Мектепке дейінгі білім беру сапасын басқарудың әдіснамалық тұғырлары
Дәрістер кешені.
1-тақырып - Мектепке дейінгі білім беру сапасының әдіснамалық тұғырлары
Жоспары:
1. Мектепке дейінгі білім беру сапасын басқарудың әдіснамалық тұғырлары:
тұлғаға бағдарлы тұғыры.
2.Тұғыр - білім беру үрдісінің тиімділігін арттыратын кешенді
педагогикалық құрал.
Еліміздің өркениетті елдер қатарына қарыштап қадам басуы болашақ
ұрпақты оқыту, тәрбиелеудегі басты тұлға педагог мамандардың кәсіби
әзірлігіне талапты күшейтіп отыр. Бүгінгі студент болашақ тәрбиеші, ұстаз,
әдіскер, зерттеуші. Осыған қарай Қазақсатан Республикасының жаңа формация
педагогының үздіксіз педагогикалық білім беру тұжырымдамасында жаңа
формация мұғаліміне қойылатын талаптардың бірі Болашақ мұғалімдердің
теориялық білімін тәжірибе жүзінде қолдана білуге даярлығын қалыптастыру
делінген.
Қазіргі білім берудің әлемдік кеңістікке бет бұру қарсаңында баланы
мектепке дейінгі кезеңнен тәрбиелеудің инновациялық технологиясын меңгерген
психологиялық-педагогикалық диагностиканы негізге алатын, педагогикалық
үдерістегі қалыптасқан қабілетті, нақты іс-әрекетте өзіндік із қалдыруға
икемді, шығармашыл, зерттеуші, интегративті ойлауға бейімді педагог талап
етіледі.
Елбасының Интеллектуалды ұлт-2020 жобасында қазіргі заманның білім
берудің перспективалы міндеттерін атай келе, интеллектуалдық әлеует пен
терең ақылымен, шексіз қызығушылығымен, өмірлік күш қуатымен ерекшеленуі
тиіс деп бүгінгі жастарды іздемпаздыққа, шығармашылыққа, өздігімен білім
алуға, жаңаны жасауға шақырады.
Қазіргі кезеңдегі нарықтық саяси-экономикалық жағдайдағы іргелі
бетбұрыстардың қоғамдағы әлеуметтік жағдайларға әсер етуі ғаламдану
үдерісінің рухани өмірімізде қарқынды дамуы жеке тұлға мен қоғам арасында
жаңа қатынастар туғызады. Ең бастысы білім беру жүйесінің әлемдік білім
кеңістігіне толығымен кіруге беталысы, ұлттық бәсекелестікке қабілеттілік
бірінші кезекте тұлғаның білімділік деңгейімен анықталады.. Қазақстан
Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында
жылдам өзгеріп отырған дүние жағдайларында алынған терең білімнің кәсіби
дағдылардың негізінде еркін бағдарлай білуде өзін-өзі іске асыруға, өзін-
өзі дамтытуға және өздігімен дұрыс, адамнершілік тұрғысынан жауапты
шешімдер қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру жоғары оқу
орындарында тұлғаның ғылыми ойлау белсенділігін дамытып, білім мен
біліктерін өмірдің жаңа жағдайында пайдалана білуге үйрету қажеттілігін
міндеттейді.
Педагогикалық зерттеу әдістерінің әдіснамалық негізі бойынша адамның
қоршаған әлемге қатынасы практикалық және абстрактілі – теориялық
(танымдық) түғырлармен байланысты шешіледі. Біріншісі адамның өзгермелі
ортаға тез бейімделуі, екіншісі ақиқаттың заңдылығын тану мақсатын
көздейді. Бірақ ғылыми таным ақиқатқа суйіспеншіліктен ғана емес,
әлеуметтік қажеттілігін өтеу мақсатын жүзеге асырады. Соңғы жылдары
педагогика ғылымында тұғыр деген ұғым білім беру үрдісінің стратегиясы
және тактикасын белгілеуде қолданылып келеді. Сондықтан мектепке дейінгі
білім берудің кез келген мәселесін шешуде әдіснамалық тұғырлар негізге
алынады. Көптеген ғалымдар тұғырды білім беру үрдісінің тиімділігін
арттыратын кешенді педагогикалық құрал деп түсіндіреді. Зерттеу жұмысының
ғылыми негіздерін анықтауда әдіснамалық тұғырларды бөліп шығару бұл
саладағы өзекті мәселелерді олардың иерархиялық ретімен анықтауға, осы
мәселені шешудің стратегиясы мен тактикасын айқындауға , тәжірибелік
жұмыстың жоспарланған нәтижелерін болжамдауға мүмкіндік береді.
Тұғыр – педагогикалық нысананы зерттеудегі тәсілдер жиынтығының
қатынасы. Сондықтан зерттеу мәселесінің әдіснамалық негізін нақтылауда
немесе шешуде тұлғаға бағдарлы, аксиологиялық, іс-әрекеттік, құзыреттілік
тұғырларын басшылыққа алынуы шарт.
Тұлғаға бағдарлы тұғыр - бүкіл педагогикалық үдеріс пен құбылысқа
жеке тұлғалық позициямен қарау, оның құрылымын, даму заңдылығын тексеру.
Білім берудің мақсат, міндеттері мен мазмұны мемлекетіміздің білім
берудегі ізгілік пен демократиялық идеяларға негізделген стратегиялық
бағытын айқындайды. Аталған идеяларды жүзеге асыру білім берудің жаңа
технологиялары мен жаңа үлгісін оқыту үдерісіне енгізу арқылы мүмкін
болатыны белгілі. Осындай жаңа білім беру үлгілілерінің бірі – тұлғаға
бағдарлы педагогика. Бұл педагогика мектепке дейінгі балалардың тұлға
ретінде өзін -өзі жүзеге асыру мақсатындағы тәжірибеге бағыттау және оны
есепке алуды қажет етеді. Осыған орай зерттеудің әдіснамалық бағытының бір
түрі – тұлғаға бағдарлану тұғыры болып табылады. Педагогикалық сөздіктерде
: Тұлғаға бағдарлану тұғыры – қазіргі педагогиканың теориялық -
әдіснамалық негіздері , баланың дара, шығармашылық ерекшеліктерін ашу және
есепке алу деп анықтама берілген. Тұлғаға бағдарлану тұғыры әлемдік
деңгейдегі практикада қолданылып , бірнеше жолдары белгілі болып, тұлғаның
рухани және зияткерлік сапаларының қалыптасуына бағытталады. Тұлғаға
бағдарлану тұғыры – баланың субьектілі тәжірибесіне , өмірлік жеке
тәжірибесіне сүйену арқылы даралығын , шығармашылығын дамыту және тұлға
ретінде өзін - өзі дамытуға жағдай жасау. Бүгінгі таңда педагогикада
оқытудың түрлі үлгілері мен технологиялары жасалуда, олардың әрқайсысы
тұлғаның дамуы , оқыту тұғыры, тұлғаға бағдарлы білім беру ұғымдарын
өзгеше түсіндіреді
Ә.Мұханбетжанованың зерттеуінде тұлғаға бағдарлы білім берудің
негізгі ерекшелігі педагогикалық технологияға қатысты қарастырылады. Оның
негізі түсіндіруден- түсінуге, монологтан- диалогқа, әлеуметтік бақылаудан-
дамытуға, басқарудан өзін- өзі басқаруға көшу, ал педагогтің негізгі
міндеті қарым- қатынас болып табылады. Тұлғаға бағдарлы білім берудің
басты идеясы оқыту үдерісіндегі субъектілік қатынастарды қалыптастыру болып
табылады.
. Ғ.Қарашев Мен бала тәрбиешісінің бала болуын артық көрер едім. Осындай
болғанда тәрбие берушінің шәкіртіне ең жақын жолдас, ең сенімді сырлас
болып, оның түрлі жолдарымен ортақтасар, бөлісер еді. Баланың әрбір
істейтін ісі сен солай ет деп айтылғаннан емес, сол нәрсені істеуі өз
ойынан болуы, - деген тұжырымынан баланың іс- әрекетіне үнемі тиым салу,
оның көнбіс, жуас, өзіне қажеттіні ала алмағанда да шыдамды сыр
білдірмейтін етіп шығаруға болады.
К. Өстеміровтың зерттеуінде білім беру сатыларының ерекшелігіне
байланысты мектепке дейінгі білім беруде- жеке тұлғаға бағдарлана тәрбиелеу
және дамыту, бастауыш мектепте- субъективті бағдарлана оқыту және дамыту,
базалыққ білім беру сатысында- жеке тұлғаға бағдарлана тәрбиелеу, бітіруші
сатысында- жеке тұлғаға бағдарлана оқыту, мектептен кейінгі білім беру
сатысында- жеке тұлғаға бағдарланған кәсіби білім беру деп бөліп көрсеткен.
2. Мектепке дейінгі білім беру сапасын басқарудың әдіснамалық тұғырлары:
іс-әрекет тұғыры.
Жоспар:
1. Іс-әрекет ұғымының мәні мен мазмұны.
2. Педагогикалық әрекет және оның пайда болу түрлері.
Психологиялық-педагогикалық ғылымдарда кез келген білім беру жүйесінде
оқыту, еңбек тек жеке тұлғаның білім алудың негізгі шарты немесе тәсілі
ретінде ғана қаралмайды, оның дамуының алғышарты болуы тиіс деп
есептелінеді. Соңғы жылдары педагогика ғылымында тұғыр ұғым деген білім
беру іс-әрекетінің стратегиясы және тактикасы ретінде қолданылып келеді.
Ш.Таубаеваның пікірі бойынша тұғыр- қойылған зерттеу міндеттемелерін
шешудің негізгі жолы, ол осы шешімдердің бағыты мен стратегиясын ашады.
Әдіснаманың философиялық деңгейінде материалистік диалектика тұрғысынан
жеке тұлға дамуының негізі, құралы және шешу шарты- іс-әрекет. Бұл факті
педагогикалық зерттеулерде және тәжірибелерде іс-әрекет тұғырының жүзеге
асырылуын қажет етеді. Филососфтардың пікірінше, іс-әрекет- бұл адамдардың
қоршаған дүниедегі ақиқатты жаңадан жасауы, оның бастапқы формасы еңбек.
Үлкен Энциклопедялық сөздікте және философиялық энциклопедияда:
“іс-әрекет- адамның қоршаған әлемге белсенді қатынас формасы, мазмұны
жағынан мақсатқа бағытталған өзгерту және қайта жасау...” Ю.К.Плетников:
“Іс-әрекет әлуеметтік іс-әрекетті жүзеге асырудың тәсілі ғана емес, сонымен
бірге қоғамдық қатынастар мен оны өзгерту тәсілдерін енгізу”. Т.Ғабитов:
“Адам іс-әрекеті саналылығымен ерекшеленетіндігі белгілі, өйткені іс-әрекет
басталмай тұрып, оның қалаулы нәтижелері субъекті санасында туады,
қалыптасады және нақтыланады”.
Педагогикалық зерттеулерде іс-әрекет тұғырын қолдану объектісіне
қарау тәрбиенің іс-әрекет тұғыры, оқыту тұғыры деген ұғымдар қолданылып
келеді.
Қысқаша педагогикалық сөздікте Тәрбиенің іс-әрекеттік тұғыры-
қазіргі педагогиканың теориялық-әдістемелік негіздері баланың қызықты,
нақты әрекеті арқылы тәрбие процесін ұйымдастыруға бағытталады.
Қорыта айтқанда, Іс-әрекет тұғыры- нақты ғылыми-әдіснамалық ұстаным
ретінде танылады. Педагогикалық процесті кайта құру немесе өзгерістер
енгізудің алғашқы формасы - еңбек. Баланың жас ерекшелігі кезеңдерінің
бірізділігі заттық-манипуляциялық, ойын, оқу, еңбек іс-әрекетінің
түрлерінің тікелей эмоционалды қарым-қатынасымен анықталады. Бұл іс-
әрекеттің түрлері жеке тұлғаның дамуының іртүрлі кезеңдеріндегі жетекші іс-
әрекет ретінде анықталады.
Іс-әрекеттің негізгі төрт түрі белгілі: еңбек, оқу, ойын, қарым-қатынас.
Олардың әрқайсына көптеген психологиялық зерттеулер арналған. Аталған іс-
әрекеттердің қай-қайсының болмасын көптеген түрлері бар, сондықтан
әрқайсының ең маңызды ерекшеліктеріне тоқталайық.
Еңбек әрекетінің мәні — өнім (материалды не рухани) өндіруде нәтижеге жету.
Бұл еңбек өндірісі әлеуметтік негізделген, саналы аңғарылған, ал нәтижесі –
алдын ала болжанған, жоспарланған. Еңбектің психологиялық аспектерін, еңбек
әрекеті жағдайындағы психиканы мақсат-бағдарлы түрде психологияның арнаулы
саласы – еңбек психологиясы қарастырады. Адамның еңбек әрекетінің аясы зор
және көптүрлі болғандықтан еңбек психологиясының көп қырларын қазіргі
психологияның басқа да салалары қарастырады (жалпы, педагогикалық,
әлеуметтік, спорт, шығармашылық психологиялары).
Оқу әрекеті – тұлғаның қабылданған білім, дағды, іскерлікті арнаулы
ұйымдасқан, белсенді түрде игеруі. Бұл мұғалім мен оқушы қатынасындағы
оқыту процесінің бір қыры. Бұл өз-өзін өзгертуге бағытталған оқушы әрекеті,
яғни оның пәні – оқу әрекетінің субъектісі.
Ойын әрекетінде шынайы өмірді белгілер арқылы бейнелеу, үлгі ету
атқарылатыны белгілі. Сонымен қатар, ойынның түрткісі әрекет нәтижесі емес,
қолданылуы мен әрекет ету процесі болады.
Әрекет ретіндегі қарым-қатынасқа екі қасиет тән. Біріншіден, қарым-қатынас
пәні келесі адам болады, субъект не адамдар тобы. Екіншіден, бұл әрекет үш
аспектіні біріктіретін кешен: перцепция (қарым-қатынасқа қатысушылардың
бірін-бірі қабылдауы), коммуникация (әңгімесушілер арасындағы ақпарат
алмасу) және интеракция (әрекеттесу). Аталған қарым-қатынас
компоненттерінің тұтастай қарым-қатынаста алатын орыны түрліше болады, бұл
олардың әр-түрлілігін түсіндіреді.
Аталған іс-әрекет түрлері күнделікті өмірде міндетті түрде қайшыласып,
әрекеттесіп, бірлесе не бір уақытта көрініс беретіні белгілі. Мысалы,
белгілі қарым-қатынастың қатысуынсыз еңбек, оқу, не ойын әрекеттерінің
болары ақылға қонымсыз. Еңбек әрекетінің элементтері әрбір әрекет түрінде
бар. К.Д. Ушинскийдің өзі (1824-1870) оқу дегеніміз толық белсенділік пен
ойлаудан тұратын еңбек деген. Іс-әрекеттің сипатталған төрт түрі де өмірлік
маңызды. Мәселен, кәсіпкер-футолшы үшін футбол ойын емес еңбек. Дәл осыны,
шығармашылық пен репродукцияны, қарым-қатынас пен білімді біріктірген,
актерлік ойынға қатысты да айтуға болады. Кез-келген адами іс-әрекет
кешенді, яғни көп пәнді және полимотивті болады.
Педагогикалық іс-әрекет – мақсатты бағытталған адам іс-әрекетінің ерекше
түрі, себебі педагог өзінің алдына белгілі бір мақсат қоймауы мүмкін емес:
мысалы, географиялық картаны оқуды үйрету, патриотизм сияқты тұлға қасиетін
тәрбиелеу. Кең мағынада педагогикалық іс-әрекет жинақталған адамзат
тәжірибесін болашақ ересектерге беру мәңгі әлеуметтік функциясын орындауға
бағытталған. Осыдан шығатыны педагогикалық іс-әрекет адам баласын қоғамдық
өмірге кірістіру бойынша ерекше, әлеуметтік және тұлғалық іс-әрекет.
.
Берілген контекстте педагогикалық іс-әрекет оқытушы, тәрбиеленушінің оқушы
немесе оқушыларға оның тұлғалық, парасатты және іс-әрекеттік дамуына
бағытталған, әрі өзін өзі дамыту мен жетілдіру негізі ретінде шығатын
тәрбиелейтін және оқытатын әсер. Ол үшін педагогикалық мақсат қоюшылық пен
педагогикалық басқарушылық тән. Іс-әрекеттің бұл түрі В.В. Давыдов
белгілеген өсіп келе жатқан ұрпаққа әлеуметтік қимыл іс-әрекет нормалары
мен өнеркәсіптік іскерлік үлгілерін (эталондарын) құру, сақтау мен беру
сияқты қоғамдық маңызы бар есептерді шешу барысында өркениет таңының
атуында пайда болды.
Өзінің дамуы барысында қоғам бір бірімен тығыз байланысты үйренуден, яғни
балалар үлкендерден оларға еліктеуден класс, мектеп, гимназияларды құруға
дейін қадам басты. Әртүрлі елдерде әртүрлі тарихи сатыларда білім беру
мақсаты, мазмұны мен формаларында елеулі өзгерістерді басынан өткеріп,
мектеп негізгі тағайындалуы – тиімді педагогикалық іс-әрекет ұйымдастыру
болып келетін басты әлеуметтік институт болып қалыптасты. Ескере кететіні,
бұл іс-әрекетті маманды түрде тек оқытушылар жүзеге асырады, ата-аналар,
өнеркәсіптік ұжымдар, қоғамдық ұйымдар, көпшілік ақпарат құралдары білім-
тәрбиелілік үрдістің ерікті немесе еріксіз қатысушылары болды.
Мамандандырылған педагогикалық іс-әрекет қоғаммен арнайы ұйымдастырылған
білім беру орындарында: мектепке дейінгі мекемелер, маманды-техникалық
училищелерде, орта арнайы және жоғарғы оқу орындары, қосымша білім беру,
квалификацияны жоғарылату мен қайта дайындау мекемелері. Педагогикалық іс-
әрекет адам іс-әрекетінің кез келген түріне тән сипаттамаларға ие:
мақсатқоюшылық, мотивтендіру, пәнділік. Педагогикалық іс-әрекеттің мәнін А.
Н. Леонтьев белгілеген мақсат, мотивтер, әрекеттер (операциялар), нәтиженің
бірлігі ретінде оның құрылымын талдау арқылы ашуға болады, сондай-ақ оның
жүйе құрылымдық сипаттамасы ретінде ол мақсатты санады.
Осылайша, педагогикалық іс-әрекет дегенде адамзат жинаған мәдениет пен
тәжірибенің үлкеннен кішіге беруге олардың жеке дамуы үшін шарттарды құру
мен қоғамдағы белгілі бір әлеуметтік рөлдерді орындауға бағытталған
әлеуметтік іс-әрекеттің ерекше түрін түсінеміз.
3. Мектепке дейінгі білім беру сапасын басқарудың әдіснамалық тұғырлары:
құндылық тұғыры.
Қай ғасырда болсын халық ұрпағын өзіне дейінгі қоғамда қолы жеткен
жалпы адамзаттық құндылықтарды жинақтап, қоғамдық-тарихи тәжірбиесін
игеруді мақсат еткен. Әр бір қоғам өзінен бұрынғы аға буынның ақыл-ойын, іс-
әрекеттегі өмірлік тәжірбиесін пайдаланбай өмір сүрген емес. Бүгінгі таңда
мәселенің қалыптасуын зерттеуден құндылықтар теориясы немесе аксиология
грек тілінде (ахіс - құндылық және logos - ілім) теориясы қалыптасқан.
Философиялық, психологиялық, педагогикалық создіктерде аксиология –
құндылықтар жаратылысы, оның нақтылықтағы орны мен құндылықтың әлемдегі
құрылымы, яғни әлеуметтік және мәдени факторлар мен тұлғаның құрылымы
арасындағы әр түрлі құндылықтар байланысы туралы ілім деп түсіндіріледі.
Аксиология (грек, axios — құңды, logos — ілім) — құндылықтардың табиғаты,
олардың әлеуметтік шындықта аталған орны және құндылық әлемінің құрылымы
туралы философиялық ілім.
• Құндылық ұғымына тұңғыш рет анықтаманы Р.Лотце, Г.Коген берген.
• С.Р.Нұрмұратов рухани құндылықтар әлеміне әлеуметтік философиялық
тұрғыдан талдау жасады.
• А.Г.Асмолов, Б.С.Гершунский, В.А.Сластинин, В.Н.Максимова, Е.Н.Шиянов,
Г.К.Нұрғалиеваның зерттеулерінде аксиология тұғырының теориялық
негізін қалаған.
• Ш.А.Амонашвили, И.А.Колесников педагогика ғылымында сонңғы он жылда
білім берудің жаңа парадигмасы тәжірбиеде аксиология тұғыры бойынша
адамның ішкі әлеміне бағдарланып, оның құндылығына, мотивіне, ерік,
әсерленуіне көңіл бөлуді ескертеді.
• Аксиологиялық зерттеудің маңызды жақтарына психоанализ (Әсіре-Мен,
Құндылық архетиптерін талдау — К.Юнг), құндылықтар сұхбаты (М.Бахтин),
т.б. жатады.
Денсаулық сақтау құндылығы:
Денсаулық сақтауға құнды бағдар дегеніміз- ол адамның әрдайым түрлі
жағдайларда өзінің ойлары мен мен іс-әрекеттерін денсаулығын сақтауға
бағыттай алуы.
Ол құндылықтар:
❑ адамгершілік құндылықтармен сақтану.
❑ зиянды әрекеттерден аулақ болу
❑ дене еңбегімен сақтану.
❑ күн тәртібінің болуы.
❑ тамақтану тәртібін қадағалау
❑ өз денсаулығына жауапкершілікпен қарау.
❑ салауатты өмір салтын ұстау .
Мәдени қалыптарға құндылық .
Өмірдегі мәдени қалыптарға құндылық қатынас орнату оқушының өзін-өзі күту
мәдениеті, экология мәдениеті, еңбек ету , экономикалық мәдениеті,
құқықтық, рухани, адамгершілік арқылы тәрбиелеу жатады.
Оқушыларды мәдени қалыптарға құндылық негізінде тәрбиелеуде жұмыс түрлері
мынадай бағытта жүргізіледі
❖ тәрбиелік іс-шараларға қатысу
❖ үйірме жұмыстары
❖ кітапханамен байланыс
❖ мәдени мұра
❖ табиғатқа саналы көзқарас
Әлеуметтік қатынас құндылығы.
Адам өміріндегі әлеуметтік қатынасқа құндылық бағдар қалыптастыру – бала
тәрбиесі үшін аса маңызды құндылық.
Өз ортасын, жолдастарын, ата-анасын, ұстаздарын сыйлау, қоғамдық қатынастар
мәдениетін игеру, қоғамдық қызмет түрлерін түсіну, өз құқығын білу, қорғау-
осы құндылық арқылы жүзеге асады.
Бұл жұмыстың бағыттары:
➢ Отбасы және оның әлеуметтік орны.
➢ Құрбылармен қатынас.
➢ Қоғамдық қатынас мәдениетін игеру.
➢ Құқық негіздерін үйрену.
Құндылықты бағыттар жеке адамның негізгі әлуметтік мүдделерін көздеп,
оның қызметінің стратегиялық бағытын анықтайды. Құндылықты бағыттар
индивидтің өмірлік позициясы, оның көзқарасы, адамгершілік қағидалары
түрінде болады. Құндылықты бағдардың дамуы –тұлға кемелінің белгісі, оның
əлеуметтенуінің көрсеткіші, құндылықты бағыттардың тұрақты бірлігі тұлғаның
келесідей сапаларының дамып, орнығуына себепші болады: тұлғаның тұтастығы
мен сенімділігі , белгілі мұраттар мен принциптерге адалдық, осы мұраттар
мен принциптерді іске асыру жолында ерік күшін аямауға қабілеттілік,
өмірлік ұстанымдарға орай белсенділік, мақсатқа жетуде табандылық пен
өжеттік.
4. Балаларға патриоттық тәрбие беру мәселесін зерттеуге қажетті
әдіснамалық тұғырлар.
Тұлғаның бойындағы патриоттық құндылықтарды қалыптастыру жүйесі:
• Танымдық (В.И.Загвязинский, Г.Қ.Нұрғалиева, т.б.) Жалпыадамзаттық
құндылықтар. Ұлттық құндылықтар. “Адам- Қоғам-Табиғат“ жүйесіндегі
құндылықтар. Тұлға – қоғамда және қоғамдық дамудағы негізгі
құндылық
• Мәдениеттану (М.Н.Скаткин, И.Я.Лернер, В.В.Краевский, А.Сейдімбек,
Ж.Наурызбай, т.б.) Тұлғаны жалпыадамзаттық мәдениетті меңгеруге
бейімдеу. Ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан ұлттық мәдениеттің жиынтығының
тұлға бойында көрініс беруі. Мәдениет аясында жеке тұлғаның өзін-өзі
іске асыруы.
• Өркениеттiк (Г.Б.Корнетов, т.б) Жалпыадамзаттық мәдениет пен
құндылықтарды тұлға бойына менгертуге ықпал ету. Ұлттық және
жалпыадамзаттық құндылықтарды кіріктіру арқылы жалпыадамзаттық
патриоттық құндылықтар жүйесін қалыптастыруға бейімдеу.
• Жүйелілік (С.А.Смирнов, Г.А.Уманов, Т.С.Сабыров,т.б.) Ақиқатты
жүйелілік тұрғыдан қабылдау. Ұлттық, қазақ, қазақстандық,
жалпыадамзаттық патриоттық құндылықтар жүйесі тұрғысынан іске
асыруға бағыттау
• Тұлғалық (Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, А.А.Бейсенбаева,
Ж.И.Намазбаева, т.б.) Тұлғаны құндылық ретінде қабылдау. Тұлғаның
субъектілік тәжірибесінің ерекшілігі (даралығы). Тұлғаның әлеуеті
мен мәндік күшін ашуға бағыттау. Тұлғаның қатынастар жүйесі мен
бағдарының өзара әрекеттесуі.
• Іс-әрекеттік (С.А.Смирнов, Ж.А.Қараев, т.б.) Объектінің
біртұтастығын және оның тетіктерін ашуға бағыттау. Алдына мақсат қоя
білу, іс-әрекетін жоспарлау, бақылау, баға беру.
• Әлеуметтік (А.М.Новиков, А.В.Мудрик, В.А.Сластенин, З.У.Кенесарина,
т.б.) Тұлға тәрбиесі - әлеуметтендіру үрдісі. Тұлғаның дамуына ықпал
ететін әлеуметтік орта мен тәрбиелік кеңістікті орнықтыру.
Әлеуметтік қарым-қатынас негізінде тұлғаның патриоттық құндылығын
қалыптастыруға бағыттау.
Балаларға патриоттық тәрбие беру мәселесін зерттеуге қажетті
әдіснамалық тұғырларға төмендегідей талдау жасалынды:
➢ Танымдық әдіснамалық тұғырлар – тәрбиеленіп отырған
ортаның, ұлттың, қоғамның, мемлекеттің, аймақтың
мәдениетін баланың қолдана алуы. Бала – отбасының жеміс
берер гүлі, алтын тіреу діңгегі болғандықтан да,
тәрбиенің негізі осы кішкентай нәресте кезден басталуы
керек. Ұлттық тәрбие бесіктен басталады. Отбасындағы ата
мен әженің, әке мен шешенің, апа- қарындас, аға-інінің
бір-бірімен күнделікті өмірдегі қарым-қатынасы, мінез-
құлқы – ұлттық тәрбиенің бастау бұлағы. Этностық тәрбие –
жеке тұлғаның этноәлеуметтік рольдер жүйесін игеруін
мақсатты түрде реттеу.
➢ Балалардың мәденилік принципінің мәні бала тәрбиеленіп отырған
ортаның, ұлттың, қоғамның, мемлекеттің, аймақтың мәдениетін
қолдана алуы. Н.Б.Крылова бойынша мәденилік принцип – метапринцип,
тәрбие мен білім беру, бір жағынан, мәдениеттің ерекшеліктері мен
талаптары бірқалыпты болса, екінші жағынан, әлеуметтік қайта
құруға қабілетті, яғни тек қана оның нормалары мен құндылықтарын
тасымалдаушы ғана емес, жаңа мәдени формаларды ұйымдастырушы.
Тәрбие мен білім берудің қабілеттілігі - мәдениеттің мәнін,
қарқынын, мазмұны мен компоненттерін көрсетіп, мәдени өзін-өзі
анықтауға және сәйкестілендіруге (идентификациялауға) шарттар
тудыру. Бұл принцип бойынша тәрбие мен білім беру жалпы адамзаттық
құндылықтар негізінде пайда болып, оларға қайшылыққа келмейтін
этно-ұлттық мәдени құндылықтар мен нормалар және аймақтық
дәстүрлерге сәйкес құрылады.
➢ Өркениелік тұғырлары – өмір бойы жалғасатын біртұтас
үздіксіз үрдіс, оның даму барысында адамның этнос
субъектісі ретінде этностық құндылықтарды, этноәлеуметтік
рольдерді және өз халқының салт- дәстүрлерінде
шоғырланған этностық нормаларды меңгеруі, этностық
өзіндік санасын оятып, өз ұлтына, тіліне, тарихына,
мәдениетіне деген мақтаныш сезімін және басқа ұлт
өкілдеріне сыйластық, түсіністік сезімін қалыптастыру
болып табылады.
➢ Тұлғалық тұғырлар – әр ұлт өзінің ұлт болып
қалыптасуында өзінің рухани мәдениеті: әдебиеті, өнері,
ғылымы арқылы мінез-құлық, болмыс, сана-сезім
ерекшеліктерін анық көрсетеді. Сөйтіп, өзінің өмір сүру
ұзақтығы, мәдениетінің ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, ұлт
бастамасы баланың өз мәдениетіне ену мүмкіндігімен
анықталады.
➢ Іс-әрекеттілік – когнитивті, аффективті, мінез-құлықтық
сәйкестілік компоненттері арқылы анықталады. Олар: Когнитивті
компонентке жас ерекшелігіне этникалық өзіндік идентификация, ана
тілін үйренуге талпыныс, өз халқының және басқа да этностардың
тарихын, мәдениетін және ұлттық ерекшеліктерін білу жатады.
Аффективті компонентке жеке тұлғаның сезімінде көрінетін
сипаттамалар кіреді. Мінез-құлықтық компонентке мектепке дейінгі
ұйымдарда балалардың әрекетіндегі білім, эмоция, сезімдердің
көрінуі, мінез-құлық ережелерін сақтауы жатады.
➢ Әлеуметтік тұғырлар – құндылықтарды, этноәлеуметтік рөлдерді және
өз халқының салт-дәстүрлерінде шоғырланған этникалық өзіндік
санасын оятып, өз ұлтына, тіліне, тарихына, мәдениетіне деген
мақтаныш сезімін және басқа ұлт өкілдеріне сыйластық, түсіністік
сезімін қалыптастырады. Корыта келе, мектепке дейінгі жастағы
балаларды патриоттық тәрбиелеу ерекшеліктері айқындалғаннан кейін,
мынадай талаптар туындайды:
1) мектепке дейінгі ұйымдарда тәрбие мен оқытудың мазмұны, түрі және
әдістері гуманизм мен қоғамды демократияландыру рухына сәйкес құрылуға
тиіс;
2) мектеп жасына дейінгі кезеңнің ерекшелігі сол, бұл кезеңде баланың
адамгершілік қасиеттері, білімдік дағдылары мен икемділіктерінің негізі
қалыптастырылуы қажет;
3) мектеп жасына дейінгі кезеңге қойылатын аса маңызды талап −
балалардың танымдық қызығушылықтарын қалыптастырып, білімдерін жинақтау мен
жүйелеу, олардың айналадағы құбылыстар туралы негізгі түсініктері мен
қарапайым ұғымдарын қалыптастыру;
4) балаға мектепке дейінгі ұйымдарда педагогикалық үдеріс арқылы
қазақстандық рухани құндылықтарға сай адамгершілік, мәдениет негіздері
дариды. Ұлттық мінез-құлық, талғампаздық, талғам, ұлттық намыс қасиеттерін
сіңіріп қалыптастыру;
5) мектепке дейінгі ұйымдарға оқу және тәрбие мәселелерін шешуде өзіндік
білімін пайдалана алатын, танымдық әрекеттері мен ойлануы жеткілікті даму
деңгейіне көтерілген, жоғары білікті мамандар даярлау;
6) баланың қоршаған ортамен қарым-қатынас жасауына, әлеуметтену
процесіне ерекше көңіл бөлу.
Мектепке дейінгі ұйымдарда патриоттық тәрбие процесіне тән
ерекшеліктер:
- мақсатты бағыттылық (мақсаттың түсінікті болуы нәтиже тиімділігінің
кепілі);
- мақсаттар бірлігі (тәрбиеші мен тәрбиеленушінің арасындағы
қызметтестіктің көрсеткіші);
- нәтиже ұзақтығы (оқу процесіндегідей нәтиже бірден көрінбейді); - көп
жағдаяттылығы (тұлға көп әрі сан қилы ұнамды да, ұнамсыз да ықпалдарға
кезігеді. Тәрбие барысында олар реттеледі. Тараптардың тұлғаға болған
ықпалы өзара сәйкес келсе, тәрбие нәтижесі тиімді болады.
- ауыспалылығы (тәрбиеленуші мақсатты, көзделген және кездейсоқ әсерлерге
бірдей кезігіп отырады).
- үздіксіздігі (ешқандай науқанды, бір мәртелік шара қаншама жарқын
болмасын, аса ыждағаттылықпен жүйелі дайындалған тәрбие істерінің орнын
баса алмайды);
- баламалылығы (тәрбиеленушілер даралық ерекшеліктері және әлеуметтік
тәжірибесінің әр түрлілігімен ажыралады. Тәрбие процесінде бұлар ескерілуі
шарт, себебі әсері бірдей болғанның өзінде де тәрбиелік нәтиже әрқилы болуы
ықтимал);
- екі тараптылығы (тәрбиелік ықпалды жүргізуші – тәрбиеші, ал ықпалды
қабылдаушы – бала);
- тәрбие процесі − өмірлік, ол қозғалмалы да ауыспалы;
- тәрбиеші тұлғасы – тәрбие барысына ықпалды маңызды жағдаят (тәрбие
процесінің өнімді болуының кепілі – тәрбиеші ептілігі, шеберлігі,
құндылықты бағыт-бағдары, қызметтестік қатынасқа түсе білу қабілеті);
- қарама-қайшылықты болуы (қарама-қарсылықтар тәрбиенің қозғаушы күші
ретінде қарастырылады). Тәрбиенің негізгі қайшылықтары оқу-тәрбие
процесінде кездесетін келесідей құбылыстар арасында көрінеді: қоғамдық
өмірдің жаңа шарттары мен оған дайындауға арналған әдістер мен формалардың
ескіруі; адамның табиғи даму мүмкіндіктерінің шексіздігі мен бұл дамудың
әлеуметтік жағдайлар бағдарламаларына тәуелді шегерілуі; адамның табиғатпен
белсенді, әрекетшең болуы, оның қоғамдық өмірге араласу ынта-ықыласы мен
өмірлік процеске нақты қатысу үшін қажет тәжірибе, білім, ептілік пен
дағдылардың жетіспеуі және т.б
5. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ҰЙЫМДАРДАҒЫ ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕНІҢ ЗАМАНАУИ ӘДІСТЕРІ
МЕН ҰЙЫМДАСТЫРУ жолдары .
Тұлғаның бойындағы патриоттық құндылықтарды қалыптастырудың негізгі
көзі – отбасы, әулет, әлеуметтік орта, аймақ, мемлекет, әлемдік кеңістік
болса, тұлғаның бойындағы патриоттық құндылық – қазақ патриотизмі, ұлттық
патриотизм, Қазақстандық патриотизм, жалпыадамзаттық патриотизм арқылы
көрініс бере отырып, тұлғаның бойында құндылықтың жоғары көрсеткіштері -
мемлекет және ұлт алдындағы міндет, парыз, намыс, ұлттық рух, ұлттық сана,
және ұлттық тарихқа, салт-дәстүрге деген сүйіспеншіліктері қалыптасады.
Психологиялық тұрғыда патриоттық құндылықтар сапаға айналып, iс-әрекет
(тұлғаның Менi) тұрғысынан көрiнiс береді.
Тұлғаның бойындағы патриоттық құндылықтар жүйесі және оны
қалыптастырудың факторлары Тәрбиенiң негiзi болып саналатын жалпыадамзаттық
құндылықтардың бiрi – тәрбиенiң басқа адамға деген қажеттiлiгi, басқа
адамдарды сүйе бiлу қажеттiлiгi болып табылады. Философиялық тұрғыда рухани
құндылық, соның ішінде патриотизм рухани сұраныстарды қанағаттандыратын
және тұлғаның рухани әлемін байытуды көздейді. Тұлғаның бойындағы руханилық
өлшемдер оның ой-санасында, мінез-құлқында, іс-әрекетінде ұлттық және
жалпыадамзаттық құндылықтардың үйлесуі, қалыптасуы деп көрсетеді.
Жалпыадамзаттық құндылықтар – халықтың, түрлі діннің, әрқилы дәуірдің
рухани мақсаттарын жақындастыратын құбылыс. Құндылық (И.Кон,
В.А.Караковский, А.Г.Здравомыслов, В.А.Ядов, В.П.Тугаринов, С.Қалиев,
Ж.Наурызбай, Г.Қ.Нұрғалиева, Р.К.Төлеубекова, т.б. Патриоттық тұлға
Отбасы Әлеуметтік орта Ұлттық мәдениет.
Патриоттық құндылық Ұлттық тіл Ұлттық намыс Ұлттық тарих, Міндет,
Парыз, Ұлттық сана, Ұлттық салт-дәстүр,Ұлттық таным, Ұлттық рух – Отан,
адам, тұлға, өмір, адамдардың бір-біріне мейрімділік қарым-қатынасы,
шыншылдық, әділеттілік, білім, ғылым, өнер, еңбек, адамның өмір сүруіне
деген материалдық жағдайдың болуы, т.б. болып саналады. Тұлғаның
бойындағы патриоттық құндылықты айқындауда жоғарыда патриотизмге берiлген
анықтамаларға және құндылық, адамгершiлiк құндылық ұғымдарын философия,
педагогика, психология ғылымдары тұрғысынан саралайтын болсақ, тұлғаның
бойындағы патриоттық құндылық дегенiмiз - елi мен туған жерiн, Отанын сүю,
мемлекеттiң тәуелсiздiгi мен бейбiтшiлiгiн, әлемдік тыныштықты сақтау үшiн
күресу, өзінің ана тілін, дінін, салт дәстүрін бүгінгі заман талабына сай
ұлттық мүдде негізінде жетілдіру, қоғамдағы iзгiлiк қарым-қатынасты,
табиғат пен адам арасындағы мейрiмдiлiктi, ұлтаралық мәдениеттi дамыту.
Балалардың бойына патриоттық құндылықтарды қалыптастыруда қойылатын
негізгі талаптар айқындалды:
- балабақшадағы және топтағы жүргізілетін патриоттық тәрбие жүйесімен өзара
байланыста жүргізілуі, пән аралық байланыс, өткен тақырыптармен жүйелі
сабақтастық;
- топтың алдына қойылатын мақсатының нақты болуы және педагогикалық тұрғыда
негізделуі;
- сабақтың құрылымында патриоттық тәрбиеге арналған мазмұнның қамтылуы,
сабақ мазмұнының балалардың патриоттық іс-әрекетінің негізі болуы,
берілетін білім мен балалардың патриоттық іс-әрекеті арасында байланыстың
болуы;
- балалардың патриоттық сезіміне ықпал ететін материалдардың қамтылуы; -
балалардың танымдық, белсенділік іс-әрекеттеріне ықпал ету, топтағы
қамтылған материалдар олардың санасына, көңіл-күйіне әсерлі болуын ескеру;
- сабақтың құрылымы, мазмұны, қолданылатын әдістері мен тәсілдерін
айқындауда патриоттық бағыттарына баса көңіл аударылуы керек.
Патриоттық тәрбие мәселесі адамзат тарихының өн бойындағы ұрпақтан- ұрпаққа
жалғасып келе жатқан мақсат болғандықтан, балалардың бойындағы Отанға деген
сүйіспеншілігін, яғни патриоттық санасын дарытуда халқымыздың біртуар ұлы,
ержүрек қолбасшы, жазушы, Қазақстанның Халық Қаһарманы батыр Бауыржан
Момышұлы ағамыздың кейінгі ұрпаққа үлгі етіп қалдырып кеткен өсиеттерінің
және ерлікке толы шығармаларының алатын орны ерекше. Мысалы, соғыс
жылдарында Бауыржан Момышұлы ағамыз Атамекен жер үшін, Қасиетті ел үшін,
Әзиз ана, қарт ата, Ботакөз сұлу қарындас Күң, құл бомасын, - деген жыр
жолдары арқылы жауынгерлерге рух беріп, ерлік істерге шақырады. Бауыржан
Момышұлы өз шығармаларында патриотизмге, ерлікке, батырлыққа байланысты
біршама терминдерге анықтама берген. Патриотизм дегеніміз – Отанға деген
сүйіспеншілік, жеке адамның аман-саулығының қоғамдық-мемлекеттік
қауіпсіздікке тікелей байланыстығын сезіну, ал мемлекетті нығайту дегеніміз
– жеке адамды күшейту екенін мойындау, қысқасын айтқанда, патриотизм
мемлекет деген ұғымды жеке адаммен, яғни оның өткенімен, бүгінгі күнімен
және болашағымен қарым-қатынасты білдіреді. Ерлік дегеніміз – табиғат сыйы
емес, ең алдымен, өзінің ар-намысын және адамзаттың қасиетті абыройын ұятқа
қалу, опасыздық пен масқара болу сезімінен қорғай отырып, адамның ең ұлы
сезімін – азаматтық парызын орындау үшін, осындай адамгершілік теңдікті
өзіңмен сайысқа түсе отырып тұтас ұжым өмірінің игілігіне ғана емес, оның
қауіп қатерін де бөлісіп, жауды барынша жою, жанға-жанмен, қанға-қанмен
аяусыз кек алу жолымен жеке басыңды және отандастарды қауіпсіздік етуге
ұмтылу, саналы түрде қауіп-қатерге бас тігу. Батылдық – қимыл, әрекет
есебін тәуекелдеумен үйлестіре алушылық. Табандылық – батырлардың қалқаны.
Өжеттілік, қайсарлық – адамның тіпті мүмкін емес деген жағдайдың өзінде
абыроймен өлімге бас тігуге тәуекел етушілік, игілікті құлшыныс. Сондай-ақ,
Бауыржан ағамыз халықты ерлікке, патриоттыққа тәрбиелеуде артына көптеген
мақал-мәтелдер, жақсы сөздерін қалдырған. Мысалы: • Намысты нанға сатпа. •
Өз ұлтын сыйламау, оны мақтаныш етпеу − сатқындық. • Именіп жүріп көрген
игіліктен − қарсыласып жүріп көрген бейнет артық. • Өтіріктің балын жалап
тірі жүргенше − шындықтың уын ішіп өлген артық. • Ерлік − елдің қасиеті,
жүректілік − жігіттің қасиеті. • Ешкім іштен батыр болып тумайды: батырлық
та, мінез секілді өскен орта, көрген тәрбиеге байланысты қалыптасады. •
Батырлық тәуекел мен ақылдың есебінен шығуға тиіс. Тәуекел кейде ақылды да
ақтап алады. Ал ақылсыз тәуекелді ештеңе де ақтап ала алмайды. • Ерлік −
тайсалмас табандылық пен қайыспас қайсарлықтан шығады. • Өршіл рухтан –
өлмес ерлік туады. • Белдескеннің – белін сындыр, тірескеннің – тізесін
бүктір. • Ептілік те – ерлік. • Қолбасшы болсаң сондай бол – жосылып жатқан
жолдай бол. Осындай тағы да басқа батырлық, ерлік, тәлім-тәрбие, өсиет,
тағлым туралы біздерге өсиет сөздер қалдырған. Ұлтжандылық – халықтың
рухани және материалдық игіліктерін көбейтуге арналған жігері, қайраты.
Ұлтжанды деп еңбекқор, іскер, талапты, ойшыл, ізденгіш, ұлттық мұраттар
жолындағы абзал істің иесін айтамыз – деп сипаттайды. 1999 жылы баспадан
шығарылған Қазақ тілінің сөздігінде – Ұлтшылдық біріншіден – ұлт
мүддесіне жан-тәнімен берілушілік, ұлтжандылық, ұлтын ерекше сүюшілік.
Екіншіден – ұлт мүддесін, ұлт ерекшелігін қорғау ұранын пайдаланып ұлттар
арасына іріткі салушы буржуазиялық кертартпа саясат пен идеология.
Педагогика және психология сөздігінде: Ұлтжандылық – өз ұлтының тілін,
ділін, дәстүрін сүюдің белгісі. Ұлтжандылық өз ұлтының мәдениетін,
әдебиетін, дәстүрін қадірлейтін, ұлттық намысты қорғай білетін адамның
қасиеті – деген анықтама берілген. Орыстың ұлы жазушысы В.Распутин мынадай
түсініктеме беріп кеткен: Ұлтшылдық - өзінің анасын жақсы көру сияқты. Әр
адамның өз анасы өзіне ыстық. Ол ең дана, ең мейірбан, ең ақылды, ең сұлу
қысқасы жұрттың бәрінен артық қасиетті жан. Оған ешкім жетпейді. Онымен
ешкім тең келмейді. Бірақ дүниедегі ең тамаша асыл жан менің анам деп
түсіну – басқа аналарды жек көру, немесе кемсіту болып табылмайды. Мен
барлық аналарды құрметтеймін, алайда, өз анама өмір бойы қызмет етемін.
Балалардың патриоттық қасиеттерін қалыптастырудың қайнар көзі – қазақ
елінің тарихы, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі, табиғат ерекшеліктері мен табиғат
ресурстары туралы түсініктері, ел экономикасының даму заңдылықтарымен
қазіргі жаһандану кезеңіндегі даму деңгейі, мемлекеттік рәміздер сияқты
ерекшеліктеріміздің психологиялық-педагогикалық мәнін зерттеп, өзіндік
қайталанбас белгілерінің негізінде патриоттық қасиеттерін қалыптастыру
бүгінгі күннің талабы болып отыр. Осы қасиеттерді қалыптастыруда
төмендегідей қоғамдық талаптар ескеріледі:
1. Әлемнің жаһандану жағдайында қоғамның қазіргі даму кезеңінде болып
жатқан саяси-экономикалық, мәдени-әлеуметтік және т.б. өзгерістердің, ұрпақ
тәрбиесіндегі бетбұрыстардың білім және тәрбие беру жүйесінің ісін жаңа
сатыға көтеру қажеттілігіне көңіл бөлуді талап етіп отыр.
2. Балалардың патриоттық қасиеттерін қалыптастыруда тәрбие құралы
ретінде жан-жақты дамыған патриот тұлға ретінде тәрбиелеп, қалыптастыруды
жүзеге асыруды, олардың бірегей ұлттық дәстүрлерге, ұлттық идеяға,
көзқарасын, халқының тарихын, ділін, ұлттық қасиеттерін, ұлттық
экономиканың дамуы, қалыптасуы мен оның халыққа қызмет етуін, еліміздің
рәміздерін біліп, ұлттық патриоттық мақтаныш сезімін оятудың қажеттілігін
талап етеді.
3. Қазақстан жағдайындағы жаңа өмірге көзқарас тудыруда, ұлттық
құндылықтарды айқындап көрсетумен қатар, ұлттық патриоттық қасиеттерді
қалыптастыруда рухани мәдениетті дамытудың қозғаушы күштерін дәлелдеп, оның
тәрбиелік қолданбалы тәсілдерін меңгертуде маңызды фактор болуын ескереді.
4. Өркениетті қоғамға сай білімді, іскер, шығармашыл, құзіреттілігі
мол өз еркімен жауапты шешім қабылдай алатын, оның салдарын болжай білетін,
ынтымақтастыққа икемді, жан-жақты белсенді, елінің тәуелсіздігі мен
егемендігін сақтауға, салт-дәстүрлеріне, әдет-ғұрпына, рәміздеріне үлкен
құрметпен, жауапкершілікпен қарайтын жеке тұлғаны тәрбиелеуді талап етеді.
6. Мектепке дейінгі білім беру сапасын басқарудың әдіснамалық тұғырлары:
жүйелілік тұғыры.
Зерттелетін ппедагогикалық құбылысты және оның арасындағы байланыстың
көптеген элементін олардың арасындағы байланысты және оны жіктеп,
құрылымы және ұйымдастыруды, тұтастай білім беру реетінде басқару жолдарын
анықталуға бағытталады.
Педагогикалық зерттеу әдістері-оқыту, тәрбиелеу, дамытудың объективті
заңдылықтарын тану тәсілдері мен құралдары. Педагогикалық зерттеу
әдістемесі-педагогикалық зерттеуді ұйымдастыру мен реттеу тәсілдері,
жолдарының жиынтығы, нақты ғылыми мақсатқа жетуде жүйелі қолдану және
алынған нәтижені түсіндіріп талдап көрсету.
Зерттеу әдістерін таңдау принциптері:
1.Бірнеше зерттеу әдістерін пайдалану арқылы ұзақ уақыт бақылау нәтижесінде
кең көлемді материал алынады. Педагогикалық құбылыстар мен үдерістер өте
күрделі болғандықтан, зерттеу нәтижесі түрлі факторлар мен шарттардың
әртүрлі болуына ықпал ететіндей болуы керек.
2.Зерттеу әдістерінің таңдауда зерттеуші және зерттелушінің мүмкіндігін
және құбылыстың мәніне қарай таңдау қажет. Мысалы: мектепке дейінгі
балалардың білімін анықтауда тесті қолдануға болмайды, әңгімелесу сұрақтары
жас ерекшелігіне сай анық, түсінікті болуы керек. Тәрбиешінің педагогикалық
әрекетін іс-құжаты немесе сұрақ қою арқылы ғана бағалау қиындау, сондықтан
педагогикалық үдерісте ұзақ уақыт бақылау керек.
3. Зерттеу әдістері адамгершілік нормаларға қайшы келсе, зерттеуге
қатысушыларға және оқыту-тәрбиелеу үрдісіне келтірілген жағдайда тоқтату
керек.
Педагогикалық зерттеу әдістерінің әдіснамалық негізі бойынша адамның
қоршаған әлемге қатынасы практикалық және абстрактылы –теориялық
тұғырлармен байланысты. Соңғы жылдары педагогика ғылымында тұғыр деген
ұғым білім беру үдерісінің стратегиясы және тактикасын белгілеуде
қолданылып келеді. Сондықтан мектепке дейінгі білім берудің кез-келген
мәселесін шешуде әдіснамалық тұғырлар негізде алады. Ш.Таубаеваның пікірі
бойынша, тұғыр-қойылған зерттеу міндеттемелерін шешудің негізі жолы, ол осы
шешімдердің бағыты мен стратегиясын ашады. Ғалым педагогикадағы әдіснамалық
тұғырларды жіктеп, оларға жеке сипаттама берген.
Ғылыми зерттеу әдістері:
Жалпы теориялық- талдау, синтез, салыстыру, индукция, дедукция, абстракция
Әлеуметтік- сауалнама, сұхбаттасу, рейтинг
Әлеуметтік- психологиялық- сициометрия, тест, тренинг
Математикалық- ранжирлеу, шәккілеу (шкалалау)
7. Мектепке дейінгі білімнің әдіснамалық, психологиялық, педагогикалық,
әдістемелік негіздері.
МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ТӘРБИЕ ЖӘНЕ БІЛІМ БЕРУ ҰЙЫМДАРЫНДА ИННОВАЦИЯЛЫҚ
ІС-ӘРЕКЕТТЕРДІ қолданудың жаңа бағыттары.
Бүгінгі таңда мектепке дейінгі білім беру ұйымдарының тәрбие мен оқыту
бағыттарын қоғам сұраныстарына сәйкес құру көкейкесті мәселелердің бірі
болып отыр. Осыған орай, мектепке дейінгі ұйымдар педагогтерінің кәсіби
білімдерін жетілдіру, оқу- тәрбие үдерісінде инновациялық технологияларды
қолдануға бағыт- бағдар беру, озық іс- тәжірибелер мен идеяларды
насихаттау негізінде жүргізіледі.
Инновациялық іс- әрекеттің мазмұны мектепке дейінгі білім беру
ұйымдарының оқу- тәрбие үдерісінде қолданылатын бағдарламаларды
басшылыққа ала отырып, мектепке дейінгі педагогика мен психология,
әлеументтану, медицина саласындағы ғылыми- зерттеу жұмыстарының
нәтижелері негізінде анықталады. Инновациялық технологияларды меңгеру
педагогтың интеллектуалдық, кәсіптік, адамгершілік, шығармашылық,
зерттеушілік т.б. қасиеттерінің қалыптасуына оң әсерін тигізеді, әр
педагог өзін- өзі дамытып, оқу- тәрбие үдерісін тиімді ұйымдастыруына
көмектеседі.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына
Жолдауында: Біздің жұмыстарымыздың білім беру саласындағы
басымдықтарында бүкіл әлемдегі сияқты Қазақстан мектепке дейінгі білім
берудің жаңа әдістеріне көшу керек,- деген болатын.
Білім беру үрдісін технологияландыру педагогтардың балалар әрекеттерін
ұйымдастыру мен мектепке дейінгі білім берудің сапасына оң әсер етеді.
Қазіргі заманғы педагогтардың инновациялық технологияларды білуі уақыт
талабы. Алайда мектепке дейінгі білім беру жүйесінде технологияларды
пайдалануда бірқатар қиындықтар байқалады, олар:
- Педагогтардың технологиялардың құрамдас құрауыштарын жеткіліксіз
білуі;
- Тәжірибе барысында тұтас технологияны емес, оның элементтерін
пайдалануы;
- Педагогикалық жүйені тұтас көру дағдысының жоқтығы;
- Жұмыс тәжірибесіне сапа енгізуді бастамалайтын технология идеяларын
қате түсіну;
Ең бастысы: алдыңғы қатарлы әр технологияда қарастырылған, баланы
қоғамның ең негізгі құндылығы ретінде тану, оның рухани жан- дүниесінің
баюына және әр баланы жеке даму ерекшеліктеріне сәйкес өзіндік дамуына
жағдай жасау мәселесі ескерілмейді.
Осындай мәселелер тек әдістер, формалар мен құралдар түрінде ғана
қолданылатын педагогикалық, білім беру жағдаяттарын тудырады.
Балабақшадағы инновацияға не жатады?
Инновациялық іс - әрекеттің үш кезеңін атап көрсетуге болады. Бірінші
кезеңде педагог жаңалықтың қажеттілігін дәлелдеу арқылы жаңалық туралы
ақпарат жинайды, одан кейін әртүрлі жаңалықтың ішінен қажетті жаңалықты
таңдап алып, оны қолдану туралы шешім қабылдайды. Тәрбиеші инновациялық
іс-әрекеттің екінші кезеңіне көшеді, яғни іске асыру кезеңдерін зерттеп,
енгізу жоспарын құрып, жаңалықты қолданады. Бұл кезеңде педагог
оқу–тәрбие процесіне, жаңалықты енгізуіне кедергі жасап отырған
факторларды ескере отырып, өзгерістер енгізеді, жаңалықты уақыты
мерзіміне байланысты жұмыстарды өткізеді. Жаңалықты енгізу уақыты
аяқталғаннан кейін инновациялық іс- әрекет үшінші кезеңіне өтеді. Бұл
кезеңде тәрбиеші жаңашыл тұрғыда ұйымдастырылған оқу–тәрбие жұмысының
нәтижесін көтеруге жасаған ықпалын анықтайды, жаңалықтың оқу – тәрбие
жұмысына нәтижелі енгізу шарттарын белгілеп, оны таратуға ұсынады.
Оқытудың инновациялық жүйесі білім, оқыту процесінде жаңа технологияларды
пайдалана білу іскерлігі қалыптасуы керек. Қазақстанның бүгінгі білім
беру жүйесінде жаңа инновациялық бағытты игерген, нақты тәжірибелік
іс-әрекетте өзіндік даңғыл жол салуға икемді, шығармашыл, зерттеуші
педагогтар аса қажет. Дәл осы сипаттағы педагогтың ең алдымен инновация
туралы түсінігі болуы қажет.
Қазіргі педагогикадағы инновация - білім беру, тәрбиелеу жұмысына
жаңалықты енгізу, яғни жаңа әдіс-тәсілдерді амалдарды, құралдарды, жаңа
тұжырымдарды жасап, оларды қолдану ретінде анықталады. Инновация құрал
мен процесс ретінде қандай да бір жаңалық ендіру жұмыстарын көздейді.
Мысалға алатын болсақ, бала тұлғасы жалпыадамзаттық құндылық ретінде
қарастырылатын, ізгілікті педагогика теориясында жеке бағытталған
оқыту, жеке бағытталған тәрбие, жеке көзқарас сияқты түсініктер бар.
Жеке бағытталған педагогика балалардың жеке тәжірибе жинақтап, олардың
жеке қызығушылықтары мен қажеттіліктері іске асырылатындай оқыту ортасын
жасайды. Жеке бағытталған технологиялар:
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1-тақырып - Мектепке дейінгі білім беру сапасының әдіснамалық тұғырлары
Жоспары:
1. Мектепке дейінгі білім беру сапасын басқарудың әдіснамалық тұғырлары:
тұлғаға бағдарлы тұғыры.
2.Тұғыр - білім беру үрдісінің тиімділігін арттыратын кешенді
педагогикалық құрал.
Еліміздің өркениетті елдер қатарына қарыштап қадам басуы болашақ
ұрпақты оқыту, тәрбиелеудегі басты тұлға педагог мамандардың кәсіби
әзірлігіне талапты күшейтіп отыр. Бүгінгі студент болашақ тәрбиеші, ұстаз,
әдіскер, зерттеуші. Осыған қарай Қазақсатан Республикасының жаңа формация
педагогының үздіксіз педагогикалық білім беру тұжырымдамасында жаңа
формация мұғаліміне қойылатын талаптардың бірі Болашақ мұғалімдердің
теориялық білімін тәжірибе жүзінде қолдана білуге даярлығын қалыптастыру
делінген.
Қазіргі білім берудің әлемдік кеңістікке бет бұру қарсаңында баланы
мектепке дейінгі кезеңнен тәрбиелеудің инновациялық технологиясын меңгерген
психологиялық-педагогикалық диагностиканы негізге алатын, педагогикалық
үдерістегі қалыптасқан қабілетті, нақты іс-әрекетте өзіндік із қалдыруға
икемді, шығармашыл, зерттеуші, интегративті ойлауға бейімді педагог талап
етіледі.
Елбасының Интеллектуалды ұлт-2020 жобасында қазіргі заманның білім
берудің перспективалы міндеттерін атай келе, интеллектуалдық әлеует пен
терең ақылымен, шексіз қызығушылығымен, өмірлік күш қуатымен ерекшеленуі
тиіс деп бүгінгі жастарды іздемпаздыққа, шығармашылыққа, өздігімен білім
алуға, жаңаны жасауға шақырады.
Қазіргі кезеңдегі нарықтық саяси-экономикалық жағдайдағы іргелі
бетбұрыстардың қоғамдағы әлеуметтік жағдайларға әсер етуі ғаламдану
үдерісінің рухани өмірімізде қарқынды дамуы жеке тұлға мен қоғам арасында
жаңа қатынастар туғызады. Ең бастысы білім беру жүйесінің әлемдік білім
кеңістігіне толығымен кіруге беталысы, ұлттық бәсекелестікке қабілеттілік
бірінші кезекте тұлғаның білімділік деңгейімен анықталады.. Қазақстан
Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында
жылдам өзгеріп отырған дүние жағдайларында алынған терең білімнің кәсіби
дағдылардың негізінде еркін бағдарлай білуде өзін-өзі іске асыруға, өзін-
өзі дамтытуға және өздігімен дұрыс, адамнершілік тұрғысынан жауапты
шешімдер қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру жоғары оқу
орындарында тұлғаның ғылыми ойлау белсенділігін дамытып, білім мен
біліктерін өмірдің жаңа жағдайында пайдалана білуге үйрету қажеттілігін
міндеттейді.
Педагогикалық зерттеу әдістерінің әдіснамалық негізі бойынша адамның
қоршаған әлемге қатынасы практикалық және абстрактілі – теориялық
(танымдық) түғырлармен байланысты шешіледі. Біріншісі адамның өзгермелі
ортаға тез бейімделуі, екіншісі ақиқаттың заңдылығын тану мақсатын
көздейді. Бірақ ғылыми таным ақиқатқа суйіспеншіліктен ғана емес,
әлеуметтік қажеттілігін өтеу мақсатын жүзеге асырады. Соңғы жылдары
педагогика ғылымында тұғыр деген ұғым білім беру үрдісінің стратегиясы
және тактикасын белгілеуде қолданылып келеді. Сондықтан мектепке дейінгі
білім берудің кез келген мәселесін шешуде әдіснамалық тұғырлар негізге
алынады. Көптеген ғалымдар тұғырды білім беру үрдісінің тиімділігін
арттыратын кешенді педагогикалық құрал деп түсіндіреді. Зерттеу жұмысының
ғылыми негіздерін анықтауда әдіснамалық тұғырларды бөліп шығару бұл
саладағы өзекті мәселелерді олардың иерархиялық ретімен анықтауға, осы
мәселені шешудің стратегиясы мен тактикасын айқындауға , тәжірибелік
жұмыстың жоспарланған нәтижелерін болжамдауға мүмкіндік береді.
Тұғыр – педагогикалық нысананы зерттеудегі тәсілдер жиынтығының
қатынасы. Сондықтан зерттеу мәселесінің әдіснамалық негізін нақтылауда
немесе шешуде тұлғаға бағдарлы, аксиологиялық, іс-әрекеттік, құзыреттілік
тұғырларын басшылыққа алынуы шарт.
Тұлғаға бағдарлы тұғыр - бүкіл педагогикалық үдеріс пен құбылысқа
жеке тұлғалық позициямен қарау, оның құрылымын, даму заңдылығын тексеру.
Білім берудің мақсат, міндеттері мен мазмұны мемлекетіміздің білім
берудегі ізгілік пен демократиялық идеяларға негізделген стратегиялық
бағытын айқындайды. Аталған идеяларды жүзеге асыру білім берудің жаңа
технологиялары мен жаңа үлгісін оқыту үдерісіне енгізу арқылы мүмкін
болатыны белгілі. Осындай жаңа білім беру үлгілілерінің бірі – тұлғаға
бағдарлы педагогика. Бұл педагогика мектепке дейінгі балалардың тұлға
ретінде өзін -өзі жүзеге асыру мақсатындағы тәжірибеге бағыттау және оны
есепке алуды қажет етеді. Осыған орай зерттеудің әдіснамалық бағытының бір
түрі – тұлғаға бағдарлану тұғыры болып табылады. Педагогикалық сөздіктерде
: Тұлғаға бағдарлану тұғыры – қазіргі педагогиканың теориялық -
әдіснамалық негіздері , баланың дара, шығармашылық ерекшеліктерін ашу және
есепке алу деп анықтама берілген. Тұлғаға бағдарлану тұғыры әлемдік
деңгейдегі практикада қолданылып , бірнеше жолдары белгілі болып, тұлғаның
рухани және зияткерлік сапаларының қалыптасуына бағытталады. Тұлғаға
бағдарлану тұғыры – баланың субьектілі тәжірибесіне , өмірлік жеке
тәжірибесіне сүйену арқылы даралығын , шығармашылығын дамыту және тұлға
ретінде өзін - өзі дамытуға жағдай жасау. Бүгінгі таңда педагогикада
оқытудың түрлі үлгілері мен технологиялары жасалуда, олардың әрқайсысы
тұлғаның дамуы , оқыту тұғыры, тұлғаға бағдарлы білім беру ұғымдарын
өзгеше түсіндіреді
Ә.Мұханбетжанованың зерттеуінде тұлғаға бағдарлы білім берудің
негізгі ерекшелігі педагогикалық технологияға қатысты қарастырылады. Оның
негізі түсіндіруден- түсінуге, монологтан- диалогқа, әлеуметтік бақылаудан-
дамытуға, басқарудан өзін- өзі басқаруға көшу, ал педагогтің негізгі
міндеті қарым- қатынас болып табылады. Тұлғаға бағдарлы білім берудің
басты идеясы оқыту үдерісіндегі субъектілік қатынастарды қалыптастыру болып
табылады.
. Ғ.Қарашев Мен бала тәрбиешісінің бала болуын артық көрер едім. Осындай
болғанда тәрбие берушінің шәкіртіне ең жақын жолдас, ең сенімді сырлас
болып, оның түрлі жолдарымен ортақтасар, бөлісер еді. Баланың әрбір
істейтін ісі сен солай ет деп айтылғаннан емес, сол нәрсені істеуі өз
ойынан болуы, - деген тұжырымынан баланың іс- әрекетіне үнемі тиым салу,
оның көнбіс, жуас, өзіне қажеттіні ала алмағанда да шыдамды сыр
білдірмейтін етіп шығаруға болады.
К. Өстеміровтың зерттеуінде білім беру сатыларының ерекшелігіне
байланысты мектепке дейінгі білім беруде- жеке тұлғаға бағдарлана тәрбиелеу
және дамыту, бастауыш мектепте- субъективті бағдарлана оқыту және дамыту,
базалыққ білім беру сатысында- жеке тұлғаға бағдарлана тәрбиелеу, бітіруші
сатысында- жеке тұлғаға бағдарлана оқыту, мектептен кейінгі білім беру
сатысында- жеке тұлғаға бағдарланған кәсіби білім беру деп бөліп көрсеткен.
2. Мектепке дейінгі білім беру сапасын басқарудың әдіснамалық тұғырлары:
іс-әрекет тұғыры.
Жоспар:
1. Іс-әрекет ұғымының мәні мен мазмұны.
2. Педагогикалық әрекет және оның пайда болу түрлері.
Психологиялық-педагогикалық ғылымдарда кез келген білім беру жүйесінде
оқыту, еңбек тек жеке тұлғаның білім алудың негізгі шарты немесе тәсілі
ретінде ғана қаралмайды, оның дамуының алғышарты болуы тиіс деп
есептелінеді. Соңғы жылдары педагогика ғылымында тұғыр ұғым деген білім
беру іс-әрекетінің стратегиясы және тактикасы ретінде қолданылып келеді.
Ш.Таубаеваның пікірі бойынша тұғыр- қойылған зерттеу міндеттемелерін
шешудің негізгі жолы, ол осы шешімдердің бағыты мен стратегиясын ашады.
Әдіснаманың философиялық деңгейінде материалистік диалектика тұрғысынан
жеке тұлға дамуының негізі, құралы және шешу шарты- іс-әрекет. Бұл факті
педагогикалық зерттеулерде және тәжірибелерде іс-әрекет тұғырының жүзеге
асырылуын қажет етеді. Филососфтардың пікірінше, іс-әрекет- бұл адамдардың
қоршаған дүниедегі ақиқатты жаңадан жасауы, оның бастапқы формасы еңбек.
Үлкен Энциклопедялық сөздікте және философиялық энциклопедияда:
“іс-әрекет- адамның қоршаған әлемге белсенді қатынас формасы, мазмұны
жағынан мақсатқа бағытталған өзгерту және қайта жасау...” Ю.К.Плетников:
“Іс-әрекет әлуеметтік іс-әрекетті жүзеге асырудың тәсілі ғана емес, сонымен
бірге қоғамдық қатынастар мен оны өзгерту тәсілдерін енгізу”. Т.Ғабитов:
“Адам іс-әрекеті саналылығымен ерекшеленетіндігі белгілі, өйткені іс-әрекет
басталмай тұрып, оның қалаулы нәтижелері субъекті санасында туады,
қалыптасады және нақтыланады”.
Педагогикалық зерттеулерде іс-әрекет тұғырын қолдану объектісіне
қарау тәрбиенің іс-әрекет тұғыры, оқыту тұғыры деген ұғымдар қолданылып
келеді.
Қысқаша педагогикалық сөздікте Тәрбиенің іс-әрекеттік тұғыры-
қазіргі педагогиканың теориялық-әдістемелік негіздері баланың қызықты,
нақты әрекеті арқылы тәрбие процесін ұйымдастыруға бағытталады.
Қорыта айтқанда, Іс-әрекет тұғыры- нақты ғылыми-әдіснамалық ұстаным
ретінде танылады. Педагогикалық процесті кайта құру немесе өзгерістер
енгізудің алғашқы формасы - еңбек. Баланың жас ерекшелігі кезеңдерінің
бірізділігі заттық-манипуляциялық, ойын, оқу, еңбек іс-әрекетінің
түрлерінің тікелей эмоционалды қарым-қатынасымен анықталады. Бұл іс-
әрекеттің түрлері жеке тұлғаның дамуының іртүрлі кезеңдеріндегі жетекші іс-
әрекет ретінде анықталады.
Іс-әрекеттің негізгі төрт түрі белгілі: еңбек, оқу, ойын, қарым-қатынас.
Олардың әрқайсына көптеген психологиялық зерттеулер арналған. Аталған іс-
әрекеттердің қай-қайсының болмасын көптеген түрлері бар, сондықтан
әрқайсының ең маңызды ерекшеліктеріне тоқталайық.
Еңбек әрекетінің мәні — өнім (материалды не рухани) өндіруде нәтижеге жету.
Бұл еңбек өндірісі әлеуметтік негізделген, саналы аңғарылған, ал нәтижесі –
алдын ала болжанған, жоспарланған. Еңбектің психологиялық аспектерін, еңбек
әрекеті жағдайындағы психиканы мақсат-бағдарлы түрде психологияның арнаулы
саласы – еңбек психологиясы қарастырады. Адамның еңбек әрекетінің аясы зор
және көптүрлі болғандықтан еңбек психологиясының көп қырларын қазіргі
психологияның басқа да салалары қарастырады (жалпы, педагогикалық,
әлеуметтік, спорт, шығармашылық психологиялары).
Оқу әрекеті – тұлғаның қабылданған білім, дағды, іскерлікті арнаулы
ұйымдасқан, белсенді түрде игеруі. Бұл мұғалім мен оқушы қатынасындағы
оқыту процесінің бір қыры. Бұл өз-өзін өзгертуге бағытталған оқушы әрекеті,
яғни оның пәні – оқу әрекетінің субъектісі.
Ойын әрекетінде шынайы өмірді белгілер арқылы бейнелеу, үлгі ету
атқарылатыны белгілі. Сонымен қатар, ойынның түрткісі әрекет нәтижесі емес,
қолданылуы мен әрекет ету процесі болады.
Әрекет ретіндегі қарым-қатынасқа екі қасиет тән. Біріншіден, қарым-қатынас
пәні келесі адам болады, субъект не адамдар тобы. Екіншіден, бұл әрекет үш
аспектіні біріктіретін кешен: перцепция (қарым-қатынасқа қатысушылардың
бірін-бірі қабылдауы), коммуникация (әңгімесушілер арасындағы ақпарат
алмасу) және интеракция (әрекеттесу). Аталған қарым-қатынас
компоненттерінің тұтастай қарым-қатынаста алатын орыны түрліше болады, бұл
олардың әр-түрлілігін түсіндіреді.
Аталған іс-әрекет түрлері күнделікті өмірде міндетті түрде қайшыласып,
әрекеттесіп, бірлесе не бір уақытта көрініс беретіні белгілі. Мысалы,
белгілі қарым-қатынастың қатысуынсыз еңбек, оқу, не ойын әрекеттерінің
болары ақылға қонымсыз. Еңбек әрекетінің элементтері әрбір әрекет түрінде
бар. К.Д. Ушинскийдің өзі (1824-1870) оқу дегеніміз толық белсенділік пен
ойлаудан тұратын еңбек деген. Іс-әрекеттің сипатталған төрт түрі де өмірлік
маңызды. Мәселен, кәсіпкер-футолшы үшін футбол ойын емес еңбек. Дәл осыны,
шығармашылық пен репродукцияны, қарым-қатынас пен білімді біріктірген,
актерлік ойынға қатысты да айтуға болады. Кез-келген адами іс-әрекет
кешенді, яғни көп пәнді және полимотивті болады.
Педагогикалық іс-әрекет – мақсатты бағытталған адам іс-әрекетінің ерекше
түрі, себебі педагог өзінің алдына белгілі бір мақсат қоймауы мүмкін емес:
мысалы, географиялық картаны оқуды үйрету, патриотизм сияқты тұлға қасиетін
тәрбиелеу. Кең мағынада педагогикалық іс-әрекет жинақталған адамзат
тәжірибесін болашақ ересектерге беру мәңгі әлеуметтік функциясын орындауға
бағытталған. Осыдан шығатыны педагогикалық іс-әрекет адам баласын қоғамдық
өмірге кірістіру бойынша ерекше, әлеуметтік және тұлғалық іс-әрекет.
.
Берілген контекстте педагогикалық іс-әрекет оқытушы, тәрбиеленушінің оқушы
немесе оқушыларға оның тұлғалық, парасатты және іс-әрекеттік дамуына
бағытталған, әрі өзін өзі дамыту мен жетілдіру негізі ретінде шығатын
тәрбиелейтін және оқытатын әсер. Ол үшін педагогикалық мақсат қоюшылық пен
педагогикалық басқарушылық тән. Іс-әрекеттің бұл түрі В.В. Давыдов
белгілеген өсіп келе жатқан ұрпаққа әлеуметтік қимыл іс-әрекет нормалары
мен өнеркәсіптік іскерлік үлгілерін (эталондарын) құру, сақтау мен беру
сияқты қоғамдық маңызы бар есептерді шешу барысында өркениет таңының
атуында пайда болды.
Өзінің дамуы барысында қоғам бір бірімен тығыз байланысты үйренуден, яғни
балалар үлкендерден оларға еліктеуден класс, мектеп, гимназияларды құруға
дейін қадам басты. Әртүрлі елдерде әртүрлі тарихи сатыларда білім беру
мақсаты, мазмұны мен формаларында елеулі өзгерістерді басынан өткеріп,
мектеп негізгі тағайындалуы – тиімді педагогикалық іс-әрекет ұйымдастыру
болып келетін басты әлеуметтік институт болып қалыптасты. Ескере кететіні,
бұл іс-әрекетті маманды түрде тек оқытушылар жүзеге асырады, ата-аналар,
өнеркәсіптік ұжымдар, қоғамдық ұйымдар, көпшілік ақпарат құралдары білім-
тәрбиелілік үрдістің ерікті немесе еріксіз қатысушылары болды.
Мамандандырылған педагогикалық іс-әрекет қоғаммен арнайы ұйымдастырылған
білім беру орындарында: мектепке дейінгі мекемелер, маманды-техникалық
училищелерде, орта арнайы және жоғарғы оқу орындары, қосымша білім беру,
квалификацияны жоғарылату мен қайта дайындау мекемелері. Педагогикалық іс-
әрекет адам іс-әрекетінің кез келген түріне тән сипаттамаларға ие:
мақсатқоюшылық, мотивтендіру, пәнділік. Педагогикалық іс-әрекеттің мәнін А.
Н. Леонтьев белгілеген мақсат, мотивтер, әрекеттер (операциялар), нәтиженің
бірлігі ретінде оның құрылымын талдау арқылы ашуға болады, сондай-ақ оның
жүйе құрылымдық сипаттамасы ретінде ол мақсатты санады.
Осылайша, педагогикалық іс-әрекет дегенде адамзат жинаған мәдениет пен
тәжірибенің үлкеннен кішіге беруге олардың жеке дамуы үшін шарттарды құру
мен қоғамдағы белгілі бір әлеуметтік рөлдерді орындауға бағытталған
әлеуметтік іс-әрекеттің ерекше түрін түсінеміз.
3. Мектепке дейінгі білім беру сапасын басқарудың әдіснамалық тұғырлары:
құндылық тұғыры.
Қай ғасырда болсын халық ұрпағын өзіне дейінгі қоғамда қолы жеткен
жалпы адамзаттық құндылықтарды жинақтап, қоғамдық-тарихи тәжірбиесін
игеруді мақсат еткен. Әр бір қоғам өзінен бұрынғы аға буынның ақыл-ойын, іс-
әрекеттегі өмірлік тәжірбиесін пайдаланбай өмір сүрген емес. Бүгінгі таңда
мәселенің қалыптасуын зерттеуден құндылықтар теориясы немесе аксиология
грек тілінде (ахіс - құндылық және logos - ілім) теориясы қалыптасқан.
Философиялық, психологиялық, педагогикалық создіктерде аксиология –
құндылықтар жаратылысы, оның нақтылықтағы орны мен құндылықтың әлемдегі
құрылымы, яғни әлеуметтік және мәдени факторлар мен тұлғаның құрылымы
арасындағы әр түрлі құндылықтар байланысы туралы ілім деп түсіндіріледі.
Аксиология (грек, axios — құңды, logos — ілім) — құндылықтардың табиғаты,
олардың әлеуметтік шындықта аталған орны және құндылық әлемінің құрылымы
туралы философиялық ілім.
• Құндылық ұғымына тұңғыш рет анықтаманы Р.Лотце, Г.Коген берген.
• С.Р.Нұрмұратов рухани құндылықтар әлеміне әлеуметтік философиялық
тұрғыдан талдау жасады.
• А.Г.Асмолов, Б.С.Гершунский, В.А.Сластинин, В.Н.Максимова, Е.Н.Шиянов,
Г.К.Нұрғалиеваның зерттеулерінде аксиология тұғырының теориялық
негізін қалаған.
• Ш.А.Амонашвили, И.А.Колесников педагогика ғылымында сонңғы он жылда
білім берудің жаңа парадигмасы тәжірбиеде аксиология тұғыры бойынша
адамның ішкі әлеміне бағдарланып, оның құндылығына, мотивіне, ерік,
әсерленуіне көңіл бөлуді ескертеді.
• Аксиологиялық зерттеудің маңызды жақтарына психоанализ (Әсіре-Мен,
Құндылық архетиптерін талдау — К.Юнг), құндылықтар сұхбаты (М.Бахтин),
т.б. жатады.
Денсаулық сақтау құндылығы:
Денсаулық сақтауға құнды бағдар дегеніміз- ол адамның әрдайым түрлі
жағдайларда өзінің ойлары мен мен іс-әрекеттерін денсаулығын сақтауға
бағыттай алуы.
Ол құндылықтар:
❑ адамгершілік құндылықтармен сақтану.
❑ зиянды әрекеттерден аулақ болу
❑ дене еңбегімен сақтану.
❑ күн тәртібінің болуы.
❑ тамақтану тәртібін қадағалау
❑ өз денсаулығына жауапкершілікпен қарау.
❑ салауатты өмір салтын ұстау .
Мәдени қалыптарға құндылық .
Өмірдегі мәдени қалыптарға құндылық қатынас орнату оқушының өзін-өзі күту
мәдениеті, экология мәдениеті, еңбек ету , экономикалық мәдениеті,
құқықтық, рухани, адамгершілік арқылы тәрбиелеу жатады.
Оқушыларды мәдени қалыптарға құндылық негізінде тәрбиелеуде жұмыс түрлері
мынадай бағытта жүргізіледі
❖ тәрбиелік іс-шараларға қатысу
❖ үйірме жұмыстары
❖ кітапханамен байланыс
❖ мәдени мұра
❖ табиғатқа саналы көзқарас
Әлеуметтік қатынас құндылығы.
Адам өміріндегі әлеуметтік қатынасқа құндылық бағдар қалыптастыру – бала
тәрбиесі үшін аса маңызды құндылық.
Өз ортасын, жолдастарын, ата-анасын, ұстаздарын сыйлау, қоғамдық қатынастар
мәдениетін игеру, қоғамдық қызмет түрлерін түсіну, өз құқығын білу, қорғау-
осы құндылық арқылы жүзеге асады.
Бұл жұмыстың бағыттары:
➢ Отбасы және оның әлеуметтік орны.
➢ Құрбылармен қатынас.
➢ Қоғамдық қатынас мәдениетін игеру.
➢ Құқық негіздерін үйрену.
Құндылықты бағыттар жеке адамның негізгі әлуметтік мүдделерін көздеп,
оның қызметінің стратегиялық бағытын анықтайды. Құндылықты бағыттар
индивидтің өмірлік позициясы, оның көзқарасы, адамгершілік қағидалары
түрінде болады. Құндылықты бағдардың дамуы –тұлға кемелінің белгісі, оның
əлеуметтенуінің көрсеткіші, құндылықты бағыттардың тұрақты бірлігі тұлғаның
келесідей сапаларының дамып, орнығуына себепші болады: тұлғаның тұтастығы
мен сенімділігі , белгілі мұраттар мен принциптерге адалдық, осы мұраттар
мен принциптерді іске асыру жолында ерік күшін аямауға қабілеттілік,
өмірлік ұстанымдарға орай белсенділік, мақсатқа жетуде табандылық пен
өжеттік.
4. Балаларға патриоттық тәрбие беру мәселесін зерттеуге қажетті
әдіснамалық тұғырлар.
Тұлғаның бойындағы патриоттық құндылықтарды қалыптастыру жүйесі:
• Танымдық (В.И.Загвязинский, Г.Қ.Нұрғалиева, т.б.) Жалпыадамзаттық
құндылықтар. Ұлттық құндылықтар. “Адам- Қоғам-Табиғат“ жүйесіндегі
құндылықтар. Тұлға – қоғамда және қоғамдық дамудағы негізгі
құндылық
• Мәдениеттану (М.Н.Скаткин, И.Я.Лернер, В.В.Краевский, А.Сейдімбек,
Ж.Наурызбай, т.б.) Тұлғаны жалпыадамзаттық мәдениетті меңгеруге
бейімдеу. Ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан ұлттық мәдениеттің жиынтығының
тұлға бойында көрініс беруі. Мәдениет аясында жеке тұлғаның өзін-өзі
іске асыруы.
• Өркениеттiк (Г.Б.Корнетов, т.б) Жалпыадамзаттық мәдениет пен
құндылықтарды тұлға бойына менгертуге ықпал ету. Ұлттық және
жалпыадамзаттық құндылықтарды кіріктіру арқылы жалпыадамзаттық
патриоттық құндылықтар жүйесін қалыптастыруға бейімдеу.
• Жүйелілік (С.А.Смирнов, Г.А.Уманов, Т.С.Сабыров,т.б.) Ақиқатты
жүйелілік тұрғыдан қабылдау. Ұлттық, қазақ, қазақстандық,
жалпыадамзаттық патриоттық құндылықтар жүйесі тұрғысынан іске
асыруға бағыттау
• Тұлғалық (Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, А.А.Бейсенбаева,
Ж.И.Намазбаева, т.б.) Тұлғаны құндылық ретінде қабылдау. Тұлғаның
субъектілік тәжірибесінің ерекшілігі (даралығы). Тұлғаның әлеуеті
мен мәндік күшін ашуға бағыттау. Тұлғаның қатынастар жүйесі мен
бағдарының өзара әрекеттесуі.
• Іс-әрекеттік (С.А.Смирнов, Ж.А.Қараев, т.б.) Объектінің
біртұтастығын және оның тетіктерін ашуға бағыттау. Алдына мақсат қоя
білу, іс-әрекетін жоспарлау, бақылау, баға беру.
• Әлеуметтік (А.М.Новиков, А.В.Мудрик, В.А.Сластенин, З.У.Кенесарина,
т.б.) Тұлға тәрбиесі - әлеуметтендіру үрдісі. Тұлғаның дамуына ықпал
ететін әлеуметтік орта мен тәрбиелік кеңістікті орнықтыру.
Әлеуметтік қарым-қатынас негізінде тұлғаның патриоттық құндылығын
қалыптастыруға бағыттау.
Балаларға патриоттық тәрбие беру мәселесін зерттеуге қажетті
әдіснамалық тұғырларға төмендегідей талдау жасалынды:
➢ Танымдық әдіснамалық тұғырлар – тәрбиеленіп отырған
ортаның, ұлттың, қоғамның, мемлекеттің, аймақтың
мәдениетін баланың қолдана алуы. Бала – отбасының жеміс
берер гүлі, алтын тіреу діңгегі болғандықтан да,
тәрбиенің негізі осы кішкентай нәресте кезден басталуы
керек. Ұлттық тәрбие бесіктен басталады. Отбасындағы ата
мен әженің, әке мен шешенің, апа- қарындас, аға-інінің
бір-бірімен күнделікті өмірдегі қарым-қатынасы, мінез-
құлқы – ұлттық тәрбиенің бастау бұлағы. Этностық тәрбие –
жеке тұлғаның этноәлеуметтік рольдер жүйесін игеруін
мақсатты түрде реттеу.
➢ Балалардың мәденилік принципінің мәні бала тәрбиеленіп отырған
ортаның, ұлттың, қоғамның, мемлекеттің, аймақтың мәдениетін
қолдана алуы. Н.Б.Крылова бойынша мәденилік принцип – метапринцип,
тәрбие мен білім беру, бір жағынан, мәдениеттің ерекшеліктері мен
талаптары бірқалыпты болса, екінші жағынан, әлеуметтік қайта
құруға қабілетті, яғни тек қана оның нормалары мен құндылықтарын
тасымалдаушы ғана емес, жаңа мәдени формаларды ұйымдастырушы.
Тәрбие мен білім берудің қабілеттілігі - мәдениеттің мәнін,
қарқынын, мазмұны мен компоненттерін көрсетіп, мәдени өзін-өзі
анықтауға және сәйкестілендіруге (идентификациялауға) шарттар
тудыру. Бұл принцип бойынша тәрбие мен білім беру жалпы адамзаттық
құндылықтар негізінде пайда болып, оларға қайшылыққа келмейтін
этно-ұлттық мәдени құндылықтар мен нормалар және аймақтық
дәстүрлерге сәйкес құрылады.
➢ Өркениелік тұғырлары – өмір бойы жалғасатын біртұтас
үздіксіз үрдіс, оның даму барысында адамның этнос
субъектісі ретінде этностық құндылықтарды, этноәлеуметтік
рольдерді және өз халқының салт- дәстүрлерінде
шоғырланған этностық нормаларды меңгеруі, этностық
өзіндік санасын оятып, өз ұлтына, тіліне, тарихына,
мәдениетіне деген мақтаныш сезімін және басқа ұлт
өкілдеріне сыйластық, түсіністік сезімін қалыптастыру
болып табылады.
➢ Тұлғалық тұғырлар – әр ұлт өзінің ұлт болып
қалыптасуында өзінің рухани мәдениеті: әдебиеті, өнері,
ғылымы арқылы мінез-құлық, болмыс, сана-сезім
ерекшеліктерін анық көрсетеді. Сөйтіп, өзінің өмір сүру
ұзақтығы, мәдениетінің ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, ұлт
бастамасы баланың өз мәдениетіне ену мүмкіндігімен
анықталады.
➢ Іс-әрекеттілік – когнитивті, аффективті, мінез-құлықтық
сәйкестілік компоненттері арқылы анықталады. Олар: Когнитивті
компонентке жас ерекшелігіне этникалық өзіндік идентификация, ана
тілін үйренуге талпыныс, өз халқының және басқа да этностардың
тарихын, мәдениетін және ұлттық ерекшеліктерін білу жатады.
Аффективті компонентке жеке тұлғаның сезімінде көрінетін
сипаттамалар кіреді. Мінез-құлықтық компонентке мектепке дейінгі
ұйымдарда балалардың әрекетіндегі білім, эмоция, сезімдердің
көрінуі, мінез-құлық ережелерін сақтауы жатады.
➢ Әлеуметтік тұғырлар – құндылықтарды, этноәлеуметтік рөлдерді және
өз халқының салт-дәстүрлерінде шоғырланған этникалық өзіндік
санасын оятып, өз ұлтына, тіліне, тарихына, мәдениетіне деген
мақтаныш сезімін және басқа ұлт өкілдеріне сыйластық, түсіністік
сезімін қалыптастырады. Корыта келе, мектепке дейінгі жастағы
балаларды патриоттық тәрбиелеу ерекшеліктері айқындалғаннан кейін,
мынадай талаптар туындайды:
1) мектепке дейінгі ұйымдарда тәрбие мен оқытудың мазмұны, түрі және
әдістері гуманизм мен қоғамды демократияландыру рухына сәйкес құрылуға
тиіс;
2) мектеп жасына дейінгі кезеңнің ерекшелігі сол, бұл кезеңде баланың
адамгершілік қасиеттері, білімдік дағдылары мен икемділіктерінің негізі
қалыптастырылуы қажет;
3) мектеп жасына дейінгі кезеңге қойылатын аса маңызды талап −
балалардың танымдық қызығушылықтарын қалыптастырып, білімдерін жинақтау мен
жүйелеу, олардың айналадағы құбылыстар туралы негізгі түсініктері мен
қарапайым ұғымдарын қалыптастыру;
4) балаға мектепке дейінгі ұйымдарда педагогикалық үдеріс арқылы
қазақстандық рухани құндылықтарға сай адамгершілік, мәдениет негіздері
дариды. Ұлттық мінез-құлық, талғампаздық, талғам, ұлттық намыс қасиеттерін
сіңіріп қалыптастыру;
5) мектепке дейінгі ұйымдарға оқу және тәрбие мәселелерін шешуде өзіндік
білімін пайдалана алатын, танымдық әрекеттері мен ойлануы жеткілікті даму
деңгейіне көтерілген, жоғары білікті мамандар даярлау;
6) баланың қоршаған ортамен қарым-қатынас жасауына, әлеуметтену
процесіне ерекше көңіл бөлу.
Мектепке дейінгі ұйымдарда патриоттық тәрбие процесіне тән
ерекшеліктер:
- мақсатты бағыттылық (мақсаттың түсінікті болуы нәтиже тиімділігінің
кепілі);
- мақсаттар бірлігі (тәрбиеші мен тәрбиеленушінің арасындағы
қызметтестіктің көрсеткіші);
- нәтиже ұзақтығы (оқу процесіндегідей нәтиже бірден көрінбейді); - көп
жағдаяттылығы (тұлға көп әрі сан қилы ұнамды да, ұнамсыз да ықпалдарға
кезігеді. Тәрбие барысында олар реттеледі. Тараптардың тұлғаға болған
ықпалы өзара сәйкес келсе, тәрбие нәтижесі тиімді болады.
- ауыспалылығы (тәрбиеленуші мақсатты, көзделген және кездейсоқ әсерлерге
бірдей кезігіп отырады).
- үздіксіздігі (ешқандай науқанды, бір мәртелік шара қаншама жарқын
болмасын, аса ыждағаттылықпен жүйелі дайындалған тәрбие істерінің орнын
баса алмайды);
- баламалылығы (тәрбиеленушілер даралық ерекшеліктері және әлеуметтік
тәжірибесінің әр түрлілігімен ажыралады. Тәрбие процесінде бұлар ескерілуі
шарт, себебі әсері бірдей болғанның өзінде де тәрбиелік нәтиже әрқилы болуы
ықтимал);
- екі тараптылығы (тәрбиелік ықпалды жүргізуші – тәрбиеші, ал ықпалды
қабылдаушы – бала);
- тәрбие процесі − өмірлік, ол қозғалмалы да ауыспалы;
- тәрбиеші тұлғасы – тәрбие барысына ықпалды маңызды жағдаят (тәрбие
процесінің өнімді болуының кепілі – тәрбиеші ептілігі, шеберлігі,
құндылықты бағыт-бағдары, қызметтестік қатынасқа түсе білу қабілеті);
- қарама-қайшылықты болуы (қарама-қарсылықтар тәрбиенің қозғаушы күші
ретінде қарастырылады). Тәрбиенің негізгі қайшылықтары оқу-тәрбие
процесінде кездесетін келесідей құбылыстар арасында көрінеді: қоғамдық
өмірдің жаңа шарттары мен оған дайындауға арналған әдістер мен формалардың
ескіруі; адамның табиғи даму мүмкіндіктерінің шексіздігі мен бұл дамудың
әлеуметтік жағдайлар бағдарламаларына тәуелді шегерілуі; адамның табиғатпен
белсенді, әрекетшең болуы, оның қоғамдық өмірге араласу ынта-ықыласы мен
өмірлік процеске нақты қатысу үшін қажет тәжірибе, білім, ептілік пен
дағдылардың жетіспеуі және т.б
5. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ҰЙЫМДАРДАҒЫ ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕНІҢ ЗАМАНАУИ ӘДІСТЕРІ
МЕН ҰЙЫМДАСТЫРУ жолдары .
Тұлғаның бойындағы патриоттық құндылықтарды қалыптастырудың негізгі
көзі – отбасы, әулет, әлеуметтік орта, аймақ, мемлекет, әлемдік кеңістік
болса, тұлғаның бойындағы патриоттық құндылық – қазақ патриотизмі, ұлттық
патриотизм, Қазақстандық патриотизм, жалпыадамзаттық патриотизм арқылы
көрініс бере отырып, тұлғаның бойында құндылықтың жоғары көрсеткіштері -
мемлекет және ұлт алдындағы міндет, парыз, намыс, ұлттық рух, ұлттық сана,
және ұлттық тарихқа, салт-дәстүрге деген сүйіспеншіліктері қалыптасады.
Психологиялық тұрғыда патриоттық құндылықтар сапаға айналып, iс-әрекет
(тұлғаның Менi) тұрғысынан көрiнiс береді.
Тұлғаның бойындағы патриоттық құндылықтар жүйесі және оны
қалыптастырудың факторлары Тәрбиенiң негiзi болып саналатын жалпыадамзаттық
құндылықтардың бiрi – тәрбиенiң басқа адамға деген қажеттiлiгi, басқа
адамдарды сүйе бiлу қажеттiлiгi болып табылады. Философиялық тұрғыда рухани
құндылық, соның ішінде патриотизм рухани сұраныстарды қанағаттандыратын
және тұлғаның рухани әлемін байытуды көздейді. Тұлғаның бойындағы руханилық
өлшемдер оның ой-санасында, мінез-құлқында, іс-әрекетінде ұлттық және
жалпыадамзаттық құндылықтардың үйлесуі, қалыптасуы деп көрсетеді.
Жалпыадамзаттық құндылықтар – халықтың, түрлі діннің, әрқилы дәуірдің
рухани мақсаттарын жақындастыратын құбылыс. Құндылық (И.Кон,
В.А.Караковский, А.Г.Здравомыслов, В.А.Ядов, В.П.Тугаринов, С.Қалиев,
Ж.Наурызбай, Г.Қ.Нұрғалиева, Р.К.Төлеубекова, т.б. Патриоттық тұлға
Отбасы Әлеуметтік орта Ұлттық мәдениет.
Патриоттық құндылық Ұлттық тіл Ұлттық намыс Ұлттық тарих, Міндет,
Парыз, Ұлттық сана, Ұлттық салт-дәстүр,Ұлттық таным, Ұлттық рух – Отан,
адам, тұлға, өмір, адамдардың бір-біріне мейрімділік қарым-қатынасы,
шыншылдық, әділеттілік, білім, ғылым, өнер, еңбек, адамның өмір сүруіне
деген материалдық жағдайдың болуы, т.б. болып саналады. Тұлғаның
бойындағы патриоттық құндылықты айқындауда жоғарыда патриотизмге берiлген
анықтамаларға және құндылық, адамгершiлiк құндылық ұғымдарын философия,
педагогика, психология ғылымдары тұрғысынан саралайтын болсақ, тұлғаның
бойындағы патриоттық құндылық дегенiмiз - елi мен туған жерiн, Отанын сүю,
мемлекеттiң тәуелсiздiгi мен бейбiтшiлiгiн, әлемдік тыныштықты сақтау үшiн
күресу, өзінің ана тілін, дінін, салт дәстүрін бүгінгі заман талабына сай
ұлттық мүдде негізінде жетілдіру, қоғамдағы iзгiлiк қарым-қатынасты,
табиғат пен адам арасындағы мейрiмдiлiктi, ұлтаралық мәдениеттi дамыту.
Балалардың бойына патриоттық құндылықтарды қалыптастыруда қойылатын
негізгі талаптар айқындалды:
- балабақшадағы және топтағы жүргізілетін патриоттық тәрбие жүйесімен өзара
байланыста жүргізілуі, пән аралық байланыс, өткен тақырыптармен жүйелі
сабақтастық;
- топтың алдына қойылатын мақсатының нақты болуы және педагогикалық тұрғыда
негізделуі;
- сабақтың құрылымында патриоттық тәрбиеге арналған мазмұнның қамтылуы,
сабақ мазмұнының балалардың патриоттық іс-әрекетінің негізі болуы,
берілетін білім мен балалардың патриоттық іс-әрекеті арасында байланыстың
болуы;
- балалардың патриоттық сезіміне ықпал ететін материалдардың қамтылуы; -
балалардың танымдық, белсенділік іс-әрекеттеріне ықпал ету, топтағы
қамтылған материалдар олардың санасына, көңіл-күйіне әсерлі болуын ескеру;
- сабақтың құрылымы, мазмұны, қолданылатын әдістері мен тәсілдерін
айқындауда патриоттық бағыттарына баса көңіл аударылуы керек.
Патриоттық тәрбие мәселесі адамзат тарихының өн бойындағы ұрпақтан- ұрпаққа
жалғасып келе жатқан мақсат болғандықтан, балалардың бойындағы Отанға деген
сүйіспеншілігін, яғни патриоттық санасын дарытуда халқымыздың біртуар ұлы,
ержүрек қолбасшы, жазушы, Қазақстанның Халық Қаһарманы батыр Бауыржан
Момышұлы ағамыздың кейінгі ұрпаққа үлгі етіп қалдырып кеткен өсиеттерінің
және ерлікке толы шығармаларының алатын орны ерекше. Мысалы, соғыс
жылдарында Бауыржан Момышұлы ағамыз Атамекен жер үшін, Қасиетті ел үшін,
Әзиз ана, қарт ата, Ботакөз сұлу қарындас Күң, құл бомасын, - деген жыр
жолдары арқылы жауынгерлерге рух беріп, ерлік істерге шақырады. Бауыржан
Момышұлы өз шығармаларында патриотизмге, ерлікке, батырлыққа байланысты
біршама терминдерге анықтама берген. Патриотизм дегеніміз – Отанға деген
сүйіспеншілік, жеке адамның аман-саулығының қоғамдық-мемлекеттік
қауіпсіздікке тікелей байланыстығын сезіну, ал мемлекетті нығайту дегеніміз
– жеке адамды күшейту екенін мойындау, қысқасын айтқанда, патриотизм
мемлекет деген ұғымды жеке адаммен, яғни оның өткенімен, бүгінгі күнімен
және болашағымен қарым-қатынасты білдіреді. Ерлік дегеніміз – табиғат сыйы
емес, ең алдымен, өзінің ар-намысын және адамзаттың қасиетті абыройын ұятқа
қалу, опасыздық пен масқара болу сезімінен қорғай отырып, адамның ең ұлы
сезімін – азаматтық парызын орындау үшін, осындай адамгершілік теңдікті
өзіңмен сайысқа түсе отырып тұтас ұжым өмірінің игілігіне ғана емес, оның
қауіп қатерін де бөлісіп, жауды барынша жою, жанға-жанмен, қанға-қанмен
аяусыз кек алу жолымен жеке басыңды және отандастарды қауіпсіздік етуге
ұмтылу, саналы түрде қауіп-қатерге бас тігу. Батылдық – қимыл, әрекет
есебін тәуекелдеумен үйлестіре алушылық. Табандылық – батырлардың қалқаны.
Өжеттілік, қайсарлық – адамның тіпті мүмкін емес деген жағдайдың өзінде
абыроймен өлімге бас тігуге тәуекел етушілік, игілікті құлшыныс. Сондай-ақ,
Бауыржан ағамыз халықты ерлікке, патриоттыққа тәрбиелеуде артына көптеген
мақал-мәтелдер, жақсы сөздерін қалдырған. Мысалы: • Намысты нанға сатпа. •
Өз ұлтын сыйламау, оны мақтаныш етпеу − сатқындық. • Именіп жүріп көрген
игіліктен − қарсыласып жүріп көрген бейнет артық. • Өтіріктің балын жалап
тірі жүргенше − шындықтың уын ішіп өлген артық. • Ерлік − елдің қасиеті,
жүректілік − жігіттің қасиеті. • Ешкім іштен батыр болып тумайды: батырлық
та, мінез секілді өскен орта, көрген тәрбиеге байланысты қалыптасады. •
Батырлық тәуекел мен ақылдың есебінен шығуға тиіс. Тәуекел кейде ақылды да
ақтап алады. Ал ақылсыз тәуекелді ештеңе де ақтап ала алмайды. • Ерлік −
тайсалмас табандылық пен қайыспас қайсарлықтан шығады. • Өршіл рухтан –
өлмес ерлік туады. • Белдескеннің – белін сындыр, тірескеннің – тізесін
бүктір. • Ептілік те – ерлік. • Қолбасшы болсаң сондай бол – жосылып жатқан
жолдай бол. Осындай тағы да басқа батырлық, ерлік, тәлім-тәрбие, өсиет,
тағлым туралы біздерге өсиет сөздер қалдырған. Ұлтжандылық – халықтың
рухани және материалдық игіліктерін көбейтуге арналған жігері, қайраты.
Ұлтжанды деп еңбекқор, іскер, талапты, ойшыл, ізденгіш, ұлттық мұраттар
жолындағы абзал істің иесін айтамыз – деп сипаттайды. 1999 жылы баспадан
шығарылған Қазақ тілінің сөздігінде – Ұлтшылдық біріншіден – ұлт
мүддесіне жан-тәнімен берілушілік, ұлтжандылық, ұлтын ерекше сүюшілік.
Екіншіден – ұлт мүддесін, ұлт ерекшелігін қорғау ұранын пайдаланып ұлттар
арасына іріткі салушы буржуазиялық кертартпа саясат пен идеология.
Педагогика және психология сөздігінде: Ұлтжандылық – өз ұлтының тілін,
ділін, дәстүрін сүюдің белгісі. Ұлтжандылық өз ұлтының мәдениетін,
әдебиетін, дәстүрін қадірлейтін, ұлттық намысты қорғай білетін адамның
қасиеті – деген анықтама берілген. Орыстың ұлы жазушысы В.Распутин мынадай
түсініктеме беріп кеткен: Ұлтшылдық - өзінің анасын жақсы көру сияқты. Әр
адамның өз анасы өзіне ыстық. Ол ең дана, ең мейірбан, ең ақылды, ең сұлу
қысқасы жұрттың бәрінен артық қасиетті жан. Оған ешкім жетпейді. Онымен
ешкім тең келмейді. Бірақ дүниедегі ең тамаша асыл жан менің анам деп
түсіну – басқа аналарды жек көру, немесе кемсіту болып табылмайды. Мен
барлық аналарды құрметтеймін, алайда, өз анама өмір бойы қызмет етемін.
Балалардың патриоттық қасиеттерін қалыптастырудың қайнар көзі – қазақ
елінің тарихы, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі, табиғат ерекшеліктері мен табиғат
ресурстары туралы түсініктері, ел экономикасының даму заңдылықтарымен
қазіргі жаһандану кезеңіндегі даму деңгейі, мемлекеттік рәміздер сияқты
ерекшеліктеріміздің психологиялық-педагогикалық мәнін зерттеп, өзіндік
қайталанбас белгілерінің негізінде патриоттық қасиеттерін қалыптастыру
бүгінгі күннің талабы болып отыр. Осы қасиеттерді қалыптастыруда
төмендегідей қоғамдық талаптар ескеріледі:
1. Әлемнің жаһандану жағдайында қоғамның қазіргі даму кезеңінде болып
жатқан саяси-экономикалық, мәдени-әлеуметтік және т.б. өзгерістердің, ұрпақ
тәрбиесіндегі бетбұрыстардың білім және тәрбие беру жүйесінің ісін жаңа
сатыға көтеру қажеттілігіне көңіл бөлуді талап етіп отыр.
2. Балалардың патриоттық қасиеттерін қалыптастыруда тәрбие құралы
ретінде жан-жақты дамыған патриот тұлға ретінде тәрбиелеп, қалыптастыруды
жүзеге асыруды, олардың бірегей ұлттық дәстүрлерге, ұлттық идеяға,
көзқарасын, халқының тарихын, ділін, ұлттық қасиеттерін, ұлттық
экономиканың дамуы, қалыптасуы мен оның халыққа қызмет етуін, еліміздің
рәміздерін біліп, ұлттық патриоттық мақтаныш сезімін оятудың қажеттілігін
талап етеді.
3. Қазақстан жағдайындағы жаңа өмірге көзқарас тудыруда, ұлттық
құндылықтарды айқындап көрсетумен қатар, ұлттық патриоттық қасиеттерді
қалыптастыруда рухани мәдениетті дамытудың қозғаушы күштерін дәлелдеп, оның
тәрбиелік қолданбалы тәсілдерін меңгертуде маңызды фактор болуын ескереді.
4. Өркениетті қоғамға сай білімді, іскер, шығармашыл, құзіреттілігі
мол өз еркімен жауапты шешім қабылдай алатын, оның салдарын болжай білетін,
ынтымақтастыққа икемді, жан-жақты белсенді, елінің тәуелсіздігі мен
егемендігін сақтауға, салт-дәстүрлеріне, әдет-ғұрпына, рәміздеріне үлкен
құрметпен, жауапкершілікпен қарайтын жеке тұлғаны тәрбиелеуді талап етеді.
6. Мектепке дейінгі білім беру сапасын басқарудың әдіснамалық тұғырлары:
жүйелілік тұғыры.
Зерттелетін ппедагогикалық құбылысты және оның арасындағы байланыстың
көптеген элементін олардың арасындағы байланысты және оны жіктеп,
құрылымы және ұйымдастыруды, тұтастай білім беру реетінде басқару жолдарын
анықталуға бағытталады.
Педагогикалық зерттеу әдістері-оқыту, тәрбиелеу, дамытудың объективті
заңдылықтарын тану тәсілдері мен құралдары. Педагогикалық зерттеу
әдістемесі-педагогикалық зерттеуді ұйымдастыру мен реттеу тәсілдері,
жолдарының жиынтығы, нақты ғылыми мақсатқа жетуде жүйелі қолдану және
алынған нәтижені түсіндіріп талдап көрсету.
Зерттеу әдістерін таңдау принциптері:
1.Бірнеше зерттеу әдістерін пайдалану арқылы ұзақ уақыт бақылау нәтижесінде
кең көлемді материал алынады. Педагогикалық құбылыстар мен үдерістер өте
күрделі болғандықтан, зерттеу нәтижесі түрлі факторлар мен шарттардың
әртүрлі болуына ықпал ететіндей болуы керек.
2.Зерттеу әдістерінің таңдауда зерттеуші және зерттелушінің мүмкіндігін
және құбылыстың мәніне қарай таңдау қажет. Мысалы: мектепке дейінгі
балалардың білімін анықтауда тесті қолдануға болмайды, әңгімелесу сұрақтары
жас ерекшелігіне сай анық, түсінікті болуы керек. Тәрбиешінің педагогикалық
әрекетін іс-құжаты немесе сұрақ қою арқылы ғана бағалау қиындау, сондықтан
педагогикалық үдерісте ұзақ уақыт бақылау керек.
3. Зерттеу әдістері адамгершілік нормаларға қайшы келсе, зерттеуге
қатысушыларға және оқыту-тәрбиелеу үрдісіне келтірілген жағдайда тоқтату
керек.
Педагогикалық зерттеу әдістерінің әдіснамалық негізі бойынша адамның
қоршаған әлемге қатынасы практикалық және абстрактылы –теориялық
тұғырлармен байланысты. Соңғы жылдары педагогика ғылымында тұғыр деген
ұғым білім беру үдерісінің стратегиясы және тактикасын белгілеуде
қолданылып келеді. Сондықтан мектепке дейінгі білім берудің кез-келген
мәселесін шешуде әдіснамалық тұғырлар негізде алады. Ш.Таубаеваның пікірі
бойынша, тұғыр-қойылған зерттеу міндеттемелерін шешудің негізі жолы, ол осы
шешімдердің бағыты мен стратегиясын ашады. Ғалым педагогикадағы әдіснамалық
тұғырларды жіктеп, оларға жеке сипаттама берген.
Ғылыми зерттеу әдістері:
Жалпы теориялық- талдау, синтез, салыстыру, индукция, дедукция, абстракция
Әлеуметтік- сауалнама, сұхбаттасу, рейтинг
Әлеуметтік- психологиялық- сициометрия, тест, тренинг
Математикалық- ранжирлеу, шәккілеу (шкалалау)
7. Мектепке дейінгі білімнің әдіснамалық, психологиялық, педагогикалық,
әдістемелік негіздері.
МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ТӘРБИЕ ЖӘНЕ БІЛІМ БЕРУ ҰЙЫМДАРЫНДА ИННОВАЦИЯЛЫҚ
ІС-ӘРЕКЕТТЕРДІ қолданудың жаңа бағыттары.
Бүгінгі таңда мектепке дейінгі білім беру ұйымдарының тәрбие мен оқыту
бағыттарын қоғам сұраныстарына сәйкес құру көкейкесті мәселелердің бірі
болып отыр. Осыған орай, мектепке дейінгі ұйымдар педагогтерінің кәсіби
білімдерін жетілдіру, оқу- тәрбие үдерісінде инновациялық технологияларды
қолдануға бағыт- бағдар беру, озық іс- тәжірибелер мен идеяларды
насихаттау негізінде жүргізіледі.
Инновациялық іс- әрекеттің мазмұны мектепке дейінгі білім беру
ұйымдарының оқу- тәрбие үдерісінде қолданылатын бағдарламаларды
басшылыққа ала отырып, мектепке дейінгі педагогика мен психология,
әлеументтану, медицина саласындағы ғылыми- зерттеу жұмыстарының
нәтижелері негізінде анықталады. Инновациялық технологияларды меңгеру
педагогтың интеллектуалдық, кәсіптік, адамгершілік, шығармашылық,
зерттеушілік т.б. қасиеттерінің қалыптасуына оң әсерін тигізеді, әр
педагог өзін- өзі дамытып, оқу- тәрбие үдерісін тиімді ұйымдастыруына
көмектеседі.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына
Жолдауында: Біздің жұмыстарымыздың білім беру саласындағы
басымдықтарында бүкіл әлемдегі сияқты Қазақстан мектепке дейінгі білім
берудің жаңа әдістеріне көшу керек,- деген болатын.
Білім беру үрдісін технологияландыру педагогтардың балалар әрекеттерін
ұйымдастыру мен мектепке дейінгі білім берудің сапасына оң әсер етеді.
Қазіргі заманғы педагогтардың инновациялық технологияларды білуі уақыт
талабы. Алайда мектепке дейінгі білім беру жүйесінде технологияларды
пайдалануда бірқатар қиындықтар байқалады, олар:
- Педагогтардың технологиялардың құрамдас құрауыштарын жеткіліксіз
білуі;
- Тәжірибе барысында тұтас технологияны емес, оның элементтерін
пайдалануы;
- Педагогикалық жүйені тұтас көру дағдысының жоқтығы;
- Жұмыс тәжірибесіне сапа енгізуді бастамалайтын технология идеяларын
қате түсіну;
Ең бастысы: алдыңғы қатарлы әр технологияда қарастырылған, баланы
қоғамның ең негізгі құндылығы ретінде тану, оның рухани жан- дүниесінің
баюына және әр баланы жеке даму ерекшеліктеріне сәйкес өзіндік дамуына
жағдай жасау мәселесі ескерілмейді.
Осындай мәселелер тек әдістер, формалар мен құралдар түрінде ғана
қолданылатын педагогикалық, білім беру жағдаяттарын тудырады.
Балабақшадағы инновацияға не жатады?
Инновациялық іс - әрекеттің үш кезеңін атап көрсетуге болады. Бірінші
кезеңде педагог жаңалықтың қажеттілігін дәлелдеу арқылы жаңалық туралы
ақпарат жинайды, одан кейін әртүрлі жаңалықтың ішінен қажетті жаңалықты
таңдап алып, оны қолдану туралы шешім қабылдайды. Тәрбиеші инновациялық
іс-әрекеттің екінші кезеңіне көшеді, яғни іске асыру кезеңдерін зерттеп,
енгізу жоспарын құрып, жаңалықты қолданады. Бұл кезеңде педагог
оқу–тәрбие процесіне, жаңалықты енгізуіне кедергі жасап отырған
факторларды ескере отырып, өзгерістер енгізеді, жаңалықты уақыты
мерзіміне байланысты жұмыстарды өткізеді. Жаңалықты енгізу уақыты
аяқталғаннан кейін инновациялық іс- әрекет үшінші кезеңіне өтеді. Бұл
кезеңде тәрбиеші жаңашыл тұрғыда ұйымдастырылған оқу–тәрбие жұмысының
нәтижесін көтеруге жасаған ықпалын анықтайды, жаңалықтың оқу – тәрбие
жұмысына нәтижелі енгізу шарттарын белгілеп, оны таратуға ұсынады.
Оқытудың инновациялық жүйесі білім, оқыту процесінде жаңа технологияларды
пайдалана білу іскерлігі қалыптасуы керек. Қазақстанның бүгінгі білім
беру жүйесінде жаңа инновациялық бағытты игерген, нақты тәжірибелік
іс-әрекетте өзіндік даңғыл жол салуға икемді, шығармашыл, зерттеуші
педагогтар аса қажет. Дәл осы сипаттағы педагогтың ең алдымен инновация
туралы түсінігі болуы қажет.
Қазіргі педагогикадағы инновация - білім беру, тәрбиелеу жұмысына
жаңалықты енгізу, яғни жаңа әдіс-тәсілдерді амалдарды, құралдарды, жаңа
тұжырымдарды жасап, оларды қолдану ретінде анықталады. Инновация құрал
мен процесс ретінде қандай да бір жаңалық ендіру жұмыстарын көздейді.
Мысалға алатын болсақ, бала тұлғасы жалпыадамзаттық құндылық ретінде
қарастырылатын, ізгілікті педагогика теориясында жеке бағытталған
оқыту, жеке бағытталған тәрбие, жеке көзқарас сияқты түсініктер бар.
Жеке бағытталған педагогика балалардың жеке тәжірибе жинақтап, олардың
жеке қызығушылықтары мен қажеттіліктері іске асырылатындай оқыту ортасын
жасайды. Жеке бағытталған технологиялар:
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz