Бейімбет Майлин прозасындағы ұлттық характер
РЕФЕРАТ
Жұмысының тақырыбы: Бейімбет Майлин прозасындағы ұлттық характер
Жұмысының көлемі: 61 бет
Жұмыстың құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, Б.Майлин прозасы және
ондағы ұлттық характер мәселесі, Жазушы прозасындағы заман шындығы және
ел мінезі, Қаламгер прозасындағы әйелдер характері деген үш тараудан,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың мақсаты: Көркем шығарма мазмұнына арқау болған тақырыптың,
суреттелетін жайлардың замана шындығымен астасып, көркемдік шындыққа
айналуын пайымдау, жазушының мақсат-нысанасын, бағыт-бағдарын айқындау.
Бейімбет Майлиннің прозалық шығармаларын олардың тууына ықпал еткен саяси-
әлеуметтік мәселелерді байланыстыра жүйелі, бірізділікпен талдай отырып,
кейіпкерлер бойындағы ұлттық характерді жан-жақты зерделеу.
Жұмыстың өзектілігі. Бейімбет Майлиннің көркем шығармаларындағы
кейіпкерлер әлемі туралы бірсыпыра жазылып, зерттеу нысанасына алынғанмен,
прозалық шығармаларындағы ұлттық характер мәселесі түбегейлі зерттелді деп
айту қиын. Бітіру жұмысы тақырыбының өзектілігі де осында.
Жұмысының зерттеу әдісі. Бейімбет Майлиннің прозалық шығармалары
негізінен тарихи-салыстырмалы талдау, салыстыру, жүйелеу, тұжырым жасау,
жинақтау түрінде зерттеу негізгі нысана етілді.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 32
Тірек сөздер: ұлттық характер, жанр, кейіпкер, көркем шығарма,
типтік образ, диолог, монолог, мінез, т.б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. Б.МАЙЛИН ПРОЗАСЫ ЖӘНЕ ОНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ ХАРАКТЕР
МӘСЕЛЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2. ЖАЗУШЫ ПРОЗАСЫНДАҒЫ ЗАМАН ШЫНДЫҒЫ ЖӘНЕ ЕЛ
МІНЕЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .22
3. ҚАЛАМГЕР ПРОЗАСЫНДАҒЫ ӘЙЕЛДЕР ХАРАКТЕРІ ... ... ... ... ... 43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...60
КІРІСПЕ
Бітіру жұмысының жалпы сипаттамасы. XX ғасырдың алғашқы жартысы қазақ
халқы үшін аса ауыр кезеңдердің бірі болғандығын тарих беттерінен білеміз.
Сол кезеңде өмір сүрген елін сүйетін, саналы азаматтар халықтың көзін ашып,
алға тартуды өздеріне парыз ретінде санаған. Сондай азаматтардың бірі,
өмірін халықтың санасын оятуға арнаған жазушы әрі қоғам қайраткері –
Бейімбет Майлин.
Бейімбет Майлин ауыл көрінісін суреттей отырып халықтың өмір салтын,
әдет-ғұрпын, мінез-құлқын, сүйекке сіңген әдетін сынай жазады. Жазушының
миссиясының өзі осы болды деп те санауға болады. Себебі, ұлттың санасын
ояту олар үшін алдыңғы кезекте тұрған үлкен істердің бірі болатын. Сол
арқылы ғана қазақтың көзін ашып, сауаттандырып, жаңа елдің жаңа азаматтары
етіп шығаруға болатын еді.
Новелла, әңгіме, повесть, роман жанрларының көрнекті үлгілерін тудырған
Б.Майлин прозасы – өзіне тән өзгешелігі бар, өзіндік стиль, тілі, көркем
айла-тәсілі бар көрнекі проза. Оның ішінде, әсіресе, көркем үлгілер берген
новелла мен әңгіме жанры. Бұл жанр Бейімбет прозасының айрықша ұстанған
тармағы. Көлемі шағын новелла мен әңгімелерді Бейімбет өмірден алғандай
етіп шығарады. Оның әңгімелеріндегі өмір теңізінің тамшысы секілді кішкене
ғана оқиға мен факті өзінің шындығымен терең ой салады, үлкен әсер етеді.
Прозасының оқиғалары фактілі, ақиқатқа сай, өмірдегі тұрмыс-тіршілікте орын
алған нақты іс-әрекеттер, образдары айқын көрінеді.
Белгілі бір халықтың тағдыры, өмір-тіршілігі, әдет-ғұрпы және мәдениеті
оның ұлттық әдебиетінен көрініс тауып отырады. Бейімбет Майлиннің прозалық
шығармаларынан ұлттың характерін, салт-санасын тану қиын емес. 20-30
жылдары жазылған Бейімбет əңгімелерінде заманның аласапыран тұсы, жұрттың
алды-артын бағдарлауына жол бермей, тіршілікті асты-үстіне шығарып жатқан
кезең суреті мол орын алады. Аштық зобалаңы, ұжымдастыру кезіндегі
сорақылықтар, асыра сілтеушіліктерді шынайы жеткізілген.
Ауылды кеңестендірудің бір ұраны ол кезде әйел теңдігінің шешілуі
болған. Байлар, жалған белсенділер, молдалар бұл тарихи жаңалыққа да алуан
түрде қарсы күрес жүргізген. Байқасақ, кеңес үкіметі кезінде әйел
теңдігінің аяққа тапталғанын, құқықты еріктері іс жүзінде берілмегенін, оны
ең алдымен жауапты қызметкерлердің өздері бұзатынын, моральдік азғындау
жолына түсетінін Бейімбет Майлин прозасында кең қамтыған.
Жұмыс барысында осы мәселелер талқыланып, қазаққа тән мінездерді
автордың қалай жеткізгендігі туралы талдау жасалып, оны шығармаларында
қамтуының басты себептері көрсетіледі.
Б. Майлиннің қалам қозғамаған, жазбай кетуі мүмкін деген мәселелері
жоқ шығар. Оның шығармашылығында сынға алған кемшіліктер – әлеуметтік және
мәдениет істерінде жіберілген қателіктер, орашолақтықтар, қырсыздықтар,
кертартпалық, күншілдік сияқты сорақылықтар.
Осындай көптеген мәселелер дипломдық жұмыс барысында талданып,
жазушының ұлт мінезі тақырыбында жазған шығармаларын қамтиды. Зерттеу
жұмысы барысында қазақ әдебиетіндегі характер, ұлттық характер туралы
ғалымдардың пікірлеріне, берген анықтамаларына сүйене отырып Б.Майлиннің
прозасындағы характер, нақтырақ айтқанда, ұлттық характер мәселелері туралы
сөз қозғамақпын.
Бітіру жұмыстың зерттелу деңгейі мен өзектілігі. Қазіргі таңда
жазушының шығармаларының көп бөлігі зерттелген. Әсіресе, публицистикалық
жанрда жазылған фельетон, оқшаулары көп зерттеліп, докторлық
диссертациялардың тақырыптарына айналған. Айталық, С.Байменшенің
Б.Майлиннің журналистік шығармашылығы, Б.Майлиннің белгісіз
туындыларының шығармашылық тарихы және Т.Бейісқұловтың Б.Майлин – сыншыл
публицист тақырыптарында жазылған докторлық диссертацияларында жазушының
шығармалары жан-жақты талданған. Мектеп оқулықтарында берілген шығармалары
арқылы оқушылар да жазушымен жақсы таныс.
Алайда, Бейімбет Майлиннің прозалық шығармалырындағы ұлттық характер
мәселесі түбегейлі зерттелді деп айтуға болмайды. Бітіру жұмысы тақырыбының
өзектілігі де осында.
Әдебиеттің ежелден сөз етіп келе жатқан тақырыбы адам тағдырына, адам
өмірінің шындығына келіп саятыны, сондай-ақ, оның адам мен қоғам, адам мен
табиғат арасындағы байланыстарына негізделетіні ақиқат. Сөз өнерінде
көрініс тапқан адам өмірінің шындығы кейіпкер мінез-құлқы арқылы ашылып,
әдебиетте адам образының бай галереясы жасалып жатады. Кейіпкер – көркем
шығармаға жан бітіретін, бүкіл шығарма арқауын бір арнада өрбітуге негіз
болатын басты көркемдік тұлға деп білеміз. Дипломдық жұмыстың өзектілігі де
осы кейіпкерлер галереясында, олардың ұлтқа тән мінездерінің ерекшелігінде
жатыр. Кейіпкер бейнесі туралы сөз қозғағанда адам характері еш уақытта да
шет қалмайды. Характер – адамның ішкі ерекшеліктері. Адамның өмірге деген
жеке көзқарасы, дүниетанымы, мінезі көркем шығармаларда барлық қырынан
ашыла жазылады.
Кез келген заманның жазушысы өзі өмір сүріп отырған кезеңнің
мәселелеріне мән беріп, шығармашылығы арқылы сол мәселеге көзқарасын
білдіріп отыратыны сияқты Б.Майлин де өз заманының көзі мен құлағы болды
десек те болады. Күнделікті күйбең тіршіліктің арасындағы елден, адам елеп-
ескермейтін оқиғалардан үлкен характерлерге толы әңгімелер тудыра білген.
Абай атамыз қара сөздерінде қазақтың мінезін ашық талқыға салса, Б.Майлин
оны әртүрлі оқиғаларды әңгімелей отырып астарлап жеткізеді. Қазақтың
сүйегіне сіңген жағымсыз қасиеттерін сынай жазады.
Бірақ, өз ұлтын кім жек көрген. Б.Майлин де оны жек көріп жазбады,
халықтың көзі ашылса екен, дұрыс жолға түссе екен деген ниетпен ғана жазды.
Ұлтының болашағын ойламайтын адам мұндай жолмен жүрмес еді.
Абай қазақтың салт-санасын, мінезін қашан да сынға алып отырған.
Б.Майлин оның ізін жалғастырушы ізбасары іспеттес.
Адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен
озады, – дейді Абай. Майлиннің өмірлік ұстанымы да, жазушылық ұстанымы да
осы бір сөзді ту етіп алғандай. Оның шығармаларының басым көпшілігінен
білімді, ғылымды, еңбекқорлық пен адамгешілікті уағыздайтынын байқауға
болады.
Бітіру жұмысының мақсаты: Бейімбет Майлиннің прозалық шығармалырындағы
ұлттық характер тақырыбын жан-жақты зерттеп, сол мәселенің көтерілу
себептерін айқындау әрі заман шындығын көрсете отырып ұлт мінезіндегі
өзгерістерді анықтау.
Осы мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер
қойылды:
– Жазушының ұлттық образ жасауда, ұлттық мінезді шынайы бейнелеудегі
ерекшеліктерін айқындау;
– ХХ ғасыр басындағы проза жанрындағы заман шындығының көріністерін
айқындау;
– Жазушы әңгімелерінің тақырыптық ерекшелігін таныту;
– Қаламгердің характерлерінің типін анықтау;
– Әңгімелерінің әлеуметтік құндылығын саралау.
Бітіру жұмысының зерттеу нысыны ретінде Бейімбет Майлиннің Ел сыры,
Қызыл жалау және тағы да басқа прозалық шығармалар жинақтары, көптомдық
шығармалар жинақтары алынды.
Бітіру жұмысының теориялық және методологиялық негізіне
А.Құнанбайұлы, С.Мұқанов, М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов, С.Қирабаев, С.Ордалиев,
З.Қабдолов, Ә.Қоңыратбаев, М.Қаратаев, Т.Ахтанов, Д.Ысқақұлы, және т.б.
қазақ ғалымдарының пайымдаулары мен пікірлері басшылыққа алынды.
Бітіру жұмысының зерттеу әдісі. Бейімбет Майлиннің прозалық шығармалары
негізінен тарихи-салыстырмалы талдау, салыстыру, жүйелеу, тұжырым жасау,
жинақтау түрінде зерттеу негізгі нысана етілді.
Бітіру жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Б. МАЙЛИН ЖӘНЕ ОНЫҢ ПРОЗАСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ ХАРАКТЕР МӘСЕЛЕЛЕРІ
XX ғасырдағы қазақ әдебиетінің іргелі жанрларын қалыптастыруға
айтарлықтай үлес қосқан аса көрнекті жазушы, ақын әрі драматург, қазақ
әдебиетін қалыптастырушылардың бірі Бейімбет Майлин болатын. Ол – поэзия,
проза, драма саласында бірдей өнімді еңбек еткен қаламгер.
Жазушы Ғалия медресесінде оқыған жылдары татардың Ғ.Ибрагимов, М.Ғафури
сияқты ақын-жазушыларымен шығармашылық байланыста болды. Бейімбет Майлин
1923-1937 жылдары аралығында Ауыл, Еңбекші қазақ, Ауыл тілі
газеттерінің әдеби қызметкері, редакторы, қазіргі Егемен Қазақстан
газетінің бөлім меңгерушісі, редактордың орынбасары, Қазақ әдебиеті
газетінің бас редакторы қызметтерін атқарды. Садақ қолжазба журналында,
Айқап журналында, Қазақ газетінде жарияланған алғашқы өлеңдерінен
бастап-ақ ел өмірінің сан-салалы көкейкесті мәселелеріне ден қояды. Сахара
жұртының мұң-мұқтажын, арман-аңсарын, әсіресе, азаттық, теңдік тақырыбын
тілге тиек етеді. Бейімбеттің поэзиялық шығармаларындағы Мырқымбай типтік
кейіпкер деңгейіне көтерілген бейне. Мырқымбай бейнесі арқылы Б.Майлин сол
кездегі қазақ кедейлерінің болмыс бітімін, уақыт, қоғам аясындағы тіршілік
тынысын суреткерлік шыншылдықпен бедерлей алды. Қаламгер қазақ поэзиясында
поэма жанрының өрісін ұзартып, өресін биіктетуге қомақты үлес қосты. Оның
Байдың қызы, Рәзия қыз, Қашқын келіншек, Зайкүл, Маржан,
Өтірікке бәйге, Кемпірдің ертегісі, Бөліс, Мырқымбай поэмалары
тақырыбының әр алуандығымен, оқиғалық тартымдылығымен, өзіндік тіл стилімен
қазақ поэзиясының көрнекті үлгілерінің бірі болып табылады.
Бейімбет Майлиннің прозалық шығармалары оның баcты туындылары екенін
және cаны жағынан да өлеңдерінен қарағанда баcырмырақ екенін білеміз. Бірақ
оның шығармашылық жолы әңгіме жазудан емеc өлең шығарудан баcталған.
Бейімбет Майлин өлең жазумен ерте жаcтан айналысқан. 1932 жылы 5 мартта
Cоциалиcтік Қазақcтан газетінде Бейімбеттің жазушылық қызметіне 20 жыл
толуына арналған материалдарға қарап, оның алғашқы өлеңдері Мұқтаждық,
Мұсылмандық белгіcі – 1912, 1913 жылдары жазылғанына күмән келтірмеуге
болады [1,4 б.].
Жазушы мейлінше кішіпейіл, еңбекқор, ізденгіш, жаңашыл, замана
талабына сай өсіп отыратын қаламгер болған. Бүкіл повестерін де автор
әңгіме деп атаған. Жиырмасыншы жылдары көптеген классикалық шығармаларын
жазған Бейімбет Майлин 1931 жылғы мақаласында (Жаңа әдебиет 6-7) мейлінше
кішіпейілділік көрсетіп былай дейді: Жазу соңына түсіп отырған кезім де
жоқ... Аттың жалында, атанның қомында сияқты шамаң келгенде бір нәрсені
жазған боласың, оны өңдеуге, кестесін келтіруге көбінесе уақыт жоқ, –
дейді. Бейімбеттің уақыты жетіспегені де рас, жазу үшін уақыт талғамағаны,
бос уақытын көрінген жерде ұтымды, пайдалана қоятындығы жайлы жазушыны
көрген, бірге қызметтес болған ағаларымыз талай айтқан болатын [1,5 б.]
деп жазады профессор Сейділда Ордалиев Бейімбет Майлиннің Ел сыры атты
шығармалар жинағында.
Социалистік Қазақстан газетіндегі бір мақаласында Бейімбет Майлин:
Мен жете таныспаған нәрселерімді жазуға шорқақпын, – дейді. Бұл аса
дарынды суреткердің жастарға үлгі-өнеге ретінде айтқан басты принципі
дейміз. Және осы мақалада Б. Майлин проза жайындағы пікірін былай
түсіндіреді: Әдебиеттегі көрнекті жанрдың бірі – қара сөз... Оңай өлең
жазып әдеттенгендерге қара сөз жазу ауыр көрінеді. Бірақ жазушыларымыздың
тілегі күннен-күнге өсіп, желілі, сюжеті көркем шығарманы керексінді.
Оқушыларымыздың бұл ділгірін елемеу бізге күнә еді. Мен қара сөзге
айналдым[1,8 б.]. Прозаға жүктeлетiн күрдeлi міндетті жазушы қарапайым
cөзбен ғана дәлелдегіcі келеді.
Жазушының досы, башқұрт әдебиетінің классигі Сайфи Құдаштың айтуына
қарағанда, Ғалиядағы татар, башқұрт шәкірттері 1913 жылы Парлақ атты
қолжазба журнал, ал қазақ шәкірттері 1914 жылы Садақ атты қолжазба
журнал шығарған. Оған Бейімбет Майлин редактор болған. Сол журналда оның
Шұғаның белгісі атты алғашқы повесі жарияланған. Шұғаның белгісі қазақ
прозасының классикалық шығармаларының бірі болып табылады. Жазушының
Берен повесінде бұрын сауатсыз ғұмыр кешкен қазақ қызының оқып, білім
алып, халық ағартушысы болғаны суреттеледі. Ал Азамат Азаматыш романына
қазақтың жаңа ұлттық интелегенциясының қалыптасуы арқау болған. Сонымен
қатар XX ғасырдың 20-30 жылдарындағы қазақ ауылының тарихи өзгерістері,
адамдар танымының түрлі құбылыстары аяқталмай қалған Қоңсылар, Тартыс
романдарында көркем суретеледі. Бейімбет Майлин шығармалары қазақ әдебиетін
барлық салада байытқан рухани асыл қазына ретінде халқымен мәңгі бірге
жасайтын болады. Замандастары: Маңдайына түскен шашын сұқ саусағына орай
ширата отырып, жазудан бас алмайтын еді, — деседі. Сондықтан да кемел
қаламгердің қыршын жаста – қырықтың төртіне жетер-жетпесте дүние салғанына
қарамай, атағы да зор, артына қалдырған әдеби мұрасы да аса бай [2].
Б.Майлин дарыны оның прозалық шығармаларында айрықша жарқырап көрінеді.
Әсіресе, қазақ прозасында әңгіме жанры Бейімбет Майлин шығармалары арқылы
кемелдене түсті. Оның әңгімелері өмір шындығын дөп басып көрсететін
реалистік тегеурінімен, көркемдік биік өресімен, тақырыбының әр
алуандығымен дараланады. Ол көркем әңгімелері арқылы өзі өмір сүрген заман
тынысы мен қоғам өмірін шынайы көрсете алған қаламгер.
Бейімбет әдебиетіміздің барлық саласында, әр түрлі жанрларда бірдей
қызмет еткен жазушы. Оның творчествосына тән халықтық, қарапайымдылық
қасиет тек поэзиясында ғана емес прозалық, драмалық шығармаларында да
ерекше байқалады. Әсіресе, проза жанрының қайнар басында тұрған, осы
жанрдың қалыптасып, дамуына үлкен үлес қосқан жазушымыз да Бейімбет Майлин.
Бейімбет өмірде де, шығармаларында да лепірме қызыл сөзден тіпті
аулақ болған адам. Ол туралы сөз айтқанда да көпіртіп сөйлеу келіспейтін
сияқты. Әйтсе де, осы жазушының туындыларын оқығанда, ол туралы ойлағанда
көбіне-ақ сүйсініп қайран қаламын да тіліме асқақ теңеулер орала береді
[3,27 б.] деп жазады Тахауи Ахтанов Бейімбет Майлин туралы естеліктерінде.
Расымен де, Бейімбет Майлиннің шығармалары бүкпесіз шындықтан құралған
тарихи деректер көзі десек те болады. Оның жазғандарына таңқалмау мүмкін
емес. Шығармалары ұлан-байтақ тұтаc бір өмір деcек артық болар ма екен.
Жазушының аз ғана өмірінде жазып қалдырған дүниенің аумағы кез келген
суреткерге де жеңіл жүк емес. Онда қазақ өмірінің тұтас бір ең қызықты
дәуірі жатыр. Ол дәуір – Октябрь революциясынан бастап отызыншы жылдарды
орталағанға дeйінгі қиыншылықпен өткен ел өмірі. Cол тaрихи жaңaру
дәуiрiндегі патриaрхалдық-рулық филoсoфиядағы қазақ шaруасының caяcи,
рухани өcуі, oның тaптық, ұлттық пcихологияcындағы тeрең өзгeрістер. Жазушы
Бейімбетті зерттеуші ғалымға теңеуге де болады. Оның лaборатoрияcы – бүкiл
хaлық, зeрттeгенi – eл өмiрi, адам хaрaктерi, пcихолoгияcы.
Мaйлин жaсағaн тaмaшa харaктeрлeрдi caнaп шығyдың өзi оңaй eмес. Оның
шығармаларында сан алуан естен кетпес бейнелер жүр. Сол кезде заман
туғызған кейбір характерлер арамызда әлі күнге дейін жүрсе де, көпшілігі
бүгінгі күні жоқ. Сондықтан да соларды, кәдімгі арамызда жүргендей жанды
қалпында сақтап қалған жазушыға көптен көп рақмет айтқың келеді. Жазушы
болмаса сонау жылдардағы қазақ шындығы туғызған талай қайталанбас қызық-
қызық бейнелеp біздің әдебиетімізге келмес еді.
Бейімбет Майлин тудырған Шұға, Әбдірахман, Күлпаш, Жалбыр, Мұқыш,
Раушан, Дайрабай, Берен, Бәкен, Арыстанбайдың Мұқышы, Азамат Азаматыш...
Бұл тiзімдi cоза бeругe бoлaды. Cолaрдың әрқaйсыcы – типтiк дәрeжеге
көтерiлгeн жaнды бeйнeлер. Бейiмбет шығaрмaларын oқығанда бұлардың бәрiн
көргeндeй, бәрiмeн бiргe жүргeндeй бoлaмыз. Ocы cияқты Бейімбет жасaғaн
көптеген образдар болмағанда қазақ әдебиетінің портреттер галереяcы oйсырaп
тұpaр eдi. Бейімбеттiң шыншылдығы мeн көркeмдiгi, ұтқыp жинaқылығы ocы
замaнғы eң aлдыңғы қaтapлы әдебиeттiң дәрeжeсiндe тұрғaн сaн aлуaн
әңгiмелeрi мeн пoвестeрі бoлмаcа жиырмacыншы, oтызыншы жылдaрдaғы қазaқ
өмiрiн көрсeтудe бiздiң әдeбиет дәл бүгінгідей мақтана алмас еді. Мaйлин
өзi өмip сүpгeн өз замaнының тaрихын жазған адам.
Cол кeздe әдeбиeтiміздiң жacтығынан көп жaзушылap өмipдегi сыртқы
құбылыc, өзгeрiстердi жaзcа, өзгeрic пpoцecтeрін көрсетудiң орнына
өзгерістердің нәтижесін ғана берсе, Майлин өмір диалектикасына терең үңіле
білген. Kөшпeлі хaлықтың caнacы мен пcихoлогиясындағы өзгeрicтердi жiтi
көзбeн, көңiл көзiмeн көрiп, шынайы көркeмдiкпен aша білген. Cөйтіп шын
мәнiндe жaңалықтың жаршысы болған адам[3,28 б.].
Бейімбет шығармаларының тағы бір керемет қасиеті азаматтық сарынының
күштілігі. Шебер суретші өмір көрсетіп қана қоймайды, бүкіл талантымен сол
өмір үшін халықтың қамы үшін алысады. Өмірдегі кедергі болған жайларды,
әділетсіздікті әшкерелейді. Жазушы өз xалқы үшін, социалистік әділет үшін
екі майданда күрес жүргізеді. Бірі – тап жаулары – байлар, солардың
құйыршықтары болса, екіншісі – совет жолын бұрмалаушы жалған белсенділер,
топас әкімдер, жеке басының қамы үшін елдің мақсатын сататын мансапқорлар.
Бұларға келгенде жазушы ащы мысқылмен түйрей отырып жазады.
Майлиннің көркемдік әдісі өз тұрғыластарының көбінен ілгері болды.
Сондықтан да ол әр құбылыстың тереңіне үңілді. Социалистік өзгерістерді
суреттегенде оны қалың бұқара халықтың тұрмысымен берік тамырластыра
көрсетеді. Ондай шығармалар жазушыда көп. Қара шелек, Ұлбосын, Берен
– бұл атауларды да жалғастыра беруге болады. Және олардың бірінің дәрежесі
жоғары, бірінің дәрежесі төмендеу деп айтуға да адамның аузы бармайды.
Раушан – коммунист те осылардың санындағы шығарма. Өзгелері сияқты осы
шығарма да өмір құбылысын шыншыл да терең көрсетуге үлгі болар еді. Жазушы
қараңғы қазақ әйелінің совет заманында санасы оянып, коммунист дәрежесіне
дейін көтерілгенін тамаша суреттеген. Раушанның санасына кірген өзгерістер
кездейсоқ нәрсе емес, әрі-беріден соң жеке адамның үгіт насихатының
нәтижесі де емес, Октябрьден кейінгі өмірден туған, бүкіл халықтың санасына
кіре бастаған өзгерістер. Екінші жағынан, бұл коммунистік идеяның халықтың
сана-сезімімен, ой арманымен қабысуы. Бұл – айтар ауызға ғана жеңіл. Дәл
осылай етіп идеяны көркем шығармада беру екінің бірінің қолынан келмейді,
Бұл – Бейімбет шеберлігі. Осы біз жылтырақты сұлу деп, жылтырата білгенді
шебер деп ойлайтын болармыз; сырты жұпыны қарапайым ғана жазатын Бейімбетті
шебер деуге аузымыз бармайтын сияқты. Шынында да Майлиннің әңгімелері,
повестері әп-әдемі, шебер жасалған туындылар емес, тура өмірдің өзі сияқты.
Раушан да өмірдің тура өзі. Оймақтай әшекейі, кішкентай да бөгет қоспасы
жоқ. Бірақ қараңызшы, қаншалықты сүйкімді жанды бейне. Көп мінезіне күліп,
кейде оған жаныңыз ашып, бүкіл болмысына іштей сүйсініп отырмайсыз ба? Ал
Раушанның күйеуі Бәкен ше? Оның мінезі мен ісіне ішек-сілең қатып күлесің
де қиналасың, надандығына күйінесің. Әттең, өзіне түсіндіріп, жөн сілтеп
жіберер ме еді, – деп кіжініп отырасың. Оқушыны суығына тоңдырып, ыстығына
күйдіріп, толқыта білген шығарма, ежелгі бір дәуірдегі өмірді мөлдіретіп,
сол қалпында көзіңе әкелген шығарма, шеберліктің шыңы емес деп кім айта
алады? Бұл Бейімбет шеберлігі.
Жазушы бізге социалистік реализмнің шынайы шындығын, терең шындығын
өнеге етіп кетті. Сұлулықты әшекей жылтырақтан аршып, қарапайым қалпында
көрсетті. Оның шығармалары өмірдің өзі сияқты қызыл-жасыл боямадан,
даурықпа дақпырттан аулақ, Оның талант болмысы әсіре қызылға жат.
Әдебиеттегі Майлин сияқты құбылыстар айқай-шусыз, асықпай терең зерттеуді,
ойлана зерттеуді керек етеді.
Бейімбет Майлинге Кенже туған қазақ прозасының қырық-елу жылдық тарихы
– реализмді, социалистік реализмді іздеу тарихы десек, қателеспеспіз.
Социалистік реализм аспаннан түскен жоқ. Ол дүние жүзі әдебиеті ғасырлар
асып шыңға көтерген сыншыл реализмнің топырағында туған, соған жаңа
социалистік мағына, бағыт беретін, заңды жалғасы. Сондықтан да жалпы
реализмді меңгермей жатып, социалистік реализмнің құнды туындыларын жасау
мүмкін емес. Ал, жас әдебиетке реализм бір күнде, оп-оңай келмейді. Осы
орайда Майлин біздің әдебиеттегі ерекше құбылыс деп баға береді Тахауи
Ахтанов [3,28-29 б.].
Жазушының жақсы повестері Кеңес өкіметі тұсындағы жас прозамызға
көрнекті, үлгілі туынды болып қосылды. Оның тақырыптары жаңа, идеясы сара,
композициялық пішіндері келісімді, шебер қиюласқан, конфликт негіздерінде
дүбірлі ұлы дəуіріміздің күресті өмір сырлары бар, кейіпкерлері
замандастарымыздың арман-талабын, жан сырын жеткізеді. Б.Майлин күнделікті
қарапайым сөздерге поэзиялық, көркемдік қасиеттер дарытты. Қазақтың əдеби
тілін байытты. Өз повестерінде шын мəнінде реалист жазушы ретінде көрініп,
мəдениетіміздің қажетті төрінен мəңгі орын тепті.
Мaйлин Шұғaдaн кейiн өзгeшe, жaңa жoлға ayысты. Oл cыншыл peaлизмнiң
соңғы биiгi Чехов aрнacына түстi. Әрине, Бейімбет Чeховкe тiкелей елiктeгeн
жoқ. Чeхoв сияқты әдeбиеткe ұлы өзгeріс eнгізіп, жаңaшыл адaмға тiкелей
eлiктеу мүмкiн де емес. Майлин де Чехов сияқты әдебиеттің канондарын бұзды.
Дәстүрлі тақырыптар мен дәстүрлі геройларға сюжет, композиция заңдарына
жаңаша қарады. Әдебиет тегі үлкен мен кіші туралы ұғымға өзгеріс енгізді.
Түсінікті болу үшін мына бір мысалға назар аударсақ. Біздің әдебиетте
бас кейіпкерлерді ерекше, күнделікті тіршілікпен әлек боп жүрген
пенделерден оқшау етіп алуға бейімдік күшті. Сонау революция, ауылды
советтендіру тұсындағы әйелден алған кейіпкерлеріміз де өз ортасынан оғаш,
дара тұрады. Жасыратыны жоқ осыдан барып жасандылық пайда болады. Ал
Бейімбет өмірді шығарманың сюжеттік заңына иіп әкелуге қарсы болды,
оқиғаның дамуын өмірдің өз логикасына бағындырды. Сол сияқты геройларын да
жылтыратып сырт көзге түсе қоймайтын ауылдағы екінің бірінен іздейді. Жұрт
күнде көріп аңғармай жүрген оқиғаның ерекше сырын ашты, көзге қораш
қарапайым адамның ірілігін көрсетті. Қара шелектегі Aйшаны қараңызшы.
Айша босағаға қараса, екі бүктеліп, түбі аламайымен сөгіліп, қара
шелек жатыр! Жаны шығып кете жаздады. Жалма-жан шелекті алып, қара тоқалға
жіберіп ұрды. Ызаланып көзінен жасы ыршып-ыршып кетті [7,152 б.].
Осындағы кейіпкердің кенеттен бұрқ еткен ашу-ызасы, яғни, адамның ішкі
сезім серпілісінен сол сəтте сыртқа сезілер, ырықсыз түрде асырылатын қимыл-
қозғалыс (шелекпен жіберіп ұруы), сезімдік-эмоционалдық құбылыс (көз жасы),
т.б. секілді физиологиялық жəне психологиялық сыртқы көріністер арқылы
суреттеліп отыр. Кейіпкердің жан-дүниесіндегі сезім құбылыстарын, ішкі
иірімдерін сол сəтте тосыннан сыр берер сыртқы іс-əрекеттер арқылы
бейнелеуді Б.Майлин ерекше құрмет тұта пайдаланады. Сол елеусіз əрекет
арқылы Айшаның мінезіндегі дүлей долылықты, еріне, жалпы өз өміріне деген
өкпе-наланы да сəтін тауып бұрқ етпе сезім аффектілері арқылы бейнелей
білді. Ең бір ерекше назар аударатын нəрсе – Б.Майлин шығармаларындағы
заттық əлем, тұрмыстық бөлшек ұсақ əрі қарапайым болса да, кейіпкердің
табиғатын, мінезін, ішкі қалтарыстарын, құпия сырларын аша алатындығында,
соны көрсете білуінде болып табылатындығы. Кәдімгі ескі ауылдағы от
басындағы қазақтың әйелі. Өзі қатарлы әйелдерден артық-кемі де жоқ. Қазан
ошағының қамымен, Қожағұлдың тоқал сындырып тастаған қара шелегінің
уайымымен әуре боп жүр. Сол Айша жаңа құрылған колхозға бастық болып
сайланды. Ал, оқушы Айшаның жаңа тұрмысқа жанын сала араласатынына, көп
нәрсеге көзінің ашылатынына сенеді. Осы шағын әңгімедегі Айша қайталанбас
жөні дара характер бола тұра, белгілі үлкен дәуірдегі қазақ әйелінің типтік
тұлғасы.
Майлиннің бізге үлкен өнеге болатын көркемдік қасиеті –
қарапайымдылығы. Онда өзі бастаған жас әдебиетке тән әшекейге, бірден бетке
ұратын арзан әсерге құмарлық жоқ. Оқиға таңдауда да, сөз өнерінде де ол
әсіре қызыл атаулыға жат. Кісіні тайғанақ мұзға тағасыз түскен аттай
сырғытып әкететін сөзде дыбыс қуалау, (аллитерация) үстеме теңеу,
эпитеттер, арзанқол афоризмдер Бейімбет тілінде кездеспейді. Ол өз ойын
ұғындыру үшін, яки кейіпкерінің бейнесін, қимыл әрекетін беру үшін орағытып
теңеу іздеп, тап баса алмай жанай сипап жүрмейді, қарапайым ұтқыр сөзбен
қолға ұстатқандай образдар жасайды. Майлин шығармасының қарапайымдылығы
кейбір жазушыларда болатын қарадүрсін, oй мен суретке шорқақтық емес, сөз
парқын білген, көркемдік табиғатын түсінген кексе шеберлік.
Жазушының шеберлігі оқып, үйренуден ғана емес, бүкіл талантының
табиғатында жатыр ма деген ойға келесің. Абзалы солай болса керек. Бейімбет
ғажап юморист. Оның шығармаларынан кісінің рақаттанып күлмей оқитындары аз
болады. Шіркін, қолдан келсе юмор деген шығарманың бетіне шығып тұрған нұры
емес пе?! Әр жазушы-ақ арагідік оқушыны күлдіріп, кітабына әр беруге
талпынады. Ал Бейімбет оқушысын рақат күлкіге батырып қойып, өзі тіпті езу
тартпайтын сияқты, байқап қарасаң ол еш уақытта күлдіргі оқиғаға,
мінездерді іздемейді. Осы арада жұртты бір күлдіріп аламын-ау деген ойында
да жоқ. Тек заңды түрде дамып, суреттеліп келе жатқан оқиғаның, адам
мінездерінің өзінде жарқылдап күлкі ойнап тұрады. Әрине, бұл таланттың
табиғаты, қайталанбас асыл қасиет. [3,31 б.]
Б. Майлин, өзімен замандас Қазақ қаламгерлерінің көбі сияқты, жазуды
өлеңнен бастағанымен, көп ұзамай прозаға ден қойған, бұл жанрдағы алғашкы
туындыларының өзімен-ақ үлкен суреткер екенін паш еткен жазушы. Ол қазақ
әдебиетіне проза жанрын қалыптастыруда керемет еңбекқорлық пен үздік
шеберлік танытты. Әсіресе, оның қуатты талантын айғақтайтын әңгімелері сан
жағынан ғана емес, идеялық-көркемдік деңгейімен де қазақ прозасының алтын
қорындағы інжу-маржандары болып табылады. Ол қазақ прозасына жаңа реалистік
дәстүр әкелді. Оның прозалық шығармалары қазақ прозасының қайнар көзі әрі
даму жолындағы бір арнасы деп те атауға болады. Бейімбет сияқты жазушы
туралы сөз айтқанда оны бүкіл қазақ әдебиетінің даму жолынан бөліп алуға
болмайды. Өйткені оның өзі сол жолдың үлкен бір арнасы.
Майлиннің туылғанына бір ғасырдан астам уақыт өтсе де, оның өмірі,
шығармашылық өмір жолы отызыншы жылдары тұйықталды. Оның шығармаларын
әдебиетіміздің алғашқы дәуіріне жатқызамыз. Ал оның жазғандарын оқығанда
бүгін әдебиеттен іздегенімізді табамыз. Майлиннің прозасынан қазақ
жазушыларының дәл қазіргі ізденіп жүрген жолын, әдебиетте дамып келе жатқан
көркемдік, эстетикалық тенденцияны көреміз. Майлиннің шығармашылығынан
қазаққа тән кез келген характерді де табуға болады. Жазушының
шығармаларынан ұлттық характерлерді таппас бұрын, характер және ұлттық
характер ұғымдарына берілген анықтамаларға көз жүгіртіп көрсек.
Характер – көркем шығармадағы кейіпкердің мінез-бітімі, ой-сезімі
дүниесіне тән психологиялық, моральдық сипат-ерекшеліктері. Әдеби характер
адамның өмірдегі мінез, қимыл-әрекет ерекшеліктерін жинақтап, екшеп, типтік
дәрежеге көтеріп, сомдап бейнелеу арқылы жасалады. Сондықтан да оны
жекелеген қасиеттердің қосындысы деп санамай, солардың бірлігі, тұтастығы
деп қараған жөн – деп түсіндіреді академик Зәки Ахметов.
Характер белгілі қоғамдық жағдайда пайда болады және сол уақытына
сәйкес болады. Адамның мінез-құлқы оның қилы кезеңдерде, әсіресе,
адамшылық қасиеттер сынға түсетін екіұдайда өзін қалай ұстап, қандай әрекет
ететіні ой-өрісіне, сана-сезіміне байланысты. Осыған орай әдеби шығармада
характер күрес-тартыс үстінде, кейіпкердің іс-әрекеті, ой-ниеті, мақсат-
тілегі арқылы көрініс тауып, анықталады. Кейіпкерлердің бір-бірімен қарым
қатынасы олардың характерлерін барынша толық аша түседі. Әдеби кейіпкердің
характері шығармада оның іс-әркеттерін суреттеу арқылы, психологиясы, жан
дүниесі тікелей бейнеленуі, яғни, мінез арқылы айқындалып, сондай-ақ сыр-
сымбатын, бой-тұлғасын, бет-әлпетін, сөйлеу ерекшелігін көрсету, яғни,
жанама мінездеу арқылы жан-жақты ашыла түседі. [5,359 б.]
Ұлттық характер – әдеби шығармадағы кейіпкердің ұлттық сипатымен
ерекшеленген мінез-бітімі, оның белгілі бір халықтың өкілі екендігін
танытатын психологиялық және ойлау, сөйлеу өзгешелігі. Ұлттық характер –
тарихи категория. Ол қоғамдық, рухани, экономикалық және саяси жағдайларға
сәйкес қалыптасады. Дүниені үлттық түсінікпен қабылдау жолы қай адамға
болсын тән қасиет. Өнерде, әдебиетте адам бейнесінен бұл қасиет толық
көрініп отырады. Әр халықтың өз эпикалық туындыларын олардың талай замандар
ұлт болып қалыптасуынан бөліп қарауға болмайды. Сондықтан шығармада ұлттық
характер жасау үшін оның дүние танымын, психологиясын, әдет-ғұрыптарын т.
б. қасиеттерін білу керек. Бұл жөнінде Н.В. Гоголь: “Ақын өмірге өз
халқының көзқарасымен қарап, әр нәрсені ұлттық психологияға сәйкес
құбылыстай сезініп, толғанғанда ғана ұлттық сипатты бейнелеп беруі
мүмкін”,– деген ой айтады. Бұл дұрыс та. Мысалы, “Игорь полкы туралы жыр”
орыстардың, “Махабхарата” Индия халқының, “Нибелунга туралы жыр”
немістердің, “Манас” қырғыздардың, “Ер Тарғын” қазақтардың дүниетанымын,
мінез-болмысын айқындайтын шығармалар.[5,344 б.]
Ұлттық болмыс – әлеуметтік психологияда, философияда, мәдениетте,
этнологиядағы белгілі бір ұлттық қоғамның (этностың) тұрақты
ерекшеліктерін, санасын, қызығушылықтарын, рухани құндылықтарын, ынтасын,
әлеуметтік-психологиялық қорғаныс тетіктерін сипаттайтын күрделі түсінік
[4].
Әдеби шығармадағы кейіпкердің ұлттық сипатымен ерекшеленген мінез-
бітімі, оның белгілі бір халықтың өкілі екендігін танытатын психологиялық
және ойлау, сөйлеу өзгешелігі. Дүниені ұлттық түсінікпен қабылдау жолы қай
адамға болсын тән қасиет. Өнерде, әдебиетте адам бейнесін бұл қасиет толық
көрініп отырады. Әр халықтың өз эпикалық туындыларын олардың талай замандар
ұлт болып қалыптасуынан бөліп қарауға болмайды.
Ұлттық болмыс, ұлттық характер ұғымдарына Әдебиеттану сөздігінде
осындай анықтамалар берілген. Ұлттың мінезін зерттегенде осы анықтамаларды
басшылыққа алу шарт. Ал шығарма ұлттық характер жасау үшін оның дүние
танымын, психологиясын, әдет ғұрыптарын т.б. қасиеттерін білу керек.
Кез келген халықтың ұлттық ерекшеліктері мен тұрмыс-тіршілігі оның
тұрып жатқан мекеніне, табиғатына, жанындағы көршілеріне байланысты
қалыптасады. Оның ойы мен түсінігі де осымен астасып жатыр. Мұның барлығы
бір-бірімен байланыса келе ғасырлар бойы қалыптасып келе жатқан ұлтқа тән
жеке характерді айқындауға себепкер болады. Ұлттық дәстүрдің көріну жайлары
сан алуан. Ең алдымен байқалатыны тұрақты ұлттық психикаға, мінезге
байланысты туған белгілер. Ал психика да, мінез де белгілі бір халықтың
белгілі бір мекенде, белгілі бір мезгілде, белгілі қалыппен өмір сүруіне
байланысты түзіледі. Бұл жерде психика ретінде өмір тану, дүниетаным,
тіршілік қамы, табиғат жағдайына байланысты орныққан мінез-құлықты,
түсінікті айтамыз. Осының барлығы ғасырлар бойы жалғасып келе жатқан қазақ
поэзиясында ұлттық дәстүр болып қалыптасып та кетті
Ал қазақ прозасының туғанына ұзақ уақыт бола қоймады десе де болады.
Оның туу уақыты патша үкіметінің құлап, кеңестік кезеңнің ептеп ене
бастауымен, қазақ тарихындағы үлкен төңкерістердің уақытымен тұспа-тұс
келеді. Сол өзгерістермен бірге халықтың мінезінде де өзгерістердің пайда
болғаны анық. Биліктегі, қоғамдағы өзгеріс халықтың санасын, дүниетанымын,
көзқарасын сонымен қоймай, мінезін де өзгерткенін сол кезде туған прозалық
шығармалардан байқаймыз.
Бейімбет туындылары – риясыз таза шындық, бөгде қоспасы жоқ мөлдір
шындық, өзі жасаған замандағы қазақ өмірінің айнасы. Ол айна халық
болмысының сырт құбылысын, адамдардың сан алуан характерлерінің суретін
түсіріп қана қоймаған, сонымен бірге өмірдің терең ағымдарын, адамдардың
рухани бейнесін де тамаша түсіндірген. Ұлы өзгеріс, қоғамдағы түбірлі
өзгеріс жылдарындағы қазақ қоғамының диалектикасын аша білген. Майлин
шығармаларының басым көпшілігі қазақ шаруасының санасына Октябрьмен кірген
өзгерістер, жаңалықтар шежіресі.
С.Мұқанов 1935 жылы жазған мақаласында Бейімбеттің стиль өзгешелігі
қысқа әңгімелер жазуында. Осы қысқа әңгімелер әрі қазіргі күннің тақырыбына
жазады. Әрі мазмұн жағынан бірімен бірі мазмұн жағынан тығыз байланысты
болады... Тіл жағына келгенде Бейімбетті шала сауатты колхозшылар да
түсінеді. Бейімбеттің тілі – көпшіліктің тілі. деді. Осыған байланысты
Бейімбет Майлиннің стилі туралы бірір сөз айтады: Стиль белгілі бір ұлттық
топырақта туады. Б. Майлин стиліндегі қазақтың ұлттық тұрмысы, ұлттық
психологиясы анық көрінетіндігін, оның ұлттық тіл байлығын жете меңгерген
жазушы екенін атап өтеді [6,133 б.].
Бейімбет Майлиннің прозалық, драмалық, публицистикалық және т.б.
жанрларда жазған шығармаларынан қазақ халқының ұлттық мінезінің көрінісін
көруге болады. Кез келген шығармасын алып қарайтын болсақ, ол өз заманының
қоғамын суреттегенін байқаймыз. Қоғамды және ондағы адамдардың өмірін,
тіршілігін көрсете отырып, олардың мінез-құлқын да жеткізген. Төңкерістен
кейінгі қазақ еңбекшілерінің қоғам өміріне белсене араласа бастауын,
халықтың қалың ұйқыдан оянғандай әсерін суреттейді. Жаңа заманға аяқ басқан
халықтың ескіліктен арыла бастағаны, қазақ әйелінің көзін ашып, сауаттануы,
жалпы халықтың білімге қарай ойысуы – жазушының басты тақырыптарына
айналды. Бұл жайттардың бәрін сипаттауда Б. Майлиннің кейіпкерлерінің
характері екіге бөлінді. Бірі – ниеті түзу, жаңашыл, еңбекқор адамдар
болса, екіншісі – қыңыр, надан, аңқау, ескіліктің шырмауынан кете алмаған
кертартпалар. Бұлардың қай-қайсы болса да сол заманның келбетін көрсететін
бейнелер.
Біз Бейімбеттің кейіпкерлерінің барлығы өмірде болған, өзі көзімен
көрген адамдар екенін білеміз. Демек, ол адамдар – сол замандағы,
төңкерістер заманындағы қазақ ұлтының мінезінің көрінісі. Бірақ, олардың
көпшілігі сол замандағы болып жатқан оқиғаларға тәуелді болды, яғни, күнде
өзгеріп отырған заңға сәйкес олардың да мінезі өзгеріп отырды. Қазақтың
күні сол кезде орыс шығарған заңға тәуелді болды. Бүгін байларды құрметтеп
жүрсе, ертең оларды бай деп айдауға жіберді, бірде бай күшті болса, бірде
кедей күшті деген сияқты өзгерістер халықтың мінезіне әсерін тигізбей
қоймады.
Заман кімге күле қарап жүр: мыңды айдаған байды, үріп ішкен мырзаны,
керіле басқан кербез сұлуларды қабатына салып илеп жүн қылып, ішер ас, киер
киімге зар қылып отыр – деп басталады Заман әңгімесі. Заманында дүркіреп
отырған Жайлыбайдың бүгінгі күнгі ауыр халі суреттеледі шығармада.
Кезінде өзі күн көрсетпеген құлдары енді оның басында ойнауға бар. Сұрапыл
лайсаңда аяқ – бас, бас – аяқ болуға айналды[9,135 б.] – деген жолдары
арқылы заманның көрінісін жеткізген. Жайлыбай, оның әкесі Сырлыбай өз
замандарында қора-қора малдары болған дәулетті, әрі сыйлы адамдар болған.
Бірақ уақыт өте келе күнін көруге шамасы әрең жетіп жүрген Жайлыбай мен
оның бәйбішесі неліктен мұндай халге түскендері түсінбей әлек. Барлығын
заманнан көреді. Осыған ұқсас Жол кеңесі, Ескерілетін екі хат, Қақаң
мен Жәкең сияқты т.б. әңгімелерінде құлдық пен азаттық табын шендестіріп,
тап күресін, оянған халық бейнесін берген.
Бейімбет Майлиннің кейіпкерлері, көбінесе, көре алмаушылық,
кертартпалық, сараңдық, надандық сияқты мінездерімен көрініс табады. Бірақ
ол мұны қазақты кемсітейін деп емес, қазақтың осындай керексіз қасиеттерін
сынға ала отырып, сол қылықтардан арылуы үшін жазды. Осындай мінездердің
жиынтығын Он бес үй повесінен байқауға болады.
Он бес үй атты повесінде елге келген жаңашылдық жас буынның бойында
бұғулы жатқан қайсарлықтың, ерік-жігердің көзін ашып, ынтамен жұмыс істеуге
күш береді. Шығарма жалпы Он бес үй деп аталғанмен, басты кейіпкерлері
Елемес қарт пен оның жалғыз аман қалған баласы Әпен туралы болады. Әпен
мүлде сөйлемейтін тұйық, біреудің ала жібін аттамаған адал жігіт болып
өседі. Бірақ Әпеннің әкесі Елемес баласының басқалар сияқты сауда қылып,
пайда тауып, олжа түсірмейтініне түсінген емес. Осылайша, күндер өтіп
жатқанда үкімет басына жаңа адамдар келеді. Олар бұрынғыдай байларды
жақтамайды, қолынан іс келгеннің бәріне жер бөліп беріп, еңбек етуге
шақырады. Содан бастап-ақ, Әпен де көп алдына шығып арыз-шағымын, ұсынысын
айта бастайтынды шығарды. Оған ауылдың бәрі аң-таң қалады. Елемес қарт
баласына қанша тию айтса да, Әпен өз ісін дұрыс деп тауып, басқалармен
бірге үй салып, жер жыртуға кіріседі. Жастар ескі үйлерін тастап, он бес үй
боп жаңаша үй, мектеп салады. Көктем келісімен ауданнан трактор әкеліп,
көңілдері тағы бір серпіледі. Осылайша, еңбек етуге, білім алуға жігерлене
кіріседі. Он бес үйдің қатары күннен күнге өседі. Алдарында сынақ та күтіп
тұрған болатын. Бірақ, еңбекке білек сыбана кіріскен топ одан да аман-есен
өтті. Елемес қарт та өз ойын өзгертіп, баласының соңынан ереді. Ауыл
шетіндегі парабай диірмен аңырап, ауылды басына көтерді... – деп аяқталады
шығарма. Аңырап шыққан дауыс еңбекші ауылдың бақытты күнінің нышаны деп
біледі жазушы [7,341 б.].
Енді шығармадағы кейіпкерлерге келер болсақ, әрбір кейіпкер белгілі бір
ролді атқарып тұрғандай: Елемес қарт пен оның замандастары – ескі заманның
адамдары, жаңалықтарға сеніңкіремей, бәрін алдымшы көретіндер қатарынан. Ал
ауыл жастары болып жатқан жаңашылдықтарға тез бой үйретіп, бірден жұмысқа
кірісіп кеткен еңбекқор адамдардың типін танытады. Солардың арасында
жүрген, әйел болса да көп істің қарқынды жүруіне атсалысқан Жамалды ойы
өскен қазақ әйелінің типінде көреміз. Еңбексүйгіш адамдардың арасында
соларды көре алмайтын, пиғылы жаман адамдардың болатыны да белгілі. Бұл
топтың ішінде де Жүсіп, Дұтпай сияқты мінезді адамдар да болды. Әйткенмен,
автор шығарманың соңын бейбіт халықтың тыныштығымен аяқтады.
Жазушы Әпеннің образын жасай отырып, оның характерін іс-әрекеті мен
диалогтары, ішкі ойы арқылы оқырманға түсінікті етіп жеткізген. Ол осы
шығармада ғана кездесетін бейне емес, мұндай характерлі типтер сол
замандағы қазақ қоғамында көп кездесті. Заманына қарай адамы демекші,
қазақ та заманына қарай икемделіп, өзгеріп отырғанын Б. Майлинің
шығармаларынан жиі кездестіреміз.
Қазақта іштарлық, көре алмаушылық, надандық сияқты ел арасын бұзушы
мінездер бұрыннан бар екенін Абай өлеңдерінен білеміз. Абай Құнанбайұлы
қазақтың осындай құдай атқан, қанға сіңген мінезінен арылуға қанша күш
салса да, сондайлардың кесірінен ішқұса болып өмірден озғаны мәлім. Бірақ
барлық қазақ осындай дейтін болсақ, қателескеніміз болады. Қазақ ұлтының
ұлт болып тұруының өзіне – Абай, Ахмет, Бейімбет, Ілиястар сияқты зиялы
қауымның бой көтеруі себепші. Бұлар сияқты қазақ арасында аты шықпаса да,
ауыл арасында танылған білімді, еңбекқор азаматтар көп болған. Шұғаның
белгісіндегі Әбдірахманнан бастап, Он бес үйдегі Әпен, Раушан –
коммунисттегі Раушан, Зейнептің сертіндегі Зейнеп – соның дәлелі.
Шұғаның белгісі повесінде жазушы тек ғашығына жете алмаған мұңды қызды
ғана емес, жазықсыз жала жабылған, оқыған азамат Әбдірахманның, жаңа
заманның өкілі Ахметтің, кедей жалшылар Қасым мен Базарбайдың да оқиғаларын
суреттейді. Қазақ әйелінің теңдігі мәселесінің шешілуінде Раушан –
коммунист повесі басты орынға шығады. Қазақ әйелінің оянып, жаңа өмірге
келуін осы шығармада типтік пішінде жинақтаған. Алғашында Раушанның
санасындағы қарама-қайшылық байқалғанымен, оқиға барысында ол ақылды,
кешірімді әйел тұрғысынан көрінеді. Мұндай образдарды жасау арқылы Бейімбет
Майлин қазақ халқының жаңа бір белеске шыққанын, жаңа өмірдің есігін
ашқанын көрсеткісі келеді. Қазақ қоғамының біртіндеп алға жылжи бастағанын
аңғартады.
Кейде шығармаларда кейіпкердің мінез-құлқы қандай екені тікелей, ашық
айтылады. Оның нені ұнатып, нені жақтырмайтыны, нені қалап, нені
ұнатпайтыны ешбір бүкпесіз беріледі. Ал кейде персонаждың мінез ерекшелігін
қаламгер әртүрлі жанама мінездеу бітімі оған басқа кейіпкердің қатынасын,
көзқарасын көрсету арқылы да айқын аңғарылып отырады. Туындыгер кейіпкердің
әр кездегі көңіл-күйін суреттеу арқылы да мінез сырларына үңіле алады.
Сондай-ақ монолог, диалог, полилогтардың да қаһарман мінезін танытуға себі
тиетіні сөзсіз.
Бейімбет Майлин шығармаларында кейіпкерінің образын бірден ашып бере
салмайды. Оны оқиға желісі арқылы кейіпкердің іс-әркетінен, ішкі ойынан
немесе диалог арқылы білдіреді. Осылайша, кейіпкердің шынайы бейнесін
тудырады.
Әдебиeттe aдaмның көркeм бeйнeсiн сyреттeгeнде, жазyшы oның кeскiн-
кeлбeтiн, iс-әрeкетiн, мінезiн coл oртаның, дәуірдің өзгешеліктерін
танытатын типтік сипаттармен қатар, өзiнiң бacына ғaна тән ерекшеліктерді
де әсіресе, жүріс-тұрысындағы, сырт келбетіндегі, сөйлey әдeтіндегi, т.б.
анық байқалатындaй eтiп көpceтeді. Көркeм бeйнeнің типтiк өзгeшелігі
қоғамдық өмірдің ішкі сырын, мәнін ашып беру үшін қандай қажет болca, oның
дapaлық, жекелік cипат-бeлгiлері адам тұлғасын, іс-әрекетін, мінез-құлқын
көзге айқын елестету үшін, нақтылы қалпында көріп-білу үшін сондайлық
қажет. Атап айтатын нәрсе – көркем бейнеге тән типтік және даралық сипат
ерекшеліктер емес, кейіпкердің әрекeтiндегi, мiнезiндегі көптеген жекелік
сипат-белгілер өзінің даралық, нақтылық, қалпын сақтaй отырып, типтік
мағына да алады, сол ортадағы басқа адамдарға да тән қacиетті танытады.
Кейіпкердің типтік бейнесін суреттеу – қоғамдық өмірді жaн-жақты, терең
зерттеп, білгенде ғана ұтымды болады. Себебі, көркем бейненің типтік қасиет-
сипаты неғұрлым арта түскен сайын, оның өмір танытарлық күші де соғұрлым
арта түседі. Кейіпкердің атқаратын міндеті драмалық шығармада айрықша сипат
алады. Өйткені, онда оқиға бастан-аяқ соған қатысушы кейіпкерлердің айтқан
сөздері арқылы баяндалады. Әр кейіпкердің мінез ерекшеліктері, ой-өрісі,
сана-сезімі көбіне-көп оның айтқан сөздерінен байқалуы тиіс болады.
Сондықтан драмалық шығармада ширақ сюжет құру, өмірлік тартысты айқын, дәл
көрсету шеберлігімен қатар, кейіпкерді ұтымды, қисынды сөйлете білу
шеберлігі де айрықша маңызды.
Бейімбет шығармаларын оқығанда қазақ өмірі мен қазақ дағдысын, қазақ
табиғаты мен қазақ адамын айна қатесіз көресің... Оның кейіпкерлерімен
танысып отырып өз қасыңнан, өз еліңнен соларға ісі ұқсас, əрекеті ұқсас
адамдарды айтып, атап отырасың. Өйткені, автор өз кейіпкерлерін типтік
дəрежеге көтере суреттейді. Ұлттық кескін, түр, қимыл, əрекетті сөзбен дөп
түсіреді. Көз алдыңа өмір құбылысын бұзбай, өз қалпында көлденең тартады.
Сондықтан ол құбылыстар оқушыға етене, таныс бoлып, тартып тұрады.
Бұл пікірден Бейімбет отбасы, ошақ қасы оқиғаларының, тұрмыстық,
үйішілік ұсақ-түйектің жазушысы екен, ол ірі-ірі саяси əлеуметтік
тақырыптарға бара алмаған екен деген қорытынды шықпауға керек. Шебер ұлттық
жазушы күрделі саяси мəселелерді сол тұрмыстық ұсақ-түйектің төңірегінде
көтеріп отырған. Ел өміріндегі, халық психологиясындағы өзгеріс,
құбылыстарды сол тұрмыстағы жаңалықтар арқылы аңғартып тастайтын болған.
Бейімбет – психолог жазушы. Ол кейіпкерінің сырт пішінін ғана емес,
оның ішкі сарайын, ой-арманын, есіл- дертін де ашып тастап отырады. Осы
үшін ол оқиғаны өз атынан баяндап келе жатып кейіпкердің ой тұрғысынан
баяндауға ауыса қойып отырады. [8,19 б.]
Әдебиетте адамның көркем бейнесін суреттегенде, жазушы оның кескін-
келбетін, іс-әрекетін, мінезін сол ортаның, дәуірдің өзгешеліктерін
танытатын типтік сипаттармен қатар, өзінің басына ғана тән ерекшеліктерді
де (әсіресе, жүріс-тұрысындағы, сырт келбетіндегі, сөйлеу әдетіндегі, т.б.)
анық байқалатындай етіп көрсетеді. Көркем бейненің типтік өзгешелігі
қоғамдық өмірдің ішкі сырын, мәнін ашып беру үшін қандай қажет болса, оның
даралық, жекелік сипат-белгілері адам тұлғасын, іс-әрекетін, мінез-құлқын
көзге айқын елестету үшін, нақтылы қалпында көріп-білу үшін сондайлық
қажет. Атап айтатын нәрсе – көркем бейнеге тән типтік және даралық сипат
ерекшеліктер емес, кейіпкердің әрекетіндегі, мінезіндегі көптеген жекелік
сипат-белгілер өзінің даралық, нақтылық, қалпын сақтай отырып, типтік
мағына да алады, сол ортадағы басқа адамдарға да тән қасиетті танытады.
Кейіпкердің типтік бейнесін суреттеу – қоғамдық өмірді жан-жақты, терең
зерттеп, білгенде ғана ұтымды болады. Себебі, көркем бейненің типтік қасиет-
сипаты неғұрлым арта түскен сайын, оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмысының тақырыбы: Бейімбет Майлин прозасындағы ұлттық характер
Жұмысының көлемі: 61 бет
Жұмыстың құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, Б.Майлин прозасы және
ондағы ұлттық характер мәселесі, Жазушы прозасындағы заман шындығы және
ел мінезі, Қаламгер прозасындағы әйелдер характері деген үш тараудан,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың мақсаты: Көркем шығарма мазмұнына арқау болған тақырыптың,
суреттелетін жайлардың замана шындығымен астасып, көркемдік шындыққа
айналуын пайымдау, жазушының мақсат-нысанасын, бағыт-бағдарын айқындау.
Бейімбет Майлиннің прозалық шығармаларын олардың тууына ықпал еткен саяси-
әлеуметтік мәселелерді байланыстыра жүйелі, бірізділікпен талдай отырып,
кейіпкерлер бойындағы ұлттық характерді жан-жақты зерделеу.
Жұмыстың өзектілігі. Бейімбет Майлиннің көркем шығармаларындағы
кейіпкерлер әлемі туралы бірсыпыра жазылып, зерттеу нысанасына алынғанмен,
прозалық шығармаларындағы ұлттық характер мәселесі түбегейлі зерттелді деп
айту қиын. Бітіру жұмысы тақырыбының өзектілігі де осында.
Жұмысының зерттеу әдісі. Бейімбет Майлиннің прозалық шығармалары
негізінен тарихи-салыстырмалы талдау, салыстыру, жүйелеу, тұжырым жасау,
жинақтау түрінде зерттеу негізгі нысана етілді.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 32
Тірек сөздер: ұлттық характер, жанр, кейіпкер, көркем шығарма,
типтік образ, диолог, монолог, мінез, т.б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. Б.МАЙЛИН ПРОЗАСЫ ЖӘНЕ ОНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ ХАРАКТЕР
МӘСЕЛЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2. ЖАЗУШЫ ПРОЗАСЫНДАҒЫ ЗАМАН ШЫНДЫҒЫ ЖӘНЕ ЕЛ
МІНЕЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .22
3. ҚАЛАМГЕР ПРОЗАСЫНДАҒЫ ӘЙЕЛДЕР ХАРАКТЕРІ ... ... ... ... ... 43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...60
КІРІСПЕ
Бітіру жұмысының жалпы сипаттамасы. XX ғасырдың алғашқы жартысы қазақ
халқы үшін аса ауыр кезеңдердің бірі болғандығын тарих беттерінен білеміз.
Сол кезеңде өмір сүрген елін сүйетін, саналы азаматтар халықтың көзін ашып,
алға тартуды өздеріне парыз ретінде санаған. Сондай азаматтардың бірі,
өмірін халықтың санасын оятуға арнаған жазушы әрі қоғам қайраткері –
Бейімбет Майлин.
Бейімбет Майлин ауыл көрінісін суреттей отырып халықтың өмір салтын,
әдет-ғұрпын, мінез-құлқын, сүйекке сіңген әдетін сынай жазады. Жазушының
миссиясының өзі осы болды деп те санауға болады. Себебі, ұлттың санасын
ояту олар үшін алдыңғы кезекте тұрған үлкен істердің бірі болатын. Сол
арқылы ғана қазақтың көзін ашып, сауаттандырып, жаңа елдің жаңа азаматтары
етіп шығаруға болатын еді.
Новелла, әңгіме, повесть, роман жанрларының көрнекті үлгілерін тудырған
Б.Майлин прозасы – өзіне тән өзгешелігі бар, өзіндік стиль, тілі, көркем
айла-тәсілі бар көрнекі проза. Оның ішінде, әсіресе, көркем үлгілер берген
новелла мен әңгіме жанры. Бұл жанр Бейімбет прозасының айрықша ұстанған
тармағы. Көлемі шағын новелла мен әңгімелерді Бейімбет өмірден алғандай
етіп шығарады. Оның әңгімелеріндегі өмір теңізінің тамшысы секілді кішкене
ғана оқиға мен факті өзінің шындығымен терең ой салады, үлкен әсер етеді.
Прозасының оқиғалары фактілі, ақиқатқа сай, өмірдегі тұрмыс-тіршілікте орын
алған нақты іс-әрекеттер, образдары айқын көрінеді.
Белгілі бір халықтың тағдыры, өмір-тіршілігі, әдет-ғұрпы және мәдениеті
оның ұлттық әдебиетінен көрініс тауып отырады. Бейімбет Майлиннің прозалық
шығармаларынан ұлттың характерін, салт-санасын тану қиын емес. 20-30
жылдары жазылған Бейімбет əңгімелерінде заманның аласапыран тұсы, жұрттың
алды-артын бағдарлауына жол бермей, тіршілікті асты-үстіне шығарып жатқан
кезең суреті мол орын алады. Аштық зобалаңы, ұжымдастыру кезіндегі
сорақылықтар, асыра сілтеушіліктерді шынайы жеткізілген.
Ауылды кеңестендірудің бір ұраны ол кезде әйел теңдігінің шешілуі
болған. Байлар, жалған белсенділер, молдалар бұл тарихи жаңалыққа да алуан
түрде қарсы күрес жүргізген. Байқасақ, кеңес үкіметі кезінде әйел
теңдігінің аяққа тапталғанын, құқықты еріктері іс жүзінде берілмегенін, оны
ең алдымен жауапты қызметкерлердің өздері бұзатынын, моральдік азғындау
жолына түсетінін Бейімбет Майлин прозасында кең қамтыған.
Жұмыс барысында осы мәселелер талқыланып, қазаққа тән мінездерді
автордың қалай жеткізгендігі туралы талдау жасалып, оны шығармаларында
қамтуының басты себептері көрсетіледі.
Б. Майлиннің қалам қозғамаған, жазбай кетуі мүмкін деген мәселелері
жоқ шығар. Оның шығармашылығында сынға алған кемшіліктер – әлеуметтік және
мәдениет істерінде жіберілген қателіктер, орашолақтықтар, қырсыздықтар,
кертартпалық, күншілдік сияқты сорақылықтар.
Осындай көптеген мәселелер дипломдық жұмыс барысында талданып,
жазушының ұлт мінезі тақырыбында жазған шығармаларын қамтиды. Зерттеу
жұмысы барысында қазақ әдебиетіндегі характер, ұлттық характер туралы
ғалымдардың пікірлеріне, берген анықтамаларына сүйене отырып Б.Майлиннің
прозасындағы характер, нақтырақ айтқанда, ұлттық характер мәселелері туралы
сөз қозғамақпын.
Бітіру жұмыстың зерттелу деңгейі мен өзектілігі. Қазіргі таңда
жазушының шығармаларының көп бөлігі зерттелген. Әсіресе, публицистикалық
жанрда жазылған фельетон, оқшаулары көп зерттеліп, докторлық
диссертациялардың тақырыптарына айналған. Айталық, С.Байменшенің
Б.Майлиннің журналистік шығармашылығы, Б.Майлиннің белгісіз
туындыларының шығармашылық тарихы және Т.Бейісқұловтың Б.Майлин – сыншыл
публицист тақырыптарында жазылған докторлық диссертацияларында жазушының
шығармалары жан-жақты талданған. Мектеп оқулықтарында берілген шығармалары
арқылы оқушылар да жазушымен жақсы таныс.
Алайда, Бейімбет Майлиннің прозалық шығармалырындағы ұлттық характер
мәселесі түбегейлі зерттелді деп айтуға болмайды. Бітіру жұмысы тақырыбының
өзектілігі де осында.
Әдебиеттің ежелден сөз етіп келе жатқан тақырыбы адам тағдырына, адам
өмірінің шындығына келіп саятыны, сондай-ақ, оның адам мен қоғам, адам мен
табиғат арасындағы байланыстарына негізделетіні ақиқат. Сөз өнерінде
көрініс тапқан адам өмірінің шындығы кейіпкер мінез-құлқы арқылы ашылып,
әдебиетте адам образының бай галереясы жасалып жатады. Кейіпкер – көркем
шығармаға жан бітіретін, бүкіл шығарма арқауын бір арнада өрбітуге негіз
болатын басты көркемдік тұлға деп білеміз. Дипломдық жұмыстың өзектілігі де
осы кейіпкерлер галереясында, олардың ұлтқа тән мінездерінің ерекшелігінде
жатыр. Кейіпкер бейнесі туралы сөз қозғағанда адам характері еш уақытта да
шет қалмайды. Характер – адамның ішкі ерекшеліктері. Адамның өмірге деген
жеке көзқарасы, дүниетанымы, мінезі көркем шығармаларда барлық қырынан
ашыла жазылады.
Кез келген заманның жазушысы өзі өмір сүріп отырған кезеңнің
мәселелеріне мән беріп, шығармашылығы арқылы сол мәселеге көзқарасын
білдіріп отыратыны сияқты Б.Майлин де өз заманының көзі мен құлағы болды
десек те болады. Күнделікті күйбең тіршіліктің арасындағы елден, адам елеп-
ескермейтін оқиғалардан үлкен характерлерге толы әңгімелер тудыра білген.
Абай атамыз қара сөздерінде қазақтың мінезін ашық талқыға салса, Б.Майлин
оны әртүрлі оқиғаларды әңгімелей отырып астарлап жеткізеді. Қазақтың
сүйегіне сіңген жағымсыз қасиеттерін сынай жазады.
Бірақ, өз ұлтын кім жек көрген. Б.Майлин де оны жек көріп жазбады,
халықтың көзі ашылса екен, дұрыс жолға түссе екен деген ниетпен ғана жазды.
Ұлтының болашағын ойламайтын адам мұндай жолмен жүрмес еді.
Абай қазақтың салт-санасын, мінезін қашан да сынға алып отырған.
Б.Майлин оның ізін жалғастырушы ізбасары іспеттес.
Адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен
озады, – дейді Абай. Майлиннің өмірлік ұстанымы да, жазушылық ұстанымы да
осы бір сөзді ту етіп алғандай. Оның шығармаларының басым көпшілігінен
білімді, ғылымды, еңбекқорлық пен адамгешілікті уағыздайтынын байқауға
болады.
Бітіру жұмысының мақсаты: Бейімбет Майлиннің прозалық шығармалырындағы
ұлттық характер тақырыбын жан-жақты зерттеп, сол мәселенің көтерілу
себептерін айқындау әрі заман шындығын көрсете отырып ұлт мінезіндегі
өзгерістерді анықтау.
Осы мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер
қойылды:
– Жазушының ұлттық образ жасауда, ұлттық мінезді шынайы бейнелеудегі
ерекшеліктерін айқындау;
– ХХ ғасыр басындағы проза жанрындағы заман шындығының көріністерін
айқындау;
– Жазушы әңгімелерінің тақырыптық ерекшелігін таныту;
– Қаламгердің характерлерінің типін анықтау;
– Әңгімелерінің әлеуметтік құндылығын саралау.
Бітіру жұмысының зерттеу нысыны ретінде Бейімбет Майлиннің Ел сыры,
Қызыл жалау және тағы да басқа прозалық шығармалар жинақтары, көптомдық
шығармалар жинақтары алынды.
Бітіру жұмысының теориялық және методологиялық негізіне
А.Құнанбайұлы, С.Мұқанов, М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов, С.Қирабаев, С.Ордалиев,
З.Қабдолов, Ә.Қоңыратбаев, М.Қаратаев, Т.Ахтанов, Д.Ысқақұлы, және т.б.
қазақ ғалымдарының пайымдаулары мен пікірлері басшылыққа алынды.
Бітіру жұмысының зерттеу әдісі. Бейімбет Майлиннің прозалық шығармалары
негізінен тарихи-салыстырмалы талдау, салыстыру, жүйелеу, тұжырым жасау,
жинақтау түрінде зерттеу негізгі нысана етілді.
Бітіру жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Б. МАЙЛИН ЖӘНЕ ОНЫҢ ПРОЗАСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ ХАРАКТЕР МӘСЕЛЕЛЕРІ
XX ғасырдағы қазақ әдебиетінің іргелі жанрларын қалыптастыруға
айтарлықтай үлес қосқан аса көрнекті жазушы, ақын әрі драматург, қазақ
әдебиетін қалыптастырушылардың бірі Бейімбет Майлин болатын. Ол – поэзия,
проза, драма саласында бірдей өнімді еңбек еткен қаламгер.
Жазушы Ғалия медресесінде оқыған жылдары татардың Ғ.Ибрагимов, М.Ғафури
сияқты ақын-жазушыларымен шығармашылық байланыста болды. Бейімбет Майлин
1923-1937 жылдары аралығында Ауыл, Еңбекші қазақ, Ауыл тілі
газеттерінің әдеби қызметкері, редакторы, қазіргі Егемен Қазақстан
газетінің бөлім меңгерушісі, редактордың орынбасары, Қазақ әдебиеті
газетінің бас редакторы қызметтерін атқарды. Садақ қолжазба журналында,
Айқап журналында, Қазақ газетінде жарияланған алғашқы өлеңдерінен
бастап-ақ ел өмірінің сан-салалы көкейкесті мәселелеріне ден қояды. Сахара
жұртының мұң-мұқтажын, арман-аңсарын, әсіресе, азаттық, теңдік тақырыбын
тілге тиек етеді. Бейімбеттің поэзиялық шығармаларындағы Мырқымбай типтік
кейіпкер деңгейіне көтерілген бейне. Мырқымбай бейнесі арқылы Б.Майлин сол
кездегі қазақ кедейлерінің болмыс бітімін, уақыт, қоғам аясындағы тіршілік
тынысын суреткерлік шыншылдықпен бедерлей алды. Қаламгер қазақ поэзиясында
поэма жанрының өрісін ұзартып, өресін биіктетуге қомақты үлес қосты. Оның
Байдың қызы, Рәзия қыз, Қашқын келіншек, Зайкүл, Маржан,
Өтірікке бәйге, Кемпірдің ертегісі, Бөліс, Мырқымбай поэмалары
тақырыбының әр алуандығымен, оқиғалық тартымдылығымен, өзіндік тіл стилімен
қазақ поэзиясының көрнекті үлгілерінің бірі болып табылады.
Бейімбет Майлиннің прозалық шығармалары оның баcты туындылары екенін
және cаны жағынан да өлеңдерінен қарағанда баcырмырақ екенін білеміз. Бірақ
оның шығармашылық жолы әңгіме жазудан емеc өлең шығарудан баcталған.
Бейімбет Майлин өлең жазумен ерте жаcтан айналысқан. 1932 жылы 5 мартта
Cоциалиcтік Қазақcтан газетінде Бейімбеттің жазушылық қызметіне 20 жыл
толуына арналған материалдарға қарап, оның алғашқы өлеңдері Мұқтаждық,
Мұсылмандық белгіcі – 1912, 1913 жылдары жазылғанына күмән келтірмеуге
болады [1,4 б.].
Жазушы мейлінше кішіпейіл, еңбекқор, ізденгіш, жаңашыл, замана
талабына сай өсіп отыратын қаламгер болған. Бүкіл повестерін де автор
әңгіме деп атаған. Жиырмасыншы жылдары көптеген классикалық шығармаларын
жазған Бейімбет Майлин 1931 жылғы мақаласында (Жаңа әдебиет 6-7) мейлінше
кішіпейілділік көрсетіп былай дейді: Жазу соңына түсіп отырған кезім де
жоқ... Аттың жалында, атанның қомында сияқты шамаң келгенде бір нәрсені
жазған боласың, оны өңдеуге, кестесін келтіруге көбінесе уақыт жоқ, –
дейді. Бейімбеттің уақыты жетіспегені де рас, жазу үшін уақыт талғамағаны,
бос уақытын көрінген жерде ұтымды, пайдалана қоятындығы жайлы жазушыны
көрген, бірге қызметтес болған ағаларымыз талай айтқан болатын [1,5 б.]
деп жазады профессор Сейділда Ордалиев Бейімбет Майлиннің Ел сыры атты
шығармалар жинағында.
Социалистік Қазақстан газетіндегі бір мақаласында Бейімбет Майлин:
Мен жете таныспаған нәрселерімді жазуға шорқақпын, – дейді. Бұл аса
дарынды суреткердің жастарға үлгі-өнеге ретінде айтқан басты принципі
дейміз. Және осы мақалада Б. Майлин проза жайындағы пікірін былай
түсіндіреді: Әдебиеттегі көрнекті жанрдың бірі – қара сөз... Оңай өлең
жазып әдеттенгендерге қара сөз жазу ауыр көрінеді. Бірақ жазушыларымыздың
тілегі күннен-күнге өсіп, желілі, сюжеті көркем шығарманы керексінді.
Оқушыларымыздың бұл ділгірін елемеу бізге күнә еді. Мен қара сөзге
айналдым[1,8 б.]. Прозаға жүктeлетiн күрдeлi міндетті жазушы қарапайым
cөзбен ғана дәлелдегіcі келеді.
Жазушының досы, башқұрт әдебиетінің классигі Сайфи Құдаштың айтуына
қарағанда, Ғалиядағы татар, башқұрт шәкірттері 1913 жылы Парлақ атты
қолжазба журнал, ал қазақ шәкірттері 1914 жылы Садақ атты қолжазба
журнал шығарған. Оған Бейімбет Майлин редактор болған. Сол журналда оның
Шұғаның белгісі атты алғашқы повесі жарияланған. Шұғаның белгісі қазақ
прозасының классикалық шығармаларының бірі болып табылады. Жазушының
Берен повесінде бұрын сауатсыз ғұмыр кешкен қазақ қызының оқып, білім
алып, халық ағартушысы болғаны суреттеледі. Ал Азамат Азаматыш романына
қазақтың жаңа ұлттық интелегенциясының қалыптасуы арқау болған. Сонымен
қатар XX ғасырдың 20-30 жылдарындағы қазақ ауылының тарихи өзгерістері,
адамдар танымының түрлі құбылыстары аяқталмай қалған Қоңсылар, Тартыс
романдарында көркем суретеледі. Бейімбет Майлин шығармалары қазақ әдебиетін
барлық салада байытқан рухани асыл қазына ретінде халқымен мәңгі бірге
жасайтын болады. Замандастары: Маңдайына түскен шашын сұқ саусағына орай
ширата отырып, жазудан бас алмайтын еді, — деседі. Сондықтан да кемел
қаламгердің қыршын жаста – қырықтың төртіне жетер-жетпесте дүние салғанына
қарамай, атағы да зор, артына қалдырған әдеби мұрасы да аса бай [2].
Б.Майлин дарыны оның прозалық шығармаларында айрықша жарқырап көрінеді.
Әсіресе, қазақ прозасында әңгіме жанры Бейімбет Майлин шығармалары арқылы
кемелдене түсті. Оның әңгімелері өмір шындығын дөп басып көрсететін
реалистік тегеурінімен, көркемдік биік өресімен, тақырыбының әр
алуандығымен дараланады. Ол көркем әңгімелері арқылы өзі өмір сүрген заман
тынысы мен қоғам өмірін шынайы көрсете алған қаламгер.
Бейімбет әдебиетіміздің барлық саласында, әр түрлі жанрларда бірдей
қызмет еткен жазушы. Оның творчествосына тән халықтық, қарапайымдылық
қасиет тек поэзиясында ғана емес прозалық, драмалық шығармаларында да
ерекше байқалады. Әсіресе, проза жанрының қайнар басында тұрған, осы
жанрдың қалыптасып, дамуына үлкен үлес қосқан жазушымыз да Бейімбет Майлин.
Бейімбет өмірде де, шығармаларында да лепірме қызыл сөзден тіпті
аулақ болған адам. Ол туралы сөз айтқанда да көпіртіп сөйлеу келіспейтін
сияқты. Әйтсе де, осы жазушының туындыларын оқығанда, ол туралы ойлағанда
көбіне-ақ сүйсініп қайран қаламын да тіліме асқақ теңеулер орала береді
[3,27 б.] деп жазады Тахауи Ахтанов Бейімбет Майлин туралы естеліктерінде.
Расымен де, Бейімбет Майлиннің шығармалары бүкпесіз шындықтан құралған
тарихи деректер көзі десек те болады. Оның жазғандарына таңқалмау мүмкін
емес. Шығармалары ұлан-байтақ тұтаc бір өмір деcек артық болар ма екен.
Жазушының аз ғана өмірінде жазып қалдырған дүниенің аумағы кез келген
суреткерге де жеңіл жүк емес. Онда қазақ өмірінің тұтас бір ең қызықты
дәуірі жатыр. Ол дәуір – Октябрь революциясынан бастап отызыншы жылдарды
орталағанға дeйінгі қиыншылықпен өткен ел өмірі. Cол тaрихи жaңaру
дәуiрiндегі патриaрхалдық-рулық филoсoфиядағы қазақ шaруасының caяcи,
рухани өcуі, oның тaптық, ұлттық пcихологияcындағы тeрең өзгeрістер. Жазушы
Бейімбетті зерттеуші ғалымға теңеуге де болады. Оның лaборатoрияcы – бүкiл
хaлық, зeрттeгенi – eл өмiрi, адам хaрaктерi, пcихолoгияcы.
Мaйлин жaсағaн тaмaшa харaктeрлeрдi caнaп шығyдың өзi оңaй eмес. Оның
шығармаларында сан алуан естен кетпес бейнелер жүр. Сол кезде заман
туғызған кейбір характерлер арамызда әлі күнге дейін жүрсе де, көпшілігі
бүгінгі күні жоқ. Сондықтан да соларды, кәдімгі арамызда жүргендей жанды
қалпында сақтап қалған жазушыға көптен көп рақмет айтқың келеді. Жазушы
болмаса сонау жылдардағы қазақ шындығы туғызған талай қайталанбас қызық-
қызық бейнелеp біздің әдебиетімізге келмес еді.
Бейімбет Майлин тудырған Шұға, Әбдірахман, Күлпаш, Жалбыр, Мұқыш,
Раушан, Дайрабай, Берен, Бәкен, Арыстанбайдың Мұқышы, Азамат Азаматыш...
Бұл тiзімдi cоза бeругe бoлaды. Cолaрдың әрқaйсыcы – типтiк дәрeжеге
көтерiлгeн жaнды бeйнeлер. Бейiмбет шығaрмaларын oқығанда бұлардың бәрiн
көргeндeй, бәрiмeн бiргe жүргeндeй бoлaмыз. Ocы cияқты Бейімбет жасaғaн
көптеген образдар болмағанда қазақ әдебиетінің портреттер галереяcы oйсырaп
тұpaр eдi. Бейімбеттiң шыншылдығы мeн көркeмдiгi, ұтқыp жинaқылығы ocы
замaнғы eң aлдыңғы қaтapлы әдебиeттiң дәрeжeсiндe тұрғaн сaн aлуaн
әңгiмелeрi мeн пoвестeрі бoлмаcа жиырмacыншы, oтызыншы жылдaрдaғы қазaқ
өмiрiн көрсeтудe бiздiң әдeбиет дәл бүгінгідей мақтана алмас еді. Мaйлин
өзi өмip сүpгeн өз замaнының тaрихын жазған адам.
Cол кeздe әдeбиeтiміздiң жacтығынан көп жaзушылap өмipдегi сыртқы
құбылыc, өзгeрiстердi жaзcа, өзгeрic пpoцecтeрін көрсетудiң орнына
өзгерістердің нәтижесін ғана берсе, Майлин өмір диалектикасына терең үңіле
білген. Kөшпeлі хaлықтың caнacы мен пcихoлогиясындағы өзгeрicтердi жiтi
көзбeн, көңiл көзiмeн көрiп, шынайы көркeмдiкпен aша білген. Cөйтіп шын
мәнiндe жaңалықтың жаршысы болған адам[3,28 б.].
Бейімбет шығармаларының тағы бір керемет қасиеті азаматтық сарынының
күштілігі. Шебер суретші өмір көрсетіп қана қоймайды, бүкіл талантымен сол
өмір үшін халықтың қамы үшін алысады. Өмірдегі кедергі болған жайларды,
әділетсіздікті әшкерелейді. Жазушы өз xалқы үшін, социалистік әділет үшін
екі майданда күрес жүргізеді. Бірі – тап жаулары – байлар, солардың
құйыршықтары болса, екіншісі – совет жолын бұрмалаушы жалған белсенділер,
топас әкімдер, жеке басының қамы үшін елдің мақсатын сататын мансапқорлар.
Бұларға келгенде жазушы ащы мысқылмен түйрей отырып жазады.
Майлиннің көркемдік әдісі өз тұрғыластарының көбінен ілгері болды.
Сондықтан да ол әр құбылыстың тереңіне үңілді. Социалистік өзгерістерді
суреттегенде оны қалың бұқара халықтың тұрмысымен берік тамырластыра
көрсетеді. Ондай шығармалар жазушыда көп. Қара шелек, Ұлбосын, Берен
– бұл атауларды да жалғастыра беруге болады. Және олардың бірінің дәрежесі
жоғары, бірінің дәрежесі төмендеу деп айтуға да адамның аузы бармайды.
Раушан – коммунист те осылардың санындағы шығарма. Өзгелері сияқты осы
шығарма да өмір құбылысын шыншыл да терең көрсетуге үлгі болар еді. Жазушы
қараңғы қазақ әйелінің совет заманында санасы оянып, коммунист дәрежесіне
дейін көтерілгенін тамаша суреттеген. Раушанның санасына кірген өзгерістер
кездейсоқ нәрсе емес, әрі-беріден соң жеке адамның үгіт насихатының
нәтижесі де емес, Октябрьден кейінгі өмірден туған, бүкіл халықтың санасына
кіре бастаған өзгерістер. Екінші жағынан, бұл коммунистік идеяның халықтың
сана-сезімімен, ой арманымен қабысуы. Бұл – айтар ауызға ғана жеңіл. Дәл
осылай етіп идеяны көркем шығармада беру екінің бірінің қолынан келмейді,
Бұл – Бейімбет шеберлігі. Осы біз жылтырақты сұлу деп, жылтырата білгенді
шебер деп ойлайтын болармыз; сырты жұпыны қарапайым ғана жазатын Бейімбетті
шебер деуге аузымыз бармайтын сияқты. Шынында да Майлиннің әңгімелері,
повестері әп-әдемі, шебер жасалған туындылар емес, тура өмірдің өзі сияқты.
Раушан да өмірдің тура өзі. Оймақтай әшекейі, кішкентай да бөгет қоспасы
жоқ. Бірақ қараңызшы, қаншалықты сүйкімді жанды бейне. Көп мінезіне күліп,
кейде оған жаныңыз ашып, бүкіл болмысына іштей сүйсініп отырмайсыз ба? Ал
Раушанның күйеуі Бәкен ше? Оның мінезі мен ісіне ішек-сілең қатып күлесің
де қиналасың, надандығына күйінесің. Әттең, өзіне түсіндіріп, жөн сілтеп
жіберер ме еді, – деп кіжініп отырасың. Оқушыны суығына тоңдырып, ыстығына
күйдіріп, толқыта білген шығарма, ежелгі бір дәуірдегі өмірді мөлдіретіп,
сол қалпында көзіңе әкелген шығарма, шеберліктің шыңы емес деп кім айта
алады? Бұл Бейімбет шеберлігі.
Жазушы бізге социалистік реализмнің шынайы шындығын, терең шындығын
өнеге етіп кетті. Сұлулықты әшекей жылтырақтан аршып, қарапайым қалпында
көрсетті. Оның шығармалары өмірдің өзі сияқты қызыл-жасыл боямадан,
даурықпа дақпырттан аулақ, Оның талант болмысы әсіре қызылға жат.
Әдебиеттегі Майлин сияқты құбылыстар айқай-шусыз, асықпай терең зерттеуді,
ойлана зерттеуді керек етеді.
Бейімбет Майлинге Кенже туған қазақ прозасының қырық-елу жылдық тарихы
– реализмді, социалистік реализмді іздеу тарихы десек, қателеспеспіз.
Социалистік реализм аспаннан түскен жоқ. Ол дүние жүзі әдебиеті ғасырлар
асып шыңға көтерген сыншыл реализмнің топырағында туған, соған жаңа
социалистік мағына, бағыт беретін, заңды жалғасы. Сондықтан да жалпы
реализмді меңгермей жатып, социалистік реализмнің құнды туындыларын жасау
мүмкін емес. Ал, жас әдебиетке реализм бір күнде, оп-оңай келмейді. Осы
орайда Майлин біздің әдебиеттегі ерекше құбылыс деп баға береді Тахауи
Ахтанов [3,28-29 б.].
Жазушының жақсы повестері Кеңес өкіметі тұсындағы жас прозамызға
көрнекті, үлгілі туынды болып қосылды. Оның тақырыптары жаңа, идеясы сара,
композициялық пішіндері келісімді, шебер қиюласқан, конфликт негіздерінде
дүбірлі ұлы дəуіріміздің күресті өмір сырлары бар, кейіпкерлері
замандастарымыздың арман-талабын, жан сырын жеткізеді. Б.Майлин күнделікті
қарапайым сөздерге поэзиялық, көркемдік қасиеттер дарытты. Қазақтың əдеби
тілін байытты. Өз повестерінде шын мəнінде реалист жазушы ретінде көрініп,
мəдениетіміздің қажетті төрінен мəңгі орын тепті.
Мaйлин Шұғaдaн кейiн өзгeшe, жaңa жoлға ayысты. Oл cыншыл peaлизмнiң
соңғы биiгi Чехов aрнacына түстi. Әрине, Бейімбет Чeховкe тiкелей елiктeгeн
жoқ. Чeхoв сияқты әдeбиеткe ұлы өзгeріс eнгізіп, жаңaшыл адaмға тiкелей
eлiктеу мүмкiн де емес. Майлин де Чехов сияқты әдебиеттің канондарын бұзды.
Дәстүрлі тақырыптар мен дәстүрлі геройларға сюжет, композиция заңдарына
жаңаша қарады. Әдебиет тегі үлкен мен кіші туралы ұғымға өзгеріс енгізді.
Түсінікті болу үшін мына бір мысалға назар аударсақ. Біздің әдебиетте
бас кейіпкерлерді ерекше, күнделікті тіршілікпен әлек боп жүрген
пенделерден оқшау етіп алуға бейімдік күшті. Сонау революция, ауылды
советтендіру тұсындағы әйелден алған кейіпкерлеріміз де өз ортасынан оғаш,
дара тұрады. Жасыратыны жоқ осыдан барып жасандылық пайда болады. Ал
Бейімбет өмірді шығарманың сюжеттік заңына иіп әкелуге қарсы болды,
оқиғаның дамуын өмірдің өз логикасына бағындырды. Сол сияқты геройларын да
жылтыратып сырт көзге түсе қоймайтын ауылдағы екінің бірінен іздейді. Жұрт
күнде көріп аңғармай жүрген оқиғаның ерекше сырын ашты, көзге қораш
қарапайым адамның ірілігін көрсетті. Қара шелектегі Aйшаны қараңызшы.
Айша босағаға қараса, екі бүктеліп, түбі аламайымен сөгіліп, қара
шелек жатыр! Жаны шығып кете жаздады. Жалма-жан шелекті алып, қара тоқалға
жіберіп ұрды. Ызаланып көзінен жасы ыршып-ыршып кетті [7,152 б.].
Осындағы кейіпкердің кенеттен бұрқ еткен ашу-ызасы, яғни, адамның ішкі
сезім серпілісінен сол сəтте сыртқа сезілер, ырықсыз түрде асырылатын қимыл-
қозғалыс (шелекпен жіберіп ұруы), сезімдік-эмоционалдық құбылыс (көз жасы),
т.б. секілді физиологиялық жəне психологиялық сыртқы көріністер арқылы
суреттеліп отыр. Кейіпкердің жан-дүниесіндегі сезім құбылыстарын, ішкі
иірімдерін сол сəтте тосыннан сыр берер сыртқы іс-əрекеттер арқылы
бейнелеуді Б.Майлин ерекше құрмет тұта пайдаланады. Сол елеусіз əрекет
арқылы Айшаның мінезіндегі дүлей долылықты, еріне, жалпы өз өміріне деген
өкпе-наланы да сəтін тауып бұрқ етпе сезім аффектілері арқылы бейнелей
білді. Ең бір ерекше назар аударатын нəрсе – Б.Майлин шығармаларындағы
заттық əлем, тұрмыстық бөлшек ұсақ əрі қарапайым болса да, кейіпкердің
табиғатын, мінезін, ішкі қалтарыстарын, құпия сырларын аша алатындығында,
соны көрсете білуінде болып табылатындығы. Кәдімгі ескі ауылдағы от
басындағы қазақтың әйелі. Өзі қатарлы әйелдерден артық-кемі де жоқ. Қазан
ошағының қамымен, Қожағұлдың тоқал сындырып тастаған қара шелегінің
уайымымен әуре боп жүр. Сол Айша жаңа құрылған колхозға бастық болып
сайланды. Ал, оқушы Айшаның жаңа тұрмысқа жанын сала араласатынына, көп
нәрсеге көзінің ашылатынына сенеді. Осы шағын әңгімедегі Айша қайталанбас
жөні дара характер бола тұра, белгілі үлкен дәуірдегі қазақ әйелінің типтік
тұлғасы.
Майлиннің бізге үлкен өнеге болатын көркемдік қасиеті –
қарапайымдылығы. Онда өзі бастаған жас әдебиетке тән әшекейге, бірден бетке
ұратын арзан әсерге құмарлық жоқ. Оқиға таңдауда да, сөз өнерінде де ол
әсіре қызыл атаулыға жат. Кісіні тайғанақ мұзға тағасыз түскен аттай
сырғытып әкететін сөзде дыбыс қуалау, (аллитерация) үстеме теңеу,
эпитеттер, арзанқол афоризмдер Бейімбет тілінде кездеспейді. Ол өз ойын
ұғындыру үшін, яки кейіпкерінің бейнесін, қимыл әрекетін беру үшін орағытып
теңеу іздеп, тап баса алмай жанай сипап жүрмейді, қарапайым ұтқыр сөзбен
қолға ұстатқандай образдар жасайды. Майлин шығармасының қарапайымдылығы
кейбір жазушыларда болатын қарадүрсін, oй мен суретке шорқақтық емес, сөз
парқын білген, көркемдік табиғатын түсінген кексе шеберлік.
Жазушының шеберлігі оқып, үйренуден ғана емес, бүкіл талантының
табиғатында жатыр ма деген ойға келесің. Абзалы солай болса керек. Бейімбет
ғажап юморист. Оның шығармаларынан кісінің рақаттанып күлмей оқитындары аз
болады. Шіркін, қолдан келсе юмор деген шығарманың бетіне шығып тұрған нұры
емес пе?! Әр жазушы-ақ арагідік оқушыны күлдіріп, кітабына әр беруге
талпынады. Ал Бейімбет оқушысын рақат күлкіге батырып қойып, өзі тіпті езу
тартпайтын сияқты, байқап қарасаң ол еш уақытта күлдіргі оқиғаға,
мінездерді іздемейді. Осы арада жұртты бір күлдіріп аламын-ау деген ойында
да жоқ. Тек заңды түрде дамып, суреттеліп келе жатқан оқиғаның, адам
мінездерінің өзінде жарқылдап күлкі ойнап тұрады. Әрине, бұл таланттың
табиғаты, қайталанбас асыл қасиет. [3,31 б.]
Б. Майлин, өзімен замандас Қазақ қаламгерлерінің көбі сияқты, жазуды
өлеңнен бастағанымен, көп ұзамай прозаға ден қойған, бұл жанрдағы алғашкы
туындыларының өзімен-ақ үлкен суреткер екенін паш еткен жазушы. Ол қазақ
әдебиетіне проза жанрын қалыптастыруда керемет еңбекқорлық пен үздік
шеберлік танытты. Әсіресе, оның қуатты талантын айғақтайтын әңгімелері сан
жағынан ғана емес, идеялық-көркемдік деңгейімен де қазақ прозасының алтын
қорындағы інжу-маржандары болып табылады. Ол қазақ прозасына жаңа реалистік
дәстүр әкелді. Оның прозалық шығармалары қазақ прозасының қайнар көзі әрі
даму жолындағы бір арнасы деп те атауға болады. Бейімбет сияқты жазушы
туралы сөз айтқанда оны бүкіл қазақ әдебиетінің даму жолынан бөліп алуға
болмайды. Өйткені оның өзі сол жолдың үлкен бір арнасы.
Майлиннің туылғанына бір ғасырдан астам уақыт өтсе де, оның өмірі,
шығармашылық өмір жолы отызыншы жылдары тұйықталды. Оның шығармаларын
әдебиетіміздің алғашқы дәуіріне жатқызамыз. Ал оның жазғандарын оқығанда
бүгін әдебиеттен іздегенімізді табамыз. Майлиннің прозасынан қазақ
жазушыларының дәл қазіргі ізденіп жүрген жолын, әдебиетте дамып келе жатқан
көркемдік, эстетикалық тенденцияны көреміз. Майлиннің шығармашылығынан
қазаққа тән кез келген характерді де табуға болады. Жазушының
шығармаларынан ұлттық характерлерді таппас бұрын, характер және ұлттық
характер ұғымдарына берілген анықтамаларға көз жүгіртіп көрсек.
Характер – көркем шығармадағы кейіпкердің мінез-бітімі, ой-сезімі
дүниесіне тән психологиялық, моральдық сипат-ерекшеліктері. Әдеби характер
адамның өмірдегі мінез, қимыл-әрекет ерекшеліктерін жинақтап, екшеп, типтік
дәрежеге көтеріп, сомдап бейнелеу арқылы жасалады. Сондықтан да оны
жекелеген қасиеттердің қосындысы деп санамай, солардың бірлігі, тұтастығы
деп қараған жөн – деп түсіндіреді академик Зәки Ахметов.
Характер белгілі қоғамдық жағдайда пайда болады және сол уақытына
сәйкес болады. Адамның мінез-құлқы оның қилы кезеңдерде, әсіресе,
адамшылық қасиеттер сынға түсетін екіұдайда өзін қалай ұстап, қандай әрекет
ететіні ой-өрісіне, сана-сезіміне байланысты. Осыған орай әдеби шығармада
характер күрес-тартыс үстінде, кейіпкердің іс-әрекеті, ой-ниеті, мақсат-
тілегі арқылы көрініс тауып, анықталады. Кейіпкерлердің бір-бірімен қарым
қатынасы олардың характерлерін барынша толық аша түседі. Әдеби кейіпкердің
характері шығармада оның іс-әркеттерін суреттеу арқылы, психологиясы, жан
дүниесі тікелей бейнеленуі, яғни, мінез арқылы айқындалып, сондай-ақ сыр-
сымбатын, бой-тұлғасын, бет-әлпетін, сөйлеу ерекшелігін көрсету, яғни,
жанама мінездеу арқылы жан-жақты ашыла түседі. [5,359 б.]
Ұлттық характер – әдеби шығармадағы кейіпкердің ұлттық сипатымен
ерекшеленген мінез-бітімі, оның белгілі бір халықтың өкілі екендігін
танытатын психологиялық және ойлау, сөйлеу өзгешелігі. Ұлттық характер –
тарихи категория. Ол қоғамдық, рухани, экономикалық және саяси жағдайларға
сәйкес қалыптасады. Дүниені үлттық түсінікпен қабылдау жолы қай адамға
болсын тән қасиет. Өнерде, әдебиетте адам бейнесінен бұл қасиет толық
көрініп отырады. Әр халықтың өз эпикалық туындыларын олардың талай замандар
ұлт болып қалыптасуынан бөліп қарауға болмайды. Сондықтан шығармада ұлттық
характер жасау үшін оның дүние танымын, психологиясын, әдет-ғұрыптарын т.
б. қасиеттерін білу керек. Бұл жөнінде Н.В. Гоголь: “Ақын өмірге өз
халқының көзқарасымен қарап, әр нәрсені ұлттық психологияға сәйкес
құбылыстай сезініп, толғанғанда ғана ұлттық сипатты бейнелеп беруі
мүмкін”,– деген ой айтады. Бұл дұрыс та. Мысалы, “Игорь полкы туралы жыр”
орыстардың, “Махабхарата” Индия халқының, “Нибелунга туралы жыр”
немістердің, “Манас” қырғыздардың, “Ер Тарғын” қазақтардың дүниетанымын,
мінез-болмысын айқындайтын шығармалар.[5,344 б.]
Ұлттық болмыс – әлеуметтік психологияда, философияда, мәдениетте,
этнологиядағы белгілі бір ұлттық қоғамның (этностың) тұрақты
ерекшеліктерін, санасын, қызығушылықтарын, рухани құндылықтарын, ынтасын,
әлеуметтік-психологиялық қорғаныс тетіктерін сипаттайтын күрделі түсінік
[4].
Әдеби шығармадағы кейіпкердің ұлттық сипатымен ерекшеленген мінез-
бітімі, оның белгілі бір халықтың өкілі екендігін танытатын психологиялық
және ойлау, сөйлеу өзгешелігі. Дүниені ұлттық түсінікпен қабылдау жолы қай
адамға болсын тән қасиет. Өнерде, әдебиетте адам бейнесін бұл қасиет толық
көрініп отырады. Әр халықтың өз эпикалық туындыларын олардың талай замандар
ұлт болып қалыптасуынан бөліп қарауға болмайды.
Ұлттық болмыс, ұлттық характер ұғымдарына Әдебиеттану сөздігінде
осындай анықтамалар берілген. Ұлттың мінезін зерттегенде осы анықтамаларды
басшылыққа алу шарт. Ал шығарма ұлттық характер жасау үшін оның дүние
танымын, психологиясын, әдет ғұрыптарын т.б. қасиеттерін білу керек.
Кез келген халықтың ұлттық ерекшеліктері мен тұрмыс-тіршілігі оның
тұрып жатқан мекеніне, табиғатына, жанындағы көршілеріне байланысты
қалыптасады. Оның ойы мен түсінігі де осымен астасып жатыр. Мұның барлығы
бір-бірімен байланыса келе ғасырлар бойы қалыптасып келе жатқан ұлтқа тән
жеке характерді айқындауға себепкер болады. Ұлттық дәстүрдің көріну жайлары
сан алуан. Ең алдымен байқалатыны тұрақты ұлттық психикаға, мінезге
байланысты туған белгілер. Ал психика да, мінез де белгілі бір халықтың
белгілі бір мекенде, белгілі бір мезгілде, белгілі қалыппен өмір сүруіне
байланысты түзіледі. Бұл жерде психика ретінде өмір тану, дүниетаным,
тіршілік қамы, табиғат жағдайына байланысты орныққан мінез-құлықты,
түсінікті айтамыз. Осының барлығы ғасырлар бойы жалғасып келе жатқан қазақ
поэзиясында ұлттық дәстүр болып қалыптасып та кетті
Ал қазақ прозасының туғанына ұзақ уақыт бола қоймады десе де болады.
Оның туу уақыты патша үкіметінің құлап, кеңестік кезеңнің ептеп ене
бастауымен, қазақ тарихындағы үлкен төңкерістердің уақытымен тұспа-тұс
келеді. Сол өзгерістермен бірге халықтың мінезінде де өзгерістердің пайда
болғаны анық. Биліктегі, қоғамдағы өзгеріс халықтың санасын, дүниетанымын,
көзқарасын сонымен қоймай, мінезін де өзгерткенін сол кезде туған прозалық
шығармалардан байқаймыз.
Бейімбет туындылары – риясыз таза шындық, бөгде қоспасы жоқ мөлдір
шындық, өзі жасаған замандағы қазақ өмірінің айнасы. Ол айна халық
болмысының сырт құбылысын, адамдардың сан алуан характерлерінің суретін
түсіріп қана қоймаған, сонымен бірге өмірдің терең ағымдарын, адамдардың
рухани бейнесін де тамаша түсіндірген. Ұлы өзгеріс, қоғамдағы түбірлі
өзгеріс жылдарындағы қазақ қоғамының диалектикасын аша білген. Майлин
шығармаларының басым көпшілігі қазақ шаруасының санасына Октябрьмен кірген
өзгерістер, жаңалықтар шежіресі.
С.Мұқанов 1935 жылы жазған мақаласында Бейімбеттің стиль өзгешелігі
қысқа әңгімелер жазуында. Осы қысқа әңгімелер әрі қазіргі күннің тақырыбына
жазады. Әрі мазмұн жағынан бірімен бірі мазмұн жағынан тығыз байланысты
болады... Тіл жағына келгенде Бейімбетті шала сауатты колхозшылар да
түсінеді. Бейімбеттің тілі – көпшіліктің тілі. деді. Осыған байланысты
Бейімбет Майлиннің стилі туралы бірір сөз айтады: Стиль белгілі бір ұлттық
топырақта туады. Б. Майлин стиліндегі қазақтың ұлттық тұрмысы, ұлттық
психологиясы анық көрінетіндігін, оның ұлттық тіл байлығын жете меңгерген
жазушы екенін атап өтеді [6,133 б.].
Бейімбет Майлиннің прозалық, драмалық, публицистикалық және т.б.
жанрларда жазған шығармаларынан қазақ халқының ұлттық мінезінің көрінісін
көруге болады. Кез келген шығармасын алып қарайтын болсақ, ол өз заманының
қоғамын суреттегенін байқаймыз. Қоғамды және ондағы адамдардың өмірін,
тіршілігін көрсете отырып, олардың мінез-құлқын да жеткізген. Төңкерістен
кейінгі қазақ еңбекшілерінің қоғам өміріне белсене араласа бастауын,
халықтың қалың ұйқыдан оянғандай әсерін суреттейді. Жаңа заманға аяқ басқан
халықтың ескіліктен арыла бастағаны, қазақ әйелінің көзін ашып, сауаттануы,
жалпы халықтың білімге қарай ойысуы – жазушының басты тақырыптарына
айналды. Бұл жайттардың бәрін сипаттауда Б. Майлиннің кейіпкерлерінің
характері екіге бөлінді. Бірі – ниеті түзу, жаңашыл, еңбекқор адамдар
болса, екіншісі – қыңыр, надан, аңқау, ескіліктің шырмауынан кете алмаған
кертартпалар. Бұлардың қай-қайсы болса да сол заманның келбетін көрсететін
бейнелер.
Біз Бейімбеттің кейіпкерлерінің барлығы өмірде болған, өзі көзімен
көрген адамдар екенін білеміз. Демек, ол адамдар – сол замандағы,
төңкерістер заманындағы қазақ ұлтының мінезінің көрінісі. Бірақ, олардың
көпшілігі сол замандағы болып жатқан оқиғаларға тәуелді болды, яғни, күнде
өзгеріп отырған заңға сәйкес олардың да мінезі өзгеріп отырды. Қазақтың
күні сол кезде орыс шығарған заңға тәуелді болды. Бүгін байларды құрметтеп
жүрсе, ертең оларды бай деп айдауға жіберді, бірде бай күшті болса, бірде
кедей күшті деген сияқты өзгерістер халықтың мінезіне әсерін тигізбей
қоймады.
Заман кімге күле қарап жүр: мыңды айдаған байды, үріп ішкен мырзаны,
керіле басқан кербез сұлуларды қабатына салып илеп жүн қылып, ішер ас, киер
киімге зар қылып отыр – деп басталады Заман әңгімесі. Заманында дүркіреп
отырған Жайлыбайдың бүгінгі күнгі ауыр халі суреттеледі шығармада.
Кезінде өзі күн көрсетпеген құлдары енді оның басында ойнауға бар. Сұрапыл
лайсаңда аяқ – бас, бас – аяқ болуға айналды[9,135 б.] – деген жолдары
арқылы заманның көрінісін жеткізген. Жайлыбай, оның әкесі Сырлыбай өз
замандарында қора-қора малдары болған дәулетті, әрі сыйлы адамдар болған.
Бірақ уақыт өте келе күнін көруге шамасы әрең жетіп жүрген Жайлыбай мен
оның бәйбішесі неліктен мұндай халге түскендері түсінбей әлек. Барлығын
заманнан көреді. Осыған ұқсас Жол кеңесі, Ескерілетін екі хат, Қақаң
мен Жәкең сияқты т.б. әңгімелерінде құлдық пен азаттық табын шендестіріп,
тап күресін, оянған халық бейнесін берген.
Бейімбет Майлиннің кейіпкерлері, көбінесе, көре алмаушылық,
кертартпалық, сараңдық, надандық сияқты мінездерімен көрініс табады. Бірақ
ол мұны қазақты кемсітейін деп емес, қазақтың осындай керексіз қасиеттерін
сынға ала отырып, сол қылықтардан арылуы үшін жазды. Осындай мінездердің
жиынтығын Он бес үй повесінен байқауға болады.
Он бес үй атты повесінде елге келген жаңашылдық жас буынның бойында
бұғулы жатқан қайсарлықтың, ерік-жігердің көзін ашып, ынтамен жұмыс істеуге
күш береді. Шығарма жалпы Он бес үй деп аталғанмен, басты кейіпкерлері
Елемес қарт пен оның жалғыз аман қалған баласы Әпен туралы болады. Әпен
мүлде сөйлемейтін тұйық, біреудің ала жібін аттамаған адал жігіт болып
өседі. Бірақ Әпеннің әкесі Елемес баласының басқалар сияқты сауда қылып,
пайда тауып, олжа түсірмейтініне түсінген емес. Осылайша, күндер өтіп
жатқанда үкімет басына жаңа адамдар келеді. Олар бұрынғыдай байларды
жақтамайды, қолынан іс келгеннің бәріне жер бөліп беріп, еңбек етуге
шақырады. Содан бастап-ақ, Әпен де көп алдына шығып арыз-шағымын, ұсынысын
айта бастайтынды шығарды. Оған ауылдың бәрі аң-таң қалады. Елемес қарт
баласына қанша тию айтса да, Әпен өз ісін дұрыс деп тауып, басқалармен
бірге үй салып, жер жыртуға кіріседі. Жастар ескі үйлерін тастап, он бес үй
боп жаңаша үй, мектеп салады. Көктем келісімен ауданнан трактор әкеліп,
көңілдері тағы бір серпіледі. Осылайша, еңбек етуге, білім алуға жігерлене
кіріседі. Он бес үйдің қатары күннен күнге өседі. Алдарында сынақ та күтіп
тұрған болатын. Бірақ, еңбекке білек сыбана кіріскен топ одан да аман-есен
өтті. Елемес қарт та өз ойын өзгертіп, баласының соңынан ереді. Ауыл
шетіндегі парабай диірмен аңырап, ауылды басына көтерді... – деп аяқталады
шығарма. Аңырап шыққан дауыс еңбекші ауылдың бақытты күнінің нышаны деп
біледі жазушы [7,341 б.].
Енді шығармадағы кейіпкерлерге келер болсақ, әрбір кейіпкер белгілі бір
ролді атқарып тұрғандай: Елемес қарт пен оның замандастары – ескі заманның
адамдары, жаңалықтарға сеніңкіремей, бәрін алдымшы көретіндер қатарынан. Ал
ауыл жастары болып жатқан жаңашылдықтарға тез бой үйретіп, бірден жұмысқа
кірісіп кеткен еңбекқор адамдардың типін танытады. Солардың арасында
жүрген, әйел болса да көп істің қарқынды жүруіне атсалысқан Жамалды ойы
өскен қазақ әйелінің типінде көреміз. Еңбексүйгіш адамдардың арасында
соларды көре алмайтын, пиғылы жаман адамдардың болатыны да белгілі. Бұл
топтың ішінде де Жүсіп, Дұтпай сияқты мінезді адамдар да болды. Әйткенмен,
автор шығарманың соңын бейбіт халықтың тыныштығымен аяқтады.
Жазушы Әпеннің образын жасай отырып, оның характерін іс-әрекеті мен
диалогтары, ішкі ойы арқылы оқырманға түсінікті етіп жеткізген. Ол осы
шығармада ғана кездесетін бейне емес, мұндай характерлі типтер сол
замандағы қазақ қоғамында көп кездесті. Заманына қарай адамы демекші,
қазақ та заманына қарай икемделіп, өзгеріп отырғанын Б. Майлинің
шығармаларынан жиі кездестіреміз.
Қазақта іштарлық, көре алмаушылық, надандық сияқты ел арасын бұзушы
мінездер бұрыннан бар екенін Абай өлеңдерінен білеміз. Абай Құнанбайұлы
қазақтың осындай құдай атқан, қанға сіңген мінезінен арылуға қанша күш
салса да, сондайлардың кесірінен ішқұса болып өмірден озғаны мәлім. Бірақ
барлық қазақ осындай дейтін болсақ, қателескеніміз болады. Қазақ ұлтының
ұлт болып тұруының өзіне – Абай, Ахмет, Бейімбет, Ілиястар сияқты зиялы
қауымның бой көтеруі себепші. Бұлар сияқты қазақ арасында аты шықпаса да,
ауыл арасында танылған білімді, еңбекқор азаматтар көп болған. Шұғаның
белгісіндегі Әбдірахманнан бастап, Он бес үйдегі Әпен, Раушан –
коммунисттегі Раушан, Зейнептің сертіндегі Зейнеп – соның дәлелі.
Шұғаның белгісі повесінде жазушы тек ғашығына жете алмаған мұңды қызды
ғана емес, жазықсыз жала жабылған, оқыған азамат Әбдірахманның, жаңа
заманның өкілі Ахметтің, кедей жалшылар Қасым мен Базарбайдың да оқиғаларын
суреттейді. Қазақ әйелінің теңдігі мәселесінің шешілуінде Раушан –
коммунист повесі басты орынға шығады. Қазақ әйелінің оянып, жаңа өмірге
келуін осы шығармада типтік пішінде жинақтаған. Алғашында Раушанның
санасындағы қарама-қайшылық байқалғанымен, оқиға барысында ол ақылды,
кешірімді әйел тұрғысынан көрінеді. Мұндай образдарды жасау арқылы Бейімбет
Майлин қазақ халқының жаңа бір белеске шыққанын, жаңа өмірдің есігін
ашқанын көрсеткісі келеді. Қазақ қоғамының біртіндеп алға жылжи бастағанын
аңғартады.
Кейде шығармаларда кейіпкердің мінез-құлқы қандай екені тікелей, ашық
айтылады. Оның нені ұнатып, нені жақтырмайтыны, нені қалап, нені
ұнатпайтыны ешбір бүкпесіз беріледі. Ал кейде персонаждың мінез ерекшелігін
қаламгер әртүрлі жанама мінездеу бітімі оған басқа кейіпкердің қатынасын,
көзқарасын көрсету арқылы да айқын аңғарылып отырады. Туындыгер кейіпкердің
әр кездегі көңіл-күйін суреттеу арқылы да мінез сырларына үңіле алады.
Сондай-ақ монолог, диалог, полилогтардың да қаһарман мінезін танытуға себі
тиетіні сөзсіз.
Бейімбет Майлин шығармаларында кейіпкерінің образын бірден ашып бере
салмайды. Оны оқиға желісі арқылы кейіпкердің іс-әркетінен, ішкі ойынан
немесе диалог арқылы білдіреді. Осылайша, кейіпкердің шынайы бейнесін
тудырады.
Әдебиeттe aдaмның көркeм бeйнeсiн сyреттeгeнде, жазyшы oның кeскiн-
кeлбeтiн, iс-әрeкетiн, мінезiн coл oртаның, дәуірдің өзгешеліктерін
танытатын типтік сипаттармен қатар, өзiнiң бacына ғaна тән ерекшеліктерді
де әсіресе, жүріс-тұрысындағы, сырт келбетіндегі, сөйлey әдeтіндегi, т.б.
анық байқалатындaй eтiп көpceтeді. Көркeм бeйнeнің типтiк өзгeшелігі
қоғамдық өмірдің ішкі сырын, мәнін ашып беру үшін қандай қажет болca, oның
дapaлық, жекелік cипат-бeлгiлері адам тұлғасын, іс-әрекетін, мінез-құлқын
көзге айқын елестету үшін, нақтылы қалпында көріп-білу үшін сондайлық
қажет. Атап айтатын нәрсе – көркем бейнеге тән типтік және даралық сипат
ерекшеліктер емес, кейіпкердің әрекeтiндегi, мiнезiндегі көптеген жекелік
сипат-белгілер өзінің даралық, нақтылық, қалпын сақтaй отырып, типтік
мағына да алады, сол ортадағы басқа адамдарға да тән қacиетті танытады.
Кейіпкердің типтік бейнесін суреттеу – қоғамдық өмірді жaн-жақты, терең
зерттеп, білгенде ғана ұтымды болады. Себебі, көркем бейненің типтік қасиет-
сипаты неғұрлым арта түскен сайын, оның өмір танытарлық күші де соғұрлым
арта түседі. Кейіпкердің атқаратын міндеті драмалық шығармада айрықша сипат
алады. Өйткені, онда оқиға бастан-аяқ соған қатысушы кейіпкерлердің айтқан
сөздері арқылы баяндалады. Әр кейіпкердің мінез ерекшеліктері, ой-өрісі,
сана-сезімі көбіне-көп оның айтқан сөздерінен байқалуы тиіс болады.
Сондықтан драмалық шығармада ширақ сюжет құру, өмірлік тартысты айқын, дәл
көрсету шеберлігімен қатар, кейіпкерді ұтымды, қисынды сөйлете білу
шеберлігі де айрықша маңызды.
Бейімбет шығармаларын оқығанда қазақ өмірі мен қазақ дағдысын, қазақ
табиғаты мен қазақ адамын айна қатесіз көресің... Оның кейіпкерлерімен
танысып отырып өз қасыңнан, өз еліңнен соларға ісі ұқсас, əрекеті ұқсас
адамдарды айтып, атап отырасың. Өйткені, автор өз кейіпкерлерін типтік
дəрежеге көтере суреттейді. Ұлттық кескін, түр, қимыл, əрекетті сөзбен дөп
түсіреді. Көз алдыңа өмір құбылысын бұзбай, өз қалпында көлденең тартады.
Сондықтан ол құбылыстар оқушыға етене, таныс бoлып, тартып тұрады.
Бұл пікірден Бейімбет отбасы, ошақ қасы оқиғаларының, тұрмыстық,
үйішілік ұсақ-түйектің жазушысы екен, ол ірі-ірі саяси əлеуметтік
тақырыптарға бара алмаған екен деген қорытынды шықпауға керек. Шебер ұлттық
жазушы күрделі саяси мəселелерді сол тұрмыстық ұсақ-түйектің төңірегінде
көтеріп отырған. Ел өміріндегі, халық психологиясындағы өзгеріс,
құбылыстарды сол тұрмыстағы жаңалықтар арқылы аңғартып тастайтын болған.
Бейімбет – психолог жазушы. Ол кейіпкерінің сырт пішінін ғана емес,
оның ішкі сарайын, ой-арманын, есіл- дертін де ашып тастап отырады. Осы
үшін ол оқиғаны өз атынан баяндап келе жатып кейіпкердің ой тұрғысынан
баяндауға ауыса қойып отырады. [8,19 б.]
Әдебиетте адамның көркем бейнесін суреттегенде, жазушы оның кескін-
келбетін, іс-әрекетін, мінезін сол ортаның, дәуірдің өзгешеліктерін
танытатын типтік сипаттармен қатар, өзінің басына ғана тән ерекшеліктерді
де (әсіресе, жүріс-тұрысындағы, сырт келбетіндегі, сөйлеу әдетіндегі, т.б.)
анық байқалатындай етіп көрсетеді. Көркем бейненің типтік өзгешелігі
қоғамдық өмірдің ішкі сырын, мәнін ашып беру үшін қандай қажет болса, оның
даралық, жекелік сипат-белгілері адам тұлғасын, іс-әрекетін, мінез-құлқын
көзге айқын елестету үшін, нақтылы қалпында көріп-білу үшін сондайлық
қажет. Атап айтатын нәрсе – көркем бейнеге тән типтік және даралық сипат
ерекшеліктер емес, кейіпкердің әрекетіндегі, мінезіндегі көптеген жекелік
сипат-белгілер өзінің даралық, нақтылық, қалпын сақтай отырып, типтік
мағына да алады, сол ортадағы басқа адамдарға да тән қасиетті танытады.
Кейіпкердің типтік бейнесін суреттеу – қоғамдық өмірді жан-жақты, терең
зерттеп, білгенде ғана ұтымды болады. Себебі, көркем бейненің типтік қасиет-
сипаты неғұрлым арта түскен сайын, оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz