Коммерциялық банктердің факторингтік қызметін талдау
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1 Факторинг және форфейтинг операцияларының теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 6
... ... ... ..
1.1 Факторинг және форфейтинг операцияларының пайда болуы мен
әлемдік нарықтағы рөлі және 6
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Факторинг және форфейтинг операцияларының қызметі мен
ұйымдастыру 12
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
2 Коммерциялық банктердің факторингтік қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
... ... .. ... ...
2.1 альянсбанк және бтабанк акционерлік қоғамдарындағы
факторингтік операцияларын 16
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 банкцентркредит акционерлік қоғамында факторингтік
операцияларды жүзеге асыру ерекшеліктерін 21
талдау ... ... ... ... ... ...
3 Факторингтік операциялар және Қазақстан нарығында
3.1 Факторингтік операциялар және қазақстан нарығында қолданудың
экономикалық тетіктері
3.2 Қазақстандағы шағын және орта бизнестің ілгерілеуіне
факторингтің ықпал етуі
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Қазақстан Республикасының қаржы секторын одан әрі дамыту, оның құрамдас
бөліктерінің тиімділігін арттыру жаңа қаржылық құралдар мен операцияларды
енгізуді көздейді, олардың қатарына факторингті де жатқызу керек.
Қазақстанда факторингтің қаржы тәуекелдерін басқару, факторингтік
операцияларды реттеу, факторингтік операцияларды жүргізудің дұрыс және
уақтылы процедуралары жүзеге асырылатын жеткілікті дәрежеде орнықты
рыногының әзірше қалыптаса қоймағанын ескерсек, осы үдерістердің барлығын
жүйелі түрде зерттеу барынша өзекті болып табылады.
Қазіргі таңда факторингтің халықаралық және ұлттық рыноктарының
жағдайын теориялық талдау, факторинг түріндегі қаржылық инновацияларды
тәжірибеде қолдануды дәйектеу, факторингтік операцияларды жүзеге асыру
барысында қаржы тәуекелдерін басқару, факторингті сақтандыру үдерісін
қолдану айрықша өзектілікке ие болып отыр. Бұл жағдайда ғылыми ізденіс және
ғылыми зерттеу орталығына қазақстандық факторинг рыногының дамуының басым
бағыттарының дәйектемелері ұсынылады.
Сонымен бірге осы көп қырлы мәселе әлі де жан-жақты зерттеуді қажет
етеді. Маңызды және шешілмеген мәселелердің бірі факторинг және
факторингтік операциялар рыногы ұғымын теориялық және тәжірибелік
дәйектеу, факторингтік операциялардың түрлерін нақты ажырату болып
табылады, факторинг жүргізу процедураларын реттеу проблемалары да толығымен
әзірленген жоқ, Қазақстан Республикасында өзінің қызметі тұрғысынан екінші
деңгейлі банктерді толық құқықпен алмастыруы қажет, факторинг компанияларын
қалыптастырудың және дамытудың жаңа мүмкіндіктері аз зерделенген,
факторингті сақтандыру проблемасы шешілмеген.
Зерттеліп отырған проблеманың күрделілігі мен көп жоспарлылығы,
шешілмеген және таласты мәселелердің көптігі, олардың мәнін ғылыми тұрғыдан
түсіндіру қажеттігі курстық жұмыстың өзектілігін анықтады.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Курстық жұмыстың мақсаты
факторингтік операциялардың қазақстандық рыногын қалыптастыру мен дамытуға
қатысты теориялық тәсілдемелер дайындауда және оны дамытудың басым
бағыттарын халықаралық факторинг рыногының әлемдік даму тәжірибесін және
тенденциясын ескере отырып әзірлеуде болып табылады.
Бұл мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай зерттеу міндеттері қойылды:
– факторинг және факторингтік операциялар ұғымын анықтау және дәйектеу
бойынша теориялық сипаттағы ғылыми әзірлемелерге талдау жасау;
– факторингтік операциялар түрлеріне жаңа жіктелім әзірлеу;
– қаржы ағымдарын реттеу үдерісіндегі факторингтік компаниялардың
қызметтерінің экономикалық ерекшеліктерін ашу;
– қазақстандық факторинг және факторингтік операциялар рыногының
қалыптасуына, олардың одан әрі дамуының негізгі заңдылықтары мен
тенденцияларын айқындай отырып, сатылы талдау жүргізу;
– қазақстандық факторинг рыногының институционалдық құрылымын
жетілдірудің қажеттігін дәйектеу;
– қазақстандық факторинг рыногында факторингтік операциялар жүргізу
процедураларын әзірлеу және факторингтің несиелік операциялардан айырым
ерекшеліктерін анықтау;
– Қазақстан Республикасы қаржы рыногының даму Тұжырымдамасын ескере
отырып, Қазақстан Республикасы факторинг рыногының басым даму жолдарын
ұсыну.
Қазіргі таңда банктік операциялар және қызметтер күннен күнге артуда.
Олардың ішінде көп тараған түрлері несиелік операциялар мен депозиттік
операцияларды жатқызуға болады. Сонымен қатар, банктің жаңа операциялары да
кең өріс алуда. Олардың ішінде лизинг,траст,форфейтингтік және факторингтік
операциялар жатады. Бірақ бұл операциялар Қазақстанда өте дамымаған.
Негізінен, факторинг – банктің тауарлар жеткізуден және қызмет көрсетуден,
берілген несиені қайтаруды талап ету құқығын қоса алғанда басқа шарттардан
туындайтын төлем талаптарын сатып алуы.
Форфейтинг пен факторинг операциялары өзара ұқсас болып келеді. .Бірақ
форфейтингтің факторингтен айырмашылығы –форфейтинг сатқан тауарлар мен
қызметтерге деген құқықтарды қайта сату арқылы ақшалай қаражаттарды қарызға
алумен байланысты бір рет жасалатын операцияны білдіреді
Қазақстандағы банктік қызмет аясын реттеуге бағытталған заңдардың
жүзеге асу процессі өтпелі нарықтық кезеңдегі күрделі экономикалық
реформалар мен ұзаққа созылатын мемлекеттік бағдарламалар ауқымында жүзеге
асырылуда. Сонымен қатар банктік қызмет аясын реттеуге бағытталған
заңдардың тек осы саланы ғана емес, сонымен қатар мемлекеттің қаржы,
валюта, ақша-несие, жалпы экономиканың кез-келген саласына қатысты
болатындығын естен шығармаған дұрыс.
Әрбір елде жал индустриясы өзіндік ерекше әдіспен дамығанына
байланыссыз, жылдық пайда болу стадиясынан бастап ұлттық экономикасының
дамыған саласы стадиясына дейінгі дамуына тән ортақ заңдылықтар бар.
Форфейтинг екінші дүниежүзілік соғыстан кейін алғаш рет Еуропа елдерінде
пайда болған.
Коммерциялық банктер өздеріне сенімді тұлғаның қызметтерін қабылдап,
өздерінің жеке және корпоративті клиенттері үшін әр түрлі қызметтер
орындайды.
Өнеркәсібі дамыған елдерде қаржы активтерінің көбеюімен коммерциялық
банктер сенім операцияларын ұлғайта түседі. Банктердің бұл қызмет көрсету
түрлері сенім хаттар бойынша жасалатын қатынастармен байланысты болады.
Лизингтік қатынастардың қалыптасуы туралы жазылған экономикалық
әдебиеттерге шолу жасау нәтижесінде әлемдік нарықтағы лизингтік
қатынастардың қалыптасуы мен дамуын олардың сипаттарындағы сапалық
өзгерістерге және лизингтік келісімдердің санының өсуіне байланысты шартты
түрде кезеңдерге бөліп қарастырылған.
Курстық жұмыстың құрылымы кіріспе, екі бөлім, пайдаланылған әдебиеттер
тізімі және қорытындыдан тұрады. Бірінші бөлімде Коммерциялық банктердің
қаржылық қызметіндегі операциялардың (траст, лизинг, факторинг, форфейтинг)
пайда болуы мен дамуы туралы айтылса, екінші бөлімінде коммерциялық
банктердің қаржылық қызметіндегі операциялардың (траст, лизинг, факторинг,
форфейтинг) негізгі түрлері мен қызметтері туралы айтылған.
1. Факторинг және форфейтинг операцияларының теориялық негіздері
1. Факторинг және форфейтинг операцияларының пайда болуы мен
әлемдік нарықтағы рөлі және түрлері
Форфейтинг пен факторинг операциялары өзара ұқсас болып келеді. Бірақ
форфейтингтің факторингтен айырмашылығы – форфейтинг сатқан тауарлар мен
қызметтерге деген құқықтарды қайта сату арқылы ақшалай қаражаттарды қарызға
алумен байланысты бір рет жасалатын операцияны білдіреді. Сондай-ақ
экспортердің форфейтингтік қызметі орта мерзімді немесе ұзақ мерзімді
несиелеумен байланысты болса,ал факторингте несие беру мерзімі небары 6
айды құрайды.
Форфейтинг сөзі француз тілінде а forfait , аударғанда құқықтан
бас тарту дегенді білдіреді.Форфейтинг –тауарларды жабдықтау немесе
қызметтерді көрсету барысында пайда болатын және алдағы уақыттарда өтелуге
тиісті міндеттемелерді сатып алуды білдіру үшін пайдаланылатын термин.
Форфейтинг қызметі халықаралық сауданы орта мерзімде қаржыландырудың
балама тәсілдеріне жатады.
Форфейтинг – бұл форфейтордың, яғни коммерциялық банктің немесе арнайы
компанияның экспортерға импортердің төлеуге тиісті төлем талабын сатып
алуы.
Форфейтинг мәмілесі бойынша, алдымен экспортер өзінің тауарын несиеге
алушыны-импортерды іздейді. Ал импортер болса, оған жай немесе аударма
векселін, яғни қарыздық міндеттемесін жазып беруге тиіс. Егер вексель
берушінің беделі немесе қаржылық жағдайы жақсы болса, онда вексельге кепіл
беру талап етілмеуі мүмкін,дегенмен де импортер аудармалы векселі бойынша
авальшыны (төлеуге кепіл беруші тұлғаны) табады. Осы жерде басты мән
берілетін мыналар: банк несиесінің сомасы мен мерзімі, сатып алушының төлем
қабілеттілігі.
Форфейтинг мәмілесінде үш қатысушы болады:
1. Экспортер,яғни тауарды орта мерзімді несиеге беруші.
2. Импортер,яғни тауарды несиеге алушы.
3. Форфейтор, яғни мәмілені қаржыландырушы банк немесе арнайы
ұйым.
Форфейтинг мәмілесі бірнеше кезеңнен тұрады. Бірінші кезеңде мәміле
дайындалады. Бұл кезеңде экспортер, экспортер банкі немесе импортер
мәмілені бастаушылар болады. Экспортер үшін кепілдемеге қатысты
форфейтордың талабын білу маңызды. Сонымен бірге, осы кезеңде форфейтор
экспортердің өтінішін қарайды. Екінші кезеңде, болатын мәміле туралы
ақпараттар жинастырады. Содан кейін барып, форфейтор – банк несиелік талдау
жүргізеді. Келесі кезеңде экспортер вексельді алады және оған авальдің
берілуін,яғни үшінші бір тұлғаның кепіл беруін талап етеді.
Форфейтинг механизмін мынадай екі мәміле түрінде пайдаланады:
1. Қаржы мәмілесінде – орта мерзімді қаржы міндеттемесін тез арада
іске асыру мақсатында.
2. Экспорттық мәміле бойынша – шетелдік сатып алушыға несиеге тауар
бергені үшін экпортерға қолма-қол ақшамен түсім түсуге ықпал ету
мақсатында.
Форфейтинг мәмілесінің мерзімі 180 күннен 5 жылға дейінгі аралықты
құрайды, кей жағдайларда - 7 жыл.
Экспортер үшін форфейтингтің мынадай артықшылықтары бар:
• векселін форфейтор – банк сатып алғаннан кейін,экпортер валюта
бойынша тәуекелге бармайды,яғни бұл тәуекелді банктің өзі кешеді;
• уақытын кешіктіріп төлеуге берілген операцияның қолма-қол ақшамен
жасалатын операцияға айналуына орай, экспортердің өтімділігі тез
арада жақсарады,яғни экспортер тауарын жөнелткеннен кейін бірден
банктен қаражат алады;
• пайыз мөлшерлемесіне байланысты да тәуекел болмайды, себебі
форфейтингтік қаржыландыру тұрақты пайыз мөлшерлемесі негізінде
жүзеге асырылады;
• құжаттаудың қарапайымдылығы және оны рәсімдеудің жылдамдығы;
• форфейтор – банк несиелеу операцияларына қарағанда өте жоғары табыс
табады.
Форфейтинг екінші дүниежүзілік соғыстан кейін алғаш Еуропа елдерінде
пайда болған. Қазіргі кезде форфейтинг операциясы бойынша бірінші орында
Швейцария алады және ол осы операцияны бастаушылардың бірегейі болып
табылады. Ал біздің елімізде бұл операция түрі маңызды болғанымен,дамымай
отыр оның себебі вексель айналысының дұрыс жолға қойылмауымен
Форфейтингтеуге әдетте сауда тратталары (аударма вексель) немесе жай
вексельдер қабылданады.
Форфейтингтегі дисконт мөлшерлемесінің құрамдас элементтеріне мыналар
жатады:
• еуровалюталар нарығындағы несиенің құны (ЛИБОР-Лондондық банкаралық
пайыз мөлшерлемесі)
• импортер елінің тәуекел құны және валютаны аударуға байланысты
тәуекел құны 0,5-тен 6%-ға дейін жылдық мөлшерде ауытқиды;
• несиені басқаруға қатысты форфейтордың шығындары (0,5%-ға дейін
жылдық)
• міндеттеме үшін алынатын комиссия (1-1,5%жылдық)
Факторинг АҚШ-та шамамен 1890 жылы пайда болды. Экономикалық тұрғыда
бұл борышты саудалау, есептік операциялардың бір түрі.
Факторинг – банктің тауарлар жеткізуден және қызмет көрсетуден, берілген
несиені қайтаруды талап ету құқығын қоса алғанда басқа шарттардан
туындайтын төлем талаптарын сатып алуы.
Мұндай мәміленің нәтижесінде банк өз клиентінің талабын қайта
қаржыландырып қана қоймай, сонымен қатар төлемеу ықтималы тәуекелін өзіне
қабылдайды. Өндіруші осының арқасында айналым капиталын алады. Факторингпен
айналысатын адам фактор деп аталады. Ақысы төленетін (төлеу сатып алушының
ақшасын алуына қарай жүргізіледі) факторинг және төленетін және
қаржыландырылатын (соманың 90 пайызын бір уақытта төлеу тауарды өндіруші
жеткізгеннен кейін және келесі ақы төлеу – барлық ақша алынғаннан кейін
жүргізіледі) факторинг деп бөлінеді. Соңғы түрі қымбаттау, себебі үлкен
тәуекелділік бар. Бірақ борышкерді таңдау құқығы факторға: банк немесе
сауда үйіне қалдырылады. Ұлыбританияда факторинг нарығының 60 пайызынан
артығы факторинг фирмалары арқылы жұмыс істейтін коммерциялық банктерге
жатады.
Факторинг термині ағылшын тілінен алынған – делдал, агент. Факторинг
– коммерциялық банктер (олардың еншілес фактор - фирмалары) ұсақ және орта
фирмаларға – олардың клиенттерге көрсететін қаржылық қызметтердің түрі.
Факторинг мәні фактор – фирма немесе банктің клиенттен берешектерін
өндіртіп алу құқына ие болуы және өз клиенттерінің борышкерлеріне талапты
жарым-жарты төлеуі, яғни борышкердің төлейтін мерзімі басталғанға дейін
берешектерін пайыздық мөлшерде қайтаруы. Борыштың қалған бөлігі мүддесі
шегерілген соң борышкер өз берешегін өтегеннен кейін клиенттерге
қайтарылады. Нәтижесінде клиент берешектерін жылдам қайтару мүмкіншілігіне
ие болады, бұл үшін фактор – фирмаға немесе банкке белгілі бір сыйақы
төлейді. Факторинг жүзеге асырылғанда клиент борышкерден берешектерді алу
құқығын фактор-фирмаға немесе банкке тапсырады. Факторинг сауда
операциялары сияқты пайда болды, одан кейін несие беру нысанасы ие болған.
Банктердің факторинг операциялары мыналар: ішкі операциялары, мұнда
жабдықтаушы және клиент (сатып алу, сату шарты бойынша тараптар), сонымен
қатар факторинг компаниясы белгілі бір елде болады немесе халықаралық, ашық
операциялар, борышкер факторинг компаниясының мәмілесіне қатысу туралы
хабардар етілсе немесе жабық (жасырын) операциялар. Борышкер факторинг
компаниясы не банк пайда болатын борыш бойынша құқықтық мирасқор болып
табылатынын және төлеу оның пайдасына жүзеге асырылуы тиіс екендігін;
жабдықтаушыға регресс құқығымен – кері талап құқығымен немесе құқықсыз
төленген соманы; немесе белгілі бір күнге алдын ала ақы төлеу немесе
талаптарға ақы төлеу нысанында жабдықтаушыға несие беру талабымен
өтелетінін растайтын шотта фактураға тиісті жазу жазылу жолымен хабардар
етіледі.
Қазақстанда факторинг операцияларымен банктер, шарттық және ақылы
негізде тауарлар және қызмет көрсету үшін есеп-қисаптарды тезірек аяқтаумен
байланысты несие-есеп айырысу операцияларын жүзеге асырып, 1988-1989
жылдары айналыса бастады. КСРО Мемлекеттік банкінің келді 1989 жылғы 12
желтоқсандағы Жабдықтаушылардың банкке жеткізілген тауарлар, орындалған
жұмыстар және көрсетілген қызметтер үшін төлем талаптары бойынша төлем
алуға құқықты беру бойынша операцияларды жүзеге асырудың тәртібі туралы
нұсқаулық хаты құқықтық негіз болады. Факторинг үшін ақы төлеу сатып
алушыға қатысты құжаттар картотекаға енгізілсе төлемдер кезінде жасалмайтын
кездері несие қаражатының сомасымен және оларды пайдалану мерзімдерімен
және тұрақсыздық айыппұлмен анықталады. Факторинг ерекшелігі сол: ол тек
қана мәміленің негізінде іске асады; қаржыландыру талап құқығымен;
мәміленің ақылы болуы; ақшалай және кәсіпкерлік сипаты ғана бар және
болашақта талап құқығы мүмкіншілігі болады. Сондықтан факторинг
міндеттемелердің дербес түрі болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы Заңның
30 бабына сәйкес қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау
жөніндегі уәкілетті мемлекеттік органның лицензиясы бар кезде банктердің
факторинг операцияларын жүзеге асыруға: тауарларды (жұмыстарды,
қызметтерді) сатып алушыдан төлемсіз тәуекел етіп қабылдай отырып, төлем
төлеуді талап ету құқығына ие болуға құқылы екенін көздейді.
Қазіргі таңда ақшалай талапты беріп қаржыландыру (факторинг) шарты
Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 729-738 баптарымен реттеледі.
Факторинг бойынша қаржы агенті ақшаны клиент билігіне береді немесе беруге
міндеттенеді, ал клиент қаржы агентіне клиенттің осы үшінші тұлғамен
(борышкермен) қатынастарынан туындайтын өзінің ақшалай талабын қаржы
агентіне береді немесе беруге міндеттенеді не борышкерге ақшалай талабын
клиент қаржы агентіне сонымен бірге клиенттің қаржы агенті алдындағы
міндеттемелерін атқаруын қамтамасыз ету мақсатында беруі мүмкін. Бұл ретте
факторинг шарты бойынша қаржы агентінің міндеттемелері клиент үшін
бухгалтерлік есеп жүргізуді және берудің нысанасы болып табылатын ақшалай
талаптарға (ақшалай талаптар бойынша шоттар ашу) қатысты құжаттар ұсынуды,
сондай-ақ клиентке осы талаптарға байланысты өзге де қаржылық қызмет
көрсетуді қамтуы мүмкін.
Бұл ретте факторинг операциялары банк операциялары болып табылмайды,
бірақ олар халықаралық саудада кең қолданылады. Халықаралық қатынастарда
банктер 1988 жылы Халықаралық факторинг туралы Оттава УНИДРУА
конвенциясын басшылыққа алады.
Ақшалай талапты беріп қаржыландыру азаматтық-құқықтық міндеттеменің
жаңа түрі, оның құқықтық реттелуі Қазақстан Республикасының Азаматтық
Кодексіне алғашқы рет енгізілген. Ақшалай талапты беріп қаржыландыру шарты
(факторинг), жалпы ереже бойынша, ақылы және өзара шарт болып табылады,
нақты шарттың талаптарына қарай ол нақты, келісімді шарт болуы мүмкін.
Коммерциялық кәсіпорындардың мамандандырылған банк ұйымдарын несиесіне
негізделген ақшалай талапты беріп қаржыландыру шарты сауда несиесін
өзгертеді.
Ақша қаражатының қайтарымдылық, мерзімділік және төлемділік
талаптарымен берілуі тән банктік заем шартынан айырмашылығы сол, талап
құқығын беріп қаржыландыру шартына банктің алушының талабы құқығын, үшінші
тұлғамен (борышкермен) қандай да болмасын шарт бойынша қаражатты беруі
талабымен беруі тән ақшаларды осылайша беру, әдеттегідей, мерзімділігі және
қайтарымдылығымен сипатталмайды. Талапты құқығын беріп қаржыландыру
шартының өзара байланысқан талаптары болып табылады. Талапты беру шартта,
әдеттегідей, талап құқығын ақылы беру, ал ақшалай талап құқығы тек қана
объектісі (нысанасы) болып келеді.
Факторинг қаржы нарығының пайдалы құралы болып табылады және несие
тәуекелдерін сақтандырудың дамығандығын және дебиторлық берешек әкімшілігін
жүргізуді болжайды. Осы талаптарда осы қызметтегі банктер үшін клиенттерді
және пайданы көбейтуге және тәуекелдікті азайтуға мүмкіндік беретін
қорландыратын институттарды тарту бойынша агенттің рөлі анықтаушы бағытқа
айналады.
Форфейтинг қызметі халықаралық сауданы орта мерзімде қаржыландырудың
балама тәсілдеріне жатады.
Факторинг қызметінің мақсаты – төлеушінің төлем қабілетіне байланыссыз
факторингтік келісім-шартта көрсетілген мерзімде тез арада қаражатты алу
болып табылады.
Нарық экономикасы дамыған елдердегі факторингтік компаниялардың көбіне
еншілес фирмалары ірі банктермен бірігіп жұмыс жасайды.
Факторинг операцияларына үш тарап қатысады:
1. Факторингтік компания - өздерінің клиенттерінен шот-фактураны сатып
алатын арнайы мекеме.
2. Клиент (тауарларды жабдықтаушы, несие беруші) – факторинг
компаниялармен келісім-шарт жасасушы өнеркәсіптік немесе сауда фирмасы.
3. Кәспорын (қарыз алушы) – тауарларды сатып алушы фирма.
Факторинг мәмілесін жүзеге асырудан бұрын талдау жұмысы жүргізіледі.
Кәсіпорыннан тапсырыс алғаннан соң факторинг компания немесе банктің фактор
бөлімі 1-2 апта ішінде клиенттің экономикалық және қаржылық жағдайын
зерттейді.
Факторинг операцияларының жүзеге асырылу негізінде факторинг туралы
келісім-шарт жатады. Онда факторинг операцияларының мынадай жасалу шарттары
көзделеді: төлем талабының мәліметтері факторинг операциясы бойынша сомадан
төлейтін сома, өтеу сыйақысының мөлшері, факторинг келісім-шартын бұзу және
тараптардың ойлары бойынша басқа да шарттар.
Факторингтің 2 түрі болады:
-Ауқымды (конвенционды);
-Шектеулі (конфиденциалды).
Қазіргі жағдайда бұл – бухгалтерлік есеп жабдықтаулар және сатып
алушылармен есеп айырысу, несиені сақтандыру және т.б. қамтитын клиенттерге
қаржылық қызмет көрсетушіліктің әмбебап жүйесін сипаттайды.
Соңғы жылдары шектеулі факторинг те біршама дамып келеді. Шектеулі
факторинг бірнеше операциялардың орындалуымен байланысты: ақша алуға
құқығын беру, қарызды төлеу және т.б.
Факторинг операциясы бүгінгі таңда отындық ақша нарығында дами алмай
отыр. Факторингті енгізу сынағы негізінен 1988 жылы КСРО өнеркәсіп құрылыс
банкімен жүзеге асырылып, кейіннен өзге де коммерциялық банктер факторинг
операцияларын орындай бастады. Сөйтіп, 1990ж басындағы төлем дағдарысы
факторинг қызметінің банктер үшін тиімсіздігін айқындап нәтижесінде отандық
банктеріміз күні бүгінге дейін бұл операцияға салғырттық танытуда.
Факторингтің бірегей құқықтық негізін құру үшін 1988 ж халықаралық
факторинг туралы кез келген келісім-шарт төменде берілгендердің кемінде
екеуін қамтуға тиіс:
1. Аванс және несие беру жолымен жабдықтаушыны қаржыландыру;
2. Төлем талаптарына жататын жабдықтаушының шоттарын бухгалтерлік
жағынан өңдеу;
3. Борышқорлардан ақшалай қаражат алу;
4. Жабдықтаушыларды олардың борышқорларының төлем қабілетсіздігі
жағдайынан қорғау.
Факторинг операциялары банктер және арнайы ұйымдар арқылы жүзеге
асырылады. Ол үшін банктерде арнайы бөлімдер ашылуы тиіс.
Факторингтік операциялардың мыналар бойынша жасалмайтынын ескеру қажет:
- Жеке тұлғалардың қарыздық міндеттері бойынша;
- Бюджеттік мекемелердің қоятын талаптары бойынша;
- Банктердің несиеден алынып тастаған немесе төлем қабілетінсіз
деп танылған кәсіпорындар мен ұйымдардың міндеттемелері бойынша;
- Кәсіпорындардың филиалдары немесе бөлімшелердің міндеттемелері бойынша;
Факторингтің ашық және жабық түрлері болады.
Әлемдік тәжірибеде факторинг қызметінің мұны мынадай екі элементтен
тұрады: оған берілген құжаттарды мерзімінен бұрын төлеу барысында алынатын
комиссия және пайыз. Комиссия шот-фактура сомасынан белгілі мөлшерде
(әдетте, 1,5- 2,5 о) деңгейінде белгіленеді. Мәміленің көлеміне қарай
комиссия сомасы да өсіп отырады. Факторинг ережесі бойынша несие үшін
төленетін пайыз мөлшерлемесі ақша нарығындағы (қысқа мерзімді несиелер
нарығындағы) мөлшерлемеден 1—2 %-дай жоғары болып келеді.
Қазақстанда факторингті
пайдаланудың объективті негіздері
Айналым капиталының Төлемсіздік
жетіспеуі
Несиелеудің жоғары Аналитикалық жұмысты
тәуекелділігі жетілдіру қажеттілігі
Қаржылық менеджментті Қаржыны жоспарлауды
жетілдіру мәмелелері жетілдіру қажеттілігі
Сурет 1. Қазақстанда факторингті пайдалану жолдары
Қазіргі күні отандық кәсіпорындарға қаржылық қызмет көрсету нарығында
көңіл аударарлық жаңа тиімді қаржы құралы факторинг кеңінен таралуда.
Факторинг өзінің кәсіпорынның қызметін дамытатын құрал ретінде танылып,
қазір Қазақстанда да көптеген екінші деңгейдегі банктер онымен жұмыс жасап,
факторингтік қызмет көрсетуде, сонымен бірге олармен бірқатарда фактор-
компаниялар да пайда бола бастады.
Факторингтік операцияларды қолданудың нәтижесінде кәспорындар өз
қызметін үздіксіз жүргізе алады, яғни ол мынаны білдіреді: көптеген
кәсіпорындар өз қызметінің барысында кейде қаражат тапшылығына кезігеді,
әрине айналымда қаржы жетіспеушілігі, тұтынушылардың өз қарыздарын дер
кезінде өтемеуі деген сияқты мәмелелер болады. Бұл мәмелелерді шешу үшін
кәсіпорын банктік несиеден бұрын осы факторингті қолданғаны өте тиімді.
Факторингтің қай жағынан тиімді екенін түсінуіміз үшін алдымен оңай пайда
болуы мен дамуына, жұмыс істеу механизміне сипаттама берейік.
Алғашқыда факторинг 16-17 ғ.ғ, пайда болған, оны саудагерлер өз
тәжірибесіне алғаш енгізілген. Соңына қарай онымен сауда банктері айналыса
бастаған. Басында олар тауар өндірушілерге өз тауарларын өткізуге, сатуға
ықпал жасап отырған, содан соң олар тауарды өндіруші кәсіпорындардың
жіберген тауарлары үшін ақшасын төлеп, тауарлы несие беруге көшкен, әрі
қарай кейбір сауда делдалдары өз саудасын тастап, өз клиенттерімен қаржылық
қарым-қатынасқа көшкен, яғни тауарды өндірушілерден шот-фактураларды сатып
алып, ондағы қарыздық міндеттемені талап ету құқығына ие болды. Міне осылай
факторингтік компаниялар пайда болған. Бірақ алғашында оларды тек қана
банктік несиені алуға мүмкіндік болмаған жағдайда ғана қолданған. Ал
қазіргі банктік қызметтің деңгейінің жоғары дамуы, сонымен қатар арнайы
мамандандырылған несие мекемелерінің пайда болуы клиенттерге жоғары
деңгейдегі, жан-жақты қаржылық қызмет көрсетуді дамытып отыр.
2. Факторинг және форфейтинг операцияларының қызметі мен
ұйымдастыру ерекшелігі
Факторинг – шағын және орта бизнес кәсіпорындары үшін ерекше пайдалы
қаржыландыру формасы, ол кәсіпорындар басшылары мен қызметкерлерінің
өндірістік проблемаларға және пайданы арттыруға баса көңіл бөлулеріне
мүмкіндік береді, төлемдердің басым бөлігін алуды жеделдетеді, қарыздың
толық өтелуіне кепілдік береді және есептерді жүргізу шығындарын азайтады.
Факторинг төлемге кепілдік береді және жеткізушілерді банктен қосымша және
едәуір қымбат тұратын несие алу қажеттілігінен құтқарады. Мұның барлығы
кәсіпорынның қаржы жағдайына оң ықпал етеді.
Қазіргі жағдайда қаржы рыногында факторингтік операциялардың жеткілікті
дәрежеде әр алуан түрі пайда болуда, оларды таңдау отандық қаржы рыногының
ұлттық белгілеріне және қаржылық қызметтер көрсетудің шарттарына байланысты
деген қорытынды жасауға болады. Осыған орай халықаралық тәжірибені ескере
отырып, факторингтік операциялар түрлерін жүйелеп және жіктеу қажеттілігі
туындады. Бізбен факторинг түрлерінің жіктелімін жүйелеуді көрсететін сызба
әзірленді (2-сурет).
Сурет 2. Факторингтік операциялар түрлерінің жіктелімін жүйелеу
Тәжірибеде факторингтің құрамына операциялардың мынадай ірілендірілген
түрлері кіреді: өткізуді несиелеу, төлемеу тәуекелдерін қабылдау;
дебиторларды бухгалтерлік есепке алу; қарыздарды бақылау және инкассация;
сауда статистикасы және т.б.
Қазақстандық қаржы-банк жүйесі және несиелік, банктік операцияларды
реттейтін және бақылайтын қаржы органдары үшін факторингтің және
факторингтік операциялардың сәйкес түрлерін таңдау бойынша позицияларын
қайта қарау қажеттілігі туды, ол үшін факторингтік компаниялар құру өте
маңызды.
Нарықтық экономикасы және қаржылық инфрақұрылымы дамыған елдерде
факторинг компаниялары немесе осындай қызметпен айналысатын коммерциялық
банктер өз клиенттеріне қаржылық қызмет көрсетулердің алуан түрлі жиынтығын
ұсынады және мұны клиенттердің өз ақшалай талаптарын беруі ретінде
қарастырады. Факторинг мынадай негізгі қызметтерге ие:
– сәйкес бухгалтерлік операцияларды жүргізу
– ұсынылған коммерциялық несиені, төлемдерді алуды қосқанда, қадағалау
– несие тәуекелдерінен қорғау
– клиенттің ағымдағы жұмысын қаржыландыру.
ЕО елдеріндегі факторинг және факторингтік операциялардың даму
тәжірибесі, атап айтсақ Германия мен Ұлыбританияның факторинг және
факторингтік операциялардың даму тәжірибесі қазақстандық факторингтік
рыногына, әсіресе мемлекеттік реттеу және арнайы факторингтік компанияларын
құру тұрғысынан алғанда, толығымен сай келеді. Мысалы, Қазақстан үшін
мемлекеттік факторингтік реттеудің Австрия, Франция, Греция, Италия,
Испания елдерінде қолданатын нұсқалары мүмкін болады және спецификалық
ерекшелікке ие. Бұл елдерде факторинг тікелей арнайы заң көмегімен,
мемлекетпен немесе банктік заңнама шегінде реттеліп отырады. Сонымен қатар,
келесі қаржылық өнімдердің, атап айтқанда реверсивтік факторингтің,
интернет шешім және Қазақстан банктеріндегі электронды факторингтің,
факторингтік қызметті белсенді жүзеге асыруда өсу потенциалы өте жоғары.
Қазіргі кезде қазақстандық банктік тәжірибеде факторинг қалыпты дебиторлық
қарызды емес, тек мерзімі өтіп кеткен қарызды ғана бір реттік беру,
төлеушіге төлем несиесі деп аталатынның баламасын ұсыну болып қалып отыр.
Мұндай тәжірибе төлемнің дер кезінде жүргізілуі тұрғысынан алдын ала
күмәнді төлем талаптарын сатып алатын, факторингтің жеткізушіні оның төлем
талаптарының дер кезінде төленбеуі тәуекелінен сақтандыру, мұндай
талаптарды алдын ала төлеу ретінде несиелеу, сондай-ақ жеткізілген
тауарларға және жеткізушінің дебиторлық қарыздарына есеп жүргізу секілді
маңызды элементтерін ескермеген және пайдаланбаған банктердің тәуекелдерін
недәуір арттырады, нәтижесінде банк мекемелерінің тәуекелдері күрт өсті,
себебі мерзімі өтіп кеткен жеткізушіге берілетін қарыз банкке берілетін
мерзімі өтіп кеткен қарызға айналады, айналымды баяулатады, демек оның ақша
құралдарын пайдалану тиімділігін төмендетеді.
Қазақстанда факторингті ұйымдастырудың өзіндік спецификалық сызбасы
бар. Ол 3-суретте көрсетілген.
өнімді төлеу
талапты төлеу
Сурет 3. Қазақстан Республикасында факторингті ұйымдастыру сызбасы.
Әдетте, факторингтік операцияларға үш тарап қатысады: банктің
факторинг бөлімі - өз клиенттерінен шот-фактураларды сатып алатын
мамандандырылған мекеме; клиент (тауарды жеткізуші, кредитор) – факторинг
компаниясымен мәміле жасасқан өнеркәсіптік немесе тауарлық фирма; кәсіпорын
(қарыз алушы – фирма – тауарды сатып алушы). Коммерциялық банктің факторинг
бөлімі мен жеткізушінің операциялар жүргізу бойынша өзара қарым-қатынастары
келісіммен реттеледі. Атап өтетін нәрсе, факторингтік келісім, өзінің
дәстүрлі формасында, тек жеткізушіге қызмет көрсетуді ғана қарастырады.
Келісім жасаспас бұрын компания потенциалды клиенттің экономикалық және
қаржылық жағдайын, оның қызмет саласын, өткізетін өнімдерінің түрлерін,
рынок коньюктурасын мұқият зерделейді. Сондай-ақ кәсіпорынның соңғы
жылдардағы баланстары мен қаржы нәтижелері туралы есептері де талданады.
Сатып алушылар кәсіпорынның тұрақты немесе кездейсоқ сипатта болуы мүмкін
іскери байланыстарына да баса көңіл бөледі. Мұндай талдау әдетте 1-2 аптаға
созылады. Содан соң компания өз келісімін береді немесе қызмет көрсетуден
бас тартады.
2 коммерциялық банктердің факторингтік қызметін талдау
2.1 АльянсБанк және БТАбанк акционерлік қоғамдарындағы факторингтік
операцияларын талдау
Біздің республикамызда факторингтің жеткілікті дәрежеде дамымауының
салдарынан екінші деңгейлі көптеген банктерде осы операциялардың жоқтығы
байқалады. Нарықты экономикалы елдерде факторингтік операциялармен, әдетте,
банктермен тығыз байланыстағы арнайы факторинг компаниялары айналысады.
Экономикасы дамыған елдерде факторинг қаржы индустриясының өз алдына дербес
үлкен саласына айналды. Осылайша, факторинг компанияларын құру бүгінгі
жағдайда көкейтесті мәселе болып табылады. Бұл компанияның негізгі міндеті
– Қазақстан Республикасындағы факторингтің дамуына кәсіпорындардың ақша
талаптарын белгілі бір шарттармен сатып алу арқылы ықпал ету болып
табылады. Ал мақсаты – Қазақстан Республикасындағы факторингті жүзеге асыру
процедураларын стандарттандыру және бірегейлендіру. Бұл факторинг
компаниясы дебиторлық қарыздарды сатып алумен қатар, төлемді кейінге
қалдырумен байланысты тәуекелдерді сақтандыруды, дебиторлық қарызды
басқаруды және ақпараттық-талдау қызметін көрсетуді жүзеге асырар еді.
Факторинг – ақша талабын беру есебінен жеткізушінің айналым құралдарын
толықтыруға бағытталған қаржыландыру ғана емес, бұл жеткізушінің
кәсіпорындарына олардың сатып алушылармен жұмысын ұйымдастыру тұрғысында,
сатып алушыларды тауарлық несиелеуді бақылау тұрғысынан көрсетілетін
қызметтер кешені, қызметтер, бұл сауда компанияларының тәуекелдерін басқару
және оларды сақтандыру, бұл клиенттерді ақпараттық-аналитикалық қолдау.
Факторинг – бұл экономиканың нақты секторын қолдау мен дамытуға бағытталған
банк өнімдерінің бірі. Факторинг Қазақстанның банк қызметтері рыногында
алғашқы қадамдарын жасап жатқанына қарамастан, банкпен факторингтік қызмет
көрсету бойынша ынтымақтастықта жұмыс істеудің келешегі айқын және оны
әлемдік тәжірибе растайды.
Сонымен бірге, Қазақстандағы факторингтің келешегін қалыпты оптимистік
тұрғыдан бағалауға болады. Бұған, бірінші кезекте, факторингтік жұмыстарды
табысты жүзеге асырып жатқан қазақстандық банктер қатарының өсуі дәлел бола
алады. Біздің диссертациялық зерттеуіміздің нысаналары факторингтік
операцияларды жүргізу барысында айырымдық ерекшеліктері анықталған
АльянсБанк, БТАБанкі және ЦентрКредит Банк болып табылады.
АльянсБанктің 2007-2009 жж. ішіндегі қаржылық-экономикалық жұмысын
тұрақты жұмыс ретінде сипаттауға болады. Осы банктің несие портфелінің
жағдайы 1-кестеде көрсетілген.
Кесте 1
АльянсБанк АҚ несие портфелінің салалық құрылымы (мың теңгемен)
Сала 2007 ж. Үлес, % 2008 ж. Үлес, %2009 ж. Үлес, %
Бөлшек сауда 8 536 750 6,7 29 343 2244.63 35 114 0024.11
Ауыл 2 228 454 1,8 4 607 993 0.73 3 733 357 0.44
шаруашылығы
Тамақ 2 305 340 1,8 3 920 730 0.62 3 746 867 0.44
өнеркәсібі
Құрылыс 23 789 889 23 789 88958 301 2259.20 101 42467011.88
Кен өндіру 40 954 0,03 134 593 0.02 155 626 0.02
өнеркәсібі
Металлургия 0 0 943 394 0.15 618 352 0.07
Машина жасау 230 018 0,2 76 578 0.01 68 605 0.01
Мұнай-газ 5 770 055 4,5 8 821 692 1.39 4 661 685 0.55
саласы
Медицина 858 690 0,67 0 0.00 3 176 481 0.37
Химия 00 0 40 503 0.01 185 536 0.02
өнеркәсібі
Энергетика 1 658 938 1,3 3 718 716 0.59 4 457 863 0.52
Қонақүй бизнесі326 751 0,3 851 106 0.13 1 102 000 0.13
Қаржы секторы 1 010 742 0,8 19 726 1263.11 19 885 0342.33
Транспорт және 6 792 964 5,3 7 893 840 1.25 4 820 160 0.56
коммуникация
Басқа
Атап өтетін нәрсе, АльянсБанктегі факторингтік операциялар елеусіз
ғана көлемді құрайды және банктің қаржылық есебінде көрсетілмейді.
Дегенмен, осы банктегі факторинг жүргізу процедурасы қызықты.
АльянсБанктегі факторинг сауда-комиссиялық операциялардың клиенттің айналым
капиталын несиелеумен үйлесетін бір түрі ретінде ұсынылған; оның құрамына
клиенттің дебиторлық қарызын инкассациялау, несиелеу және несиелік және
валюталық тәуекелдерден сақтандыру кепілдігі кіреді.
2005 жылдың 13 қыркүйегінде Альянс – Лизинг АҚ International Factor
Group (IFG) құрамына енді. International Factor Group – IFG құрамына ену
Ассоциацияның халықаралық деңгейінде Экспорттық және Импорттық факторингте
жұмыс істеуге мүмкіндік береді.
IFG мүшелері арасындағы деректермен алмасудың барлығы, дебиторлардың
несие қабілеттілігін тексеру жөніндегі операцияларды, несие лимиттерін
белгілеуді, жеткізілімдерді төлеу жағдайына мониторинг жүргізуді және т.б.
қоса алғанда, ақпараттар берудің IFexchange электронды жүйесінің құралдары
арқылы жүзеге асырылады. Ақпаратты беру толығымен автоматтандырылған және
байланыстың электронды арналары арқылы жүзеге асырылады, бұл жұмыс
тиімділігін арттырады және факторингтік қызмет көрсету сызбасы бойынша
жұмыс істейтін жеткізуші мен сатып алушының уақытын үнемдейді.
АльянсБанктің несие портфелінің валюталық және уақыттық құрылымдары
негізінен теңгелік несиелермен және ұзақ мерзімді сипаттамамен көрінеді.
Бұл 2-кестеде берілген.
Кесте 2
2008 жылғы АльянсБанк АҚ несие портфелінің валюталық және мерзімдік
құрылымдары (мың теңгемен)
Несие 1 айға 1 айдан 33 айдан 11 жылдан 55 жылдан
валютасы дейін айға жылға жылға жоғары Барлығы
дейін дейін дейін
Доллар 3081 145 101 636 13727 470112 441 238 948 368 299
367 272 890
Еуро 0 0 240 235 22 421 81615 368 55038 030 601
Басқа 0 0 0 18 135 564 398 582 533
Барлығы 3 577 8312 424 89132094 489438 226 377 351 853 675
757 741 709
Ескерту – АльянсБанктің есептік мәліметтері негізінде автор
құрастырған
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің классификациясы бойынша несие
портфелінің сапасы – бұл қазіргі жағдайларда екінші деңгейлі банктің несие
қабілеттілігінің және өтемділігінің маңызды көрсеткіштерінің бірі. Айта
кететін нәрсе, АльянсБанктің үмітсіз несиелерінің үлес салмағы жыл өткен
сайын ұлғайып келеді және 2009 ж. 11 665 423 теңгені құрады, бұл 3-кестеде
көрсетілген.
Кесте 3.
АльянсБанк АҚ несие портфелінің сапасы (мың теңгемен)
2007 ж. 2008 ж. 2009 ж.
Несие типі
несие % несие % Несие %
2. Күмәнді: 60 840 569 33.03 127 825 047 20.2 420 575 199 49.3
1) күмәнді 1 54149140 29.73 82 201 160 13.0 111 498 012 13.1
Категориялар
2) күмәнді 2 1706250 0.93 22 953 700 3.6 289 245 629 33.9
категориялар
3) күмәнді 3 2515107 1.32 4 680 815 0.7 1 021 141 0.1
категориялар
4) күмәнді 4 846108 0.51 6 027 696 1.0 9 571 737 1.1
категориялар
5) күмәнді 5 1623964 0.54 11 961 676 1.9 9 238 680 1.1
Категориялар
3. үмітсіз 2806433 1.87 8 141 666 1.3 11 665 423 1.4
Барлығы
Факторингтік операцияларды жүргізу процедурасы Қазақстандық лизинг
ассоциациясының және Қазақстандық қаржыгерлер ассоциациясының, сондай-ақ
Халықаралық топтың (International Factor Group) мүшесі болып табылатын
Альянс Лизинг АҚ жұмысының үлгісінде қарастырылады.
Альянс Лизинг АҚ-ның негізгі мақсаты – қазақстандық кәсіпорындардың
лизингтік және факторингтік қаржыландыруға деген қажеттіліктерін
қанағаттандыру. Компанияның жұмысы компанияға қолайлы экономикалық
тиімділікті қамтамасыз ете отырып, клиенттің қажеттіліктерін барынша
қанағаттандыруға ұмтылуға негізделеді.
ТұранӘлем банкі – рыноктағы 37,4%-дық үлесімен саудалық қаржыландыру
саласында мойындалған көшбасшы болып отыр. Саудалық қаржыландыру бойынша
банктің портфелі 2009 жылдың соңында 3 345 млн АҚШ долларын құрады, бұл
жалпы бланктік несие желілерімен жиынтықта БТА пайдасына 4 315 млн АҚШ
долларын құрайды. Рыноктың осы сегментінде күннен-күнге күшейіп бара жатқан
бәсекелестік клиенттер үшін саудалық қаржыландырудың тартымдылығын
арттырады және банкті өз өнім желісін Қазақстан Республикасындағы клиенттер
үшін де, ТМД елдеріндегі клиенттер үшін де кеңейтуге және
диверсификациялауға итермелейді. БТА – ның саудалық қаржыландыру портфеліне
аккредитивтер, кепілдіктер, экспорттық-несие агенттіктерін қаржыландыру,
форфейтинг, алдын ала экспорттықалдын ала импорттық қаржыландыру, жобалық
қаржыландыру, клубтық мәмілелер секілді өнімдер кіреді, мұнда қаржыландыру
мерзімі 1 жылдан 12 жылға дейінгі аралықта.
Қазақстанның және бірқатар ТМД елдерінің дамуының экономикалық
тенденцияларын ұстана отырып, БТА өз жұмысының стратегиялық бағыттарының
бірі ретінде несиелеудің тартымды жағдайын жасау арқылы шағын және орта
бизнестің дамуына ықпал етуді анықтады. Бұл стратегияның жүзеге асыру
мақсатында БТА қаржылық лизинг бағдарламасын іске қосты.
Ол бірқатар салық жеңілдіктерін және қаржыландырудың минималды мерзімін
– 36 ай – көздейді. Қаржыландыру көзі ретінде негізінен БТӘ-нің шетелдік
банк-корреспонденттерден алынатын несие желілері пайдаланылады. Сондай-ақ
банктің қарқынды дамуының арқасында көптеген бланктік несие желілерінің
мерзімі БТА пайдасына 4-5 жылға дейін ұлғайды, бұл, сәйкесінше,
клиенттердің жобаларын банктің қаржыландыруының ұзағырақ мерзімге созылуына
әкелді. Елдің экспорттық потенциалы жыл сайын артып отырғанына байланысты
БТА - нің клиенттерінің көпшілігі өздерінің келісім-шарттарын преэкспорттық
қаржыландыруға қызығушылық танытып отыр. Банк клиенттері үшін бұл өнімнің
негізгі артықшылығы қаржыландырудың салыстырмалы түрде төмен бағасы болып
табылады. Саудалық қаржыландыру банк жұмысының басым бағыттарының бірі
болып табылады, және БТА осы сегменттегі көшбасшылық ұстанымын сақтап
қалуды көздеуде, осы мақсатта өз клиенттерінің қажеттіліктерін толық және
үздік қанағаттандыру үшін жаңа өнімдер мен идеяларды әзірлеп, іс жүзіне
енгізу жұмыстарын жалғастыра береді. БТА -нің несие портфелінің сапасы 4-
кестеде көрсетілген.
Кесте 4
БТАБанк АҚ несие портфелінің сапасы
Атауы 2008 ж.
Жұмыс істемейтін несиелер жалпы несиелер 0,6%
Провизиялар портфелі жалпы несиелер 5,0%
Ескерту – БТА -нің есептік мәліметтері негізінде автор құрастырған
БТА -нің несиелік жұмысы клиенттерге берілетін қарыз көлемінің үлкендігімен
сипатталады, факторинг оның елеусіз бөлігін ғана алады: 2008 жылы – 241,
яғни 0,01%-ды ғана құрайды. Бұл 5-кестеде көрсетілген.
Кесте 5
2008 жылы БТАБанк АҚ клиенттерге берген қарыздары
мың теңгемен
Клиенттерге берілетін қарыздарға мыналар
кіреді: 2008 ж
Клиенттерге берілетін қарыздар 2.236.301
Қаржылық лизинг 5.399
Овердрафтар 2.552
Қарыздық міндеттемелер 310
Факторинг 241
2.244.803
Қарыздардың құнсыздануына арналған минус – резерв (81.830)
2.162.973
Ескерту – БТА -нің есептік мәліметтері негізінде автор құрастырған
2008 жылдың соңындағы жағдай бойынша, банк алатын сыйақы қойылымдары
теңге түріндегі қарыздар бойынша жылдық 11%-дан 18%-ға дейінгі аралықта
болды және еркін конвертацияланатын валюта түріндегі қарыздар бойынша -
жылдық 10-нан 16%-ға дейінгі аралықта.
БТА Лизинг АҚ-да факторингтік операциялар жүргізу процедурасының
өзіндік айырым ерекшеліктері бар. Банк шаруашылық жүргізуші объект-
сатушыдан өнімді (қызметтерді, жұмыстарды) сатып алушыдан дебиторлық
қарызды өндіріп алу талабын сатып алады және 2-3 күн ішінде шаруашылық
жүргізуші субъектіге төлем құжаттары ұсынылған сәтте жеткізілген өнім үшін
төлемнің сомасының 80%-ын аударады. Осы шоттар бойынша сатып алушылардан
төлемді алғаннан кейін банк шаруашылық жүргізуші субъектіге шот сомасының
қалған 20%-ын пайыздар мен комиссиялық сыйақыларды шегеріп тастағаннан
кейін аударады.
БТА Лизинг АҚ факторинг шеңберінде ұсынатын қызметтер тауарлық
несиені аванстаумен ғана шектелмейді. Айналым құралдарын қаржыландырудан
басқа, банк жеткізушінің бірқатар тәуекелдерін өзіне жүктейді.
2.2 БанкЦентрКредит акционерлік қоғамында факторингтік операцияларды
жүзеге асыру ерекшеліктерін талдау
ЦентрКредит Банкте факторинг ұсыну келесідей жүзеге асырылады:
- өз жұмыстарын тауарлар мен қызметтерді төлемді 90 күнге дейін кейінге
қалдыру шартымен сату саласында жүзеге асыратын коммерциялық ұйымдарға
немесе жеке кәсіпкерлерге;
- төлем мерзімі белгілі және Клиент пен Қарызгер арасындағы келісімде
қатаң анықталған ақша талаптарын бергені үшін.
- Клиент Банкке ақша талабын тауарлар жеткізілгеннен соң (қызметтер
көрсетілген, жұмыстар орындалғаннан кейін) кез келген уақытта, бірақ төлем
мерзімі аяқталғанға дейін бере алады.
- Тауарлар жеткізу (қызметтер көрсету, жұмыстар орындау) келісімінде
Клиенттің Қарызгерден ақшаны талап ету құқығын үшінші тұлғаға беруін шектеу
қарастырылмау керек.
- Тауарлар жеткізу (қызметтер көрсету, жұмыстар орындау) келісімі
бойынша төлем шарттары тек қолма-қолсыз есептесуді ғана көздеуі керек.
Факторингтік операциялар төмендегі талаптарға жауап беретін Клиенттерге
ғана ұсынылады:
- 4-тен (төрттен) кем емес тұрақты сатып алушыларының болуы;
- жұмыс істеу мерзімі 1 жылдан кем емес;
- Клиенттің Қарызгерлермен өзара қарым-қатынасы 6 айдан кем емес;
- Қарызгерлермен тауарлар жеткізу (қызметтер көрсету, жұмыстар орындау)
келісімі бойынша бұрын орындалған және төленген міндеттемелерінің болуы;
- ұнамды несие тарихы;
- қарыз алушының алдыңғы үш ай ішінде және факторинг бойынша қызметтер
көрсетуге өтініш берген күнге ағымдағы шотқа қосымшаға төленбеген
құжаттардың ұзақ мерзімді (5 күннен артық) картотекасының, соның ішінде
бюджет және бюджеттен тыс қорлар алдында қарыздарының жоқтығы;
- факторинг бойынша және басқа қарыз түрлері бойынша, соның ішінде
басқа да банктерде (жекелеген банктік операцияларды жүргізетін) ұйымдарда
мерзімі өтіп кеткен қарыздарының жоқтығы.
Банк ЦентрКредит АҚ-ның несие портфелінің құрылымы 2007-2009 жылдар
ішінде маңызды өзгерістерге ұшырады, бұл сауда, тамақ өнеркәсібі және т.б.
салаларында берілген несиелер көлемінің артуына байланысты. Центр Кредит
Банкте 2007-2009жж. экономика секторын қаржыландыру 6-кестеде көрсетілген.
Кесте 6
2007-2009жж. БанкЦентрКредит АҚ-ның экономика секторын қаржыландыруы
мың теңгемен
Сала 2006 ж. Үлес, 2007 ж. Үлес, %2008 ж. Үлес, %
%
1 2 3 4 5 6 7
Сауда 66 996 233 15,6 86 117 766 13,0 115 130 114 17,4
Бөлшек несие 145 390 47033,8 278 503 81842,2 224 567 560 33,9
және ипотека
Тамақ 25 944 726 6,0 32 251 866 4,9 43 708 792 6,6
өнеркәсібі
Ауыл 29 085 901 6,8 31 090 478 4,7 26 673 818 4,0
шаруашылығы
Өндіріс 21 171 791 4,9 25 437 320 3,9 28 990 706 4,4
Құрылыс 52 586 767 12,2 110 966 22416,8 98 724 467 14,9
Негізгі 15 218 173 3,5 9 057 085 1,4 14 790 351 2,2
кәсіпорындарғ
а
көрсетілетін
қызметтер
Мұнай-газ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1 Факторинг және форфейтинг операцияларының теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 6
... ... ... ..
1.1 Факторинг және форфейтинг операцияларының пайда болуы мен
әлемдік нарықтағы рөлі және 6
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Факторинг және форфейтинг операцияларының қызметі мен
ұйымдастыру 12
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
2 Коммерциялық банктердің факторингтік қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
... ... .. ... ...
2.1 альянсбанк және бтабанк акционерлік қоғамдарындағы
факторингтік операцияларын 16
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 банкцентркредит акционерлік қоғамында факторингтік
операцияларды жүзеге асыру ерекшеліктерін 21
талдау ... ... ... ... ... ...
3 Факторингтік операциялар және Қазақстан нарығында
3.1 Факторингтік операциялар және қазақстан нарығында қолданудың
экономикалық тетіктері
3.2 Қазақстандағы шағын және орта бизнестің ілгерілеуіне
факторингтің ықпал етуі
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Қазақстан Республикасының қаржы секторын одан әрі дамыту, оның құрамдас
бөліктерінің тиімділігін арттыру жаңа қаржылық құралдар мен операцияларды
енгізуді көздейді, олардың қатарына факторингті де жатқызу керек.
Қазақстанда факторингтің қаржы тәуекелдерін басқару, факторингтік
операцияларды реттеу, факторингтік операцияларды жүргізудің дұрыс және
уақтылы процедуралары жүзеге асырылатын жеткілікті дәрежеде орнықты
рыногының әзірше қалыптаса қоймағанын ескерсек, осы үдерістердің барлығын
жүйелі түрде зерттеу барынша өзекті болып табылады.
Қазіргі таңда факторингтің халықаралық және ұлттық рыноктарының
жағдайын теориялық талдау, факторинг түріндегі қаржылық инновацияларды
тәжірибеде қолдануды дәйектеу, факторингтік операцияларды жүзеге асыру
барысында қаржы тәуекелдерін басқару, факторингті сақтандыру үдерісін
қолдану айрықша өзектілікке ие болып отыр. Бұл жағдайда ғылыми ізденіс және
ғылыми зерттеу орталығына қазақстандық факторинг рыногының дамуының басым
бағыттарының дәйектемелері ұсынылады.
Сонымен бірге осы көп қырлы мәселе әлі де жан-жақты зерттеуді қажет
етеді. Маңызды және шешілмеген мәселелердің бірі факторинг және
факторингтік операциялар рыногы ұғымын теориялық және тәжірибелік
дәйектеу, факторингтік операциялардың түрлерін нақты ажырату болып
табылады, факторинг жүргізу процедураларын реттеу проблемалары да толығымен
әзірленген жоқ, Қазақстан Республикасында өзінің қызметі тұрғысынан екінші
деңгейлі банктерді толық құқықпен алмастыруы қажет, факторинг компанияларын
қалыптастырудың және дамытудың жаңа мүмкіндіктері аз зерделенген,
факторингті сақтандыру проблемасы шешілмеген.
Зерттеліп отырған проблеманың күрделілігі мен көп жоспарлылығы,
шешілмеген және таласты мәселелердің көптігі, олардың мәнін ғылыми тұрғыдан
түсіндіру қажеттігі курстық жұмыстың өзектілігін анықтады.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Курстық жұмыстың мақсаты
факторингтік операциялардың қазақстандық рыногын қалыптастыру мен дамытуға
қатысты теориялық тәсілдемелер дайындауда және оны дамытудың басым
бағыттарын халықаралық факторинг рыногының әлемдік даму тәжірибесін және
тенденциясын ескере отырып әзірлеуде болып табылады.
Бұл мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай зерттеу міндеттері қойылды:
– факторинг және факторингтік операциялар ұғымын анықтау және дәйектеу
бойынша теориялық сипаттағы ғылыми әзірлемелерге талдау жасау;
– факторингтік операциялар түрлеріне жаңа жіктелім әзірлеу;
– қаржы ағымдарын реттеу үдерісіндегі факторингтік компаниялардың
қызметтерінің экономикалық ерекшеліктерін ашу;
– қазақстандық факторинг және факторингтік операциялар рыногының
қалыптасуына, олардың одан әрі дамуының негізгі заңдылықтары мен
тенденцияларын айқындай отырып, сатылы талдау жүргізу;
– қазақстандық факторинг рыногының институционалдық құрылымын
жетілдірудің қажеттігін дәйектеу;
– қазақстандық факторинг рыногында факторингтік операциялар жүргізу
процедураларын әзірлеу және факторингтің несиелік операциялардан айырым
ерекшеліктерін анықтау;
– Қазақстан Республикасы қаржы рыногының даму Тұжырымдамасын ескере
отырып, Қазақстан Республикасы факторинг рыногының басым даму жолдарын
ұсыну.
Қазіргі таңда банктік операциялар және қызметтер күннен күнге артуда.
Олардың ішінде көп тараған түрлері несиелік операциялар мен депозиттік
операцияларды жатқызуға болады. Сонымен қатар, банктің жаңа операциялары да
кең өріс алуда. Олардың ішінде лизинг,траст,форфейтингтік және факторингтік
операциялар жатады. Бірақ бұл операциялар Қазақстанда өте дамымаған.
Негізінен, факторинг – банктің тауарлар жеткізуден және қызмет көрсетуден,
берілген несиені қайтаруды талап ету құқығын қоса алғанда басқа шарттардан
туындайтын төлем талаптарын сатып алуы.
Форфейтинг пен факторинг операциялары өзара ұқсас болып келеді. .Бірақ
форфейтингтің факторингтен айырмашылығы –форфейтинг сатқан тауарлар мен
қызметтерге деген құқықтарды қайта сату арқылы ақшалай қаражаттарды қарызға
алумен байланысты бір рет жасалатын операцияны білдіреді
Қазақстандағы банктік қызмет аясын реттеуге бағытталған заңдардың
жүзеге асу процессі өтпелі нарықтық кезеңдегі күрделі экономикалық
реформалар мен ұзаққа созылатын мемлекеттік бағдарламалар ауқымында жүзеге
асырылуда. Сонымен қатар банктік қызмет аясын реттеуге бағытталған
заңдардың тек осы саланы ғана емес, сонымен қатар мемлекеттің қаржы,
валюта, ақша-несие, жалпы экономиканың кез-келген саласына қатысты
болатындығын естен шығармаған дұрыс.
Әрбір елде жал индустриясы өзіндік ерекше әдіспен дамығанына
байланыссыз, жылдық пайда болу стадиясынан бастап ұлттық экономикасының
дамыған саласы стадиясына дейінгі дамуына тән ортақ заңдылықтар бар.
Форфейтинг екінші дүниежүзілік соғыстан кейін алғаш рет Еуропа елдерінде
пайда болған.
Коммерциялық банктер өздеріне сенімді тұлғаның қызметтерін қабылдап,
өздерінің жеке және корпоративті клиенттері үшін әр түрлі қызметтер
орындайды.
Өнеркәсібі дамыған елдерде қаржы активтерінің көбеюімен коммерциялық
банктер сенім операцияларын ұлғайта түседі. Банктердің бұл қызмет көрсету
түрлері сенім хаттар бойынша жасалатын қатынастармен байланысты болады.
Лизингтік қатынастардың қалыптасуы туралы жазылған экономикалық
әдебиеттерге шолу жасау нәтижесінде әлемдік нарықтағы лизингтік
қатынастардың қалыптасуы мен дамуын олардың сипаттарындағы сапалық
өзгерістерге және лизингтік келісімдердің санының өсуіне байланысты шартты
түрде кезеңдерге бөліп қарастырылған.
Курстық жұмыстың құрылымы кіріспе, екі бөлім, пайдаланылған әдебиеттер
тізімі және қорытындыдан тұрады. Бірінші бөлімде Коммерциялық банктердің
қаржылық қызметіндегі операциялардың (траст, лизинг, факторинг, форфейтинг)
пайда болуы мен дамуы туралы айтылса, екінші бөлімінде коммерциялық
банктердің қаржылық қызметіндегі операциялардың (траст, лизинг, факторинг,
форфейтинг) негізгі түрлері мен қызметтері туралы айтылған.
1. Факторинг және форфейтинг операцияларының теориялық негіздері
1. Факторинг және форфейтинг операцияларының пайда болуы мен
әлемдік нарықтағы рөлі және түрлері
Форфейтинг пен факторинг операциялары өзара ұқсас болып келеді. Бірақ
форфейтингтің факторингтен айырмашылығы – форфейтинг сатқан тауарлар мен
қызметтерге деген құқықтарды қайта сату арқылы ақшалай қаражаттарды қарызға
алумен байланысты бір рет жасалатын операцияны білдіреді. Сондай-ақ
экспортердің форфейтингтік қызметі орта мерзімді немесе ұзақ мерзімді
несиелеумен байланысты болса,ал факторингте несие беру мерзімі небары 6
айды құрайды.
Форфейтинг сөзі француз тілінде а forfait , аударғанда құқықтан
бас тарту дегенді білдіреді.Форфейтинг –тауарларды жабдықтау немесе
қызметтерді көрсету барысында пайда болатын және алдағы уақыттарда өтелуге
тиісті міндеттемелерді сатып алуды білдіру үшін пайдаланылатын термин.
Форфейтинг қызметі халықаралық сауданы орта мерзімде қаржыландырудың
балама тәсілдеріне жатады.
Форфейтинг – бұл форфейтордың, яғни коммерциялық банктің немесе арнайы
компанияның экспортерға импортердің төлеуге тиісті төлем талабын сатып
алуы.
Форфейтинг мәмілесі бойынша, алдымен экспортер өзінің тауарын несиеге
алушыны-импортерды іздейді. Ал импортер болса, оған жай немесе аударма
векселін, яғни қарыздық міндеттемесін жазып беруге тиіс. Егер вексель
берушінің беделі немесе қаржылық жағдайы жақсы болса, онда вексельге кепіл
беру талап етілмеуі мүмкін,дегенмен де импортер аудармалы векселі бойынша
авальшыны (төлеуге кепіл беруші тұлғаны) табады. Осы жерде басты мән
берілетін мыналар: банк несиесінің сомасы мен мерзімі, сатып алушының төлем
қабілеттілігі.
Форфейтинг мәмілесінде үш қатысушы болады:
1. Экспортер,яғни тауарды орта мерзімді несиеге беруші.
2. Импортер,яғни тауарды несиеге алушы.
3. Форфейтор, яғни мәмілені қаржыландырушы банк немесе арнайы
ұйым.
Форфейтинг мәмілесі бірнеше кезеңнен тұрады. Бірінші кезеңде мәміле
дайындалады. Бұл кезеңде экспортер, экспортер банкі немесе импортер
мәмілені бастаушылар болады. Экспортер үшін кепілдемеге қатысты
форфейтордың талабын білу маңызды. Сонымен бірге, осы кезеңде форфейтор
экспортердің өтінішін қарайды. Екінші кезеңде, болатын мәміле туралы
ақпараттар жинастырады. Содан кейін барып, форфейтор – банк несиелік талдау
жүргізеді. Келесі кезеңде экспортер вексельді алады және оған авальдің
берілуін,яғни үшінші бір тұлғаның кепіл беруін талап етеді.
Форфейтинг механизмін мынадай екі мәміле түрінде пайдаланады:
1. Қаржы мәмілесінде – орта мерзімді қаржы міндеттемесін тез арада
іске асыру мақсатында.
2. Экспорттық мәміле бойынша – шетелдік сатып алушыға несиеге тауар
бергені үшін экпортерға қолма-қол ақшамен түсім түсуге ықпал ету
мақсатында.
Форфейтинг мәмілесінің мерзімі 180 күннен 5 жылға дейінгі аралықты
құрайды, кей жағдайларда - 7 жыл.
Экспортер үшін форфейтингтің мынадай артықшылықтары бар:
• векселін форфейтор – банк сатып алғаннан кейін,экпортер валюта
бойынша тәуекелге бармайды,яғни бұл тәуекелді банктің өзі кешеді;
• уақытын кешіктіріп төлеуге берілген операцияның қолма-қол ақшамен
жасалатын операцияға айналуына орай, экспортердің өтімділігі тез
арада жақсарады,яғни экспортер тауарын жөнелткеннен кейін бірден
банктен қаражат алады;
• пайыз мөлшерлемесіне байланысты да тәуекел болмайды, себебі
форфейтингтік қаржыландыру тұрақты пайыз мөлшерлемесі негізінде
жүзеге асырылады;
• құжаттаудың қарапайымдылығы және оны рәсімдеудің жылдамдығы;
• форфейтор – банк несиелеу операцияларына қарағанда өте жоғары табыс
табады.
Форфейтинг екінші дүниежүзілік соғыстан кейін алғаш Еуропа елдерінде
пайда болған. Қазіргі кезде форфейтинг операциясы бойынша бірінші орында
Швейцария алады және ол осы операцияны бастаушылардың бірегейі болып
табылады. Ал біздің елімізде бұл операция түрі маңызды болғанымен,дамымай
отыр оның себебі вексель айналысының дұрыс жолға қойылмауымен
Форфейтингтеуге әдетте сауда тратталары (аударма вексель) немесе жай
вексельдер қабылданады.
Форфейтингтегі дисконт мөлшерлемесінің құрамдас элементтеріне мыналар
жатады:
• еуровалюталар нарығындағы несиенің құны (ЛИБОР-Лондондық банкаралық
пайыз мөлшерлемесі)
• импортер елінің тәуекел құны және валютаны аударуға байланысты
тәуекел құны 0,5-тен 6%-ға дейін жылдық мөлшерде ауытқиды;
• несиені басқаруға қатысты форфейтордың шығындары (0,5%-ға дейін
жылдық)
• міндеттеме үшін алынатын комиссия (1-1,5%жылдық)
Факторинг АҚШ-та шамамен 1890 жылы пайда болды. Экономикалық тұрғыда
бұл борышты саудалау, есептік операциялардың бір түрі.
Факторинг – банктің тауарлар жеткізуден және қызмет көрсетуден, берілген
несиені қайтаруды талап ету құқығын қоса алғанда басқа шарттардан
туындайтын төлем талаптарын сатып алуы.
Мұндай мәміленің нәтижесінде банк өз клиентінің талабын қайта
қаржыландырып қана қоймай, сонымен қатар төлемеу ықтималы тәуекелін өзіне
қабылдайды. Өндіруші осының арқасында айналым капиталын алады. Факторингпен
айналысатын адам фактор деп аталады. Ақысы төленетін (төлеу сатып алушының
ақшасын алуына қарай жүргізіледі) факторинг және төленетін және
қаржыландырылатын (соманың 90 пайызын бір уақытта төлеу тауарды өндіруші
жеткізгеннен кейін және келесі ақы төлеу – барлық ақша алынғаннан кейін
жүргізіледі) факторинг деп бөлінеді. Соңғы түрі қымбаттау, себебі үлкен
тәуекелділік бар. Бірақ борышкерді таңдау құқығы факторға: банк немесе
сауда үйіне қалдырылады. Ұлыбританияда факторинг нарығының 60 пайызынан
артығы факторинг фирмалары арқылы жұмыс істейтін коммерциялық банктерге
жатады.
Факторинг термині ағылшын тілінен алынған – делдал, агент. Факторинг
– коммерциялық банктер (олардың еншілес фактор - фирмалары) ұсақ және орта
фирмаларға – олардың клиенттерге көрсететін қаржылық қызметтердің түрі.
Факторинг мәні фактор – фирма немесе банктің клиенттен берешектерін
өндіртіп алу құқына ие болуы және өз клиенттерінің борышкерлеріне талапты
жарым-жарты төлеуі, яғни борышкердің төлейтін мерзімі басталғанға дейін
берешектерін пайыздық мөлшерде қайтаруы. Борыштың қалған бөлігі мүддесі
шегерілген соң борышкер өз берешегін өтегеннен кейін клиенттерге
қайтарылады. Нәтижесінде клиент берешектерін жылдам қайтару мүмкіншілігіне
ие болады, бұл үшін фактор – фирмаға немесе банкке белгілі бір сыйақы
төлейді. Факторинг жүзеге асырылғанда клиент борышкерден берешектерді алу
құқығын фактор-фирмаға немесе банкке тапсырады. Факторинг сауда
операциялары сияқты пайда болды, одан кейін несие беру нысанасы ие болған.
Банктердің факторинг операциялары мыналар: ішкі операциялары, мұнда
жабдықтаушы және клиент (сатып алу, сату шарты бойынша тараптар), сонымен
қатар факторинг компаниясы белгілі бір елде болады немесе халықаралық, ашық
операциялар, борышкер факторинг компаниясының мәмілесіне қатысу туралы
хабардар етілсе немесе жабық (жасырын) операциялар. Борышкер факторинг
компаниясы не банк пайда болатын борыш бойынша құқықтық мирасқор болып
табылатынын және төлеу оның пайдасына жүзеге асырылуы тиіс екендігін;
жабдықтаушыға регресс құқығымен – кері талап құқығымен немесе құқықсыз
төленген соманы; немесе белгілі бір күнге алдын ала ақы төлеу немесе
талаптарға ақы төлеу нысанында жабдықтаушыға несие беру талабымен
өтелетінін растайтын шотта фактураға тиісті жазу жазылу жолымен хабардар
етіледі.
Қазақстанда факторинг операцияларымен банктер, шарттық және ақылы
негізде тауарлар және қызмет көрсету үшін есеп-қисаптарды тезірек аяқтаумен
байланысты несие-есеп айырысу операцияларын жүзеге асырып, 1988-1989
жылдары айналыса бастады. КСРО Мемлекеттік банкінің келді 1989 жылғы 12
желтоқсандағы Жабдықтаушылардың банкке жеткізілген тауарлар, орындалған
жұмыстар және көрсетілген қызметтер үшін төлем талаптары бойынша төлем
алуға құқықты беру бойынша операцияларды жүзеге асырудың тәртібі туралы
нұсқаулық хаты құқықтық негіз болады. Факторинг үшін ақы төлеу сатып
алушыға қатысты құжаттар картотекаға енгізілсе төлемдер кезінде жасалмайтын
кездері несие қаражатының сомасымен және оларды пайдалану мерзімдерімен
және тұрақсыздық айыппұлмен анықталады. Факторинг ерекшелігі сол: ол тек
қана мәміленің негізінде іске асады; қаржыландыру талап құқығымен;
мәміленің ақылы болуы; ақшалай және кәсіпкерлік сипаты ғана бар және
болашақта талап құқығы мүмкіншілігі болады. Сондықтан факторинг
міндеттемелердің дербес түрі болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы Заңның
30 бабына сәйкес қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау
жөніндегі уәкілетті мемлекеттік органның лицензиясы бар кезде банктердің
факторинг операцияларын жүзеге асыруға: тауарларды (жұмыстарды,
қызметтерді) сатып алушыдан төлемсіз тәуекел етіп қабылдай отырып, төлем
төлеуді талап ету құқығына ие болуға құқылы екенін көздейді.
Қазіргі таңда ақшалай талапты беріп қаржыландыру (факторинг) шарты
Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 729-738 баптарымен реттеледі.
Факторинг бойынша қаржы агенті ақшаны клиент билігіне береді немесе беруге
міндеттенеді, ал клиент қаржы агентіне клиенттің осы үшінші тұлғамен
(борышкермен) қатынастарынан туындайтын өзінің ақшалай талабын қаржы
агентіне береді немесе беруге міндеттенеді не борышкерге ақшалай талабын
клиент қаржы агентіне сонымен бірге клиенттің қаржы агенті алдындағы
міндеттемелерін атқаруын қамтамасыз ету мақсатында беруі мүмкін. Бұл ретте
факторинг шарты бойынша қаржы агентінің міндеттемелері клиент үшін
бухгалтерлік есеп жүргізуді және берудің нысанасы болып табылатын ақшалай
талаптарға (ақшалай талаптар бойынша шоттар ашу) қатысты құжаттар ұсынуды,
сондай-ақ клиентке осы талаптарға байланысты өзге де қаржылық қызмет
көрсетуді қамтуы мүмкін.
Бұл ретте факторинг операциялары банк операциялары болып табылмайды,
бірақ олар халықаралық саудада кең қолданылады. Халықаралық қатынастарда
банктер 1988 жылы Халықаралық факторинг туралы Оттава УНИДРУА
конвенциясын басшылыққа алады.
Ақшалай талапты беріп қаржыландыру азаматтық-құқықтық міндеттеменің
жаңа түрі, оның құқықтық реттелуі Қазақстан Республикасының Азаматтық
Кодексіне алғашқы рет енгізілген. Ақшалай талапты беріп қаржыландыру шарты
(факторинг), жалпы ереже бойынша, ақылы және өзара шарт болып табылады,
нақты шарттың талаптарына қарай ол нақты, келісімді шарт болуы мүмкін.
Коммерциялық кәсіпорындардың мамандандырылған банк ұйымдарын несиесіне
негізделген ақшалай талапты беріп қаржыландыру шарты сауда несиесін
өзгертеді.
Ақша қаражатының қайтарымдылық, мерзімділік және төлемділік
талаптарымен берілуі тән банктік заем шартынан айырмашылығы сол, талап
құқығын беріп қаржыландыру шартына банктің алушының талабы құқығын, үшінші
тұлғамен (борышкермен) қандай да болмасын шарт бойынша қаражатты беруі
талабымен беруі тән ақшаларды осылайша беру, әдеттегідей, мерзімділігі және
қайтарымдылығымен сипатталмайды. Талапты құқығын беріп қаржыландыру
шартының өзара байланысқан талаптары болып табылады. Талапты беру шартта,
әдеттегідей, талап құқығын ақылы беру, ал ақшалай талап құқығы тек қана
объектісі (нысанасы) болып келеді.
Факторинг қаржы нарығының пайдалы құралы болып табылады және несие
тәуекелдерін сақтандырудың дамығандығын және дебиторлық берешек әкімшілігін
жүргізуді болжайды. Осы талаптарда осы қызметтегі банктер үшін клиенттерді
және пайданы көбейтуге және тәуекелдікті азайтуға мүмкіндік беретін
қорландыратын институттарды тарту бойынша агенттің рөлі анықтаушы бағытқа
айналады.
Форфейтинг қызметі халықаралық сауданы орта мерзімде қаржыландырудың
балама тәсілдеріне жатады.
Факторинг қызметінің мақсаты – төлеушінің төлем қабілетіне байланыссыз
факторингтік келісім-шартта көрсетілген мерзімде тез арада қаражатты алу
болып табылады.
Нарық экономикасы дамыған елдердегі факторингтік компаниялардың көбіне
еншілес фирмалары ірі банктермен бірігіп жұмыс жасайды.
Факторинг операцияларына үш тарап қатысады:
1. Факторингтік компания - өздерінің клиенттерінен шот-фактураны сатып
алатын арнайы мекеме.
2. Клиент (тауарларды жабдықтаушы, несие беруші) – факторинг
компаниялармен келісім-шарт жасасушы өнеркәсіптік немесе сауда фирмасы.
3. Кәспорын (қарыз алушы) – тауарларды сатып алушы фирма.
Факторинг мәмілесін жүзеге асырудан бұрын талдау жұмысы жүргізіледі.
Кәсіпорыннан тапсырыс алғаннан соң факторинг компания немесе банктің фактор
бөлімі 1-2 апта ішінде клиенттің экономикалық және қаржылық жағдайын
зерттейді.
Факторинг операцияларының жүзеге асырылу негізінде факторинг туралы
келісім-шарт жатады. Онда факторинг операцияларының мынадай жасалу шарттары
көзделеді: төлем талабының мәліметтері факторинг операциясы бойынша сомадан
төлейтін сома, өтеу сыйақысының мөлшері, факторинг келісім-шартын бұзу және
тараптардың ойлары бойынша басқа да шарттар.
Факторингтің 2 түрі болады:
-Ауқымды (конвенционды);
-Шектеулі (конфиденциалды).
Қазіргі жағдайда бұл – бухгалтерлік есеп жабдықтаулар және сатып
алушылармен есеп айырысу, несиені сақтандыру және т.б. қамтитын клиенттерге
қаржылық қызмет көрсетушіліктің әмбебап жүйесін сипаттайды.
Соңғы жылдары шектеулі факторинг те біршама дамып келеді. Шектеулі
факторинг бірнеше операциялардың орындалуымен байланысты: ақша алуға
құқығын беру, қарызды төлеу және т.б.
Факторинг операциясы бүгінгі таңда отындық ақша нарығында дами алмай
отыр. Факторингті енгізу сынағы негізінен 1988 жылы КСРО өнеркәсіп құрылыс
банкімен жүзеге асырылып, кейіннен өзге де коммерциялық банктер факторинг
операцияларын орындай бастады. Сөйтіп, 1990ж басындағы төлем дағдарысы
факторинг қызметінің банктер үшін тиімсіздігін айқындап нәтижесінде отандық
банктеріміз күні бүгінге дейін бұл операцияға салғырттық танытуда.
Факторингтің бірегей құқықтық негізін құру үшін 1988 ж халықаралық
факторинг туралы кез келген келісім-шарт төменде берілгендердің кемінде
екеуін қамтуға тиіс:
1. Аванс және несие беру жолымен жабдықтаушыны қаржыландыру;
2. Төлем талаптарына жататын жабдықтаушының шоттарын бухгалтерлік
жағынан өңдеу;
3. Борышқорлардан ақшалай қаражат алу;
4. Жабдықтаушыларды олардың борышқорларының төлем қабілетсіздігі
жағдайынан қорғау.
Факторинг операциялары банктер және арнайы ұйымдар арқылы жүзеге
асырылады. Ол үшін банктерде арнайы бөлімдер ашылуы тиіс.
Факторингтік операциялардың мыналар бойынша жасалмайтынын ескеру қажет:
- Жеке тұлғалардың қарыздық міндеттері бойынша;
- Бюджеттік мекемелердің қоятын талаптары бойынша;
- Банктердің несиеден алынып тастаған немесе төлем қабілетінсіз
деп танылған кәсіпорындар мен ұйымдардың міндеттемелері бойынша;
- Кәсіпорындардың филиалдары немесе бөлімшелердің міндеттемелері бойынша;
Факторингтің ашық және жабық түрлері болады.
Әлемдік тәжірибеде факторинг қызметінің мұны мынадай екі элементтен
тұрады: оған берілген құжаттарды мерзімінен бұрын төлеу барысында алынатын
комиссия және пайыз. Комиссия шот-фактура сомасынан белгілі мөлшерде
(әдетте, 1,5- 2,5 о) деңгейінде белгіленеді. Мәміленің көлеміне қарай
комиссия сомасы да өсіп отырады. Факторинг ережесі бойынша несие үшін
төленетін пайыз мөлшерлемесі ақша нарығындағы (қысқа мерзімді несиелер
нарығындағы) мөлшерлемеден 1—2 %-дай жоғары болып келеді.
Қазақстанда факторингті
пайдаланудың объективті негіздері
Айналым капиталының Төлемсіздік
жетіспеуі
Несиелеудің жоғары Аналитикалық жұмысты
тәуекелділігі жетілдіру қажеттілігі
Қаржылық менеджментті Қаржыны жоспарлауды
жетілдіру мәмелелері жетілдіру қажеттілігі
Сурет 1. Қазақстанда факторингті пайдалану жолдары
Қазіргі күні отандық кәсіпорындарға қаржылық қызмет көрсету нарығында
көңіл аударарлық жаңа тиімді қаржы құралы факторинг кеңінен таралуда.
Факторинг өзінің кәсіпорынның қызметін дамытатын құрал ретінде танылып,
қазір Қазақстанда да көптеген екінші деңгейдегі банктер онымен жұмыс жасап,
факторингтік қызмет көрсетуде, сонымен бірге олармен бірқатарда фактор-
компаниялар да пайда бола бастады.
Факторингтік операцияларды қолданудың нәтижесінде кәспорындар өз
қызметін үздіксіз жүргізе алады, яғни ол мынаны білдіреді: көптеген
кәсіпорындар өз қызметінің барысында кейде қаражат тапшылығына кезігеді,
әрине айналымда қаржы жетіспеушілігі, тұтынушылардың өз қарыздарын дер
кезінде өтемеуі деген сияқты мәмелелер болады. Бұл мәмелелерді шешу үшін
кәсіпорын банктік несиеден бұрын осы факторингті қолданғаны өте тиімді.
Факторингтің қай жағынан тиімді екенін түсінуіміз үшін алдымен оңай пайда
болуы мен дамуына, жұмыс істеу механизміне сипаттама берейік.
Алғашқыда факторинг 16-17 ғ.ғ, пайда болған, оны саудагерлер өз
тәжірибесіне алғаш енгізілген. Соңына қарай онымен сауда банктері айналыса
бастаған. Басында олар тауар өндірушілерге өз тауарларын өткізуге, сатуға
ықпал жасап отырған, содан соң олар тауарды өндіруші кәсіпорындардың
жіберген тауарлары үшін ақшасын төлеп, тауарлы несие беруге көшкен, әрі
қарай кейбір сауда делдалдары өз саудасын тастап, өз клиенттерімен қаржылық
қарым-қатынасқа көшкен, яғни тауарды өндірушілерден шот-фактураларды сатып
алып, ондағы қарыздық міндеттемені талап ету құқығына ие болды. Міне осылай
факторингтік компаниялар пайда болған. Бірақ алғашында оларды тек қана
банктік несиені алуға мүмкіндік болмаған жағдайда ғана қолданған. Ал
қазіргі банктік қызметтің деңгейінің жоғары дамуы, сонымен қатар арнайы
мамандандырылған несие мекемелерінің пайда болуы клиенттерге жоғары
деңгейдегі, жан-жақты қаржылық қызмет көрсетуді дамытып отыр.
2. Факторинг және форфейтинг операцияларының қызметі мен
ұйымдастыру ерекшелігі
Факторинг – шағын және орта бизнес кәсіпорындары үшін ерекше пайдалы
қаржыландыру формасы, ол кәсіпорындар басшылары мен қызметкерлерінің
өндірістік проблемаларға және пайданы арттыруға баса көңіл бөлулеріне
мүмкіндік береді, төлемдердің басым бөлігін алуды жеделдетеді, қарыздың
толық өтелуіне кепілдік береді және есептерді жүргізу шығындарын азайтады.
Факторинг төлемге кепілдік береді және жеткізушілерді банктен қосымша және
едәуір қымбат тұратын несие алу қажеттілігінен құтқарады. Мұның барлығы
кәсіпорынның қаржы жағдайына оң ықпал етеді.
Қазіргі жағдайда қаржы рыногында факторингтік операциялардың жеткілікті
дәрежеде әр алуан түрі пайда болуда, оларды таңдау отандық қаржы рыногының
ұлттық белгілеріне және қаржылық қызметтер көрсетудің шарттарына байланысты
деген қорытынды жасауға болады. Осыған орай халықаралық тәжірибені ескере
отырып, факторингтік операциялар түрлерін жүйелеп және жіктеу қажеттілігі
туындады. Бізбен факторинг түрлерінің жіктелімін жүйелеуді көрсететін сызба
әзірленді (2-сурет).
Сурет 2. Факторингтік операциялар түрлерінің жіктелімін жүйелеу
Тәжірибеде факторингтің құрамына операциялардың мынадай ірілендірілген
түрлері кіреді: өткізуді несиелеу, төлемеу тәуекелдерін қабылдау;
дебиторларды бухгалтерлік есепке алу; қарыздарды бақылау және инкассация;
сауда статистикасы және т.б.
Қазақстандық қаржы-банк жүйесі және несиелік, банктік операцияларды
реттейтін және бақылайтын қаржы органдары үшін факторингтің және
факторингтік операциялардың сәйкес түрлерін таңдау бойынша позицияларын
қайта қарау қажеттілігі туды, ол үшін факторингтік компаниялар құру өте
маңызды.
Нарықтық экономикасы және қаржылық инфрақұрылымы дамыған елдерде
факторинг компаниялары немесе осындай қызметпен айналысатын коммерциялық
банктер өз клиенттеріне қаржылық қызмет көрсетулердің алуан түрлі жиынтығын
ұсынады және мұны клиенттердің өз ақшалай талаптарын беруі ретінде
қарастырады. Факторинг мынадай негізгі қызметтерге ие:
– сәйкес бухгалтерлік операцияларды жүргізу
– ұсынылған коммерциялық несиені, төлемдерді алуды қосқанда, қадағалау
– несие тәуекелдерінен қорғау
– клиенттің ағымдағы жұмысын қаржыландыру.
ЕО елдеріндегі факторинг және факторингтік операциялардың даму
тәжірибесі, атап айтсақ Германия мен Ұлыбританияның факторинг және
факторингтік операциялардың даму тәжірибесі қазақстандық факторингтік
рыногына, әсіресе мемлекеттік реттеу және арнайы факторингтік компанияларын
құру тұрғысынан алғанда, толығымен сай келеді. Мысалы, Қазақстан үшін
мемлекеттік факторингтік реттеудің Австрия, Франция, Греция, Италия,
Испания елдерінде қолданатын нұсқалары мүмкін болады және спецификалық
ерекшелікке ие. Бұл елдерде факторинг тікелей арнайы заң көмегімен,
мемлекетпен немесе банктік заңнама шегінде реттеліп отырады. Сонымен қатар,
келесі қаржылық өнімдердің, атап айтқанда реверсивтік факторингтің,
интернет шешім және Қазақстан банктеріндегі электронды факторингтің,
факторингтік қызметті белсенді жүзеге асыруда өсу потенциалы өте жоғары.
Қазіргі кезде қазақстандық банктік тәжірибеде факторинг қалыпты дебиторлық
қарызды емес, тек мерзімі өтіп кеткен қарызды ғана бір реттік беру,
төлеушіге төлем несиесі деп аталатынның баламасын ұсыну болып қалып отыр.
Мұндай тәжірибе төлемнің дер кезінде жүргізілуі тұрғысынан алдын ала
күмәнді төлем талаптарын сатып алатын, факторингтің жеткізушіні оның төлем
талаптарының дер кезінде төленбеуі тәуекелінен сақтандыру, мұндай
талаптарды алдын ала төлеу ретінде несиелеу, сондай-ақ жеткізілген
тауарларға және жеткізушінің дебиторлық қарыздарына есеп жүргізу секілді
маңызды элементтерін ескермеген және пайдаланбаған банктердің тәуекелдерін
недәуір арттырады, нәтижесінде банк мекемелерінің тәуекелдері күрт өсті,
себебі мерзімі өтіп кеткен жеткізушіге берілетін қарыз банкке берілетін
мерзімі өтіп кеткен қарызға айналады, айналымды баяулатады, демек оның ақша
құралдарын пайдалану тиімділігін төмендетеді.
Қазақстанда факторингті ұйымдастырудың өзіндік спецификалық сызбасы
бар. Ол 3-суретте көрсетілген.
өнімді төлеу
талапты төлеу
Сурет 3. Қазақстан Республикасында факторингті ұйымдастыру сызбасы.
Әдетте, факторингтік операцияларға үш тарап қатысады: банктің
факторинг бөлімі - өз клиенттерінен шот-фактураларды сатып алатын
мамандандырылған мекеме; клиент (тауарды жеткізуші, кредитор) – факторинг
компаниясымен мәміле жасасқан өнеркәсіптік немесе тауарлық фирма; кәсіпорын
(қарыз алушы – фирма – тауарды сатып алушы). Коммерциялық банктің факторинг
бөлімі мен жеткізушінің операциялар жүргізу бойынша өзара қарым-қатынастары
келісіммен реттеледі. Атап өтетін нәрсе, факторингтік келісім, өзінің
дәстүрлі формасында, тек жеткізушіге қызмет көрсетуді ғана қарастырады.
Келісім жасаспас бұрын компания потенциалды клиенттің экономикалық және
қаржылық жағдайын, оның қызмет саласын, өткізетін өнімдерінің түрлерін,
рынок коньюктурасын мұқият зерделейді. Сондай-ақ кәсіпорынның соңғы
жылдардағы баланстары мен қаржы нәтижелері туралы есептері де талданады.
Сатып алушылар кәсіпорынның тұрақты немесе кездейсоқ сипатта болуы мүмкін
іскери байланыстарына да баса көңіл бөледі. Мұндай талдау әдетте 1-2 аптаға
созылады. Содан соң компания өз келісімін береді немесе қызмет көрсетуден
бас тартады.
2 коммерциялық банктердің факторингтік қызметін талдау
2.1 АльянсБанк және БТАбанк акционерлік қоғамдарындағы факторингтік
операцияларын талдау
Біздің республикамызда факторингтің жеткілікті дәрежеде дамымауының
салдарынан екінші деңгейлі көптеген банктерде осы операциялардың жоқтығы
байқалады. Нарықты экономикалы елдерде факторингтік операциялармен, әдетте,
банктермен тығыз байланыстағы арнайы факторинг компаниялары айналысады.
Экономикасы дамыған елдерде факторинг қаржы индустриясының өз алдына дербес
үлкен саласына айналды. Осылайша, факторинг компанияларын құру бүгінгі
жағдайда көкейтесті мәселе болып табылады. Бұл компанияның негізгі міндеті
– Қазақстан Республикасындағы факторингтің дамуына кәсіпорындардың ақша
талаптарын белгілі бір шарттармен сатып алу арқылы ықпал ету болып
табылады. Ал мақсаты – Қазақстан Республикасындағы факторингті жүзеге асыру
процедураларын стандарттандыру және бірегейлендіру. Бұл факторинг
компаниясы дебиторлық қарыздарды сатып алумен қатар, төлемді кейінге
қалдырумен байланысты тәуекелдерді сақтандыруды, дебиторлық қарызды
басқаруды және ақпараттық-талдау қызметін көрсетуді жүзеге асырар еді.
Факторинг – ақша талабын беру есебінен жеткізушінің айналым құралдарын
толықтыруға бағытталған қаржыландыру ғана емес, бұл жеткізушінің
кәсіпорындарына олардың сатып алушылармен жұмысын ұйымдастыру тұрғысында,
сатып алушыларды тауарлық несиелеуді бақылау тұрғысынан көрсетілетін
қызметтер кешені, қызметтер, бұл сауда компанияларының тәуекелдерін басқару
және оларды сақтандыру, бұл клиенттерді ақпараттық-аналитикалық қолдау.
Факторинг – бұл экономиканың нақты секторын қолдау мен дамытуға бағытталған
банк өнімдерінің бірі. Факторинг Қазақстанның банк қызметтері рыногында
алғашқы қадамдарын жасап жатқанына қарамастан, банкпен факторингтік қызмет
көрсету бойынша ынтымақтастықта жұмыс істеудің келешегі айқын және оны
әлемдік тәжірибе растайды.
Сонымен бірге, Қазақстандағы факторингтің келешегін қалыпты оптимистік
тұрғыдан бағалауға болады. Бұған, бірінші кезекте, факторингтік жұмыстарды
табысты жүзеге асырып жатқан қазақстандық банктер қатарының өсуі дәлел бола
алады. Біздің диссертациялық зерттеуіміздің нысаналары факторингтік
операцияларды жүргізу барысында айырымдық ерекшеліктері анықталған
АльянсБанк, БТАБанкі және ЦентрКредит Банк болып табылады.
АльянсБанктің 2007-2009 жж. ішіндегі қаржылық-экономикалық жұмысын
тұрақты жұмыс ретінде сипаттауға болады. Осы банктің несие портфелінің
жағдайы 1-кестеде көрсетілген.
Кесте 1
АльянсБанк АҚ несие портфелінің салалық құрылымы (мың теңгемен)
Сала 2007 ж. Үлес, % 2008 ж. Үлес, %2009 ж. Үлес, %
Бөлшек сауда 8 536 750 6,7 29 343 2244.63 35 114 0024.11
Ауыл 2 228 454 1,8 4 607 993 0.73 3 733 357 0.44
шаруашылығы
Тамақ 2 305 340 1,8 3 920 730 0.62 3 746 867 0.44
өнеркәсібі
Құрылыс 23 789 889 23 789 88958 301 2259.20 101 42467011.88
Кен өндіру 40 954 0,03 134 593 0.02 155 626 0.02
өнеркәсібі
Металлургия 0 0 943 394 0.15 618 352 0.07
Машина жасау 230 018 0,2 76 578 0.01 68 605 0.01
Мұнай-газ 5 770 055 4,5 8 821 692 1.39 4 661 685 0.55
саласы
Медицина 858 690 0,67 0 0.00 3 176 481 0.37
Химия 00 0 40 503 0.01 185 536 0.02
өнеркәсібі
Энергетика 1 658 938 1,3 3 718 716 0.59 4 457 863 0.52
Қонақүй бизнесі326 751 0,3 851 106 0.13 1 102 000 0.13
Қаржы секторы 1 010 742 0,8 19 726 1263.11 19 885 0342.33
Транспорт және 6 792 964 5,3 7 893 840 1.25 4 820 160 0.56
коммуникация
Басқа
Атап өтетін нәрсе, АльянсБанктегі факторингтік операциялар елеусіз
ғана көлемді құрайды және банктің қаржылық есебінде көрсетілмейді.
Дегенмен, осы банктегі факторинг жүргізу процедурасы қызықты.
АльянсБанктегі факторинг сауда-комиссиялық операциялардың клиенттің айналым
капиталын несиелеумен үйлесетін бір түрі ретінде ұсынылған; оның құрамына
клиенттің дебиторлық қарызын инкассациялау, несиелеу және несиелік және
валюталық тәуекелдерден сақтандыру кепілдігі кіреді.
2005 жылдың 13 қыркүйегінде Альянс – Лизинг АҚ International Factor
Group (IFG) құрамына енді. International Factor Group – IFG құрамына ену
Ассоциацияның халықаралық деңгейінде Экспорттық және Импорттық факторингте
жұмыс істеуге мүмкіндік береді.
IFG мүшелері арасындағы деректермен алмасудың барлығы, дебиторлардың
несие қабілеттілігін тексеру жөніндегі операцияларды, несие лимиттерін
белгілеуді, жеткізілімдерді төлеу жағдайына мониторинг жүргізуді және т.б.
қоса алғанда, ақпараттар берудің IFexchange электронды жүйесінің құралдары
арқылы жүзеге асырылады. Ақпаратты беру толығымен автоматтандырылған және
байланыстың электронды арналары арқылы жүзеге асырылады, бұл жұмыс
тиімділігін арттырады және факторингтік қызмет көрсету сызбасы бойынша
жұмыс істейтін жеткізуші мен сатып алушының уақытын үнемдейді.
АльянсБанктің несие портфелінің валюталық және уақыттық құрылымдары
негізінен теңгелік несиелермен және ұзақ мерзімді сипаттамамен көрінеді.
Бұл 2-кестеде берілген.
Кесте 2
2008 жылғы АльянсБанк АҚ несие портфелінің валюталық және мерзімдік
құрылымдары (мың теңгемен)
Несие 1 айға 1 айдан 33 айдан 11 жылдан 55 жылдан
валютасы дейін айға жылға жылға жоғары Барлығы
дейін дейін дейін
Доллар 3081 145 101 636 13727 470112 441 238 948 368 299
367 272 890
Еуро 0 0 240 235 22 421 81615 368 55038 030 601
Басқа 0 0 0 18 135 564 398 582 533
Барлығы 3 577 8312 424 89132094 489438 226 377 351 853 675
757 741 709
Ескерту – АльянсБанктің есептік мәліметтері негізінде автор
құрастырған
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің классификациясы бойынша несие
портфелінің сапасы – бұл қазіргі жағдайларда екінші деңгейлі банктің несие
қабілеттілігінің және өтемділігінің маңызды көрсеткіштерінің бірі. Айта
кететін нәрсе, АльянсБанктің үмітсіз несиелерінің үлес салмағы жыл өткен
сайын ұлғайып келеді және 2009 ж. 11 665 423 теңгені құрады, бұл 3-кестеде
көрсетілген.
Кесте 3.
АльянсБанк АҚ несие портфелінің сапасы (мың теңгемен)
2007 ж. 2008 ж. 2009 ж.
Несие типі
несие % несие % Несие %
2. Күмәнді: 60 840 569 33.03 127 825 047 20.2 420 575 199 49.3
1) күмәнді 1 54149140 29.73 82 201 160 13.0 111 498 012 13.1
Категориялар
2) күмәнді 2 1706250 0.93 22 953 700 3.6 289 245 629 33.9
категориялар
3) күмәнді 3 2515107 1.32 4 680 815 0.7 1 021 141 0.1
категориялар
4) күмәнді 4 846108 0.51 6 027 696 1.0 9 571 737 1.1
категориялар
5) күмәнді 5 1623964 0.54 11 961 676 1.9 9 238 680 1.1
Категориялар
3. үмітсіз 2806433 1.87 8 141 666 1.3 11 665 423 1.4
Барлығы
Факторингтік операцияларды жүргізу процедурасы Қазақстандық лизинг
ассоциациясының және Қазақстандық қаржыгерлер ассоциациясының, сондай-ақ
Халықаралық топтың (International Factor Group) мүшесі болып табылатын
Альянс Лизинг АҚ жұмысының үлгісінде қарастырылады.
Альянс Лизинг АҚ-ның негізгі мақсаты – қазақстандық кәсіпорындардың
лизингтік және факторингтік қаржыландыруға деген қажеттіліктерін
қанағаттандыру. Компанияның жұмысы компанияға қолайлы экономикалық
тиімділікті қамтамасыз ете отырып, клиенттің қажеттіліктерін барынша
қанағаттандыруға ұмтылуға негізделеді.
ТұранӘлем банкі – рыноктағы 37,4%-дық үлесімен саудалық қаржыландыру
саласында мойындалған көшбасшы болып отыр. Саудалық қаржыландыру бойынша
банктің портфелі 2009 жылдың соңында 3 345 млн АҚШ долларын құрады, бұл
жалпы бланктік несие желілерімен жиынтықта БТА пайдасына 4 315 млн АҚШ
долларын құрайды. Рыноктың осы сегментінде күннен-күнге күшейіп бара жатқан
бәсекелестік клиенттер үшін саудалық қаржыландырудың тартымдылығын
арттырады және банкті өз өнім желісін Қазақстан Республикасындағы клиенттер
үшін де, ТМД елдеріндегі клиенттер үшін де кеңейтуге және
диверсификациялауға итермелейді. БТА – ның саудалық қаржыландыру портфеліне
аккредитивтер, кепілдіктер, экспорттық-несие агенттіктерін қаржыландыру,
форфейтинг, алдын ала экспорттықалдын ала импорттық қаржыландыру, жобалық
қаржыландыру, клубтық мәмілелер секілді өнімдер кіреді, мұнда қаржыландыру
мерзімі 1 жылдан 12 жылға дейінгі аралықта.
Қазақстанның және бірқатар ТМД елдерінің дамуының экономикалық
тенденцияларын ұстана отырып, БТА өз жұмысының стратегиялық бағыттарының
бірі ретінде несиелеудің тартымды жағдайын жасау арқылы шағын және орта
бизнестің дамуына ықпал етуді анықтады. Бұл стратегияның жүзеге асыру
мақсатында БТА қаржылық лизинг бағдарламасын іске қосты.
Ол бірқатар салық жеңілдіктерін және қаржыландырудың минималды мерзімін
– 36 ай – көздейді. Қаржыландыру көзі ретінде негізінен БТӘ-нің шетелдік
банк-корреспонденттерден алынатын несие желілері пайдаланылады. Сондай-ақ
банктің қарқынды дамуының арқасында көптеген бланктік несие желілерінің
мерзімі БТА пайдасына 4-5 жылға дейін ұлғайды, бұл, сәйкесінше,
клиенттердің жобаларын банктің қаржыландыруының ұзағырақ мерзімге созылуына
әкелді. Елдің экспорттық потенциалы жыл сайын артып отырғанына байланысты
БТА - нің клиенттерінің көпшілігі өздерінің келісім-шарттарын преэкспорттық
қаржыландыруға қызығушылық танытып отыр. Банк клиенттері үшін бұл өнімнің
негізгі артықшылығы қаржыландырудың салыстырмалы түрде төмен бағасы болып
табылады. Саудалық қаржыландыру банк жұмысының басым бағыттарының бірі
болып табылады, және БТА осы сегменттегі көшбасшылық ұстанымын сақтап
қалуды көздеуде, осы мақсатта өз клиенттерінің қажеттіліктерін толық және
үздік қанағаттандыру үшін жаңа өнімдер мен идеяларды әзірлеп, іс жүзіне
енгізу жұмыстарын жалғастыра береді. БТА -нің несие портфелінің сапасы 4-
кестеде көрсетілген.
Кесте 4
БТАБанк АҚ несие портфелінің сапасы
Атауы 2008 ж.
Жұмыс істемейтін несиелер жалпы несиелер 0,6%
Провизиялар портфелі жалпы несиелер 5,0%
Ескерту – БТА -нің есептік мәліметтері негізінде автор құрастырған
БТА -нің несиелік жұмысы клиенттерге берілетін қарыз көлемінің үлкендігімен
сипатталады, факторинг оның елеусіз бөлігін ғана алады: 2008 жылы – 241,
яғни 0,01%-ды ғана құрайды. Бұл 5-кестеде көрсетілген.
Кесте 5
2008 жылы БТАБанк АҚ клиенттерге берген қарыздары
мың теңгемен
Клиенттерге берілетін қарыздарға мыналар
кіреді: 2008 ж
Клиенттерге берілетін қарыздар 2.236.301
Қаржылық лизинг 5.399
Овердрафтар 2.552
Қарыздық міндеттемелер 310
Факторинг 241
2.244.803
Қарыздардың құнсыздануына арналған минус – резерв (81.830)
2.162.973
Ескерту – БТА -нің есептік мәліметтері негізінде автор құрастырған
2008 жылдың соңындағы жағдай бойынша, банк алатын сыйақы қойылымдары
теңге түріндегі қарыздар бойынша жылдық 11%-дан 18%-ға дейінгі аралықта
болды және еркін конвертацияланатын валюта түріндегі қарыздар бойынша -
жылдық 10-нан 16%-ға дейінгі аралықта.
БТА Лизинг АҚ-да факторингтік операциялар жүргізу процедурасының
өзіндік айырым ерекшеліктері бар. Банк шаруашылық жүргізуші объект-
сатушыдан өнімді (қызметтерді, жұмыстарды) сатып алушыдан дебиторлық
қарызды өндіріп алу талабын сатып алады және 2-3 күн ішінде шаруашылық
жүргізуші субъектіге төлем құжаттары ұсынылған сәтте жеткізілген өнім үшін
төлемнің сомасының 80%-ын аударады. Осы шоттар бойынша сатып алушылардан
төлемді алғаннан кейін банк шаруашылық жүргізуші субъектіге шот сомасының
қалған 20%-ын пайыздар мен комиссиялық сыйақыларды шегеріп тастағаннан
кейін аударады.
БТА Лизинг АҚ факторинг шеңберінде ұсынатын қызметтер тауарлық
несиені аванстаумен ғана шектелмейді. Айналым құралдарын қаржыландырудан
басқа, банк жеткізушінің бірқатар тәуекелдерін өзіне жүктейді.
2.2 БанкЦентрКредит акционерлік қоғамында факторингтік операцияларды
жүзеге асыру ерекшеліктерін талдау
ЦентрКредит Банкте факторинг ұсыну келесідей жүзеге асырылады:
- өз жұмыстарын тауарлар мен қызметтерді төлемді 90 күнге дейін кейінге
қалдыру шартымен сату саласында жүзеге асыратын коммерциялық ұйымдарға
немесе жеке кәсіпкерлерге;
- төлем мерзімі белгілі және Клиент пен Қарызгер арасындағы келісімде
қатаң анықталған ақша талаптарын бергені үшін.
- Клиент Банкке ақша талабын тауарлар жеткізілгеннен соң (қызметтер
көрсетілген, жұмыстар орындалғаннан кейін) кез келген уақытта, бірақ төлем
мерзімі аяқталғанға дейін бере алады.
- Тауарлар жеткізу (қызметтер көрсету, жұмыстар орындау) келісімінде
Клиенттің Қарызгерден ақшаны талап ету құқығын үшінші тұлғаға беруін шектеу
қарастырылмау керек.
- Тауарлар жеткізу (қызметтер көрсету, жұмыстар орындау) келісімі
бойынша төлем шарттары тек қолма-қолсыз есептесуді ғана көздеуі керек.
Факторингтік операциялар төмендегі талаптарға жауап беретін Клиенттерге
ғана ұсынылады:
- 4-тен (төрттен) кем емес тұрақты сатып алушыларының болуы;
- жұмыс істеу мерзімі 1 жылдан кем емес;
- Клиенттің Қарызгерлермен өзара қарым-қатынасы 6 айдан кем емес;
- Қарызгерлермен тауарлар жеткізу (қызметтер көрсету, жұмыстар орындау)
келісімі бойынша бұрын орындалған және төленген міндеттемелерінің болуы;
- ұнамды несие тарихы;
- қарыз алушының алдыңғы үш ай ішінде және факторинг бойынша қызметтер
көрсетуге өтініш берген күнге ағымдағы шотқа қосымшаға төленбеген
құжаттардың ұзақ мерзімді (5 күннен артық) картотекасының, соның ішінде
бюджет және бюджеттен тыс қорлар алдында қарыздарының жоқтығы;
- факторинг бойынша және басқа қарыз түрлері бойынша, соның ішінде
басқа да банктерде (жекелеген банктік операцияларды жүргізетін) ұйымдарда
мерзімі өтіп кеткен қарыздарының жоқтығы.
Банк ЦентрКредит АҚ-ның несие портфелінің құрылымы 2007-2009 жылдар
ішінде маңызды өзгерістерге ұшырады, бұл сауда, тамақ өнеркәсібі және т.б.
салаларында берілген несиелер көлемінің артуына байланысты. Центр Кредит
Банкте 2007-2009жж. экономика секторын қаржыландыру 6-кестеде көрсетілген.
Кесте 6
2007-2009жж. БанкЦентрКредит АҚ-ның экономика секторын қаржыландыруы
мың теңгемен
Сала 2006 ж. Үлес, 2007 ж. Үлес, %2008 ж. Үлес, %
%
1 2 3 4 5 6 7
Сауда 66 996 233 15,6 86 117 766 13,0 115 130 114 17,4
Бөлшек несие 145 390 47033,8 278 503 81842,2 224 567 560 33,9
және ипотека
Тамақ 25 944 726 6,0 32 251 866 4,9 43 708 792 6,6
өнеркәсібі
Ауыл 29 085 901 6,8 31 090 478 4,7 26 673 818 4,0
шаруашылығы
Өндіріс 21 171 791 4,9 25 437 320 3,9 28 990 706 4,4
Құрылыс 52 586 767 12,2 110 966 22416,8 98 724 467 14,9
Негізгі 15 218 173 3,5 9 057 085 1,4 14 790 351 2,2
кәсіпорындарғ
а
көрсетілетін
қызметтер
Мұнай-газ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz