияқты міндеттерді жүктейді.
Ел-жұртымыз қызыға көретін фильмдер шет елдердікі екені мәлім. Телеарналар шетелдік дайын дүниелерді қазақшалау үшін аудармашыларды жалдайды. Негізінен шет елдерден алынған хабарларды асығыс аудару үрдісі басым. Мұның себебі - телеарналардың қаражатты үнемдеуі. Өкініштісі, ондай аудармаларды, мәтінмен жұмыс істейтін дикторлардың өздері де түсінбей жатады. Сондықтан, редакторлардың да аудармаларды оқып, түзетуге құлқылары жоқ. Ондай аудармаларды түзету де мүмкін емес.
Деректі фильм аудармасы - мәдени-интеллектуалды әрекет, яғни үдеріс ретінде алынған әрекеттің нәтижесі. Егер кез келген кино туындысы шындық фрагментінің индивид санасы арқылы бейнеленуі болса, онда кино аудармасы бейненің бейнесі, көріністің көрінісі болып табылады. Кино аудармашы - ең аз дегенде, екі мәдениетті жетік білетін тілдік тұлға болуы шарт. Аудармашылық қызмет қоғамның бүкіл өмірімен байланысын танытып, аударманың өркениет дамуындағы рөлі мен орнын көруге мүмкіндік береді. Мұндай тәжірибені иемдену басқа тілдердегі әлемді басқаша тұжырымдау, көруден, басқаша дүниетаным тәжірибесінен, әлемді басқаша тану жолдары арқылы жүзеге асады.
Деректі фильмдер әлемді тануымызға, рухани баюымызға, өрісімізді кеңейтуге, күнделікті тірліктен пайдалы ақпаратқа көбірек көңіл бөлуімізге мүмкіншілік береді. Ғылым саласындағы қарқынды жаңалықтарға атсалысып, жер шарымыздағы барлық тіршілік иелері арасындағы нәзік байланысты сезіну мүмкіндігі туады. Бұл деректі фильм жанрының шексіз мүмкіншіліктерінің, қажырлы да өте қызықты тұстарының кішкентай бөлігі ғана.
Деректі кино - кинематографтың бір көрінісі. Деректі фильм ұғымын шынайы оқиғалар мен түрдің жиынтығынан құралған киноленталар құрайды.. Документалистер барлық уақытта қызықты оқиға мен танымал адамдардың өмір жолын көрсетуге талпынады. Кинематографтың көрінісі деректі фильмдердің басқаша атауы ойынсыз кино, ойналмайтын киноға қарсы фильм - көркем фильмдер. Алайда, ойынсыз кино деп аталатын деректі фильмнің ішінде де ойын болуы мүмкін. Яғни, документалист деректі фильмнің басты кейіпкерлерінің қуаныш, ашу, ыза, реніш, өкініш сезімнің түрлерін жасап алуы да мүмкін.
Бүгінгі күнде деректі фильмдер барлық жастардың арасында танымалдылыққа ие. Деректі фильмдер - заманауи әлемнің ажырамас бөлігі. Бұл жанрдағы фильмдер шынайы оқиғалар мен танымал тұлғалардың өмірі туралы білім береді, әлем және оның болашағы туралы жаңа ақпаратпен қамтамасыз етеді. Қазіргі заманда деректі фильмдердің көптеген жанрлары бар және олардың тілдік ерекшеліктері әртүрлі болып келеді.
Деректі фильм терминін қазіргі заманның көптеген кино сыншылары мен кинотанушылары сынға түсіреді. Оның себебі, көптеген режиссерлердің пікірінше, кез келген адам камераны көрген кезде әлдеқандай дәрежеде ойнай бастайды, өзін жасанды ұстайды, нәтижесінде фильм белгілі бір дәрежеде қойылымға айналады. Осыған байланысты, көптеген сарапшылар деректі фильмнің бар екенін жоққа шығарады, оны тек көркем фильмнің бір түріне теңейді. Ал шынайы деректі фильм деп басынан аяғына дейін жасырын камерамен түсірілген фильмді санайды. Осындай, жасырын камерамен түсірілген фильмді олар шынайы деректі фильм деп атайды. Мұндай фильмдер заманауи кино өнерінің авангарды болып саналады және де қазіргі кезде киносүйгіштер арасында үлкен қызығушылық тудыруда. Қазіргі заманғы дат кинорежиссері Ларс фон Триердің айтуынша, шынайы деректі фильмнің мақсаты - деректі фильмге адалдықты, әділдікті, нақтылықты және көрерменнің сенімін қайтару болып табылады [6].
Сонымен, қолданылған түсірім әдістеріне қарай деректі фильмдерді келесі үш түрге бөлуге болады:
1. Шынайы деректі фильмдер.
2. Білім беру немесе оқу фильмдері. Бұл фильмдер мектептерде және басқа оқу орындарында көрсетілуге негізделген. Психологтар мен педагогтардың пікірінше, фильм түрінде ұсынылған оқу материалдары мұғалімнің ауызша түсіндіруіне қарағанда жақсы меңгеріледі. Білім беру фильмдерін көрсету тәжірибесі батыста, әсіресе АҚШ-та өте кең қолданылады. XX ғасырдың басы - XXI ғасырдың соңында білім беру фильмдері теледидардан жие көрсетіле бастап, аз уақыт ішінде өте танымал болды. Бүгінгі күнде, тек білім беру және ғылыми танымал деректі фильмдерді көрсететін арнайы телеарналар бар.
3. Жалған деректі фильмдер немесе мокьюментари (ағылшын тілінен mockumentary, to mock - боямалау, мұқату + documentary - деректі). Бұл жанрдағы фильмдер сыртынан деректі фильмдерге ұқсас болып келеді, алайда олардың тақырыбы шынайы деректі фильмдерге қарағанда, жалған болып табылады. Кейде, мұндай фильмдерде атақты адамдардың немесе басқа да өмірде бар адамдардың қатысуы арқылы шынайы оқиғалардың елесі жасалады [7]. "Мокьюментари" термині алғаш рет АҚШ-та қолданылды (ағылш. mockumentary: to mock "жасанды жасалған", "келемеж ету" + documentary "деректі").
Деректі фильм туралы ортақ теория жоқ екендігі белгілі, дегенмен ол туралы көптеген теориялық еңбектер жазылған. Деректі фильмді теледидар журналистикасының жанры ретінде қарастырған зерттеулерге сүйенсек, жанрларға топтастырудың негізінде ақиқат шындықты бейнелеу тәсілі, телефильмдердің функционалдық ерекшеліктері, тақырыптық өзгешелік, телетуындыны жасаудың техникалық жағдайлары ескеріледі.
Деректі фильмнің құрамдас немесе негізгі бөлігі нақты деректер мен шынайылыққа құралған. Мұндай фильмдердің рейтингісі көрермен қауымның өздері танып білмеген, белгісіз, беймәлім, жұмыста немесе үйде отырып, соның куәсі бола алмай қапы қалған оқиғаларға деген сұраныстары арқасында көтеріледі. Деректі фильмдер әлемді тануға, рухани баюға, өрісіңді кеңейтуге, күнделікті тірліктен пайдалы ақпаратқа көбірек көңіл бөлуге мүмкіншілік береді. Ғылым саласындағы қарқынды жаңалықтарға атсалысып, жер шарымыздағы барлық тіршілік иелері арасындағы нәзік байланысты сезіну мүмкіндігі. Бұл деректі фильм жанрының шексіз мүмкіншіліктерінің, қажырлы да өте қызықты тұстарының кішкентай бөлігі ғана.
Қазіргі заманғы телевизия - күнделікті тіршілігіміздің айнасы, нақтырақ түйіндесек, бүгінгі тұрмыста сананы билейтін ой-өрісімізді, өмірге көзқарасымызды орнықтыратын ақырғы ақиқат аралын көзге елестетеді.
Кез келген фильм, ең алдымен - аяқталған шығарма екені белгілі, нақтылап айтатын болсақ, ол - кейіпкердің, қақтығыстың, оқиға дамуы динамикасының бар болуы сияқты белгілі бір драматургиялық қағидалар тән шығарма. Теледидарлық деректі фильм мен телебағдарлама арасындағы айырмашылықты С.А.Муратов дәлірек тұжырымдаған болатын: Эфирлік бағдарламаға қарағанда фильмнен біз зерттеліп жатқан оқиғаның мағынасын тереңірек ұғуды немесе бейнеленіп жатқан кейіпкерлерді түсінуді, сондай-ақ материалдың көркем жоғары деңгейде ұйымдастырылуын күтеміз - кері жағдайда, ол экрандық өнімге бөлінген шығармашылық шығындарды, уақытты және жұмсалған таспаны ақтамайды. Сонымен қатар, телебағдарламаға қарағанда фильм бірнеше рет пайдаланылатын туынды. Әрине, кез келген бағдарлама да, бірнеше рет қайталанып көрсетіле алады, ал сәтсіз кинокартинаны екінші рет көрсетудің қажеті жоқ, алайда, фильм бұрыннан оның көпжылдығына кепілдік беретін элеуметтік және эстетикалық беріктік қоры негізінде құрастырылған [8; 86].
Деректі кино - күрделі жанр, ұзақ уақытқа созылған дайындық және жұмыстың жемісі. Бұл уақыт аралығында өмірлік деректердің негізінде құралған сценарий. Деректі фильмнің құрылымы сан-алуан: көрерменге деректі жеткізу үшін түрлі түсірілімдер мен қойылымдар, табиғи және интерьерлік түсірілім, архив бейне, фотоматериалдар және репортажды түсірілім пайдаланылады. Режиссердің алдына қояр бір сауалы ғана болады: Жиналған деректі көрерменге қалай жеткізу? Басқа сөзбен айтсақ, режиссер өзінің өз туындысын жеткізу үшін түрлі тәсілдерді іздейді. Көрерменге жеткізу көпірі экран болып табылады. Фильмді жасауға әр алуан мамандықтағы шығармашылық қызметкерлер: кинодраматург, режиссер, актер, оператор, суретші, композитор, продюсер, каскадер, т.б. қатысады. Фильм жасауда кинорежиссер жетекші рөл атқарады. Сондай-ақ фильм жасау ісіне техника саласындағы мамандар да (инженерлер, техниктер, лаборанттар мен өзге қызметкерлер) үлес қосады, алуан түрлі күрделі аппаратуралар мен аспаптар қолданылады. Экран тілінің элементтері: бейне, дыбыс, сөз, кадр, план, монтаж, ракрус, әуен де қолданылады. Деректі фильмдер берілу пішіні әр түрлі болуы мүмкін: батырдың әңгімелері, күнделікті жазбалар, бір күннің оқиғасы және т.б. Негізгі дайындықты фильм авторлары бейне мен дыбысқа жұмсайды.
Кинорежиссер және продюсер Ринат Халилуллиннің қазіргі заманның деректі фильмдерін сегіз негізгі жанрға бөледі: [9]
1) Кинохроника
2) Түрлі тақырыптағы көріністі фильм
3) Әңгіме
4) Монолог
5) Зерттеу фильмі
6) Сұхбат
7) Шолу
8) Биографиялық фильм
Кинохроника - ағымдағы оқиғаларды түсіріп алу, жедел ақпарат, қазіргі уақытта өзекті оқиғаларды түсіру (нақты оқиғалар ғана). Мұндай фильм автордың көзқарасын көрсете алмайды, ол тек қана болып жатқан оқиғаны көрсетеді. Көріністің белгілі бір бағыттанушылығын орнату үшін әртүрлі әдістерді қолдануға болады - арнайы ракурс, қайталану, композиция және т.б. Мұндай фильмдер тарихи маңызды оқиға кезінде түсіріледі, содан кейін оның шынайлылығының дәлелі ретінде пайдаланылады (ең көрнекі мысал - әскери кинохроника).
Түрлі тақырыптағы көріністі фильм - бұл табиғат көріністері, ғаламшардың кез келген бір бұрышының географиялық, климаттық, этнографиялық сипаттамалары, халықтар, таңғажайып жерлер, қол тимеген табиғат туралы оқиғалар түсірілетін фильм болып табылады. Мұндай фильмдерде көбінесе натурадан түсіру әдісі қолданылады. Табиғи жағдайдағы (натуралық) бейнетүсірілімдер - фильмді жасау барысындағы ашық аспан астында, болмаса киностудияның түсіру алаңында даладағы көрініске ұқсас жасалған қойылым-көрінісі немесе табиғи жағдайларда жасалатын түсіру жұмыстары. Бұл фильмдердің ең көп таралған тақырыптары: саяхат, флора мен фауна тақырыбындағы ғылыми және білім беру желілері. Мұндай кино - басқа елдерге баруға, ғаламшарды документалисттің көзқарас тұрғысынан көруге, әлем сырларын білуге, адамдардың өздері бара алмайтын жерлерге баруға мүмкіндік береді.
Әңгіме - жиі қысқа бейнесюжеттер, фотоматериалдар қосылған, диалог немесе полилог түрінде түсірілген фильм. Әдетте мұндай фильм талқылауға алып келмейді және баяндау түрінде жүргізіледі. Бұл жанрдың екі негізгі түрі бар - әлеуметтік маңызды тақырыптағы фильмдер және белгілі тұлғалардың қатысуымен түсірілетін фильмдер (көбінесе ток-шоу түрінде). Мұндай фильмді түсіру өте қиын. Алдын ала сценарийде барлық қатысушылардың өздерінің рөлдері жазылады - кейбіреулері жағымды кейіпкерлерге, ал басқалары, керісінше, жағымсыз кейіпкерлерге айналады. Бірақ, жиі шындық құрылған схеманың шеңберінен тыс шығады. Сонымен қатар, түсірілім қатысушылары кәсіпқой актерлер емес, сондықтан әдетте камераға өз идеясын қалай тұжырымдау керектігін білмейді. Осындай жағдайларды болдырмау үшін режиссер тиісті дайындық жұмыстарын жүргізуі керек. Кенеттік және жағдаяттық байланыстылық - осы жанрдағы деректі фильм үшін тән сипаттар.
Монолог - бұл әңгіме-фильмнің бір түрі, әдетте, бірінші жақтан белгілі бір оқиға, тарихи кезең, факт, автобиография, басқа адам және т.б. туралы баяндау түрінде жүреді. Көп жағдайда монолог-фильмдер көрнекті тұлғаларға арналады және естелік түрінде түсіріледі. Мұндай фильмнің негізін басты кейіпкер айтатын мәтінінің үлкен бөліктері құрайды. Олар кадрдан тыс естілуі, кино- немесе фотоматериалдардың кірістірмелерімен қоса болуы мүмкін. Толық фильм кіріспеде, негізгі бөлімде және қорытындыда тұжырымдалған құрылымдық және мазмұндық айтылымдардан тұрады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Абылай хан атындағы қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті
Жақас А.М.
Деректі фильмдерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару ерекшеліктері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В020700 - Аударма ісі мамандығы
Алматы 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБЫЛАЙ ХАН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖӘНЕ ӘЛЕМ ТІЛДЕРІ УНИВЕРСИТЕТІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Деректі фильмдерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару ерекшеліктері
5В020700 - Аударма ісі мамандығы
Орындаған:
4-курс студенті
Жақас А.М.
Ғылыми жетекші:
магистр, аға оқытушы
Саймкулова Ш.
Қорғауға жіберілді
___________ Аударма және
мәдениетаралық коммуникация
кафедрасының меңгерушісі
___________ PhD Асанова Г.С.
АЛМАТЫ 2018
МАЗМҰНЫ
Кіріспе3
1 Тарау. Зерттеудің теориялық алғышарттары және негізгі ұғымдардың мәні6
1.1 Ағылшын тіліндегі деректі фильмдер - аудармалық зерттеулер нысаны ретінде. Олардың түрлері және жанрлары 6
1.2 Деректі фильмдерді аудару ерекшелігі - бұқаралық ақпарат құралдары дискурсының негізгі түрі ретінде18
1.3 Деректі фильмдерді аударуда субтитрлеудің ықпалы: анықтамасы, субтитр арқылы аударудың артықшылықтары мен кемшіліктері24
Бірінші тарау бойынша қорытынды29
2 Тарау. Деректі фильмдерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару ерекшеліктері31
2.1 Деректі фильмдер аудармаларының талдауы: аудару әдіс-тәсілдері мен стратегиялары31
2.2 Бейнефильм атауларын аудару жолдары55
2.3 Деректі фильмдерді аударудағы прагматикалық аспекті және прагматикалық бейімделу58
Екінші тарау бойынша қорытынды66
Қорытынды68
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі70
Қосымшалар 72
Кіріспе
Адамдар, халықтар, ұлттар арасындағы əлеуметтік, экономикалық, рухани, ғылыми, мəдени қарым-қатынастың алмасу, айырбастау, ел танудың құралы болған аударманың деректі кино әлемінде де алатын орны айрықша.
Ағайынды Люмьерлердің техникалық өнертабысы ретінде туған кинематограф аз уақыт ішінде қарым-қатынастың жаңа құралына айналды. Оны сенімді ақпарат көзі ретінде - шынайы өмірдің деректі түсірілуі айқындады. Деректі фильм кеңістік пен уақытты жеңуге мүмкіндік беріп, осылайша, елдер мен халықтарды бір-біріне жақындатып қана қоймай, сондай-ақ көркем шығармашылықтың бірінші жаппай аудиовизуалды түріне айналды. Сонымен қатар, өмірдің деректі бейнеленуінің негізгі формалары мен әдістері кинода қалыптасқандығын да ұмытпауымыз қажет.
Жаһандану заманында ұлттар арасындағы əлеуметтік, экономикалық, рухани, ғылыми, мəдени қарым-қатынас қарқынды дамып, кино арқылы ақпарат алмасу жүзеге асырылып жатқанда киноаударма қоғамдық-мəдени байланыстарды қамтамасыз етуге белсенді түрде қатысады. Ақпаратты дыбыстық (аудио) жəне бейне (видео) қатарлар көмегімен жеткізетін киноаудармада лингвистикалық және техникалық мәселелер жиі кездесетіндіктен, оны əлі күнге дейін жете зерттелмеген аударма түрінің біріне жатқызуға болады. Киноаударма мəселесінің толығымен зерттелмегендіктен, кинофильмдерді аудару барысында көптеген қиындықтар туып отырғаны сөзсіз.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Қазіргі заманда киноиндустрия өнімдерінің кең таралуы және көрермендердің тек отандық фильмдерді ғана емес, сондай-ақ шетелдік туындыларды қарауға ықыласы аудиовизуалды өнімдерді, соның ішінде деректі фильмдердің қазақ тіліне аудару қажеттілігін арттырады.
Жыл сайын қазақ телеарналары экранында әлемнің әр түпкірінен жиналған киноиндустрия үлгілері тамашаланып жатады. Бұл әлемнің ең танымал режиссерлары ұсынған түрлі жанрдағы деректі фильмдерді қамтиды. Деректі фильмдер ауқымды аудиторияға көруге арналғандықтан, оны аудару үдерісі де соған сай біліктілік пен кәсіпқойлықты талап етеді. Кез келген кинофильм шетелде шығармашылық және коммерциялық жетістікке жетуі үшін сапалы аударманы қажет ететіні айқын. Қазіргі таңда көптеген шетел өнімдері қазақ тіліне аударылып экран беттерінде жарыққа шығып жатыр. Алайда, бүгінгі кинематографымыз бен телеарна саласында шетелдік деректі кино өнімдерін қазақ тіліне аудару мәселесі арнайы ғылыми түрде толық зерттелмегендіктен, қазіргі таңда тың тақырыпқа айналып отыр. Әрине, қазақ киносы аударма өнерінде біраз жетістіктерге жеткендігін жоққа шығара алмаймыз. Көптеген білгір, сөзге шешен мамандардың арқасында әлемге танымал ғажайып туындылар қазақ тілінде сөйлеп жатыр. Дегенмен, кинофильмдерді аудару барысында кейіпкерлер қазақ тілінде біркелкі тонмен, бірсараңдылықпен сөйлегені оқиғаның эмоциональды өңін бұзып, жағымсыз әсер қалдыру мәселесі бір болса, екінші жағынан, кейбір аудармалар көрермендерді негізге алмай, дәлме-дәл аударылып, стилистикалық нормаларды бұзып, қазақ қауымының құлағына оғаш естіледі. Сондықтан, кинофильмдерді ана тілге аударатын мамандар мәтінді қазақ аудиториясына ыңғайлап, түрлі техникалық және лингвистикалық қиындықтарды және оларды алдын алу жолдарын қарастырып, аударма заңдылықтарына бағынуы тиіс. Сонымен қатар, киноаударма көбінесе көркем фильм материалдары негізінде зерттелген, ал деректі фильмдерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару ерекшеліктері іс жүзінде зерттелген жоқ.
Дипломдық жұмыстың нысаны: түрлі жанрдағы ағылшын тіліндегі деректі фильмдердің қазақ тіліндегі аудармалары.
Дипломдық жұмыстың пәні: деректі фильмдерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару ерекшеліктері.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: ағылшын тіліндегі деректі фильмдерді қазақ тіліне аудару барысында қолданылатын тиімді әдістер мен стратегияларды анықтап көрсету. Жұмыс мақсатына байланысты келесі міндеттер қойылады:
* Аударматану саласында ағылшын тіліндегі деректі фильмдердің қазақ тіліне аударылу мәселелерін зерттеу бойынша отандық және шетелдік еңбектерге шолу жасау;
* Деректі фильмнің негізгі түрлерін және жанрларын анықтау;
* Бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы деректі фильмдердің рөлін анықтап зерттеу;
* Деректі фильмдерді аударудағы субтитрлеудің ықпалын зерттеп, артықшылықтары мен кемшіліктерін көрсету;
* Деректі фильмдер мен олардың атауларын аудару кезінде қолданылатын әдістерге талдау жасау;
* Деректі фильмдерді аударудағы прагматикалық аспекті және прагматикалық бейімделуді зерттеу.
Дипломдық жұмыстың зерттеу әдістері: Дипломдық жұмысты жазу барысында жинақтау, жүйелеу, салыстырмалы-аудармалы талдау, аударма трансформацияларына талдау жасау және т.б. зерттеу әдістері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы: Ұсынылып отырған дипломдық жұмыс деректі фильмдердің ағылшын тілінен қазақ тіліне аудармасын, деректі фильмдерді аудару барысында қолданылатын әдіс-тәсілдерді, аударма барысында кездесетін қиындықтар мен оларды шешу жолдарын зерттеуге арналған алғашқы жұмыс болып табылады.
Теориялық маңыздылығы: Жүргізілген зерттеу жұмыстары киноаударманың, соның ішінде деректі фильмдер аудармасының мәдени және лингвистикалық маңыздылығын арттырып, киноаударманы дамытуға үлес қосады.
Практикалық маңыздылығы: Жүргізілген зерттеу жұмыстарының нәтижелері алдыңғы уақытта деректі фильмдерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару үдерісінде қолданыла алады.
Дипломдық жұмыстың деректік негізін Predicting Volcanic Eruptions, Volcanoes: MEDC Response, Volcanoes: LEDC Response, Yellowstone: Supervolcano, The Last Day of Pompeii, Hubble Space Telescope деректі фильмдердің ағылшын тілінен қазақ тіліне аудармасы құрады. Сонымен қатар, В.Н.Комиссаров, А.П.Чужакин, Я.И.Рецкер, В.Е.Горшкова, Бальжинимаева Е.Ж. және т.б. ғалымдардың зерттеулері құнды материалдар берді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Бұл дипломдық жұмыста ағылшын тіліндегі деректі фильмдер бұқаралық ақпарат құралы ретінде қарастырылып, оларды қазақ тіліне аудару әдіс-тәсілдері зерттеледі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі негізгі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде дипломдық жұмыстың өзектілігі, нысаны, пәні, мақсаты, міндеттері, зерттеу әдістері, ғылыми жаңалығы, теориялық және практикалық маңыздылығы, деректік негізі және жұмыс құрылымы көрсетіледі.
1 тарауда деректі фильмдер - аудармалық зерттеу нысандары ретінде қарастырылады. Деректі фильмдердің бұқаралық ақпарат құралы ретіндегі рөлі зерттеледі. Сонымен қатар, деректі фильмдерді аударудағы субтитрлеудің ықпалы және субтитрлер арқылы аударудың артықшылықтары мен кемшіліктері зерттеліп анықталады.
2 тарауда деректі фильмдерді және олардың атауларын аудару әдіс-тәсілдері мен стратегиялары зерттеледі. Деректі фильмдерді аудару барысында қолданылатын аударма трансформациялары зерттеліп анықталады. Сонымен қатар, деректі фильмдерді аудару кезіндегі прагматикалық аспекті және прагматикалық бейімделудің орны зерттеліп негізделеді.
Қорытындыда дипломдық зерттеу бойынша қысқаша тұжырымдамалар көрсетіледі.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімінде дипломдық жұмысты жазу барысында сүйенген зерттеулер тізімі беріледі.
Қосымшаларда зерттеу жұмыстары нәтижесінде құрылған диаграммалар және талдау жасалынған деректі фильмдер мен олардың аудармаларының транскрипттері ұсынылады.
1 Тарау. Деректі фильмдерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аударудың теориялық алғышарттары
1.1. Ағылшын тіліндегі деректі фильмдер - аудармалық зерттеулер нысаны ретінде. Олардың түрлері және жанрлары
Қазіргі кездегі өмірді кинотеатр, теледидар, видеосыз елестету мүмкін емес. Теледидар мен кино индустрияның тарихы ұзақ уақытты қамтымағанымен, жаһандану үдерісі аудиовизуалды бұқарат ақпарат құралдарының таралуына түрткі болды. Бұл теледидар арналарының бағдарлама кестелерін түрлі шетелдік бағдармалармен толтырылуына кеңейтілген сұраныс алып келді. Жетілдірілген технологиялар көрерменге аудиовизуалды өнімді бейнетаспаларда, CD, DVD дискілерінде қарауға мүмкіндік берді. Осылайша, ақпарат пен сауыққа қолжетімділік беретін аудиовизуалды тіл аудармасы аса маңызды рөлге ие болды. Іс жүзінде, мұнда аударма тіларалық және мәдениаралық қарым-қатынас құралы ретінде өте маңызды рөл атқарады.
Кино - өнер саласы, кинематографияның техникалық негізде қалыптасқан көркем шығармашылық түрі. Кино - әдебиет пен театрдың, бейнелеу өнері мен музыканың көркемдік қасиеттерін және қазігі аудиовизуалды мәдениеттің техникалық жетістіктерін ұтымды пайдаланатын көп салалы өнердің түрі. Кино, негізінен, 4 салаға бөлінеді: көркем фильм, деректі, мультипликациялық және ғылыми-көпшілік кино.
Киноөнердегі ең маңызды орынды деректі фильмдер алады. Деректі фильмдер қазіргі заманғы адамның бөлінбес бір бөлшегі. Қызықты сұраққа жауапты іздеу үшін, мыңдаған кітаптың парағын ақтармай, деректі фильмді бір қарап шыққанның өзі жеткілікті. Деректі фильмдер көрерменге шындықтың пердесін ашады, бұл жерде қиял-ғажайып, ойдан шығарылған оқиғалар мүлде көрініс алмайды.
Деректі фильмдердің табиғаты - кәсіби-шығармашылық процесс, құрылымы күрделі психологиялық құбылыс, уақытқа және техникаға тәуелді тәсіл, ешнәрсесін түзетуге болмайтын, сол күйінде, қаз-қалпында айналымға түсетін қайталанбас әрекет, алып қосары жоқ шынайы дүние.
Деректі фильм - бізге шынайы өмір сүрген және белгілі бір тарихи кезеңде болған оқиғалар, кейіпкерлер, қауымдастықтар туралы айтып беретін кино өнерінің түрі.
Деректі фильмді жасаушы көркем фильмді түсірушіге қарағанда фильмнің сюжеттері мен фильм кейіпкерлерінің мінезін, құрылысын ойлап тауып, диалог жазбайды, сонымен бірге актер, гримм және декорация сияқты көркем фильмдегі басты бейнелер қажет емес, себебі оның ақпараты, оның дерегі - шынайы өмірдің өзі. Бұл өмір қоғамды таңқалдыратын бір сәттік бейнелік сезімдерді, үлкен ойлар мен шынайы сезімдерді сыйлайды, документалист осы мезетті бақылап, көріп және дер кезінде " камерамен" ұстап алу керек. Деректі киноның негізгі мақсаты, көрменнің өзі байқамайтын деректі фильмнің тұстарын тамашалауына мүмкіндік беру. Документалисттер өткеннің тарихында болған оқиғаларда шынайы тұлғаларды сонымен бірге білікті орындаушыларды, тіпті актерлерді пайдалана отырып, сол сәтті қайта жасауы мүмкін емес.
Бұл жанрдағы фильмдер тақырыбы негізін көбінесе қарқынды оқиғалар, мәдени құбылыстар, ғылыми фактілер мен гипотезалар, сондай-ақ танымал адамдар мен қауымдастықтар құрайды.
Деректі терминін алғаш рет, көркем фильмнен айырмашылығына көңіл аударту мақсатында, 1926 жылы ағылшын кинорежиссері Джон Грирсон ұсынды. Бұған дейін француз журналистері мен сыншылары деректі фильм деп саяхат түсірім материалдарын атаған болатын. Грирсон болса деректі фильмге болмыстың шығармашылық талдамасы деген анықтама берді.
Деректі кино алғаш хроникалық кадрдан бастау алып, түрлі жанрлық, стильдік өзгерістерге ұшырап, бүгінгі қалпына жеткенше өзінің адамзат тағдырында өзекті мәселелерді қозғап, маңыздылығын жоғалтқан емес. Алғашқы деректі түсірілімдер кинематограф пайда болған кезде жасалып бастады. Огюста мен Луи Люмьер ағайындыларының алғашқы фильмдері (Пойыздың Ла Сиота вокзалына келуі, Люмьер зауытынан жұмысшылардың шығуы 1895, Франция) тікелей өмірдегі іс-әрекеттерді жаңғыртады. Бұл фильмдерде уақыт және кеңістік қозғалысындағы шындықты көрнекі бекітудің әсері қолданылды. Люмьер ағайындыларының көмекшілері 1896 жылы түсірген әртүрлі елдердің өмірінен алынған кадрлар хрониканың бұқаралық ақпарат құралына айналуына бастау болды. Алғаш рет түсірілген күннен бастап осы күнге дейін ойынсыз кино өзектілігін жоғалтпай, телекоммуникация саласының маңызды бөлігі болып табылады.[1]
Қазақстанда 90 жылдары тәуір деректі фильмдер болса, олар тіпті отандық немесе шетелдік фестивальдерде ерекше аталып өткеннің өзінде (мысалы С. Дворцевойдың Бақыт, А. Байғожинаның Қызыл Империя, Дінмұхаммед Қонаев. Өмірі мен ақырының жылнамасы, В. Тюлькиннің Шыбындар билеушісі, Ай - қыш тәжірибесі) көпшілік күткендей алға баспады. Бәлкім, бұл авторлардың субъективті саяси көзқарастары мен көрермендердің қызы - ғушылығымен сәйкес келмегендіктен болар. Я болмаса, өнімнің техникалық жағынан өте сапа - сыз, автордың кәсіби біліксіздігі мен сауатсыздығынан болса керек. Бұл мәселе әлі де көкейтесті, өзекті тақырыптардың бірі. Мұнда мәселенің жауабын тауып қана қоймай, деректі фильмдерді қайта жаңғырту қажет. Қазіргі таңдағы отандық деректі фильмдердің тыныс-тіршілігін БАҚ-та бір шолып өткені болмаса, оны зерттейтін күрделі жұмыстар әлі жарыққа шыққан жоқ. Қазіргі таңның деректі фильмдері туралы тарауларда БАҚ беттеріне шыққан мақалалар, режиссерлер мен сыншылардың берген сұхбаттары және киножурналистика саласында істеген авторлардың мол тәжірибесі пайдаланылған. Деректі фильмдер таралымы мен оның кинематография тенденциясына әсерін зерттейтін мардымды жұмыс болмады.
Қазақстанда отандық және шетелдік докумен - талистиканың тарихын кешенді зерттеу еңбек - тер жоқтың қасы. Осылайша, еліміздегі кино - өнер саласы түбегейлі зерттелмеген, дамымаған. Өкінішке орай, біздің телеарналарда деректі фильмдер, бағдарламалар, журналистік зерт - теулер, циклдік хабарлар қоры аз, сапасы да төмен. Бұл жайт ғарыштық технологиялар дәуі - рі жүріп тұрған кезде өте өкінішті жағдай. Осы орайда, осы кемшіліктің орнын толтыру үшін көрермендерімізге отандық арналарды тамашалау, отбасыларымен бірге отандық деректі фильмдерді көру үшін кинотеатрларға бару (осының өзін елестетудің өзі қиын екен...) мүмкіншілігін беруіміз керек сияқты. Сонымен қатар телевизиялық аудиторияның өзі өзгерді. Ол өте талапшыл, батыстың телевизиялық форматтағы бағдарламаларды сіңіріп алған телеарналардың көптігі мен олардың ақпаратты беру формасының сан-алуандығына құныққан, өте талғампаз көрермен. Олармен салыстырғанда, бірнеше жыл бұрын түсірілген өзіміздің деректі фильмдеріміз тым ұзақ, реңсіз және ең бастысы - тым көркем, осының өзі көзге оғаш көрініп, талғамсыздық пен бейәдептіліктің қатарынан орын алатын. Күні кешегі документалистер фильм түсіру мүмкіншілік жоқтығынан салдары суға кетіп, көркем фильмдерге ауысты, сабақ берумен айналысты, кейбірі тіпті, елді тастап шетелге кетті. Деректі фильмдер телеэкрандардан көрсетілмейтін бол - ды. Телеарналардан сапалы, көрнекті өнім түсіруге қаржы алу немесе өз өнімін арнадан көрсеткені үшін қаламақы алудың өзі көптен бері мүмкін болмайтын. Жаңа мыңжылдыққа дейін шығарылған өнімнің барлығы дерлік мемлекет тарапынан қаржыландырылып, түсіру барысына әрең жететін. Бұл мәселемен документалистер ғана емес, масс-медиа мен мемлекетіміздің Мәдениет және ақпарат министрлігі тікелей айналысулары қажет. Басты мақсат - көрермендерді отандық ТВ мен жергілікті масс-медиаға қызығушылығын жаңаша тарату форматы (мы - салы, сандық тарату), бағдарламалар мен хабарлар, циклді деректі фильмдер, телефильмдер, соның ішінде танымдық, ғылыми-танымдық, ойын-сауық, тарихи фильмдер арқылы тудыру. Жергілікті БАҚ өздері шығарып отырған өнімге қызығушылықтың дамуына, өнімнің сапасына, теле - визиялық бағдарламалар аясындағы про - гресін әлемдік телетарату тенденциясының заманауи формаларын енгізу арқылы дамытып отыру керек. Батыста телевизиядағы деректі фильмдерге көрермендердің сұранысы көп болғандықтан олар өте танымал. Танымалдылық - документалды жанрдың сәттілігінің тұғыры. Қазіргі таңда әлемдік телевизияда көптеген бағдарламалар, танымдық хабарлар сөйлейтін бастардан, бітпейтін пікір-таластардан бас тартты.
Көрермен деректі фильмнен жұлдыздай жарқыраған ізгі идеяларды күтеді. Киноөнердің әлеуметтік, қоғамдық парызы өз халқының арман мүддесін айқындауға, ой-сезімін тереңдетуге, мәдениетін көтеруге қызмет ету болып табылады.
Деректі фильмнің құрамдас немесе негізгі бөлігі нақты деректер мен шынайылыққа құралған. Мұндай фильмдердің рейтингісі көрермен қауымның өздері танып білмеген, белгісіз, беймәлім, жұмыста немесе үйде отырып, соның куәсі бола алмай қапы қалған оқиғаларға деген сұраныстары арқасында көтеріледі. Егер теледидарларын күнде қосып жүрген көрермендердің таңдауына назар аударсақ, олардың көбінесе деректі зерттеулер топтамасын көрсететін Discovery Channel, History, National Geographic арналарын таңдайтынын байқаймыз. Олардың хабарлары циклді деректі фильмдер, ғылыми зерттеулер, деректер мен гипотезалар, пікірлер мен ой-түйіндер. Бірақ осының бәрі документалды жанрда түсірілген деректі фильмдер.
Ондай дүниелерді тамашалау әлемдегі алты құрлықтың көрермендері секілді қазақ - стандықтарға да қызықты екені анық. Бізде де талғамы таза, рухани сұранысы Ұлттық мүддені көтеретін телекөрермен бар. Батыс арналарының табыстылығы таралымында ғана емес, өнімдерінің мән-мағынасында, олардың көрсету формасы мен көрермендерді өзіне тарту тәсілдерінде. Олар көрермендерге расымен де қызықты өнім ұсынады. Телевизияның дамуында деректі жанрдың маңызы орасан-зор. Табыс, жоғары рейтингтер мен көрермендердің қызығушылығы сол арқылы жүзеге асатыны белгілі.
Халыққа, әсіресе жас буынға кітаптан гөрі телеэкранның ықпалы зор. Бұл - дәлелдеуді қажет етпейтін аксиомаға айналып барады. Қазіргі көрермендердің өткен өмірімізге бір бойлап, тарихи оқиғалардың шындығына жетіп, қызықты тұлғалармен танысуға мүмкіндігі бар. Мұның барлығы тек деректі фильмдердің арқасында. Әрбір деректі фильмнің өзіне тән ерекше қасиеттері бар. Яғни ол фильмге түс пен қайталанбас табиғат сыйлайды. Мұны ертерек сезінген өзге елдер өз ұлтының ұлы тұлғаларының өмірін телеэкран арқылы көрерменге ұсынуды бізден бұрын қолға алған. Оған адамзат тарихында өзіндік жол-жоба көрсеткен әлемнің атақты адамдарының өмірі мен қызметі туралы түсірілген түрлі деректі драмалар дәлел. Біздің қазіргі ғасырымызда телекөрермендерге деректі фильмнің түрлі жанрлары көптеп көрсетілуде. Әрбір деректі фильмнің мақсаты - көрерменді фильмнің өн бойына бойлату.
Деректі киноның маңыздылығын ұғынбау әлемдік қоғамның санасында үлкен рухани кемшілікке әкеліп соғуы да мүмкін. Себебі, деректі киноның бірден бір ықпалды қаруы - адамзат баласы әрекеттерінің көркемдік-экрандық өнер арқылы бейнеленуі. Деректі фильмнің экранды көркем өнерге айналуы, бүкіл әлемдік бұқаралық ақпарат құралдарына енуі, адамзат санасына сіңісіп кетуі бір ғасырлық даму мен зерттеулердің арқасында орын алды. Алғашқы хроникалық сюжеттен бастау алған бұл өнер қалыптасу сатысында құрылымы жағынан да, көркемдік жағынан да сан алуан процесстерден өтеді. Мәселен, сонау XIX ғасырдың аяғында ағайынды Льюмерлердің жер шарындағы кез келген құбылыстарды бейнекамераға түсіріп алуы процесінен бастау алады деуге болады. Яғни, әскери шеру, ақсүйектер өкілі, табиғи апаттар мен өрт оқиғалары, этнографиялық және экзотикалық көріністер, алғашқы жаңалықтар жаршысы болды. Осы процесті деректі кино өнерінің бұқаралық ақпарат құралына енген сәті деп санауға болады. Осы әрекеттен бастау алған деректі фильм көп ұзамай 1900 - 1910 жылдары ақпараттық деректер деректі кино жанрының алғашқы үлгілерін - қысқаметражды фильмдер мен киножурналдардың шығуына себеп болды. Деректі фильмдердің маңыздылығы бірінші дүниежүзілік соғыс кезеңінде арта түсті, операторлар болған оқиғаны көрсетіп қана қоймай, оның қоғамдық мәніне көңіл бөле бастады.
Көркем және деректі фильмдердің аудармасына сұраным соғыстан кейін, 40-жылдардың соңында, КСРО кинотеатрларында шетелдік фильмдер алдымен орыс субтитрлерімен, ал кейінен дубляждалған үлгіде кең прокатқа шыға бастаған кезде пайда болды. Жыл сайын ел экранына 100-ге жуық шетел көркем фильмдері шығарылды. Олардың барлығы міндетті түрде орыс тіліне дубляждалған болатын. Бұл Мосфильм, Ленфильм, Союзмультфильм киностудияларында жасалды. Фильмдерді орыс тіліне аударумен жоғары білікті аудармашылардың тар шеңбері айналысты.
90-жылдардың басында бірқатар жағдайларда кинотеатрлар мен теледидар экрандарында көрсету үшін, түрлі кинокештерде тәжирибе жинаған аудармашылар өздері фильмдерді аударып, оларды дыбыстаған болатын. Бірнеше жылдан кейін фильмдерді дыбыстаудың басты жолы жалған дубляж, яғни кадрдан тыс дыбыстау болды, бұл аударылған мәтіннің түпнұсқаның бәсең дыбысының үстіне жазылуы. Дыбыстауды жасау үшін аудармашылардың орныны актерлер келді. Басында фильмдерді екі дауыста, кейінен үш, төрт және т.б. дауыста дыбыстады.
Қазақстан тәуелсіз мемлекет болғаннан кейін де, жылдар бойы кинотеатрларда шетел киноларының орыс тіліне аударылған үлгісін көрсеткен болатын. 2000 жылдарың басында мемлекет телеарналарында қазақ тілінде кадрдан тыс дыбысталған бағдарламалар, телехикаялар, жаңалықтар көрсетіле бастады. Ал 2011 жылдан бастап елімізде кинопрокат жүйесіне түсетін барлық фильмдер мемлекеттік тілде дубляждануы керек деп сол кездегі мәдениет министрі Мұхтар Құл-Мұхаммед мәлімдеген болатын. Мәдениет туралы заңға сай, фильмдердің мемлекеттік тілдегі дубляжы 2012-ші жылғы 1-ші қаңтардан бастап жүргізілетін болды.
Кино - өзіндік күрделі тілі бар аудиовизуалды өнер туындысы, ал мәтін киноның құрамдас бөлігі болып табылады, сондықтан кинотілдің басқа элементтерінен бөлек қарастырыла алмайды.
Киноаударма кәсіптік лингвисттер арасында ғана емес, сондай-ақ аудармашылар, киносыншылар және қарапайым көрермендер арасында қызығушылық пен келіспеушілік тудырады.
Киноаударма саласында киномəтін, кинодиалог, кинодискурс сияқты терминдердің орны ерекше. Лингвистердің пікірінше, киномəтін - ауызша (лингвистикалық) және бейвербалды (иконикалық немесе индексалды) белгілердің көмегімен ұжымдасқан толықтай байланысқан, біртұтас және аяқталған мәтін. Ол кинематографиялық кодта тіркелген және көрерменнің аудиовизуалды қабылдауына сәйкес құрылады. Кино мəтінінің лексикасы күнделікті өмірде қолданылатын тіл, идиома, архаизм, вульгаризм, диалектизмдерге жақын. Кино аудармашысы үшін кино мəтінінің көркемдігін төмендетпеу, автор ойын дəл жеткізу, диалогтар сапасын, сөз ерекшелігін, стилін сақтау, сол дəуірдің өзіндік сипатын жеткізу оңай шаруа емес. Кино аудармасындағы басты қиындықтың бірі: фильмдегі кейіпкерлер аударма тілімен сөйлемейді. Сондықтан аудармашы тек мəтінге ғана емес, бейнекөрініске, ондағы айтылған əрбір сөз артикуляциясына, кейіпкердің іс-қимылдарына мəн беріп, сөздер мен сөйлемдердің дəл немесе мағыналық, балама аудармаларын табуы қажет. Ал балама табу - аудармашының шығармашылық шеберлігіне, сөз табу жүйесіне, сөздік қорының байлығына байланысты.
Ал, кинодиалог семиотикалық таңбалар бойынша да, вербалды компоненттердің көмегі арқылы да, сонымен қатар аудиовизуалды мағынасының біртұтастығының қамтамасыз етілуі нәтижесінде пайда болады. Осы екі жиі қолданылатын ұғымдарды салыстыру арқылы кино жұмысының түрлі анықтамалары, мақсат-міндеттері айқындалады. Бұл ұғымдар құрылымдық вербалды және бейвербалды компоненттер фильмнің құрамдас бөлігі болып табылады. Әрбір вербалды немесе бейвербалды компоненттің жалпы міндеті - авторлық идеяларға тәуелді болатынын білдіреді. Бұл ұғымдар кино тілін тек зерттеу үшін ғана емес, сонымен қатар жұмыс істеу ерекшеліктері (белгілер және оларды ұйымдастыру) арқылы тәжірибе жинауға, лексика-грамматикалық, стилистикалық және лингвомәдени аспектілерді пайдалану арқылы сөз мағынасының аясын кеңейтуге мүмкіндік береді. Себебі, кинофильм ұғымы үнемі динамикалық сипатта болады. Көрермендерге автордың (режиссердің) рұқсатымен ақпарат жеткізіледі. Бейвервалды және ауызша кодтар мен аудиовизуалды мәтін өзара байланысты болады. Кинофильм ұғымы киномәтін аспектісі аясында нақтылана түсері сөзсіз.
Ал кинодискуртың негізгі параметрлеріне - модус, жанр және үндесім жатады. Дискурсты модус бойынша бөлу коммуникативтік тәсілге байланысты жүзеге асады. Автордың хабарды, ақпаратты жеткізуі тұрғысынан кинофильмде бір мезгілде екі бағыт коммуникацияға түседі. Олар акустикалық және визуалды коммуникациялар. Модустың ерекшелігі - бейнежазу модусының болуында. Киноны салыстыруға арналған жазбаша модус әдебиеті, ауызша модус, вербалды коммуникация, визуалды модус, кескіндеме, фотосурет және аудиалды модус - музыкалық шығармаларда және радио трансляцияларында қолданылады. Олар белгілі жағдайға сәйкес кино саласындағы түрлі арналардағы маркетингтік үрдісті жылдамдатуды көздейді. Кинодискурс лингвистикалық компонент арқылы екі бағыт бойынша жүргізіледі әрі кинодискурстағы ауызша модус пен жазбаша модус арқылы байланыстырылады. Ауызша вербалды код кинофильмнің дауыс толқынында қарастырылады. Кинодискурстың ерекшеліктері туралы әртүрлі көзқарастар қалыптасқан. Кинодискурсты кейбір зерттеушілер ауызша және суреттелген белгілерге байланысты диалектикалық характер болып құрылады [2; 63] деп есептесе, ал испандық тәжірибеші Ф. Чауме аудиовизуалды аударма осы екеуінің теңдігінде құрылатынын айтады.
Киномәтінге қарағанда кино дискурсының қолданыстық аясы кең. Кино мәтіні ішінде коммуникация элементтерімен бірге оның мәнін ашуға арналған белгілер бар. Ал кино дискурсында хабар алмасу, қосымша ақпарат жеткізу қатар жүреді. Мәселен киномәтінде автор мәтінді қалың көпшілікке арнап, соларға бағыттайды, бірақ өзі тікелей қарым-қатынасқа түспейді. Ал кино дискурстың бүгінгі ұғымы мәдени-әлеуметтік, тарихи факторлардың бірге қарастырылуымен ұштастырылады.
М.М. Бахтиннің көзқарасына сәйкес, қандай да бір шығарманың оқиғасын, кейіпкердің бастан кешкен жай-күйін көрермендер де солай сезініп қарайтын болса, ол кино саласындағы үлкен шығармашылық жетістік болып табылады. Сонымен қатар, көрерменнің рухани байлығы сондай белсенділіктің әсерінен де дами алатынына көз жеткізеді. Кино тілі тек вербалды компоненттер көмегімен емес, сонымен қатар бейнелік және әуенді бөлшектердің әсерімен де жазылады. Осындай құрылымдар арқылы толыққанды сценарий жазылады. Киносценарий проза жанрындағы романдар мен повестер секілді толық, аяқталған шығарма емес, кинодағы сценарийге түсірілім барысында көптеген жазбалар жазылып, дамытылады.
Деректі кино саласындағы мәтін ұғымының қызметі ерекше. Кино аудармасында мәтін мен бейне бірдей ауқымда ақпарат жеткізеді, бұл қатарларды біріктіру үшін сценарий жасалады. Бұл кинодиалогты бейнеқатардан бөлек аударуға болмайтындығын дәлелдейді.
Сценарий мәтінінің стилі деректі фильмнің түрімен анықталады. Тәжірибе бойынша, білім беру мен ғылыми фильмдердің мәтіндері көбінесе ғылыми стильге, ал насихаттау, хабарлау немесе ақпарат беру фильмдерінің мәтіндері публицистикалық стильге негізделеді. Деректі фильмдер сирек жағдайда біріңғай стильде болады, себебі бір фильм әртүрлі мақсатты көздеуі мүмкін. Көрермендер ғылыми, публицистикалық және сценарий қарапайым адамдармен сұхбатты қамтуы мүмкін болғандықтан, тіпті ауызекі сөйлеу стилін де ести алады. Деректі фильм мәтінін аудару кезіндегі тілдік ерекшеліктер: 1) сценарий мәтінінің жанры мен стилистикалық ерекшеліктері және 2) аударылған мәтінді ұсынудыбыстау әдісі болып ажыратылады. Деректі фильмнің аудармасы мәтіннің синтагматикалық, синтаксистік, лексикалық-семантикалық және стилистикалық деңгейлеріндегі тілдік ерекшеліктер есебінің жиынтығын талап етеді. Аудармашы түпнұсқа авторының ақпараттық және бір жағынан әсерлі де мағыналы ойын аударма тілі мен аудио және визуалды қатарды синхрондау талаптары арқылы жеткізуді басшылыққа ала отырып белгілі бір амалды таңдайды.
Кинофильм мəтіні диалогтар, кадр сыртындағы комментарийлер, əн сөздері жəне жазбалар түрінде көрсетіледі. Басқа мəтін аудармаларымен салыстырғанда, оның бірқатар өзіндік ерекшеліктері бар: амплификацияны болдырмас үшін уақытша дыбыс рамкаларымен шектелген; аз уақытта қабылдауға негізделген, соған орай, көрерменге жеткілікті түрде ақпаратталған əрі түсінікті болуы тиіс. Сонымен қатар аударманың мүмкін болатын нұсқалар таңдауын шарттайтын видеоқатар да қоса беріледі [3].
Кез келген фильм, көркем немесе деректі - лингвистикалық зерттеу нысаны ретінде міндеттті түрде белгілі бір қиындықтар туғызады, себебі ол мәтіннен басқа да экстралингвистикалық факторларды қамтитын білім ұсынудың күрделі жүйесі болып табылады.
Деректі фильм саласындағы сарапшылар түсірімнің негізінде шынайы оқиғалар мен адамдар болғанына қарамастан, бұл жанрдағы фильмдердің болжамсыздық пен импровизация сияқты параметрлері туралы босқа сөз қозғамайды: Кенеттен пайда болған жаңа идеялар, түсірім алаңында ойлап табылған кадрлар, түсіріп алынған сәттер көп жағдайда деректі фильмді көріктендіреді және жиі фильмнің негізіне айналады. Уақытында жұмыс ретін өзгертіп, дұрыс сәтті өткізіп алмау өте маңызды [4]. Бұл жанрдағы фильм де режиссер ұстанатын, белгілі бір сценарийге негізделетін болса да, фильмнің құрамдас бөлігі оның кейіпкерлері мен дыбыс болып табылады, себебі дыбыс арқылы айналадағы жағдай мен кейіпкерлердің жағдайы жақсы сезінеді.
Киноаударма үдерісін тілдік қарым-қатынаспен бірге мәдени байланысты жеткізетін қарым-қатынас құралы ретінде қарастыруға болады. Киноматографтың түрлі бағыттарына жататын шетелдік кинофильмдер мен телесериалдардың шынайы диалогтарына назар аудара отырып, қазақ тілінде жеткізілудің ерекшеліктерін сараптау арқылы екі этнос арасындағы мәдени байланыстың деңгейін бағамдауға болады. Кино аудармасы - полилингвистикалық тұрғыдан түсіндірілетін, нәтижесінде мәтін құралып, аударылатын тілде мәтіннің түпнұсқасын құрайтын аударманың вербальды түрі. Ол екі жақты іс-әрекетті қамтиды және өзіне аударма үдерісі, визуалды аударма сияқты міндеттерді жүктейді.
Ел-жұртымыз қызыға көретін фильмдер шет елдердікі екені мәлім. Телеарналар шетелдік дайын дүниелерді қазақшалау үшін аудармашыларды жалдайды. Негізінен шет елдерден алынған хабарларды асығыс аудару үрдісі басым. Мұның себебі - телеарналардың қаражатты үнемдеуі. Өкініштісі, ондай аудармаларды, мәтінмен жұмыс істейтін дикторлардың өздері де түсінбей жатады. Сондықтан, редакторлардың да аудармаларды оқып, түзетуге құлқылары жоқ. Ондай аудармаларды түзету де мүмкін емес.
Деректі фильм аудармасы - мәдени-интеллектуалды әрекет, яғни үдеріс ретінде алынған әрекеттің нәтижесі. Егер кез келген кино туындысы шындық фрагментінің индивид санасы арқылы бейнеленуі болса, онда кино аудармасы бейненің бейнесі, көріністің көрінісі болып табылады. Кино аудармашы - ең аз дегенде, екі мәдениетті жетік білетін тілдік тұлға болуы шарт. Аудармашылық қызмет қоғамның бүкіл өмірімен байланысын танытып, аударманың өркениет дамуындағы рөлі мен орнын көруге мүмкіндік береді. Мұндай тәжірибені иемдену басқа тілдердегі әлемді басқаша тұжырымдау, көруден, басқаша дүниетаным тәжірибесінен, әлемді басқаша тану жолдары арқылы жүзеге асады.
Деректі фильмдер әлемді тануымызға, рухани баюымызға, өрісімізді кеңейтуге, күнделікті тірліктен пайдалы ақпаратқа көбірек көңіл бөлуімізге мүмкіншілік береді. Ғылым саласындағы қарқынды жаңалықтарға атсалысып, жер шарымыздағы барлық тіршілік иелері арасындағы нәзік байланысты сезіну мүмкіндігі туады. Бұл деректі фильм жанрының шексіз мүмкіншіліктерінің, қажырлы да өте қызықты тұстарының кішкентай бөлігі ғана.
Деректі кино - кинематографтың бір көрінісі. Деректі фильм ұғымын шынайы оқиғалар мен түрдің жиынтығынан құралған киноленталар құрайды.. Документалистер барлық уақытта қызықты оқиға мен танымал адамдардың өмір жолын көрсетуге талпынады. Кинематографтың көрінісі деректі фильмдердің басқаша атауы ойынсыз кино, ойналмайтын киноға қарсы фильм - көркем фильмдер. Алайда, ойынсыз кино деп аталатын деректі фильмнің ішінде де ойын болуы мүмкін. Яғни, документалист деректі фильмнің басты кейіпкерлерінің қуаныш, ашу, ыза, реніш, өкініш сезімнің түрлерін жасап алуы да мүмкін.
Бүгінгі күнде деректі фильмдер барлық жастардың арасында танымалдылыққа ие. Деректі фильмдер - заманауи әлемнің ажырамас бөлігі. Бұл жанрдағы фильмдер шынайы оқиғалар мен танымал тұлғалардың өмірі туралы білім береді, әлем және оның болашағы туралы жаңа ақпаратпен қамтамасыз етеді. Қазіргі заманда деректі фильмдердің көптеген жанрлары бар және олардың тілдік ерекшеліктері әртүрлі болып келеді.
Деректі фильм терминін қазіргі заманның көптеген кино сыншылары мен кинотанушылары сынға түсіреді. Оның себебі, көптеген режиссерлердің пікірінше, кез келген адам камераны көрген кезде әлдеқандай дәрежеде ойнай бастайды, өзін жасанды ұстайды, нәтижесінде фильм белгілі бір дәрежеде қойылымға айналады. Осыған байланысты, көптеген сарапшылар деректі фильмнің бар екенін жоққа шығарады, оны тек көркем фильмнің бір түріне теңейді. Ал шынайы деректі фильм деп басынан аяғына дейін жасырын камерамен түсірілген фильмді санайды. Осындай, жасырын камерамен түсірілген фильмді олар шынайы деректі фильм деп атайды. Мұндай фильмдер заманауи кино өнерінің авангарды болып саналады және де қазіргі кезде киносүйгіштер арасында үлкен қызығушылық тудыруда. Қазіргі заманғы дат кинорежиссері Ларс фон Триердің айтуынша, шынайы деректі фильмнің мақсаты - деректі фильмге адалдықты, әділдікті, нақтылықты және көрерменнің сенімін қайтару болып табылады [6].
Сонымен, қолданылған түсірім әдістеріне қарай деректі фильмдерді келесі үш түрге бөлуге болады:
1. Шынайы деректі фильмдер.
2. Білім беру немесе оқу фильмдері. Бұл фильмдер мектептерде және басқа оқу орындарында көрсетілуге негізделген. Психологтар мен педагогтардың пікірінше, фильм түрінде ұсынылған оқу материалдары мұғалімнің ауызша түсіндіруіне қарағанда жақсы меңгеріледі. Білім беру фильмдерін көрсету тәжірибесі батыста, әсіресе АҚШ-та өте кең қолданылады. XX ғасырдың басы - XXI ғасырдың соңында білім беру фильмдері теледидардан жие көрсетіле бастап, аз уақыт ішінде өте танымал болды. Бүгінгі күнде, тек білім беру және ғылыми танымал деректі фильмдерді көрсететін арнайы телеарналар бар.
3. Жалған деректі фильмдер немесе мокьюментари (ағылшын тілінен mockumentary, to mock - боямалау, мұқату + documentary - деректі). Бұл жанрдағы фильмдер сыртынан деректі фильмдерге ұқсас болып келеді, алайда олардың тақырыбы шынайы деректі фильмдерге қарағанда, жалған болып табылады. Кейде, мұндай фильмдерде атақты адамдардың немесе басқа да өмірде бар адамдардың қатысуы арқылы шынайы оқиғалардың елесі жасалады [7]. "Мокьюментари" термині алғаш рет АҚШ-та қолданылды (ағылш. mockumentary: to mock "жасанды жасалған", "келемеж ету" + documentary "деректі").
Деректі фильм туралы ортақ теория жоқ екендігі белгілі, дегенмен ол туралы көптеген теориялық еңбектер жазылған. Деректі фильмді теледидар журналистикасының жанры ретінде қарастырған зерттеулерге сүйенсек, жанрларға топтастырудың негізінде ақиқат шындықты бейнелеу тәсілі, телефильмдердің функционалдық ерекшеліктері, тақырыптық өзгешелік, телетуындыны жасаудың техникалық жағдайлары ескеріледі.
Деректі фильмнің құрамдас немесе негізгі бөлігі нақты деректер мен шынайылыққа құралған. Мұндай фильмдердің рейтингісі көрермен қауымның өздері танып білмеген, белгісіз, беймәлім, жұмыста немесе үйде отырып, соның куәсі бола алмай қапы қалған оқиғаларға деген сұраныстары арқасында көтеріледі. Деректі фильмдер әлемді тануға, рухани баюға, өрісіңді кеңейтуге, күнделікті тірліктен пайдалы ақпаратқа көбірек көңіл бөлуге мүмкіншілік береді. Ғылым саласындағы қарқынды жаңалықтарға атсалысып, жер шарымыздағы барлық тіршілік иелері арасындағы нәзік байланысты сезіну мүмкіндігі. Бұл деректі фильм жанрының шексіз мүмкіншіліктерінің, қажырлы да өте қызықты тұстарының кішкентай бөлігі ғана.
Қазіргі заманғы телевизия - күнделікті тіршілігіміздің айнасы, нақтырақ түйіндесек, бүгінгі тұрмыста сананы билейтін ой-өрісімізді, өмірге көзқарасымызды орнықтыратын ақырғы ақиқат аралын көзге елестетеді.
Кез келген фильм, ең алдымен - аяқталған шығарма екені белгілі, нақтылап айтатын болсақ, ол - кейіпкердің, қақтығыстың, оқиға дамуы динамикасының бар болуы сияқты белгілі бір драматургиялық қағидалар тән шығарма. Теледидарлық деректі фильм мен телебағдарлама арасындағы айырмашылықты С.А.Муратов дәлірек тұжырымдаған болатын: Эфирлік бағдарламаға қарағанда фильмнен біз зерттеліп жатқан оқиғаның мағынасын тереңірек ұғуды немесе бейнеленіп жатқан кейіпкерлерді түсінуді, сондай-ақ материалдың көркем жоғары деңгейде ұйымдастырылуын күтеміз - кері жағдайда, ол экрандық өнімге бөлінген шығармашылық шығындарды, уақытты және жұмсалған таспаны ақтамайды. Сонымен қатар, телебағдарламаға қарағанда фильм бірнеше рет пайдаланылатын туынды. Әрине, кез келген бағдарлама да, бірнеше рет қайталанып көрсетіле алады, ал сәтсіз кинокартинаны екінші рет көрсетудің қажеті жоқ, алайда, фильм бұрыннан оның көпжылдығына кепілдік беретін элеуметтік және эстетикалық беріктік қоры негізінде құрастырылған [8; 86].
Деректі кино - күрделі жанр, ұзақ уақытқа созылған дайындық және жұмыстың жемісі. Бұл уақыт аралығында өмірлік деректердің негізінде құралған сценарий. Деректі фильмнің құрылымы сан-алуан: көрерменге деректі жеткізу үшін түрлі түсірілімдер мен қойылымдар, табиғи және интерьерлік түсірілім, архив бейне, фотоматериалдар және репортажды түсірілім пайдаланылады. Режиссердің алдына қояр бір сауалы ғана болады: Жиналған деректі көрерменге қалай жеткізу? Басқа сөзбен айтсақ, режиссер өзінің өз туындысын жеткізу үшін түрлі тәсілдерді іздейді. Көрерменге жеткізу көпірі экран болып табылады. Фильмді жасауға әр алуан мамандықтағы шығармашылық қызметкерлер: кинодраматург, режиссер, актер, оператор, суретші, композитор, продюсер, каскадер, т.б. қатысады. Фильм жасауда кинорежиссер жетекші рөл атқарады. Сондай-ақ фильм жасау ісіне техника саласындағы мамандар да (инженерлер, техниктер, лаборанттар мен өзге қызметкерлер) үлес қосады, алуан түрлі күрделі аппаратуралар мен аспаптар қолданылады. Экран тілінің элементтері: бейне, дыбыс, сөз, кадр, план, монтаж, ракрус, әуен де қолданылады. Деректі фильмдер берілу пішіні әр түрлі болуы мүмкін: батырдың әңгімелері, күнделікті жазбалар, бір күннің оқиғасы және т.б. Негізгі дайындықты фильм авторлары бейне мен дыбысқа жұмсайды.
Кинорежиссер және продюсер Ринат Халилуллиннің қазіргі заманның деректі фильмдерін сегіз негізгі жанрға бөледі: [9]
1) Кинохроника
2) Түрлі тақырыптағы көріністі фильм
3) Әңгіме
4) Монолог
5) Зерттеу фильмі
6) Сұхбат
7) Шолу
8) Биографиялық фильм
Кинохроника - ағымдағы оқиғаларды түсіріп алу, жедел ақпарат, қазіргі уақытта өзекті оқиғаларды түсіру (нақты оқиғалар ғана). Мұндай фильм автордың көзқарасын көрсете алмайды, ол тек қана болып жатқан оқиғаны көрсетеді. Көріністің белгілі бір бағыттанушылығын орнату үшін әртүрлі әдістерді қолдануға болады - арнайы ракурс, қайталану, композиция және т.б. Мұндай фильмдер тарихи маңызды оқиға кезінде түсіріледі, содан кейін оның шынайлылығының дәлелі ретінде пайдаланылады (ең көрнекі мысал - әскери кинохроника).
Түрлі тақырыптағы көріністі фильм - бұл табиғат көріністері, ғаламшардың кез келген бір бұрышының географиялық, климаттық, этнографиялық сипаттамалары, халықтар, таңғажайып жерлер, қол тимеген табиғат туралы оқиғалар түсірілетін фильм болып табылады. Мұндай фильмдерде көбінесе натурадан түсіру әдісі қолданылады. Табиғи жағдайдағы (натуралық) бейнетүсірілімдер - фильмді жасау барысындағы ашық аспан астында, болмаса киностудияның түсіру алаңында даладағы көрініске ұқсас жасалған қойылым-көрінісі немесе табиғи жағдайларда жасалатын түсіру жұмыстары. Бұл фильмдердің ең көп таралған тақырыптары: саяхат, флора мен фауна тақырыбындағы ғылыми және білім беру желілері. Мұндай кино - басқа елдерге баруға, ғаламшарды документалисттің көзқарас тұрғысынан көруге, әлем сырларын білуге, адамдардың өздері бара алмайтын жерлерге баруға мүмкіндік береді.
Әңгіме - жиі қысқа бейнесюжеттер, фотоматериалдар қосылған, диалог немесе полилог түрінде түсірілген фильм. Әдетте мұндай фильм талқылауға алып келмейді және баяндау түрінде жүргізіледі. Бұл жанрдың екі негізгі түрі бар - әлеуметтік маңызды тақырыптағы фильмдер және белгілі тұлғалардың қатысуымен түсірілетін фильмдер (көбінесе ток-шоу түрінде). Мұндай фильмді түсіру өте қиын. Алдын ала сценарийде барлық қатысушылардың өздерінің рөлдері жазылады - кейбіреулері жағымды кейіпкерлерге, ал басқалары, керісінше, жағымсыз кейіпкерлерге айналады. Бірақ, жиі шындық құрылған схеманың шеңберінен тыс шығады. Сонымен қатар, түсірілім қатысушылары кәсіпқой актерлер емес, сондықтан әдетте камераға өз идеясын қалай тұжырымдау керектігін білмейді. Осындай жағдайларды болдырмау үшін режиссер тиісті дайындық жұмыстарын жүргізуі керек. Кенеттік және жағдаяттық байланыстылық - осы жанрдағы деректі фильм үшін тән сипаттар.
Монолог - бұл әңгіме-фильмнің бір түрі, әдетте, бірінші жақтан белгілі бір оқиға, тарихи кезең, факт, автобиография, басқа адам және т.б. туралы баяндау түрінде жүреді. Көп жағдайда монолог-фильмдер көрнекті тұлғаларға арналады және естелік түрінде түсіріледі. Мұндай фильмнің негізін басты кейіпкер айтатын мәтінінің үлкен бөліктері құрайды. Олар кадрдан тыс естілуі, кино- немесе фотоматериалдардың кірістірмелерімен қоса болуы мүмкін. Толық фильм кіріспеде, негізгі бөлімде және қорытындыда тұжырымдалған құрылымдық және мазмұндық айтылымдардан тұрады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz