ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН МАТЕРИАЛДАРЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2. ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН МАТЕРИАЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
2.1 Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
2.2 Қараторғайлар тұқымдасына сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .16
3. ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3.1 Қараторғайлардың тіршілік ортасын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...39
3.2 Қараторғайлардың морфологиясын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .40
3.3 Қараторғайлардың қорегін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
3.4 Қараторғайлардың көбею ерекшеліктерін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...42
4. ҚАРАТОРҒАЙЛАРДЫҢ БИОЦЕНОЗДАҒЫ АЛАТЫН ОРНЫ ... ... ... ..43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
ҰСЫНЫС ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...48
КІРІСПЕ
Құстар - қауырсындармен жабылған, алдыңғы аяқтары қанатқа айналған, жылы қанды, жұмыртқалаушы, қағанақты, ұрпақтарына қамқорлық жасайтын және сыртқы ортамен күрделі байланыстағы омыртқалы жануарлар.
Орнитология (гр.оrnitos - құс, logos - ғылым) - зоология ғылымы ішінде құстрадың морфологиясын, физиологиясын, экологиясын және олардың жекеше және тарихи дамуын, жер бетінде таралуын зерттейтін ғылым. Орнитология терминін ғылымға алғаш рет италян ғалымы У.Альдрованди енгізген. Орнитология ғылымының алдына қойған мақсаты негізінен - құстар жайлы білімдерін толықтыру, құстарды практикалық мақсаттарға пайдаланып, құстардың мекен ететін орындарын қорғау және мінез - құлықтарын анықтау болып табылады.
Табиғатта да, адам өмірінде де құстардың мәні өте зор. Құстар қу-нақылығымен, әуезді әсем сайрағыштығымен, сымбатты да, алуан түрлі сыртқы көрінісімен, ормандарды, тынымбақтарды, шалғындарды және суқоймаларды жандандырып, табиғаттың сәнін келтіру арқылы адамдарды эстетикалық ләззатқа бөлейді. Шағын денелі құстар бунақденелі жәндіктерді жеп табиғаттағы таралу мөлшерін реттейді. Көптеген құстар өсімдікпен қоректеніп, олардың жемістерін, тұқымдарын таратады. Құстар -- тірі ағзалардың қоректік тізбегіндегі негізгі буын, өйткені оларды басқа жануарлар қорегіне пайдаланады.
Құстар елімізде болу мәртебесі бойынша бірнеше топқа бөлінеді:
- омыртқалы, жергілікті құстар - өзінің бүкіл өмірін бір жерде өткізетін құстар;
- көшпенді құстар - көбею кезеңінен басқа кезде сол аумақта көшіп жүретін құстар;
- жыл құстары - көктемде біздің елімізге ұя салуға ұшып келетін, күзде қысқа қарай жылы елдерге ұшып кететін құстар;
- ұшып өтетін құстар - біздің еліміздің аумағынан көктемде солтүстік жаққа, ал күзде жылы жаққа ұшып өтетін құстар;
- ұялауға ұшып келетін кейде қыстайтын құстар - көктемде ұялауға ұшып келетін, кейбірі біздің оңтүстік аудандарымызда қыстайтын құстар;
- кездейсоқ құстар - біздің елімізге кездейсоқ ұшып келетін құстар;
М.Фюрбрингердің пікірінше құстар класы 2 класс тармағынан, 8 отрядтан, 7 аралық отрядтан және 13 отряд тармағынан тұрады деп есептелінген. Қазіргі кезде дүниежүзіндегі құстардың 27 отрядқа жататын, 8600 - ден аса түрі тіршілік ететіні белгілі. Ал Қазақстанда құстардың 20 отрядқа, 62 тұқымдасқа жататын 489 түрі кездеседі. Оларды мекен ететін тіршілік орталарына байланысты орман, батпақты - шалшықты, ашық дала және су құстары деп бөледі.
Торғайтәрізділер отряды әлем бойынша 4 отрядтармағына, 72 тұқымдасқа жататын 5100 түрі бар. Қазақстанда 23 тұқымдасы, 32 туысы, 220 түрі кездеседі. Қараторғайлар тұқымдасының дүниежүзі бойынша 110 түрі кездеседі.
Қазақстанда 3 түрі: кәдімгі қараторғай, алақараторғай және саржағалқараторғай.
Зeрттeу өзектілігі. Қараторғайлардың алуантүрлілігі, тіршілік ету ортасы, кездесу жиілігі және морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері туралы ақпараттар 1970 жылғы Қазақстан құстары кітабында көрсетілген және бұл мәліметтер ескі. БҚО кездесетін қараторғайлардың алуантүрлілігі туралы ғылыми зерттеулер аз. Сондықтан осы тақырып аясында зерттеулер жүргізу менің жұмысымның өзектілігі болып табылады.
Зeрттeу мaқсaты. Қараторғайлардың зерттелу тарихымен танысу, олардың тіршілік ортасын, кездесу жиілігін және морфобиологиясын жан-жақты зерттеу.
Зeрттeудiң мiндeттeрi.
* Әдебиеттерге шолу;
* Қараторғайлардың зерттелу тарихымен және түрлерімен танысу;
БҚО дала зонасында кездесетін қараторғайлардың тіршілік ортасын талдау;
БҚО дала зонасында кездесетін қараторғайлардың морфологиясын талдау;
Қараторғайлардың қорегін талдау;
Қараторғайлардың биоценоздағы алатын орнын анықтау.
Зерттеу обьектісі. қараторғайлар тұқымдасының морфобиологиялық ерекшеліктері.
Зерттеу әдістері. Маршруттық әдіс, нүктелік әдіс, жазықта тұрып бақылау, зертханалық әдіс, ұяны зерттеу әдістері.
Ғылыми жаңалығы: БҚО территориясында кездесетін қараторғайлар тұқымдасы өкілдерінің тіршілік ортасы мен таралуында және олардың ұя салуда түрлі ерекшеліктері бар екендігі анықталды. Жүргізілген морфологиялық көрсеткіштерге негізделе, жұмыртқа салу мен оны басу мерзімдерінінің ұзақтығы, қоректенудегі ерекшеліктері зерттелді. Қараторғайлардың табиғаттағы практикалық маңызы қарастырылды.
Жұмыстың практикалық маңызы: дипломдық жұмысымның материалдарын осы аймақта кездесетін қаратамақторғайлар тұқымдасының түрлерінің санын болжауда қолдануға болады. Жұмыс материалдары ЖОО мен ЖОББМ-де зоология және экология курстарын оқытуда пайдалануға болады, сонымен қатар "БҚО-ның құстар фаунасы" немесе тағы да басқа арнайы курстар, үйірмелер мен сыныптан тыс шараларды әзірлеуде қажетті пайдалы материал бола алады.
Жұмыстың апробациясы:
Жұмыстың құрылымы:
1. ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
Құстар туралы зерттеулер сонау Аристотель (б.з.д. 384-322 ж) заманынан бастау алады. Ол өзінің әйгілі Жануарлар тарихы атты еңбегінде өзіне таныс құстардың 160 - тан аса түрлерінің анатомиясын және тіршілік ортасына бейімделуі жайында көптеген деректер келтірген болатын.
Орта ғасыр орнитологтарынің құстарға деген қызығушылықтары жоғары болатын. Соның ішінде Ф.Гогенштауфен (1194 - 1250жж) Құстармен саятшылық жасау өнері туралы еңбегінде ең алғаш рет құстардың көптеген анатомиялық ерекшеліктерін сипаттаған болатын.
Ал француз ғалымы Пьер Белон (1517 - 1564 жж) құстардың анатомиясын, соның ішінде қаңқасын аса зер қойып зерттеуге көңіл бөлді. Ол сол арқылы құстармен басқа да омрытқалы жануарлардың қаңқаларын зерттеп, олардың ұқсастықтарын анықтауға көп назар аударды. Ол құстардың тіршілік ету жағдайына байланысты құстардың биологиялық классификациясын ұсынған болатын.
Табиғат зерттеушісі әйгілі Карл Линней құстардың ұшып - келуі мен кетуін зерттеу барысында орнитофенология әдісін енгізуші болып табылады. Негізнен К.Линейдің құстар ғылымна қосқан үлесі құстардың систематикасын құрастыру болатын. Ол өзінің еңбегінде және сол құрастырған систематикасында құстардың 6 отряд, 78 туысқа жататын 554 түр бар екенін анықтады. Осы К.Линней заманында құстар туралы деректердің көптігі байқалды. Әйгілі жазушы әрі орнитологиялық зерттеулердің авторы Ж. Бюффонның құстар жайында 10 томдық Құстар тарихы атты кітабына деректердің сыймай қалғаны жайында айтылып кетті.
ХVIII ғасырдың бас жағында Карл Линнейдің құрасытарған құстар систематикасы мен Ж.Бюфонның жасаған еңбектерінен соң орнитология ғылымының одан әрі қарай да дамығанын көруге болады. Және де сол құрастырылған систематикадан соң құстар жайлы зерттеулерге мүмкіндік берілді. Одан соң ХІХ ғасырда құстар жайлы жазылған еңбектер көптеп жарық көре бастады. Соларды атап кететін болсақ: 1827 жылы Еуропада Х.Л.Брэмнің нұсқаулықтары, 1839 жылы Ф.Дегланның Еуропа құстарының жинағы, 1871 - 1896 жылдары Г.Дрессердің Еуропа құстарының тарихы атты улкен еңбектері жарық көрді.
1811 жылы ең алғаш болып Азияның солтүстік аймағында мекен ететін құстар жайлы монографияны П.С.Паллас жариялаған болатын.
Орнитологтар құстардың бейімдеушіліктерін ХХ ғасырдың бас жағында қолға ала бастады. К.Лоренц құстардың мінез - құлқындағы белгісіз ерекше құбылыстарды ашып, мәлімдеген болатын. Осы зерттелген жұмысына оған Нобель сыйлығы берілді.
ХІХ ғасырдың басынан бастап орнитолог - ғалымдар Н.А.Сверцов, Г.Гэтке, И.Пальмен және тағы асқа ғалымдар да құстардың миграциясы жайлы зерттеп, ғылыми жұмыстар жүргізе бастады.
ХХ ғасырдың орта шамасында ғылыми - техникалық прогрестің дамуына қарай халық шаруашылығына қолдануға болатын құстардың биоакустикасын зерттеу қолға алына бастады. Бұл бағыттың дамуына өз үлестерін қосқан ғалымдар Г.Н.Симкин, А.С.Мльчевский, П.Марлер, және тағы да басқалары болды.
Кеңес Одағы кезіндегі орнитология ғылымының дауы. Кеңес Одағы кезіндегі орнитология ғылымының дамуы XVIII ғасырдың екінші жартысынан бастап жүргізіле бастаған академик П.С.Палластың атымен тікелей басланысты. П.С.Палластың басқаруымен Сібір, Урал, Камчатка, Қиыр Шығыс жіне тағы да басқа аймақтар зерттелді. Бұл зерттеулердің нәтижесі Ресей - Азиат зоогеографиясы атты өзінің монографиялық еңбегінде жарық көрді. Бұл еңбек М.М.Мензбирдің 1895 жылы жарық көрген Ресей құстары атты еңбегіне дейін орнитологтар үшін нұсқаулық болып келді.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысынан бастап көптеген аймақтардың орнитофаунасы белсенді түрде зертте бастады. Орталық Ресейдің орнитофаунасын Мәскеу университетінің профессоры И.А.Двигубский зерттей бастады. Түркістан өлкесін Н.А.Северцов, ал Орынбор өлкесінің құстар фаунасын Э.А.Эверсман зерттеген болатын. Осы зерттелген жұмыстарының қорытынды Естественно история Оренбусркого края атты еңбектерінде жарияланды.
КСРО - да құстар жайлы жүргізілген зерттеулерде М.А.Мензбирдің еңбегі зор болды. Ол дүниежүзінде ең алғаш болып фаунистикалық зерттеулерді жүргізіп, соның нәтижесінде 15 томдық көптеген еңбектер жазып, жарыққа шығарды.
Құстардың миграциясын зерттеуде кеңестік орнитологтар көптеген жұмыстар атқарды. Кандалакша, Астрахань қорықтарында, Арал теңізінің Оңтүстік жағалауы, Шатпақ, Алакөлде орнитологиялық станциялар жұмыс жасады. Ол жерлерде Э.В.Кумари, А.В.Михеев, В.П.Теплов және тағыда басқа ғалымдар жұмыс атқарды. Құстардың миграциясын зерттеу барысында В.Р.Дольниковтың басшылығымен экологиялық, физиологиялық зерттеулер жүргізілген болатын.
Қазақстанда орнитология ғылымының дамуы. Республикамызда құстар туралы зерттеулердің 200 жылдан аса тарихы бар. Ол негізгі басын П.С.Паллас жасаған академиялық энцеклопидиядан алады. Қазак жеріндегі орнитологиялық зерттеулер орыстың атақты ғалымдарының Н.А.Северцов, М.А.Мензбир, П.П.Сушкин еңбектерінің нәтижесінде әлемндік деңгейге көтерілген болатын. Сол кездері Қазақстан территоряисының фаунасын зерттеуде көрнекіті жиһанкездер - П.К.Козлов, М.В.Певцов, Г.Н.Потанин болатын, және бұл ғалымдардың құстар жайлы зерттеген зерттеулерін систематик - ғалымдар Ф.Д.Плеске, Ф.Ф.Бранд және тағы басқалары бір жүйеге келтірді.
Қазақстан мен Орта Азияның аудандарының орнитофаунасын зерттеген Д.Н.Кашкаров, М.К.Лаптев, В.А.Хохлов, М.Д.Зверев болды.
Орнитолог - ғалымдар Қазақстан мен Орта Азия елдерінің шекараларына жасалған зерттеу жұмыстары 3 кезеңге бөліп қарастырады.
Бірінші кезең - 1900 - 1932 жылдары аралығындағы кезең. Бұл кезеңде орнитолог - ғалымдар құстардың тіршілік ету ерекшеліктерін зерттеді. Сонымен қатар көптеген зерттелген территорияларда фаунистикалық жұмыстар жүргізді. Республикамызда ғылыми орталықтардың жоқтығына байланысты көптеген экспедициялық - маршруттық зерттеулерді ресейлік ғалымдар жүргізді. Солардың ішінен Каспий сырты және Арал теңізін, далалық аймақтарды зерттеу барысында Н.А.Зарудный мен П.С.Сушкиннің еңбектері мол екенін айтуға болады.
Екінші кезеңде - 1933 - 1965 жылдары республикамызда орнитологиялық ұжымдар құрылып, жинақталған фаунистикалық материалдар қорытындылап, ғылыми еңбектер, мысалы Птицы Казакстан, 1960 - 1971 жылдары, аралығында, сол сияқты табиғи жеке аудандар бойынша монографиялар және тағы басқалары жазылды. Бұл кезеңнің ерекшелігі - қорықтар жүйесі құрылып, оларда орнитологтар жұмыс жасай бастады. Олар құстардың бтологиясы, әсіресе, көбею мәселелері мен санының ауытқу себептерін зерттеді.
Үшінші кезеңде - 1966 - 2010 жылдары аралығы. Орнитологиялық зерттеулерде экологиялық бағыт басым болды және бүтіндей орнитологиялық ұжымдардың жұмыстары тұрақты сипатты иеленді.
ХХ ғасырдың 60 - жылдарында республикамызда орнитофаунистикалық зерттеулер өзінің шарықтау шегіне жетті. Бұл кезеңде Тянь - Шань тау сілемдері, Бетпақдала, Маңғыстау, Бозашы аудандарында орнитологтар болмаған жерлер қалмады деуге болады.
ХХ ғасырдың 70 - 80 жылдары республикамызда орнитологиялық зерттеулерде құстардың миграциясы жайында жұмыстар көптеп шыға бастады. Бұл зерттеулер барысында Э.И.Гаврилов, Ю.Н.Грачев және тағы да басқа ғалымдар көптеп еңбек сіңірді.
Құстар жайында дүниежүзінде 200 - дей зерттеулер зерттеліп, мақалалар мен журналдар шықты. Солардың біразы табиғат қорғау мәселелеріне арналса, қалғандары - тазы ғылыми басылымдар болып шықты.
Орнитолог - мамандарды дайындауда Михеевтің Биология птиц, 1974 жылғы Карташевтің Систематика птиц, Жұмалиев, Есжановтың Жануарлар әлемінің биоалуантүрлілігі. Құстар. 3 - бөлім, 2007 жылғы Қайруллаевтың Қазақстан құстары, Э.И.Гавриловтың Фауна и распространение птиц Казакстана еңбектері жарық көрді.
Жалпы бұл тұқымдас жайлы деректер негізінен орыс әдебиеттерінде көптеп кездеседі. Жан-жақты зерттеу жұмыстарын Долгушин И.А., Корелов М.Н., Кузьмина М.А., Гаврилов Э.И., Гаврин В.Ф., Ковшарь А.Ф., Бородихин И.Ф., Родионов Э.Ф. (1970) жазған Птицы Казахстана атты еңбектен кездестіруге болады.
2. ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН МАТЕРИАЛДАР
2.1. Зерттеу әдістері
Орнитологиялық зерттеулерді жүргізу үшін, құстардың үлкен саны, олардың белгілі бір сандарын анықтайтынарнайы шоттар жүргізіледі. Қазіргі уақытта олар әзірленіп жатыр,жалпы алғанда барлық құстарға, сондай-ақ нақты топтар мен түрлерге бекітіледі(жыртқыш құстар, үйірмелер, ансори-формалар, бөренелер және т.б).
Сауалнамаларды жүргізу кезінде аймақтың құстарын жақсы ажырата білу керек сонымен қатар, олардың келбетін және дауысын анықтап білу керек. Құстардың далалық түрлерін анықтау мақсатындадүрбі пайдалану қажет. Құстарды зерттеу таңмен ерте немесе кеш түсер уақытта жүргізілуі тиіс. Себебі бұл құстардың тәуліктік тіршілігіндегі ең белсенді уақыты. Ориентологиялық зерттеуде маршруттық, нүктелік және аумақтық әдістерді қолдануға болады. Құстардың мекендейтін жерлерін маршруттық әдіс арқылы анықтауға болады. Зерттеу жүргізілетін ортаны белгілеп алып, қажетті құрал-жабдықтар: күнделік, қарындаш, диктафон, фотоаппарат және дүрбімен қамданып, таң сәріде сапарға шыққан жөн. Маршрут жолын, бақылау нәтижелерін міндетті түрде күнделікке жазып отыру керек. Лабораториялық жағдайда алынған мәліметтер, яғни күнделікте жазылған түрдің кездесу жиілігі, түсірілген фотосуреттер мен диктафонға жазылған құстардың дауысын ажырату арқылы кездестірілген түрді анықтау жұмыстары жүзеге асырылады. Бір биотопқа бірнеше қайта әртүрлі ауа-райы мен жыл мезгілдерінде барып, зерттеуді жүргізсе жұмыс нәтижесінің тазалығы артады. Алынған мәліметтерді лабораториялық өңдеуде жұмыстың жүргізу орны (облыс, аудан, елді-мекен), күні, ауа-райының жағдайы (бұлттылық, температура, желдің болуы, қар жамылғысының қалыңдығы және т.с.с.) міндетті түрде ескеріледі. Құстарды бақылау аса шыдамдылықты қажет ететінін ұмытпаған жөн. Маршруттарды анықтап алу үшін жергілікті картаға маршруттық нүктелер қойылады. Бұл жүргізілген жұмыстың көлемін анықтауға көмектеседі. Бақылау барысындағы жаяу жүріс жылдамдығы 2-2,5 кмсағ. құрайды. Зерттеу жұмысы таңғы сағат 8-ден 12-ге дейін, ашық ауа-райында жүргізілді. Бақылау барысында құстар мекендейтін орындарды жүріп отырып, жүрген жерлерімізді электр бағандары мен қадамдар арқылы және интернет навигарторлары арқылы есептеуге болады. Жұмыстың жүргізілу уақыты да есепке алынды. Жүріп өткен жол бойында кездескен құстардың қалдықтарын, мысалы қауырсындарын жинап, алып сызғышты пайдаланып өлшемдерін алған жөн.
Көптеген құстардың қалдықтары нәзік және оны тез бүлдіріп алу қаупі бар. Сондықтан үлкейткіш әйнек пен пинцетті далалық сараман кезінде өзімізбен бірге алып жүру керек. Құстарды зерттеуде жасырыну маңызды, себебі, құстар кез келген қозғалысты тез байқап қалады. Сондықтан жасырынуға орын керек немесе жылжымайтын обьектілердің қасына орналасып, ұзақ уақыттық бақылау жүргізіледі. Ескеретін жағдай, құстарды бақылау кезінде оларды мазалауға болмайды, сондай-ақ суретке түсірген кезде (балапандарымен жүрген құстарды) абай болу қажет.
Далалық зерттеу жұмыстарын жасауға қолайлы болу үшін өсімдігі мол және адам үшін 1 км2 аумақта жүргізіледі. Бұл кең аудандарда құстарды маршруттау және нүкте санақ қажеттілігіне байланысты. Бұл зерттеу жұмысын негізінен күз мезгілінде жүргізген қолайлы. Осы арқылы құстарды қашықтықтан бақылау және олардың жүріс-тұрысын, сыртқы сипаттамасын, даусы арқылы анықтау. Құстардың сыртқы түріне қарап анықтау өте қиын, сондықтан практикалық тұрғыдан алдын ала дайындалу керек.
Құстардың қоныс аударуын зерттейтін тәсілдер. Құстардың ұзақ сапар шегіп ұшуларына байланысты туатын сұрақтарды зерттеп білетін бірнеше тәсілдер бар. Соның бірі ертеден дамыған, осы кезге дейін негізгі мағлұматтар беретін тәсіл - жазықта тұрып бақылау. Бұл тәсіл жыл маусымына қарай кездесіп тұратын құстардың түрлері мен мөлшерін білуге толық мүмкіндік жасайды.
Мұндай бақылаудан алынған мағлұматтар жүйелі және дұрыс жасалынған жоспар бойынша жазылып отыруы керек. Қай кезде болса да бұл тәсілді қолданып бақылаған адам қоныс аударған құстардың түрлерін, олардың қанша екенін, ұшып бара жатқан бағыттары мен ұшу биіктіктерін және сол күндегі ауа-райын бақылау күнделігіне жазуы тиіс. Содан соң алынған мағлұматтар бойынша әр түрлі құсқа арналған күнтізбе жасалып, бұдан кейінгі жылдарда да олардың қоныс аударулары жөнінде орташа көрсеткіштерді табуға болады. Жазықта тұрып бақылау тәсілін қолданып, барлық құстардың көктемде ұшып келіп, күзде ұшып кеткендерін біле беру оңай емес. Дегелек, ақтұмсық, қарға, қараторғай, қарлығаш сияқты адамға жақын жүріп тіршілік ететін құстар көзге оңай түсіп, тез бақыланады. Далада, орманда, шөп пен бұталардың арасында жасырын тіршілік ететін су құстарының ұшып келгендерін біле қою қиындау. Мұндай көзге түсе қоймайтын құстарды тәжірибелі де төзімді адам ғана зерттей алады.
Келесі нүктелік әдіс бұл әр түрге жататын құстар санының өзгерістерін тұрақты түрде бақылау. Бұл әдіс орнитолог мамандар мен әуесқой бақылаушылардың күшімен жүргізіледі.
Артықшылықтары: қарапайым есепке алу әдістемесі, қарапайым көлік құралдарын пайдалану мүмкіндігі. Кемшіліктері: есепке алу кезінде көптеген стандарттарды міндетті түрде сақтау, құстардың орналасу тығыздығы жайлы деректердің төмен болуы.
Маршруттық әдіс - әртүрлі биотопта көп қоныстанған тығыздығы анықтауға аз бақылаушылардың көмегімен жүргізіледі. Есеп жүргізуде көп мәлімет алу үшін, құстардың қоныстанған аймағына алдымен маршруттық әдіс арқылы картамен жоспарлау керек. Мақсаттың бақылауға тәуелділігіне байланысты маршруттық есеп кезінде барлық биотопты (орман, батпақ, жайлымдар) қосып, олардың аймағына байланысты біріктіріп немесе жеке бірнеше биотоптарға бөліп есеп жүргізеді.
Әдістің маршруттық есебін жазу, бірінші кезекте, бақылау жүргізетін алаң территориясының аумағы 1 кв. км шамасында болады. Бақылау жүргізілетін жерге маршруттық есеп жүргізу тікелей (мысалы, орман телімі) немесе бақылауға оңай жолдар (мысалы, орман ішіндегі жолдар). Бұған сонымен қатар, сақиналық маршрутты кірістіруге болады, бірақ бақыланатын аумақ 1,5-2 км шаршы жерде болуы қажет.
Егер бақылауды аумағы шағын жерге жүргізу керек болса, 0,5 кв. км аумақтан төмен болмауы керек.
Орманды жерлерде маршрутты орман телімі мен жолдарына жоспарлаған ыңғайлы, егер олар үлкен, құсты бақылауға ыңғайлы болуы керек. Сонымен қатар, көлік жоладынан алшақ орнадасқан, тыныш жерде жүргізген дұрыс.
Маршруттық әдіс арқылы құстарға есеп жүргізу үшін, маршруттық есеп жүргізгенде отар және көпотарлы түрлердің ұясынан алшақ болуы керек. Есепті басқа жұмыстармен бір уақытта жүргізуге болмайды (мысалы, жасанды ұяларды бақылау) - бұл үлкен қателікке әкелуі мүмкін.
Мониторингтік бақылаудың маршруты үнемі және жыл сайын жүргізілуі керек, барынша сол бақылаушының жүргізуімен.
Есеп жүргізудің жылдамдығы. Маршрут арқылы есеп жай және үнемі тоқтап, құстарды тыңдап және жазып алу қажет. Егер бақылау өте тез немесе жай болса, нәтижесі бірдей болмайды. Есеп жүргізу жылдамдығы 1-1,5 кмсағаттан (ұялау кезінде) 2-5 кмсағатқа дейін - құстардың тығыздығына байланысты.
Аймақты картаға түсіру тәсілі - нақты бір аумақта мекен ететін түрлі құстардың дәл санын анықтау үшін қолданылады. Бұл тәсілдің артықшылығы: құстардың орналасу тығыздығы жайлы нақты деректер және аймақты зерттеу мүмкіндігі. Кемшілік тұстары: зерттеуге алынған аймақ көлемінің кіші болуы, уақыттың шектеулігі (әсіресе ұя салу кезеңінде).
Ұяны зерттеу әдісі. Құстың ұясын тауып алған жағдайда ең алдымен оны суреттеп жазу керек. Әрбір ұяны бөлек қалың қағазға жазған дұрыс. Ең бірінші ұядағы жұмыртқаларды нөмірлеп, олардың санын жазу керек. Білген жағдайда құстың атын, түрін жазуға болады. Тіршілік еткен ортасын, ұяның орналасқан жерін, ағаштың диаметрін және ұяның биіктігін өлшейді. Ұяның беті ашық болған жағдайда ұяның да диаметрін, биіктігін және тереңдігін өлшеу қажет. Сонымен қатар ұяның қандай материалдан жасалғанын жазу керек. Жазған қағазымыздың артқы жағына ұяны және оның айналасын суретке түсіріп, жапсырып қойған жөн.
Құстарды зертханалық әдіспен өңдеу (Н.П.Лавров бойынша). Әдетте құстарды сұйықтықтың ішінде сақтамайды, олардың терілерін зоологиялық тұлыптар жасауға пайдаланады. Терісін сыпырып алмас бұрын алдымен құстың салмағы мен денесінің ұзындығын өлшейді. Төменде ең маңызды өлшем бірліктері көрсетілген:
Денесінің ұзындығы - тұмсығының ұшынан құйрығының ең ұзын қауырсынына дейін өлшейді. Өлшеу кезінде құсты арқа жағымен сызғышқа немесе сантиметрлік лентаға жатқызады.
Қанатының жайылымының (құлашы)ұзындығы - өлшегіш лентаға арқа жағымен жатқызылған құстың жайылған қанаттарының арақашықтығы.
Зерттеу барысында құстың көзінің, тұмсығының және аяғының түсі жазылған түбіртек болған маңызды.
Құс қонған жерге жайлап, дыбыс шығармай жақындау қерек; 300-500 м аралықта жақындап, дүрбімен бақылау қажет. Кейін дыбыссыз бұталардың арасына жасырынып, жақыннан бақылау керек. Бақылау барысында қандай құс, адамды көріп ұшып кетті ма, ауаға көтеріліп, бұрынғы орнына қонғанын немесе басқа жерге ұшып кеткенін, не жақын маңдағы шөптердің арасына жасырынып қалды ма соларды белгілеу қажет.
Құстардың әртүрлі қимылдары арқылы орманмен, ағаш - бұталармен байланысын анықтау. Кейбіреулері қоректенуге келеді, басқалары ұялауға келеді, басқалары ұя салуға да, қоректенуге де келеді, қауіп төнген жағдайда жақын маңдағы шөптерге жасырынады немесе ұшып кетеді.
Топырақ үстінде төрт бармақты аяғының іздері анық көрінеді. Аяқ ізінің өлшемі бойыншы, бармақтары қалай орналасқан, ұзындығын анықтау қажет. Бұл жерде қауырсыны мен соңғы бармағының ізі қалған, ол арқылы бұл іздер қай құсқа тиесілі екенін анықтауға болады.
Әдетте құстардың салмағын, қанаттарының ұзындығын, еркектерінің нәжіс жиналып тұратын орындарын, ұрғашыларының жұмыртқа басқанын, немесе баспағанын, қауырсынының арасынан көрініп тұратын майларын, түлеген қауырсындарын зерттейді. Осы деректерге қарап, орнитологтар құстардың күнделікті қоректену жағдайын, қоныс аударуға жиналған қуатының қандай мөлшерде жиналғанын, денелеріндегі зат алмасу жылдамдығын, жыныстарының өзгешеліктерін, өсіп-өнуге кіріскен-кіріспегендігін айырады. Ұстаған құстың жынысын ажыратып және олардың жасын, кейде қай түр, тармаққа жататындығын да білуге болады. Осылайша жинақталған көптеген деректер статистикалық тәсілдермен есептеліп, орташа мөлшері алынады.
Маршруттық жоспардың сақталуы. Жай және бірдей жүргізілген есеп жоспардың сақталып, маршруттың дұрыс жүргендігі. Жоспар және карта арқылы да анықтауға, салыстыруға болады.
Ұялайтын құстардың кезеңдік есебі. Ұялайтын құстарды кезең бойынша есептеу керек, егер көп түр байқалған болса. БҚО-да орташа кезеңі мамырда басталады.
Осы кезеңде маршрутты 2 есеп арқылы жүргізген дұрыс. Аймақтағы фенологиялық ерекшелігі мен олардың балапандарының жылдық есебі негізінде жүргізіледі.
Келесі жылы осы уақытта бір апта бойы маршруттық есеп жүргізіліп отырады.
Ішкі биологияны зерттеу әдістері: Ұяны анықтау - құстың тіршілік ортасының белгілі бір фактісі. Ұяның пішініне, оның өлшемдеріне, ұяларға қосылу тәсілдеріне сәйкессубстрат және оның табиғаты, құрылыс материалдары түрлерінің биология кейбір маңызды аспектілері туралы түсінік алуға және қоршаған ортамен қарым-қатынас органның нысанын білуге болады. Пішінде, өлшемдерде, құрылыста, құрылыс материалында және орналасқан жердегі ұйықтар әртүрлі құстардың түрлеріне ұқсайды, бірақ жиі сол түрлерге жатады. Ұялардың өзгергіштігі географиялық жағынан таралған аумақтарда өмір сүретін жеке тұлғаларда айқын көрінеді.
Ұяларды анықтаудың бірнеше жолы бар, және көптеген жылдар бойы осы нақты дағдыға қол жеткізуге болады. Ұяларды анықтаудың алғашқы әдістерінің бірі, жаңа аудандарда жұмыс істегенде, әсіресе ықтимал өсіру алаңдарын тексеру болып табылады. Түрлерін пайдалану үшін көптеген жылдар бойына ұялар (құстар, ірі қара жыртқыштар, мүйіз және т.б.) алдыңғы маусымда анықталған ұяларды тексеру. Көптеген құстардың шағын түрлері ұя салатын адамдарға жақсы нәтижесі байқау береді. Әсіресе мұндай бақылаулар ұялар салу кезінде және балапандардың ұя салуы кезінде тиімді. Таңертеңгі күні ұяшықтарды тиімді іздестіру және арнайы баспана пайдалану кезінде.
Ұялы учаскелерді инспекциялау кезінде, әсіресе ұяларды тексеру кезінде өте мұқият болу керек. Ұяның айналасындағы табиғи жағдайлардың бұзылуы құстардың ұяларын қалдыруына әкеледі.Ұяға әкелетін із қалдырмаған жөн. Ұяшықтың жанында сұр когнит немесе әлеуетті жыртқыш көрінсе, ұяға уақытша жақындамаған жөн.
Ұяшықтармен және таспен жұмыс істей бастағанда, мүмкін болса, фото немесе бейне жабдығында табылған әрбір ұяшықты бекіту керек.Құлыптар табиғи күйде суретке түсіріледі, яғни құс қалдырылған күйде. Суретке түсіру мүмкін болмаған жағдайларда (розетка жер үстінен жоғары, ыңғайсыз түсіру орнында орналасқан немесе жабық түрдегі розетка), тас құралы жерге түсіп, суретке түсіріледі (кейін атуды аяқтағанда, ол ұяға оралады). Фотосуретті әртүрлі популяциялардағы түймелер мен жұмыртқаларды одан әрі салыстыруға мүмкіндік беретін бірдей қашықтығы (50 см шағын және 1 м - үлкен құстар үшін) орындау ұсынылады. Фотографиялық материал жұмыртқамен әрі қарай жұмыс істеу үшін керемет қосымша болып табылады, атап айтқанда, фотодан жұмыртқаның әр түрлі көрсеткіштерін есептеуге болады.
Үш күннен артық бір ұяны бақылап керек емес. Құстардың алаңдаушылығын барынша азайту үшін ұяға мүмкіндігінше аз тексеру керек. Барлық жабдық алдын-ала тексеріліп, жұмысқа дайын болуы керек. Орналасқан жері белгілі болған ұяға жақындағанда жасырынбаңыз. Адамның кенеттен пайда болуы құстарды қатты қорқытады.Керісінше, тыныш айтылып, құрғақ бұтақтармен және т.б. инкубаторға құс алдын-ала шығуға мүмкіндік беру керек.
Ұяларды зерттегенде, жұмыртқаға және балапандарға (әсіресе кішкентай құстарда) өте абай болу керек. Ағашқа көтерілу үшін ұяға көтерілу керек болса, жұмыртқаларды өз қолыңызда ұстай тұрып дем алуға бір минут кету керек. Құстардың ұяларын анықтау үшін сіз арнайы детерминанттарды қолданыңыз, бірақ көбінесе ұяның түрлеріне тәуелділігін анықтау өте қиын. Сондықтан, ұялар биологиясын әрі қарай анықтау және көпфункционалды жұмыс үшін ұялар картасындағы ұяның белгілі бір индекстерін белгілеу қажет. Ол жұқа картоннан жақсы қарапайым парақтан жасалған.Бұл карта әрбір нақты ұяға салынып, толтырылғаннан кейін ол ұялардың жағасында сақталады. Ұяға кемінде екі рет кірген нәтижелерді қамтитын карталар толық құнды болып саналады: біреуі (жұмыртқаның және ұя салатын) ұя салу кезеңдері.Карточка репродуктивтік циклды белгілейді (егер ол дәл анықталса - жұп ұя салу кезеңінің басынан бастап байқалады немесе ерлер мен әйелдердің әрқайсысы жеке белгіленеді) - бірінші тас қалау, екінші тас қалау, қайта қалау және т.б.
Ағаштың биіктігі арнайы тәсілмен анықталуы мүмкін аспаптар (альтиметр Faustempa) немесе изосколы үшбұрышын пайдаланған дұрыс. Көзге тікбұрышты үшбұрыш (фанерадан жасалған немесе қалың картоннан жасалған сурет) аяққа біреуі тігінен бағытталған, ал гипотенус жоғарғы жағына қарай бағытталады. Ағаштан жақындап немесе жылжып кетсе, онда гипотензиннің сызығы ағаштың жоғарғы жағына бағытталады (аяқтың вертикалын сақтай отырып). Бақылаушыдан ағашқа дейін адамның биіктігінің биіктігі ағаштың биіктігіне тең болады.
Құстардың ұясын тексеру және сипаттау үшін қолдануға ыңғайлы арнайы құрылғы - қуысты көз. Бұл құрылғы қуыстың мазмұнын бақылап, оны өлшеуге мүмкіндік береді және тереңдігін, жұмыртқалардың түсін сипаттайды, ұя салатын жерлерді бақылайды, фотоаппарат камераларды пайдаланғанда - ішектің мазмұнын суретке түсірген жөн. Ұяларды сипаттағанда, ұялар мен базаның материалын, сондай-ақ ұяшықтардың орналасуына құстардың ерекше материалдарын пайдалану керек: сым, қағаз, шалбар және т.б. Әрбір ұядан ұялар түріне байланысты айтарлықтай ерекшеленетін нидологиялық көрсеткіштерді алып тастау қажет.
Жұмыртқалар ауруының дәрежесі олардың суда қалуымен анықталады (ыңғайлы суды қолданыңыз), инкубация кезінде жұмыртқаның салмағы өзгереді.
Қосымша сапарларда ұялар картасына белгі қою қажет аурудың өзгеруіне, балапандардың саны мен олардың жасына байланысты.Мысалы, кішігірім жолаушылардың көпшілігінде арнайы масштабта салыстырмалы түрде дәл белгіленуі мүмкін.Бұл масштабтың дәмдеуіштер мен сүзгілер үшін жеткілікті екендігін есте ұстаған жөн. Сүйектерде, пияздарға ұя салуға байланысты, балапандар 2-3 күн бойы ұшып шығады кейінірек. Жұтқыштар мен қараторғайларда даму 1-2 күнге созылады.
Бірінші күн. Балапандары қызарып, жұмыртқалары сәл үлкенірек, қауырсындары болмайды (жалаңаш). Бастарын көтеруі қатты қиындықтар тудырады. Көздеріқара дақтар түрінде болады (соқыр).
Екінші күн. Балапандар жұмыртқалардың мөлшерінен кемінде екі есе аз, қызыл, бастары өте агрессивті түрде болады.
Үшінші күн. Әдетте айқын көрінеді, қара жерлерде, пигменттелген жерлерде, әдетте, қауырсындармен қапталған (әлі де қауырсындар жоқ). Соқыр, бірақ көздің сызығы айқынырақ көрінеді.
Төртінші күн. Артқы жағында қиын сезінетін қауырсындары байқала бастайды.
Бесінші күн. Артқы жағында қарасора жақсы дамыған (көгілдір игла). Қанаттарда қарасораны санауға болады.
Алтыншы күні. Арқадағы майда көкірекше ұзарады. Олардың кейбіреулері кеңестерде жарылып, қысқа кисттерді алып жүреді. Көздің қақпағының қиғаштары көрсетіледі.
Жетінші күн. Қарасора жамбасында көріне бастайды. Көздер сындырып, аңдар бақылаушыдан жасырынып қалды.
Сегізінші - тоғызыншы күні. Ұзын қанаттарының қауырсындары гүлденген. Ұша бастайды.
Оныншы күн. Жыртылған қауырсындар қауырсындарды жабады. Балапандары кейде ұядан шығып кетеді.
Құстардың тамақтануын зерттеу әдістері: Құстардың трофикалық байланыстарын зерттеу - бұл түрдің экологиясын танудың ең маңызды сәті. Құстардың тамақтануын зерттеудің бірнеше әдістері бар, олардың бастысы - зоопардың, асқазанның және кейбір құстардың - ішектің мазмұнын талдау. Азықтардың құрамын, тіпті олардың салмағын анықтау үшін гаджеттерді, жеуге арналған және талшықтарды талдау әдісі қолданылады. Бұл өте жарамды (бірақ көп уақытты қажет етеді) тікелей бақылау табиғатта құстарды азықтандыру үшін. Табиғи мекендеу орындарында және зертханаларда эксперименттік зерттеу әдістері ерекше орын алады.
Асқазан мен тырнақтың анализі ең дәл нәтижелер береді, әсіресе соңғы құрамның мазмұны, себебі мұнда азық-түлік көп жағдайда өзгермейді және аз деформацияланған.
Асқазанды зерттеу кезінде, әсіресе кішкентай зиянды құстарда, түрлі азықтардың әр түрлі мөлшерде сіңірілетінін ескеріңіз, мысалы, қоңыздардың қалдықтары шалғай жәндіктердің нәзік бөліктеріне қарағанда қирағаннан аз әсер етеді. Кейбір тағамдық заттар (бірнеше өсімдіктің тұқымы) бір уақытта қылшықтардың рөлін атқарады және құстар оларды жеп болғаннан кейін ұзақ уақыт бойы асқазанда қалады, ал жұмсақ тіндер тез сіңеді. Сондай-ақ, ауыз қуысын және өңешді зерттеу керек - кейде жақсы сақталған тамақ қалдықтары бар. Әдістің кемшіліктері көбінесе ең нәзік жәндіктердің қалдықтарын анықтауға және анықтауға мүмкіндік беретін азық-түлік целлюлозасын мұқият талдау арқылы өтелуі мүмкін.
Петри ыдысындағы ыдыс-аяқты немесе кюветті дереу бөлшектеуге боладыбояғышты немесе ұлғайтқыш шыны пайдаланып, түсі өзгерткенше кюветтериісі (соңғы жиі саңырауқұлақтарды, жидектерді және т.б. анықтауға көмектеседі). Мүмкіндігінше, сіз құс аулау орнына барып, азық-түлік ретінде қызмет ететін түрді іздестіруге болады, оның анықтауы асқазанда қалған қиындықтарға тап болды. Материалды жинау алаңында тамақтануды талдау көптеген талассыз артықшылықтарға ие, алайда бұл салада әрдайым мүмкін емес.Бұл жағдайда 75% алкогольдегі, төтенше жағдайда формалиндегі құс пен асқазанды сақтау керек. Қыста асқазанға мұздатылған болуы мүмкін. Асқазанның және сиырдың құрамы кішкентай қағаз қапшықтарында құрғақ сақталуы мүмкін. Алкоголь немесе формалинде асқазан дәкеге оралған, олардың әрқайсысы қысқа жапсырмамен жабдықталған.Жапсырманың бір жағында үлкен сандар қара сиямен немесе қарапайым қарындашпен, ал артында - қысқартылған түрде, оның аты, жынысы, жасы және күні жазылады. Асқазанды орау кезінде, алдымен тостағанға жапсырманы қойыңыз (нөмірленеді), содан кейін - оны, ақ немесе қалың жіппен байлау керек.Бұл әдіс арқасында, оны өңдегенге дейін керекті материалды таңдаған кезде қолайлы түтікше арқылы сан анық көрінеді. Дегенмен, асқазанның қабырғасына жабысып қалмау керек.Бір құсқа қатысты барлық деректер сол сан бойынша жазылады. Асқазанға арналған затбелгі коллекциялық үлгілерге қарағанда сәл өзгеше болады.Ол нысанның өлшеміне байланысты диаметрі 1-2 см болатын шағын квадрат нысанын құрайды.Камералық жағдайда асқазан жұмсақ кесіледі, тағам сығындысы сүзгі қағазының кішкене бөлігіне таралады және салмағы таралады таразыларда. Содан кейін материал ковшеге немесе табақшаға тасымалданады және аз мөлшерде су толтырылады. Пинцет және инекциялық инелер (егер құс аз болса) бірінен кейін бір бөлік біртіндеп алынып, олардың әрқайсысының салмақ үлесі анықталады.Азық-түлікті талдағанда, адамдар санының санын санауға тырысу керек жануарлар немесе өсімдіктер (жидектер және т.б.). Жәндіктердің санын санау, егер жануарлардың өздері фрагменттелген болса, бастар мен қанаттардың санына байланысты оңай. Өздерінің ылғалдылық дәрежесіне қатысты тиісті монотондылықты қадағалап, жеке фракцияларды өлшеу қажет. Асқазанның немесе түйнектің толықтығын бағалауға мүмкіндік беретін қарапайым ауқымды масштаб бар.
Алынған деректерді өңдеу кезінде бөлшектелген асқазанның азық-түліктің салыстырмалы түрде пайда болуын есептеу қажет. Келген кезде белгілі бір уақыт кезеңі ішінде зерттелген асқазандардың жалпы санының пайыздық қатынасында көрсетілген (бос емес заттарды қоспағанда) анықталған тағамның осы түрін анықтайтын асқазан санын білдіреді
Атақты систематик К. Линней авифенологиялық əдісті ойлап тапты. Оның мəні бір-бірінен қашықтықта орналасқан нүктелерден бір мезгілде құстардың ұшып келу-кетуін тіркеу. Кейінен бұл əдісті орыс ғалымы А. Миддендорф (XIX ғасыр) ары қарай дамытып, үлкен территорияда құстардың бір мезгілде кездескен нүктелерін қосу арқылы құстардың ұшып келу-кету өзгерістерін анықтады. XIX ғасырдың аяғында даниялық табиғат зерттеушісі Г. Мортенсон алғашқы рет қараторғайларға аллюминийден жасалған білезік салып, оларды белгіледі. Онда білезіктің реттік саны мен білезіктеуші адамның мекенжайы көрсетілді. Білезігі бар құсты тауып алған адам оны қай жерде, қай уақытта олжаланғаны жайында ақпарат жіберуді өтінді. Сонымен 1899 жыл білезік салу əдісінің ресми жылы болып саналады жəне бұл əдіс құстардың миграциясын зерттеудегі үлкен жаналық еді. Құстарға сақина салуға ірі орнитологиялық станциялар қатыса бастады.
Қазіргі кезде құстарды трансмиттер көмегімен Жер серігі таратқыштары арқылы олардың ұшып келу-кету бағдарларын анықтау кең жолға қойылған. Ал Қазақстанда құстардың миграциясы жүйелі 1956 жылдан (алғашқы рет 1926 жылдары) алдымен Батыс Қазақстанда, кейіннен республиканың оңтүстігінде, Іле Алатауының бөктерлері мен биік аймақтарында жүргізілді. Ал 1966 жылдан Батыс Тянь-Шаньда Шақпақ орнитологиялық тұрақты станционар ұйымдастырылды.
3.2. ҚАРАТОРҒАЙЛАР ТҰҚЫМДАСЫНА СИПАТТАМА
Құстар - құрлық омыртқаларының ішіндегі ең көп тобы, ауада ұшып тіршілік етуге бейімделген. Анатомиялық құрылысы жағынан құстар өздерінің тікелей тегі - бауырмен жорғалаушыларға жақын, олар кесірткетәрізділер (Sauropsida) тобына бірігеді. Құстардың бауырмен жорғалаушылардан бөлініп шығуы, шамамен 190 - 170 млн. Жыл бұрын триастың аяғында - юраның басында жүзеге асуы мүмкін. Құстар мезозой эрасында басым болған диапсидты бауырымен жорғалаушылар - архозаврлардан (Archosauria) бөлінген. Құстардың тікелей арғы тегі біршама ежелгі авхозаврлар - Текодонттар (Thecodontia), мүмкін орнитозухиялар (Ornithosuchus) болуы. Құстар класын рептилиялардың прогрессивті бұтағы ретінде қарастырады, олардың дене температурасы тұрақты және ұшуға бейімделген.
Қазіргі құстардың тері жамылғысында тері бездері (құйымшақ безінен басқа) мүлдем болмайды және эпидермисті мүйізді туындылары (мүйізді қалқаншалар, қабыршақ сияқты қауырсындар, қауырсын) болады. Диапсидты типті бассүйегінде үстіңгі шықшыт доғасы жойылған, шаршы сүйек жақ доғасында бос жатады, бір шүйде ілмешегі болады. Аяқтарында интеркарпальды (алдыңғы аяқ) және интертарзальды (артқы аяқ) байланыс жетілген. Иық белдеуінде коракоидтар күшті дамыған, жамбасы ашық (динозаврлардағыдай), мойын қабырғалары бос., қабырғаларында ілмектәрізді өсінділері болады. Қантасымалдау жүйесінде тек оң жақ аорта доғасы сақталады, қолтырауындарда да сол жағына қарағанда күштірек дамыған. Зәр жыныс жүйесі ұқсас, ол уренотеликалық, клоака болады, жұмыртқасы саруызға бай, ұрығының дамуы ұрықтық қабықшалардың (сероза, амнион және аллаитоис) пайда болуымен жүреді.
Шығу тегі төртаяқты және кесіртке сияқты болғанымен, құстар терең физиологиялық және морфологиялық өзгерістерге ұшыраған, ол барлық органдар жүйесіне қатысты. Құстар жабындысының ерекше белгісі сол - олардың эпидермисі әлсіз, дермасы жұқа, бірақ теріасты клечатка (шел) өте күшті дамыған. Бұл ерекшеліктер эпидемис туындалары қауырсындардың күшті жетілуімен және субкутисте май қабаттарының жиналуымен тығыз байланысты. Бұлшық жүйесінде алдыңғы аяқты қозғалысқа келтіретін төс бұлшық еттері, мойын бұлшық еттері, артқы аяқ бұлшық еттері, біршама дамыған. Құстардың үлкен энергия жұмсауды қажет ететін бұлшық ет тканьдарының ерекшеліктері олардың миоглобинге бай болуы, оның тығыз талшықты құрылымы және сіңірдің, әсіресе аяқтарында, сүйектенуі болып табылады. Құстардың қаңқасы мыңты әрі жеңіл - өйткені сүйектерде известь тұздары жиналады және ауа болады, сонымен қатар бас - қаңқа, омыртқа жотасы (арқа сүйек, күрделі сегізкөз), аяқтарының сүйегі бірігіп кеткен. Жалпақ әрі жайдақ төссүйегінде төс бұлшық еттері бекитін күшті қыр сүйегі болады, қабырғаның кеуде және арқа бөлімдері бір - бірімен қозғалмалы байланысқан, сол сияқты төспен және сәйкес омыртқа өсінділерімен де байланысқан.
Құстар үшін зат алмасудың қарқынды болуы тән, осыған орай ішкі мүшелер жүйесінің құрылысында да ерекшеліктер бар. Құстар үшін екі көмекейдің (жоғарғы және төменгі) болуы тән, ал созылатын кеуеті өкпесінде ауа қапшықтары жүйесі болады, олар тыныс алуыдың қарқынды болуына жағдай жасайды. Қазіргі кездегі құстардың жақтарында тіс болмайды, мүйізді тұмсық дамыған, оның формасы қорегіне және ұстау тәсіліне байланысты, сол сияқты қорек спектрі кеңейген. Асқорыту түтігінің қайта құрылуы, қоректің сіңірілуін жақсартты: кейбір құстардың өңеші жемсау түзейді, қарны екі бөлімге (етті және безді) жіктелген, артқы ішекте екі тұйық өсінді болады, оларда клечатканың қосымша ыдырауы жүзеге асады. Кейбір құстардың метанифрикалық бүйрегінің нефрондарында Генле тұзағы дамиды. Жүрегі төрткамералы, тек оң жақ аорта доғасы сақталған. Үлкен жіне кіші қанайналу шеңберлерінің толықтай бөлінуі тканьдарда оттегі және қоректік заттармен жақсы жабдықтауға көмектеседі. Алдыңғы мидың қақпағы сұр заттың (архипаллиум) жұқа қабатынан түзілген, одан басқа сқр заттың учаскелері (неопаллиумнің бастамасы) болады. Алдыңғы мидың сыңарлары жолақ денелердің бірігуі және күрделенуі есебінен өте күшті ұлғайған, бұл күрделі жүйке қызметі инстинкті типінде өзінің көрінісін тапқан. Иіс - сезудің және иіс - сезу бөліктерінің әлсіреуіне сәйкес орта мидың көру бөлігі біршама дамыған. Мишықтың күшті жетілуі ұшу кезінде мықты басқаруды қажет ететін күрделі қозғалыстың болуына байланысты. Жыныс жағынан жетілген құстарда оң жағына қарағанда сол жақ тұқым безі мен жұмыртқа біршама дамыған. Іштей ұрықтанады.
Сонымен, тыныс алу, қанайналу мен асқорытудың қарқындылыға, сол сияқты ми бөлімдерінің біршама жетілуі зат алмасу деңгейінің өсуін қамтамасыз етеді, осылармен қатар жылу өткізбейтін жабынның дамуы гомойотермиялыққа алып келді. Жұмыртқаны шайқау және балапандарын ересектерінің қоректендіруі құстардың эмбриональдық және постэмбриональдық өлім - жітімге ұшырауын төмендетті. Осылардың бәрі құстардың кең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2. ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН МАТЕРИАЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
2.1 Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
2.2 Қараторғайлар тұқымдасына сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .16
3. ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3.1 Қараторғайлардың тіршілік ортасын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...39
3.2 Қараторғайлардың морфологиясын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .40
3.3 Қараторғайлардың қорегін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
3.4 Қараторғайлардың көбею ерекшеліктерін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...42
4. ҚАРАТОРҒАЙЛАРДЫҢ БИОЦЕНОЗДАҒЫ АЛАТЫН ОРНЫ ... ... ... ..43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
ҰСЫНЫС ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...48
КІРІСПЕ
Құстар - қауырсындармен жабылған, алдыңғы аяқтары қанатқа айналған, жылы қанды, жұмыртқалаушы, қағанақты, ұрпақтарына қамқорлық жасайтын және сыртқы ортамен күрделі байланыстағы омыртқалы жануарлар.
Орнитология (гр.оrnitos - құс, logos - ғылым) - зоология ғылымы ішінде құстрадың морфологиясын, физиологиясын, экологиясын және олардың жекеше және тарихи дамуын, жер бетінде таралуын зерттейтін ғылым. Орнитология терминін ғылымға алғаш рет италян ғалымы У.Альдрованди енгізген. Орнитология ғылымының алдына қойған мақсаты негізінен - құстар жайлы білімдерін толықтыру, құстарды практикалық мақсаттарға пайдаланып, құстардың мекен ететін орындарын қорғау және мінез - құлықтарын анықтау болып табылады.
Табиғатта да, адам өмірінде де құстардың мәні өте зор. Құстар қу-нақылығымен, әуезді әсем сайрағыштығымен, сымбатты да, алуан түрлі сыртқы көрінісімен, ормандарды, тынымбақтарды, шалғындарды және суқоймаларды жандандырып, табиғаттың сәнін келтіру арқылы адамдарды эстетикалық ләззатқа бөлейді. Шағын денелі құстар бунақденелі жәндіктерді жеп табиғаттағы таралу мөлшерін реттейді. Көптеген құстар өсімдікпен қоректеніп, олардың жемістерін, тұқымдарын таратады. Құстар -- тірі ағзалардың қоректік тізбегіндегі негізгі буын, өйткені оларды басқа жануарлар қорегіне пайдаланады.
Құстар елімізде болу мәртебесі бойынша бірнеше топқа бөлінеді:
- омыртқалы, жергілікті құстар - өзінің бүкіл өмірін бір жерде өткізетін құстар;
- көшпенді құстар - көбею кезеңінен басқа кезде сол аумақта көшіп жүретін құстар;
- жыл құстары - көктемде біздің елімізге ұя салуға ұшып келетін, күзде қысқа қарай жылы елдерге ұшып кететін құстар;
- ұшып өтетін құстар - біздің еліміздің аумағынан көктемде солтүстік жаққа, ал күзде жылы жаққа ұшып өтетін құстар;
- ұялауға ұшып келетін кейде қыстайтын құстар - көктемде ұялауға ұшып келетін, кейбірі біздің оңтүстік аудандарымызда қыстайтын құстар;
- кездейсоқ құстар - біздің елімізге кездейсоқ ұшып келетін құстар;
М.Фюрбрингердің пікірінше құстар класы 2 класс тармағынан, 8 отрядтан, 7 аралық отрядтан және 13 отряд тармағынан тұрады деп есептелінген. Қазіргі кезде дүниежүзіндегі құстардың 27 отрядқа жататын, 8600 - ден аса түрі тіршілік ететіні белгілі. Ал Қазақстанда құстардың 20 отрядқа, 62 тұқымдасқа жататын 489 түрі кездеседі. Оларды мекен ететін тіршілік орталарына байланысты орман, батпақты - шалшықты, ашық дала және су құстары деп бөледі.
Торғайтәрізділер отряды әлем бойынша 4 отрядтармағына, 72 тұқымдасқа жататын 5100 түрі бар. Қазақстанда 23 тұқымдасы, 32 туысы, 220 түрі кездеседі. Қараторғайлар тұқымдасының дүниежүзі бойынша 110 түрі кездеседі.
Қазақстанда 3 түрі: кәдімгі қараторғай, алақараторғай және саржағалқараторғай.
Зeрттeу өзектілігі. Қараторғайлардың алуантүрлілігі, тіршілік ету ортасы, кездесу жиілігі және морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері туралы ақпараттар 1970 жылғы Қазақстан құстары кітабында көрсетілген және бұл мәліметтер ескі. БҚО кездесетін қараторғайлардың алуантүрлілігі туралы ғылыми зерттеулер аз. Сондықтан осы тақырып аясында зерттеулер жүргізу менің жұмысымның өзектілігі болып табылады.
Зeрттeу мaқсaты. Қараторғайлардың зерттелу тарихымен танысу, олардың тіршілік ортасын, кездесу жиілігін және морфобиологиясын жан-жақты зерттеу.
Зeрттeудiң мiндeттeрi.
* Әдебиеттерге шолу;
* Қараторғайлардың зерттелу тарихымен және түрлерімен танысу;
БҚО дала зонасында кездесетін қараторғайлардың тіршілік ортасын талдау;
БҚО дала зонасында кездесетін қараторғайлардың морфологиясын талдау;
Қараторғайлардың қорегін талдау;
Қараторғайлардың биоценоздағы алатын орнын анықтау.
Зерттеу обьектісі. қараторғайлар тұқымдасының морфобиологиялық ерекшеліктері.
Зерттеу әдістері. Маршруттық әдіс, нүктелік әдіс, жазықта тұрып бақылау, зертханалық әдіс, ұяны зерттеу әдістері.
Ғылыми жаңалығы: БҚО территориясында кездесетін қараторғайлар тұқымдасы өкілдерінің тіршілік ортасы мен таралуында және олардың ұя салуда түрлі ерекшеліктері бар екендігі анықталды. Жүргізілген морфологиялық көрсеткіштерге негізделе, жұмыртқа салу мен оны басу мерзімдерінінің ұзақтығы, қоректенудегі ерекшеліктері зерттелді. Қараторғайлардың табиғаттағы практикалық маңызы қарастырылды.
Жұмыстың практикалық маңызы: дипломдық жұмысымның материалдарын осы аймақта кездесетін қаратамақторғайлар тұқымдасының түрлерінің санын болжауда қолдануға болады. Жұмыс материалдары ЖОО мен ЖОББМ-де зоология және экология курстарын оқытуда пайдалануға болады, сонымен қатар "БҚО-ның құстар фаунасы" немесе тағы да басқа арнайы курстар, үйірмелер мен сыныптан тыс шараларды әзірлеуде қажетті пайдалы материал бола алады.
Жұмыстың апробациясы:
Жұмыстың құрылымы:
1. ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
Құстар туралы зерттеулер сонау Аристотель (б.з.д. 384-322 ж) заманынан бастау алады. Ол өзінің әйгілі Жануарлар тарихы атты еңбегінде өзіне таныс құстардың 160 - тан аса түрлерінің анатомиясын және тіршілік ортасына бейімделуі жайында көптеген деректер келтірген болатын.
Орта ғасыр орнитологтарынің құстарға деген қызығушылықтары жоғары болатын. Соның ішінде Ф.Гогенштауфен (1194 - 1250жж) Құстармен саятшылық жасау өнері туралы еңбегінде ең алғаш рет құстардың көптеген анатомиялық ерекшеліктерін сипаттаған болатын.
Ал француз ғалымы Пьер Белон (1517 - 1564 жж) құстардың анатомиясын, соның ішінде қаңқасын аса зер қойып зерттеуге көңіл бөлді. Ол сол арқылы құстармен басқа да омрытқалы жануарлардың қаңқаларын зерттеп, олардың ұқсастықтарын анықтауға көп назар аударды. Ол құстардың тіршілік ету жағдайына байланысты құстардың биологиялық классификациясын ұсынған болатын.
Табиғат зерттеушісі әйгілі Карл Линней құстардың ұшып - келуі мен кетуін зерттеу барысында орнитофенология әдісін енгізуші болып табылады. Негізнен К.Линейдің құстар ғылымна қосқан үлесі құстардың систематикасын құрастыру болатын. Ол өзінің еңбегінде және сол құрастырған систематикасында құстардың 6 отряд, 78 туысқа жататын 554 түр бар екенін анықтады. Осы К.Линней заманында құстар туралы деректердің көптігі байқалды. Әйгілі жазушы әрі орнитологиялық зерттеулердің авторы Ж. Бюффонның құстар жайында 10 томдық Құстар тарихы атты кітабына деректердің сыймай қалғаны жайында айтылып кетті.
ХVIII ғасырдың бас жағында Карл Линнейдің құрасытарған құстар систематикасы мен Ж.Бюфонның жасаған еңбектерінен соң орнитология ғылымының одан әрі қарай да дамығанын көруге болады. Және де сол құрастырылған систематикадан соң құстар жайлы зерттеулерге мүмкіндік берілді. Одан соң ХІХ ғасырда құстар жайлы жазылған еңбектер көптеп жарық көре бастады. Соларды атап кететін болсақ: 1827 жылы Еуропада Х.Л.Брэмнің нұсқаулықтары, 1839 жылы Ф.Дегланның Еуропа құстарының жинағы, 1871 - 1896 жылдары Г.Дрессердің Еуропа құстарының тарихы атты улкен еңбектері жарық көрді.
1811 жылы ең алғаш болып Азияның солтүстік аймағында мекен ететін құстар жайлы монографияны П.С.Паллас жариялаған болатын.
Орнитологтар құстардың бейімдеушіліктерін ХХ ғасырдың бас жағында қолға ала бастады. К.Лоренц құстардың мінез - құлқындағы белгісіз ерекше құбылыстарды ашып, мәлімдеген болатын. Осы зерттелген жұмысына оған Нобель сыйлығы берілді.
ХІХ ғасырдың басынан бастап орнитолог - ғалымдар Н.А.Сверцов, Г.Гэтке, И.Пальмен және тағы асқа ғалымдар да құстардың миграциясы жайлы зерттеп, ғылыми жұмыстар жүргізе бастады.
ХХ ғасырдың орта шамасында ғылыми - техникалық прогрестің дамуына қарай халық шаруашылығына қолдануға болатын құстардың биоакустикасын зерттеу қолға алына бастады. Бұл бағыттың дамуына өз үлестерін қосқан ғалымдар Г.Н.Симкин, А.С.Мльчевский, П.Марлер, және тағы да басқалары болды.
Кеңес Одағы кезіндегі орнитология ғылымының дауы. Кеңес Одағы кезіндегі орнитология ғылымының дамуы XVIII ғасырдың екінші жартысынан бастап жүргізіле бастаған академик П.С.Палластың атымен тікелей басланысты. П.С.Палластың басқаруымен Сібір, Урал, Камчатка, Қиыр Шығыс жіне тағы да басқа аймақтар зерттелді. Бұл зерттеулердің нәтижесі Ресей - Азиат зоогеографиясы атты өзінің монографиялық еңбегінде жарық көрді. Бұл еңбек М.М.Мензбирдің 1895 жылы жарық көрген Ресей құстары атты еңбегіне дейін орнитологтар үшін нұсқаулық болып келді.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысынан бастап көптеген аймақтардың орнитофаунасы белсенді түрде зертте бастады. Орталық Ресейдің орнитофаунасын Мәскеу университетінің профессоры И.А.Двигубский зерттей бастады. Түркістан өлкесін Н.А.Северцов, ал Орынбор өлкесінің құстар фаунасын Э.А.Эверсман зерттеген болатын. Осы зерттелген жұмыстарының қорытынды Естественно история Оренбусркого края атты еңбектерінде жарияланды.
КСРО - да құстар жайлы жүргізілген зерттеулерде М.А.Мензбирдің еңбегі зор болды. Ол дүниежүзінде ең алғаш болып фаунистикалық зерттеулерді жүргізіп, соның нәтижесінде 15 томдық көптеген еңбектер жазып, жарыққа шығарды.
Құстардың миграциясын зерттеуде кеңестік орнитологтар көптеген жұмыстар атқарды. Кандалакша, Астрахань қорықтарында, Арал теңізінің Оңтүстік жағалауы, Шатпақ, Алакөлде орнитологиялық станциялар жұмыс жасады. Ол жерлерде Э.В.Кумари, А.В.Михеев, В.П.Теплов және тағыда басқа ғалымдар жұмыс атқарды. Құстардың миграциясын зерттеу барысында В.Р.Дольниковтың басшылығымен экологиялық, физиологиялық зерттеулер жүргізілген болатын.
Қазақстанда орнитология ғылымының дамуы. Республикамызда құстар туралы зерттеулердің 200 жылдан аса тарихы бар. Ол негізгі басын П.С.Паллас жасаған академиялық энцеклопидиядан алады. Қазак жеріндегі орнитологиялық зерттеулер орыстың атақты ғалымдарының Н.А.Северцов, М.А.Мензбир, П.П.Сушкин еңбектерінің нәтижесінде әлемндік деңгейге көтерілген болатын. Сол кездері Қазақстан территоряисының фаунасын зерттеуде көрнекіті жиһанкездер - П.К.Козлов, М.В.Певцов, Г.Н.Потанин болатын, және бұл ғалымдардың құстар жайлы зерттеген зерттеулерін систематик - ғалымдар Ф.Д.Плеске, Ф.Ф.Бранд және тағы басқалары бір жүйеге келтірді.
Қазақстан мен Орта Азияның аудандарының орнитофаунасын зерттеген Д.Н.Кашкаров, М.К.Лаптев, В.А.Хохлов, М.Д.Зверев болды.
Орнитолог - ғалымдар Қазақстан мен Орта Азия елдерінің шекараларына жасалған зерттеу жұмыстары 3 кезеңге бөліп қарастырады.
Бірінші кезең - 1900 - 1932 жылдары аралығындағы кезең. Бұл кезеңде орнитолог - ғалымдар құстардың тіршілік ету ерекшеліктерін зерттеді. Сонымен қатар көптеген зерттелген территорияларда фаунистикалық жұмыстар жүргізді. Республикамызда ғылыми орталықтардың жоқтығына байланысты көптеген экспедициялық - маршруттық зерттеулерді ресейлік ғалымдар жүргізді. Солардың ішінен Каспий сырты және Арал теңізін, далалық аймақтарды зерттеу барысында Н.А.Зарудный мен П.С.Сушкиннің еңбектері мол екенін айтуға болады.
Екінші кезеңде - 1933 - 1965 жылдары республикамызда орнитологиялық ұжымдар құрылып, жинақталған фаунистикалық материалдар қорытындылап, ғылыми еңбектер, мысалы Птицы Казакстан, 1960 - 1971 жылдары, аралығында, сол сияқты табиғи жеке аудандар бойынша монографиялар және тағы басқалары жазылды. Бұл кезеңнің ерекшелігі - қорықтар жүйесі құрылып, оларда орнитологтар жұмыс жасай бастады. Олар құстардың бтологиясы, әсіресе, көбею мәселелері мен санының ауытқу себептерін зерттеді.
Үшінші кезеңде - 1966 - 2010 жылдары аралығы. Орнитологиялық зерттеулерде экологиялық бағыт басым болды және бүтіндей орнитологиялық ұжымдардың жұмыстары тұрақты сипатты иеленді.
ХХ ғасырдың 60 - жылдарында республикамызда орнитофаунистикалық зерттеулер өзінің шарықтау шегіне жетті. Бұл кезеңде Тянь - Шань тау сілемдері, Бетпақдала, Маңғыстау, Бозашы аудандарында орнитологтар болмаған жерлер қалмады деуге болады.
ХХ ғасырдың 70 - 80 жылдары республикамызда орнитологиялық зерттеулерде құстардың миграциясы жайында жұмыстар көптеп шыға бастады. Бұл зерттеулер барысында Э.И.Гаврилов, Ю.Н.Грачев және тағы да басқа ғалымдар көптеп еңбек сіңірді.
Құстар жайында дүниежүзінде 200 - дей зерттеулер зерттеліп, мақалалар мен журналдар шықты. Солардың біразы табиғат қорғау мәселелеріне арналса, қалғандары - тазы ғылыми басылымдар болып шықты.
Орнитолог - мамандарды дайындауда Михеевтің Биология птиц, 1974 жылғы Карташевтің Систематика птиц, Жұмалиев, Есжановтың Жануарлар әлемінің биоалуантүрлілігі. Құстар. 3 - бөлім, 2007 жылғы Қайруллаевтың Қазақстан құстары, Э.И.Гавриловтың Фауна и распространение птиц Казакстана еңбектері жарық көрді.
Жалпы бұл тұқымдас жайлы деректер негізінен орыс әдебиеттерінде көптеп кездеседі. Жан-жақты зерттеу жұмыстарын Долгушин И.А., Корелов М.Н., Кузьмина М.А., Гаврилов Э.И., Гаврин В.Ф., Ковшарь А.Ф., Бородихин И.Ф., Родионов Э.Ф. (1970) жазған Птицы Казахстана атты еңбектен кездестіруге болады.
2. ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН МАТЕРИАЛДАР
2.1. Зерттеу әдістері
Орнитологиялық зерттеулерді жүргізу үшін, құстардың үлкен саны, олардың белгілі бір сандарын анықтайтынарнайы шоттар жүргізіледі. Қазіргі уақытта олар әзірленіп жатыр,жалпы алғанда барлық құстарға, сондай-ақ нақты топтар мен түрлерге бекітіледі(жыртқыш құстар, үйірмелер, ансори-формалар, бөренелер және т.б).
Сауалнамаларды жүргізу кезінде аймақтың құстарын жақсы ажырата білу керек сонымен қатар, олардың келбетін және дауысын анықтап білу керек. Құстардың далалық түрлерін анықтау мақсатындадүрбі пайдалану қажет. Құстарды зерттеу таңмен ерте немесе кеш түсер уақытта жүргізілуі тиіс. Себебі бұл құстардың тәуліктік тіршілігіндегі ең белсенді уақыты. Ориентологиялық зерттеуде маршруттық, нүктелік және аумақтық әдістерді қолдануға болады. Құстардың мекендейтін жерлерін маршруттық әдіс арқылы анықтауға болады. Зерттеу жүргізілетін ортаны белгілеп алып, қажетті құрал-жабдықтар: күнделік, қарындаш, диктафон, фотоаппарат және дүрбімен қамданып, таң сәріде сапарға шыққан жөн. Маршрут жолын, бақылау нәтижелерін міндетті түрде күнделікке жазып отыру керек. Лабораториялық жағдайда алынған мәліметтер, яғни күнделікте жазылған түрдің кездесу жиілігі, түсірілген фотосуреттер мен диктафонға жазылған құстардың дауысын ажырату арқылы кездестірілген түрді анықтау жұмыстары жүзеге асырылады. Бір биотопқа бірнеше қайта әртүрлі ауа-райы мен жыл мезгілдерінде барып, зерттеуді жүргізсе жұмыс нәтижесінің тазалығы артады. Алынған мәліметтерді лабораториялық өңдеуде жұмыстың жүргізу орны (облыс, аудан, елді-мекен), күні, ауа-райының жағдайы (бұлттылық, температура, желдің болуы, қар жамылғысының қалыңдығы және т.с.с.) міндетті түрде ескеріледі. Құстарды бақылау аса шыдамдылықты қажет ететінін ұмытпаған жөн. Маршруттарды анықтап алу үшін жергілікті картаға маршруттық нүктелер қойылады. Бұл жүргізілген жұмыстың көлемін анықтауға көмектеседі. Бақылау барысындағы жаяу жүріс жылдамдығы 2-2,5 кмсағ. құрайды. Зерттеу жұмысы таңғы сағат 8-ден 12-ге дейін, ашық ауа-райында жүргізілді. Бақылау барысында құстар мекендейтін орындарды жүріп отырып, жүрген жерлерімізді электр бағандары мен қадамдар арқылы және интернет навигарторлары арқылы есептеуге болады. Жұмыстың жүргізілу уақыты да есепке алынды. Жүріп өткен жол бойында кездескен құстардың қалдықтарын, мысалы қауырсындарын жинап, алып сызғышты пайдаланып өлшемдерін алған жөн.
Көптеген құстардың қалдықтары нәзік және оны тез бүлдіріп алу қаупі бар. Сондықтан үлкейткіш әйнек пен пинцетті далалық сараман кезінде өзімізбен бірге алып жүру керек. Құстарды зерттеуде жасырыну маңызды, себебі, құстар кез келген қозғалысты тез байқап қалады. Сондықтан жасырынуға орын керек немесе жылжымайтын обьектілердің қасына орналасып, ұзақ уақыттық бақылау жүргізіледі. Ескеретін жағдай, құстарды бақылау кезінде оларды мазалауға болмайды, сондай-ақ суретке түсірген кезде (балапандарымен жүрген құстарды) абай болу қажет.
Далалық зерттеу жұмыстарын жасауға қолайлы болу үшін өсімдігі мол және адам үшін 1 км2 аумақта жүргізіледі. Бұл кең аудандарда құстарды маршруттау және нүкте санақ қажеттілігіне байланысты. Бұл зерттеу жұмысын негізінен күз мезгілінде жүргізген қолайлы. Осы арқылы құстарды қашықтықтан бақылау және олардың жүріс-тұрысын, сыртқы сипаттамасын, даусы арқылы анықтау. Құстардың сыртқы түріне қарап анықтау өте қиын, сондықтан практикалық тұрғыдан алдын ала дайындалу керек.
Құстардың қоныс аударуын зерттейтін тәсілдер. Құстардың ұзақ сапар шегіп ұшуларына байланысты туатын сұрақтарды зерттеп білетін бірнеше тәсілдер бар. Соның бірі ертеден дамыған, осы кезге дейін негізгі мағлұматтар беретін тәсіл - жазықта тұрып бақылау. Бұл тәсіл жыл маусымына қарай кездесіп тұратын құстардың түрлері мен мөлшерін білуге толық мүмкіндік жасайды.
Мұндай бақылаудан алынған мағлұматтар жүйелі және дұрыс жасалынған жоспар бойынша жазылып отыруы керек. Қай кезде болса да бұл тәсілді қолданып бақылаған адам қоныс аударған құстардың түрлерін, олардың қанша екенін, ұшып бара жатқан бағыттары мен ұшу биіктіктерін және сол күндегі ауа-райын бақылау күнделігіне жазуы тиіс. Содан соң алынған мағлұматтар бойынша әр түрлі құсқа арналған күнтізбе жасалып, бұдан кейінгі жылдарда да олардың қоныс аударулары жөнінде орташа көрсеткіштерді табуға болады. Жазықта тұрып бақылау тәсілін қолданып, барлық құстардың көктемде ұшып келіп, күзде ұшып кеткендерін біле беру оңай емес. Дегелек, ақтұмсық, қарға, қараторғай, қарлығаш сияқты адамға жақын жүріп тіршілік ететін құстар көзге оңай түсіп, тез бақыланады. Далада, орманда, шөп пен бұталардың арасында жасырын тіршілік ететін су құстарының ұшып келгендерін біле қою қиындау. Мұндай көзге түсе қоймайтын құстарды тәжірибелі де төзімді адам ғана зерттей алады.
Келесі нүктелік әдіс бұл әр түрге жататын құстар санының өзгерістерін тұрақты түрде бақылау. Бұл әдіс орнитолог мамандар мен әуесқой бақылаушылардың күшімен жүргізіледі.
Артықшылықтары: қарапайым есепке алу әдістемесі, қарапайым көлік құралдарын пайдалану мүмкіндігі. Кемшіліктері: есепке алу кезінде көптеген стандарттарды міндетті түрде сақтау, құстардың орналасу тығыздығы жайлы деректердің төмен болуы.
Маршруттық әдіс - әртүрлі биотопта көп қоныстанған тығыздығы анықтауға аз бақылаушылардың көмегімен жүргізіледі. Есеп жүргізуде көп мәлімет алу үшін, құстардың қоныстанған аймағына алдымен маршруттық әдіс арқылы картамен жоспарлау керек. Мақсаттың бақылауға тәуелділігіне байланысты маршруттық есеп кезінде барлық биотопты (орман, батпақ, жайлымдар) қосып, олардың аймағына байланысты біріктіріп немесе жеке бірнеше биотоптарға бөліп есеп жүргізеді.
Әдістің маршруттық есебін жазу, бірінші кезекте, бақылау жүргізетін алаң территориясының аумағы 1 кв. км шамасында болады. Бақылау жүргізілетін жерге маршруттық есеп жүргізу тікелей (мысалы, орман телімі) немесе бақылауға оңай жолдар (мысалы, орман ішіндегі жолдар). Бұған сонымен қатар, сақиналық маршрутты кірістіруге болады, бірақ бақыланатын аумақ 1,5-2 км шаршы жерде болуы қажет.
Егер бақылауды аумағы шағын жерге жүргізу керек болса, 0,5 кв. км аумақтан төмен болмауы керек.
Орманды жерлерде маршрутты орман телімі мен жолдарына жоспарлаған ыңғайлы, егер олар үлкен, құсты бақылауға ыңғайлы болуы керек. Сонымен қатар, көлік жоладынан алшақ орнадасқан, тыныш жерде жүргізген дұрыс.
Маршруттық әдіс арқылы құстарға есеп жүргізу үшін, маршруттық есеп жүргізгенде отар және көпотарлы түрлердің ұясынан алшақ болуы керек. Есепті басқа жұмыстармен бір уақытта жүргізуге болмайды (мысалы, жасанды ұяларды бақылау) - бұл үлкен қателікке әкелуі мүмкін.
Мониторингтік бақылаудың маршруты үнемі және жыл сайын жүргізілуі керек, барынша сол бақылаушының жүргізуімен.
Есеп жүргізудің жылдамдығы. Маршрут арқылы есеп жай және үнемі тоқтап, құстарды тыңдап және жазып алу қажет. Егер бақылау өте тез немесе жай болса, нәтижесі бірдей болмайды. Есеп жүргізу жылдамдығы 1-1,5 кмсағаттан (ұялау кезінде) 2-5 кмсағатқа дейін - құстардың тығыздығына байланысты.
Аймақты картаға түсіру тәсілі - нақты бір аумақта мекен ететін түрлі құстардың дәл санын анықтау үшін қолданылады. Бұл тәсілдің артықшылығы: құстардың орналасу тығыздығы жайлы нақты деректер және аймақты зерттеу мүмкіндігі. Кемшілік тұстары: зерттеуге алынған аймақ көлемінің кіші болуы, уақыттың шектеулігі (әсіресе ұя салу кезеңінде).
Ұяны зерттеу әдісі. Құстың ұясын тауып алған жағдайда ең алдымен оны суреттеп жазу керек. Әрбір ұяны бөлек қалың қағазға жазған дұрыс. Ең бірінші ұядағы жұмыртқаларды нөмірлеп, олардың санын жазу керек. Білген жағдайда құстың атын, түрін жазуға болады. Тіршілік еткен ортасын, ұяның орналасқан жерін, ағаштың диаметрін және ұяның биіктігін өлшейді. Ұяның беті ашық болған жағдайда ұяның да диаметрін, биіктігін және тереңдігін өлшеу қажет. Сонымен қатар ұяның қандай материалдан жасалғанын жазу керек. Жазған қағазымыздың артқы жағына ұяны және оның айналасын суретке түсіріп, жапсырып қойған жөн.
Құстарды зертханалық әдіспен өңдеу (Н.П.Лавров бойынша). Әдетте құстарды сұйықтықтың ішінде сақтамайды, олардың терілерін зоологиялық тұлыптар жасауға пайдаланады. Терісін сыпырып алмас бұрын алдымен құстың салмағы мен денесінің ұзындығын өлшейді. Төменде ең маңызды өлшем бірліктері көрсетілген:
Денесінің ұзындығы - тұмсығының ұшынан құйрығының ең ұзын қауырсынына дейін өлшейді. Өлшеу кезінде құсты арқа жағымен сызғышқа немесе сантиметрлік лентаға жатқызады.
Қанатының жайылымының (құлашы)ұзындығы - өлшегіш лентаға арқа жағымен жатқызылған құстың жайылған қанаттарының арақашықтығы.
Зерттеу барысында құстың көзінің, тұмсығының және аяғының түсі жазылған түбіртек болған маңызды.
Құс қонған жерге жайлап, дыбыс шығармай жақындау қерек; 300-500 м аралықта жақындап, дүрбімен бақылау қажет. Кейін дыбыссыз бұталардың арасына жасырынып, жақыннан бақылау керек. Бақылау барысында қандай құс, адамды көріп ұшып кетті ма, ауаға көтеріліп, бұрынғы орнына қонғанын немесе басқа жерге ұшып кеткенін, не жақын маңдағы шөптердің арасына жасырынып қалды ма соларды белгілеу қажет.
Құстардың әртүрлі қимылдары арқылы орманмен, ағаш - бұталармен байланысын анықтау. Кейбіреулері қоректенуге келеді, басқалары ұялауға келеді, басқалары ұя салуға да, қоректенуге де келеді, қауіп төнген жағдайда жақын маңдағы шөптерге жасырынады немесе ұшып кетеді.
Топырақ үстінде төрт бармақты аяғының іздері анық көрінеді. Аяқ ізінің өлшемі бойыншы, бармақтары қалай орналасқан, ұзындығын анықтау қажет. Бұл жерде қауырсыны мен соңғы бармағының ізі қалған, ол арқылы бұл іздер қай құсқа тиесілі екенін анықтауға болады.
Әдетте құстардың салмағын, қанаттарының ұзындығын, еркектерінің нәжіс жиналып тұратын орындарын, ұрғашыларының жұмыртқа басқанын, немесе баспағанын, қауырсынының арасынан көрініп тұратын майларын, түлеген қауырсындарын зерттейді. Осы деректерге қарап, орнитологтар құстардың күнделікті қоректену жағдайын, қоныс аударуға жиналған қуатының қандай мөлшерде жиналғанын, денелеріндегі зат алмасу жылдамдығын, жыныстарының өзгешеліктерін, өсіп-өнуге кіріскен-кіріспегендігін айырады. Ұстаған құстың жынысын ажыратып және олардың жасын, кейде қай түр, тармаққа жататындығын да білуге болады. Осылайша жинақталған көптеген деректер статистикалық тәсілдермен есептеліп, орташа мөлшері алынады.
Маршруттық жоспардың сақталуы. Жай және бірдей жүргізілген есеп жоспардың сақталып, маршруттың дұрыс жүргендігі. Жоспар және карта арқылы да анықтауға, салыстыруға болады.
Ұялайтын құстардың кезеңдік есебі. Ұялайтын құстарды кезең бойынша есептеу керек, егер көп түр байқалған болса. БҚО-да орташа кезеңі мамырда басталады.
Осы кезеңде маршрутты 2 есеп арқылы жүргізген дұрыс. Аймақтағы фенологиялық ерекшелігі мен олардың балапандарының жылдық есебі негізінде жүргізіледі.
Келесі жылы осы уақытта бір апта бойы маршруттық есеп жүргізіліп отырады.
Ішкі биологияны зерттеу әдістері: Ұяны анықтау - құстың тіршілік ортасының белгілі бір фактісі. Ұяның пішініне, оның өлшемдеріне, ұяларға қосылу тәсілдеріне сәйкессубстрат және оның табиғаты, құрылыс материалдары түрлерінің биология кейбір маңызды аспектілері туралы түсінік алуға және қоршаған ортамен қарым-қатынас органның нысанын білуге болады. Пішінде, өлшемдерде, құрылыста, құрылыс материалында және орналасқан жердегі ұйықтар әртүрлі құстардың түрлеріне ұқсайды, бірақ жиі сол түрлерге жатады. Ұялардың өзгергіштігі географиялық жағынан таралған аумақтарда өмір сүретін жеке тұлғаларда айқын көрінеді.
Ұяларды анықтаудың бірнеше жолы бар, және көптеген жылдар бойы осы нақты дағдыға қол жеткізуге болады. Ұяларды анықтаудың алғашқы әдістерінің бірі, жаңа аудандарда жұмыс істегенде, әсіресе ықтимал өсіру алаңдарын тексеру болып табылады. Түрлерін пайдалану үшін көптеген жылдар бойына ұялар (құстар, ірі қара жыртқыштар, мүйіз және т.б.) алдыңғы маусымда анықталған ұяларды тексеру. Көптеген құстардың шағын түрлері ұя салатын адамдарға жақсы нәтижесі байқау береді. Әсіресе мұндай бақылаулар ұялар салу кезінде және балапандардың ұя салуы кезінде тиімді. Таңертеңгі күні ұяшықтарды тиімді іздестіру және арнайы баспана пайдалану кезінде.
Ұялы учаскелерді инспекциялау кезінде, әсіресе ұяларды тексеру кезінде өте мұқият болу керек. Ұяның айналасындағы табиғи жағдайлардың бұзылуы құстардың ұяларын қалдыруына әкеледі.Ұяға әкелетін із қалдырмаған жөн. Ұяшықтың жанында сұр когнит немесе әлеуетті жыртқыш көрінсе, ұяға уақытша жақындамаған жөн.
Ұяшықтармен және таспен жұмыс істей бастағанда, мүмкін болса, фото немесе бейне жабдығында табылған әрбір ұяшықты бекіту керек.Құлыптар табиғи күйде суретке түсіріледі, яғни құс қалдырылған күйде. Суретке түсіру мүмкін болмаған жағдайларда (розетка жер үстінен жоғары, ыңғайсыз түсіру орнында орналасқан немесе жабық түрдегі розетка), тас құралы жерге түсіп, суретке түсіріледі (кейін атуды аяқтағанда, ол ұяға оралады). Фотосуретті әртүрлі популяциялардағы түймелер мен жұмыртқаларды одан әрі салыстыруға мүмкіндік беретін бірдей қашықтығы (50 см шағын және 1 м - үлкен құстар үшін) орындау ұсынылады. Фотографиялық материал жұмыртқамен әрі қарай жұмыс істеу үшін керемет қосымша болып табылады, атап айтқанда, фотодан жұмыртқаның әр түрлі көрсеткіштерін есептеуге болады.
Үш күннен артық бір ұяны бақылап керек емес. Құстардың алаңдаушылығын барынша азайту үшін ұяға мүмкіндігінше аз тексеру керек. Барлық жабдық алдын-ала тексеріліп, жұмысқа дайын болуы керек. Орналасқан жері белгілі болған ұяға жақындағанда жасырынбаңыз. Адамның кенеттен пайда болуы құстарды қатты қорқытады.Керісінше, тыныш айтылып, құрғақ бұтақтармен және т.б. инкубаторға құс алдын-ала шығуға мүмкіндік беру керек.
Ұяларды зерттегенде, жұмыртқаға және балапандарға (әсіресе кішкентай құстарда) өте абай болу керек. Ағашқа көтерілу үшін ұяға көтерілу керек болса, жұмыртқаларды өз қолыңызда ұстай тұрып дем алуға бір минут кету керек. Құстардың ұяларын анықтау үшін сіз арнайы детерминанттарды қолданыңыз, бірақ көбінесе ұяның түрлеріне тәуелділігін анықтау өте қиын. Сондықтан, ұялар биологиясын әрі қарай анықтау және көпфункционалды жұмыс үшін ұялар картасындағы ұяның белгілі бір индекстерін белгілеу қажет. Ол жұқа картоннан жақсы қарапайым парақтан жасалған.Бұл карта әрбір нақты ұяға салынып, толтырылғаннан кейін ол ұялардың жағасында сақталады. Ұяға кемінде екі рет кірген нәтижелерді қамтитын карталар толық құнды болып саналады: біреуі (жұмыртқаның және ұя салатын) ұя салу кезеңдері.Карточка репродуктивтік циклды белгілейді (егер ол дәл анықталса - жұп ұя салу кезеңінің басынан бастап байқалады немесе ерлер мен әйелдердің әрқайсысы жеке белгіленеді) - бірінші тас қалау, екінші тас қалау, қайта қалау және т.б.
Ағаштың биіктігі арнайы тәсілмен анықталуы мүмкін аспаптар (альтиметр Faustempa) немесе изосколы үшбұрышын пайдаланған дұрыс. Көзге тікбұрышты үшбұрыш (фанерадан жасалған немесе қалың картоннан жасалған сурет) аяққа біреуі тігінен бағытталған, ал гипотенус жоғарғы жағына қарай бағытталады. Ағаштан жақындап немесе жылжып кетсе, онда гипотензиннің сызығы ағаштың жоғарғы жағына бағытталады (аяқтың вертикалын сақтай отырып). Бақылаушыдан ағашқа дейін адамның биіктігінің биіктігі ағаштың биіктігіне тең болады.
Құстардың ұясын тексеру және сипаттау үшін қолдануға ыңғайлы арнайы құрылғы - қуысты көз. Бұл құрылғы қуыстың мазмұнын бақылап, оны өлшеуге мүмкіндік береді және тереңдігін, жұмыртқалардың түсін сипаттайды, ұя салатын жерлерді бақылайды, фотоаппарат камераларды пайдаланғанда - ішектің мазмұнын суретке түсірген жөн. Ұяларды сипаттағанда, ұялар мен базаның материалын, сондай-ақ ұяшықтардың орналасуына құстардың ерекше материалдарын пайдалану керек: сым, қағаз, шалбар және т.б. Әрбір ұядан ұялар түріне байланысты айтарлықтай ерекшеленетін нидологиялық көрсеткіштерді алып тастау қажет.
Жұмыртқалар ауруының дәрежесі олардың суда қалуымен анықталады (ыңғайлы суды қолданыңыз), инкубация кезінде жұмыртқаның салмағы өзгереді.
Қосымша сапарларда ұялар картасына белгі қою қажет аурудың өзгеруіне, балапандардың саны мен олардың жасына байланысты.Мысалы, кішігірім жолаушылардың көпшілігінде арнайы масштабта салыстырмалы түрде дәл белгіленуі мүмкін.Бұл масштабтың дәмдеуіштер мен сүзгілер үшін жеткілікті екендігін есте ұстаған жөн. Сүйектерде, пияздарға ұя салуға байланысты, балапандар 2-3 күн бойы ұшып шығады кейінірек. Жұтқыштар мен қараторғайларда даму 1-2 күнге созылады.
Бірінші күн. Балапандары қызарып, жұмыртқалары сәл үлкенірек, қауырсындары болмайды (жалаңаш). Бастарын көтеруі қатты қиындықтар тудырады. Көздеріқара дақтар түрінде болады (соқыр).
Екінші күн. Балапандар жұмыртқалардың мөлшерінен кемінде екі есе аз, қызыл, бастары өте агрессивті түрде болады.
Үшінші күн. Әдетте айқын көрінеді, қара жерлерде, пигменттелген жерлерде, әдетте, қауырсындармен қапталған (әлі де қауырсындар жоқ). Соқыр, бірақ көздің сызығы айқынырақ көрінеді.
Төртінші күн. Артқы жағында қиын сезінетін қауырсындары байқала бастайды.
Бесінші күн. Артқы жағында қарасора жақсы дамыған (көгілдір игла). Қанаттарда қарасораны санауға болады.
Алтыншы күні. Арқадағы майда көкірекше ұзарады. Олардың кейбіреулері кеңестерде жарылып, қысқа кисттерді алып жүреді. Көздің қақпағының қиғаштары көрсетіледі.
Жетінші күн. Қарасора жамбасында көріне бастайды. Көздер сындырып, аңдар бақылаушыдан жасырынып қалды.
Сегізінші - тоғызыншы күні. Ұзын қанаттарының қауырсындары гүлденген. Ұша бастайды.
Оныншы күн. Жыртылған қауырсындар қауырсындарды жабады. Балапандары кейде ұядан шығып кетеді.
Құстардың тамақтануын зерттеу әдістері: Құстардың трофикалық байланыстарын зерттеу - бұл түрдің экологиясын танудың ең маңызды сәті. Құстардың тамақтануын зерттеудің бірнеше әдістері бар, олардың бастысы - зоопардың, асқазанның және кейбір құстардың - ішектің мазмұнын талдау. Азықтардың құрамын, тіпті олардың салмағын анықтау үшін гаджеттерді, жеуге арналған және талшықтарды талдау әдісі қолданылады. Бұл өте жарамды (бірақ көп уақытты қажет етеді) тікелей бақылау табиғатта құстарды азықтандыру үшін. Табиғи мекендеу орындарында және зертханаларда эксперименттік зерттеу әдістері ерекше орын алады.
Асқазан мен тырнақтың анализі ең дәл нәтижелер береді, әсіресе соңғы құрамның мазмұны, себебі мұнда азық-түлік көп жағдайда өзгермейді және аз деформацияланған.
Асқазанды зерттеу кезінде, әсіресе кішкентай зиянды құстарда, түрлі азықтардың әр түрлі мөлшерде сіңірілетінін ескеріңіз, мысалы, қоңыздардың қалдықтары шалғай жәндіктердің нәзік бөліктеріне қарағанда қирағаннан аз әсер етеді. Кейбір тағамдық заттар (бірнеше өсімдіктің тұқымы) бір уақытта қылшықтардың рөлін атқарады және құстар оларды жеп болғаннан кейін ұзақ уақыт бойы асқазанда қалады, ал жұмсақ тіндер тез сіңеді. Сондай-ақ, ауыз қуысын және өңешді зерттеу керек - кейде жақсы сақталған тамақ қалдықтары бар. Әдістің кемшіліктері көбінесе ең нәзік жәндіктердің қалдықтарын анықтауға және анықтауға мүмкіндік беретін азық-түлік целлюлозасын мұқият талдау арқылы өтелуі мүмкін.
Петри ыдысындағы ыдыс-аяқты немесе кюветті дереу бөлшектеуге боладыбояғышты немесе ұлғайтқыш шыны пайдаланып, түсі өзгерткенше кюветтериісі (соңғы жиі саңырауқұлақтарды, жидектерді және т.б. анықтауға көмектеседі). Мүмкіндігінше, сіз құс аулау орнына барып, азық-түлік ретінде қызмет ететін түрді іздестіруге болады, оның анықтауы асқазанда қалған қиындықтарға тап болды. Материалды жинау алаңында тамақтануды талдау көптеген талассыз артықшылықтарға ие, алайда бұл салада әрдайым мүмкін емес.Бұл жағдайда 75% алкогольдегі, төтенше жағдайда формалиндегі құс пен асқазанды сақтау керек. Қыста асқазанға мұздатылған болуы мүмкін. Асқазанның және сиырдың құрамы кішкентай қағаз қапшықтарында құрғақ сақталуы мүмкін. Алкоголь немесе формалинде асқазан дәкеге оралған, олардың әрқайсысы қысқа жапсырмамен жабдықталған.Жапсырманың бір жағында үлкен сандар қара сиямен немесе қарапайым қарындашпен, ал артында - қысқартылған түрде, оның аты, жынысы, жасы және күні жазылады. Асқазанды орау кезінде, алдымен тостағанға жапсырманы қойыңыз (нөмірленеді), содан кейін - оны, ақ немесе қалың жіппен байлау керек.Бұл әдіс арқасында, оны өңдегенге дейін керекті материалды таңдаған кезде қолайлы түтікше арқылы сан анық көрінеді. Дегенмен, асқазанның қабырғасына жабысып қалмау керек.Бір құсқа қатысты барлық деректер сол сан бойынша жазылады. Асқазанға арналған затбелгі коллекциялық үлгілерге қарағанда сәл өзгеше болады.Ол нысанның өлшеміне байланысты диаметрі 1-2 см болатын шағын квадрат нысанын құрайды.Камералық жағдайда асқазан жұмсақ кесіледі, тағам сығындысы сүзгі қағазының кішкене бөлігіне таралады және салмағы таралады таразыларда. Содан кейін материал ковшеге немесе табақшаға тасымалданады және аз мөлшерде су толтырылады. Пинцет және инекциялық инелер (егер құс аз болса) бірінен кейін бір бөлік біртіндеп алынып, олардың әрқайсысының салмақ үлесі анықталады.Азық-түлікті талдағанда, адамдар санының санын санауға тырысу керек жануарлар немесе өсімдіктер (жидектер және т.б.). Жәндіктердің санын санау, егер жануарлардың өздері фрагменттелген болса, бастар мен қанаттардың санына байланысты оңай. Өздерінің ылғалдылық дәрежесіне қатысты тиісті монотондылықты қадағалап, жеке фракцияларды өлшеу қажет. Асқазанның немесе түйнектің толықтығын бағалауға мүмкіндік беретін қарапайым ауқымды масштаб бар.
Алынған деректерді өңдеу кезінде бөлшектелген асқазанның азық-түліктің салыстырмалы түрде пайда болуын есептеу қажет. Келген кезде белгілі бір уақыт кезеңі ішінде зерттелген асқазандардың жалпы санының пайыздық қатынасында көрсетілген (бос емес заттарды қоспағанда) анықталған тағамның осы түрін анықтайтын асқазан санын білдіреді
Атақты систематик К. Линней авифенологиялық əдісті ойлап тапты. Оның мəні бір-бірінен қашықтықта орналасқан нүктелерден бір мезгілде құстардың ұшып келу-кетуін тіркеу. Кейінен бұл əдісті орыс ғалымы А. Миддендорф (XIX ғасыр) ары қарай дамытып, үлкен территорияда құстардың бір мезгілде кездескен нүктелерін қосу арқылы құстардың ұшып келу-кету өзгерістерін анықтады. XIX ғасырдың аяғында даниялық табиғат зерттеушісі Г. Мортенсон алғашқы рет қараторғайларға аллюминийден жасалған білезік салып, оларды белгіледі. Онда білезіктің реттік саны мен білезіктеуші адамның мекенжайы көрсетілді. Білезігі бар құсты тауып алған адам оны қай жерде, қай уақытта олжаланғаны жайында ақпарат жіберуді өтінді. Сонымен 1899 жыл білезік салу əдісінің ресми жылы болып саналады жəне бұл əдіс құстардың миграциясын зерттеудегі үлкен жаналық еді. Құстарға сақина салуға ірі орнитологиялық станциялар қатыса бастады.
Қазіргі кезде құстарды трансмиттер көмегімен Жер серігі таратқыштары арқылы олардың ұшып келу-кету бағдарларын анықтау кең жолға қойылған. Ал Қазақстанда құстардың миграциясы жүйелі 1956 жылдан (алғашқы рет 1926 жылдары) алдымен Батыс Қазақстанда, кейіннен республиканың оңтүстігінде, Іле Алатауының бөктерлері мен биік аймақтарында жүргізілді. Ал 1966 жылдан Батыс Тянь-Шаньда Шақпақ орнитологиялық тұрақты станционар ұйымдастырылды.
3.2. ҚАРАТОРҒАЙЛАР ТҰҚЫМДАСЫНА СИПАТТАМА
Құстар - құрлық омыртқаларының ішіндегі ең көп тобы, ауада ұшып тіршілік етуге бейімделген. Анатомиялық құрылысы жағынан құстар өздерінің тікелей тегі - бауырмен жорғалаушыларға жақын, олар кесірткетәрізділер (Sauropsida) тобына бірігеді. Құстардың бауырмен жорғалаушылардан бөлініп шығуы, шамамен 190 - 170 млн. Жыл бұрын триастың аяғында - юраның басында жүзеге асуы мүмкін. Құстар мезозой эрасында басым болған диапсидты бауырымен жорғалаушылар - архозаврлардан (Archosauria) бөлінген. Құстардың тікелей арғы тегі біршама ежелгі авхозаврлар - Текодонттар (Thecodontia), мүмкін орнитозухиялар (Ornithosuchus) болуы. Құстар класын рептилиялардың прогрессивті бұтағы ретінде қарастырады, олардың дене температурасы тұрақты және ұшуға бейімделген.
Қазіргі құстардың тері жамылғысында тері бездері (құйымшақ безінен басқа) мүлдем болмайды және эпидермисті мүйізді туындылары (мүйізді қалқаншалар, қабыршақ сияқты қауырсындар, қауырсын) болады. Диапсидты типті бассүйегінде үстіңгі шықшыт доғасы жойылған, шаршы сүйек жақ доғасында бос жатады, бір шүйде ілмешегі болады. Аяқтарында интеркарпальды (алдыңғы аяқ) және интертарзальды (артқы аяқ) байланыс жетілген. Иық белдеуінде коракоидтар күшті дамыған, жамбасы ашық (динозаврлардағыдай), мойын қабырғалары бос., қабырғаларында ілмектәрізді өсінділері болады. Қантасымалдау жүйесінде тек оң жақ аорта доғасы сақталады, қолтырауындарда да сол жағына қарағанда күштірек дамыған. Зәр жыныс жүйесі ұқсас, ол уренотеликалық, клоака болады, жұмыртқасы саруызға бай, ұрығының дамуы ұрықтық қабықшалардың (сероза, амнион және аллаитоис) пайда болуымен жүреді.
Шығу тегі төртаяқты және кесіртке сияқты болғанымен, құстар терең физиологиялық және морфологиялық өзгерістерге ұшыраған, ол барлық органдар жүйесіне қатысты. Құстар жабындысының ерекше белгісі сол - олардың эпидермисі әлсіз, дермасы жұқа, бірақ теріасты клечатка (шел) өте күшті дамыған. Бұл ерекшеліктер эпидемис туындалары қауырсындардың күшті жетілуімен және субкутисте май қабаттарының жиналуымен тығыз байланысты. Бұлшық жүйесінде алдыңғы аяқты қозғалысқа келтіретін төс бұлшық еттері, мойын бұлшық еттері, артқы аяқ бұлшық еттері, біршама дамыған. Құстардың үлкен энергия жұмсауды қажет ететін бұлшық ет тканьдарының ерекшеліктері олардың миоглобинге бай болуы, оның тығыз талшықты құрылымы және сіңірдің, әсіресе аяқтарында, сүйектенуі болып табылады. Құстардың қаңқасы мыңты әрі жеңіл - өйткені сүйектерде известь тұздары жиналады және ауа болады, сонымен қатар бас - қаңқа, омыртқа жотасы (арқа сүйек, күрделі сегізкөз), аяқтарының сүйегі бірігіп кеткен. Жалпақ әрі жайдақ төссүйегінде төс бұлшық еттері бекитін күшті қыр сүйегі болады, қабырғаның кеуде және арқа бөлімдері бір - бірімен қозғалмалы байланысқан, сол сияқты төспен және сәйкес омыртқа өсінділерімен де байланысқан.
Құстар үшін зат алмасудың қарқынды болуы тән, осыған орай ішкі мүшелер жүйесінің құрылысында да ерекшеліктер бар. Құстар үшін екі көмекейдің (жоғарғы және төменгі) болуы тән, ал созылатын кеуеті өкпесінде ауа қапшықтары жүйесі болады, олар тыныс алуыдың қарқынды болуына жағдай жасайды. Қазіргі кездегі құстардың жақтарында тіс болмайды, мүйізді тұмсық дамыған, оның формасы қорегіне және ұстау тәсіліне байланысты, сол сияқты қорек спектрі кеңейген. Асқорыту түтігінің қайта құрылуы, қоректің сіңірілуін жақсартты: кейбір құстардың өңеші жемсау түзейді, қарны екі бөлімге (етті және безді) жіктелген, артқы ішекте екі тұйық өсінді болады, оларда клечатканың қосымша ыдырауы жүзеге асады. Кейбір құстардың метанифрикалық бүйрегінің нефрондарында Генле тұзағы дамиды. Жүрегі төрткамералы, тек оң жақ аорта доғасы сақталған. Үлкен жіне кіші қанайналу шеңберлерінің толықтай бөлінуі тканьдарда оттегі және қоректік заттармен жақсы жабдықтауға көмектеседі. Алдыңғы мидың қақпағы сұр заттың (архипаллиум) жұқа қабатынан түзілген, одан басқа сқр заттың учаскелері (неопаллиумнің бастамасы) болады. Алдыңғы мидың сыңарлары жолақ денелердің бірігуі және күрделенуі есебінен өте күшті ұлғайған, бұл күрделі жүйке қызметі инстинкті типінде өзінің көрінісін тапқан. Иіс - сезудің және иіс - сезу бөліктерінің әлсіреуіне сәйкес орта мидың көру бөлігі біршама дамыған. Мишықтың күшті жетілуі ұшу кезінде мықты басқаруды қажет ететін күрделі қозғалыстың болуына байланысты. Жыныс жағынан жетілген құстарда оң жағына қарағанда сол жақ тұқым безі мен жұмыртқа біршама дамыған. Іштей ұрықтанады.
Сонымен, тыныс алу, қанайналу мен асқорытудың қарқындылыға, сол сияқты ми бөлімдерінің біршама жетілуі зат алмасу деңгейінің өсуін қамтамасыз етеді, осылармен қатар жылу өткізбейтін жабынның дамуы гомойотермиялыққа алып келді. Жұмыртқаны шайқау және балапандарын ересектерінің қоректендіруі құстардың эмбриональдық және постэмбриональдық өлім - жітімге ұшырауын төмендетті. Осылардың бәрі құстардың кең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz