Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер қарыздарының есебі
Кіріспе.
I. Негізгі бөлім. Дебиторлық қарыздар есебі.
1.1. Дебиторлық қарыздарға сипаттама.
1.2. Дебиторлық қарыздарды ұйымдастыру нысандары.
II. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер қарыздарының есебі.
2.1. Күмəнді қарыздар мен еншілес (тəуелді) серіктестіктердің дебиторлық қарыздарының есебі.
2.2. Болашақ кезең шығындары мен берілген аванстар есебі.
III. Басқа да дебиторлық қарыздар есебі.
3.1. Аудит барысындағы дебиторлық қарыздар есебін жүргізу.
Қорытынды мен ұсыныстар.
Пайдаланылған əдебиеттер тізімі.
Кіріспе.
Дебиторлық қарыз - сатып алушылардың немесе тапсырыс берушілердің шаруашылық жүргізуші субъект алдындағы өткізілген тауар үшін ақша төлеу бойынша міндеттемелері. Ол ағымдағы немесе операциялық циклды жəне ағымдағы емес болып бөлінеді. Есепте саудалық жəне саудалық емес дебиторлық қарыздарды бөліп көрсетеді. Саудалық дебитор қарызы - негізгі іс əрекеттер нəтижесінде өткізілген тауарлар мен көрсетілген қызмет үшін сатып алушылардың міндеттеме сомасы. Саудалық емес дебиторлық қарыздар іс əрекеттің басқа түрлері нəтижесінде (субъект қызметкерлеріне жəне филиалдарына аванстар, шығынды жобуға арналған депозиттер, алуға арналған дивиденттер мен проценттер, үкімет орындарына салықтарды қайтару жөніндегі тілектер жəне басқалар) пайда болады.
Дебиторлық қарыздар 3 топқа бөлінеді:
- алынуға тиісті шоттар
- алынған вексельдер
- басқалар
Алынуға тиісті шоттарға: ақшалай қаражатқа, тауарға, көрсеткен қызметке жəне субъектілердің ақшалай емес активтеріне деген тілек-талаптары кіреді. Дебиторлық қарыз алынуға тиісті шоттарды төлеу мерзіміне немесе қарызды өтеу күтілетін күніне қарай ағымдық жəне ұзақ мерзімді болады. Əдетте дебиторлық қарыз шотфактуралармен расталады. Алынған вексельдер бабы ресми қарыздық міндеттемелермен расталады. Қолма-қол ақшасыз есеп айырысулар жүйесінде дебиторлық қарыздардың пайда болуы субъектінің шаруашылық ісəрекетіндегі объективті процесс болып саналады.
Дебиторлық қарыз пайда болу сипатына қарай бөлінеді:
- қалыпты;
- ақталмайтын.
Мерзімінде төленбеген қарыз аяқталмаған болып саналады. Дебиторлық қарыздар құрылымы бойынша активті шоттар тізіміне кіреді. Дебиторлық қарыз бөлімінің шоттарының ай басындағы жəне ай соңындағы айналымдары дебеті жағында жазылады да, қалдығы дебеттік болып келеді. Дебиторлық қарыздарды есептеуге 3-бөлім шоттары арналған.
ДЕБИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАР ЕСЕБІ.
Кəсіпорындардың бухгалтериясы дебиторлық қарыздар есебін жүргізу барысында мына төменде аталған құжаттарды қолданады: нөмірі 7 - Журнал-ордер - Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың қарызы деп аталатын шотының кредиты бойынша; нөмірі 8 - Журнал-ордер - Алынуға тиісті қосылған құн салығы, Есептелген пайыздар, Басқадай дебиторлық қарыздар жəне берілген аванстар деп аталатын шоттардың кредиты бойынша; нөмірі 9 - Журнал-ордерге қосымша тізімдеме - Берілген аванстарə шотының дебиты бойынша; нөмірі 10 - Журнал-ордер - Күдікті қарыздар бойынша резерв, Алдағы кезең шығындары шоттарының несие (кредиті) бойынша; нөмірі 11 - Журнал-ордер - сатып алушылар жəне тапсырыс берушілер қарызы шотының жəне Еншілес (тəуелді) серіктестіктердің дебиторлық қарызы шотының кредиті бойынша жүргізіледі. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер жəне басқадай дебиторлармен есеп айырылысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен тіркелімдерден басқа дебиторлық қарыздардың есебіне талдамалық (аналитикалық) есептің карточкалары, ажырату парақшалары (қағаздарын), бухгалтерлік анықтамалары жəне тағы да басқа тіркелімдер қолданылады. Жалпы есеп тіркелімдерін толтыру шаруашылық операцияларының мазмұнын сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың жиынтығын анықтау үшін керек. Халықаралық бухгалтерлік есеп стандартында (соның ішінде Америка Құрама Штаттарының бухгалтерлік есеп стандартында) ұйымның бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу барысында қолданатын барлық бланкілері үшін міндетті ортақ есеп беру формалары қарастырылмаған. Есеп нысанын таңдау құқығы толығымен бас бухгалтердің құзырында, яғни ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең қарапайым əдісін таңдап, шоттар корреспонденциясын жүргізуге міндетті. Шоттарға келетін болсақ, олар негізгі есеп тіркелімдерінде үнемі қатысатын, эпизодтық болып бөлінеді. Дебиторлық қарыздар шоттарында есептелген сомалардың дұрыстығы мен олардың толығымен бақылау үшін түгендеу жүргізілуі қажет, ол құжаттар бойынша шоттарды корреспонденцияланатын шоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі. Мұндағы басты мақсат - əрбір шоттағы сомалардың сəйкестігі мен дұрыстығын, толықтығын анықтау болып табылады. Дебиторлық қарызды есептеудегі басты мəселе сату мерзімін анықтау болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп жіберілген немесе жөнелтілген тауарлардың (жұиыстар, қызметтер) қашан сатылғанын тануында. Бухгалтерлік есептің көзқарасымен қарағанда, тауарлардың тиелуі мен сатып алуға қаржылық жəне есеп айырысу құжаттарының ұсынылуы, тауарлардың сатылғандығы деп танылады.
1.1 Дебиторлық қарыздарға сипаттама
Кəсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан оларға сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала төлеген төлемдері үшін алашақ борыштары - Дебиторлық қарыздар (Алынуға тиісті шоттар) деп аталады. Осы кəсіпорындар мен ұйымдарға берешек қарыздар бар заңды жəне жеке тулғалар дебиторлар болып табылады. Өтелетін (алынатын) уақытына қарай алынуға тиісті дебиторлық қарыздар ағымдағы алынуға тиісті қарыздар жəне ұзақ мерзімді алынуға тиісті қарыздар болып екіге бөлінеді. Бұл қарыздардың есебі Алынуға тиісті шоттар бөлімінің шоттарында есептеледі. Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелінетін) дебиторлық қарыздар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың қатарына жататындар: ағымдығы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала төленген) төлем; тапсырылған (берілген)шоттар бойынша алынуға тиісті қарыздар; вексельдер бойынша алынуға тиісті қарыздар; негізгі ұйымдар мен оның еншілес серіктестігі арасындағы түрлі операциялар негізінде туындаған дебиторлық қарыздар; үйымның лауазымды адамдарының (тұлғаларының) дебиторлық қарызы; басқадай дебиторлық қарыздар. Кəсіпорынның балансындағы алынған вексель деп аталатын бабындағы сома басқа заңды немесе жеке тұлғалардың ұйымға вексель бойынша төлейтін ресми берешегі болып есептелінеді. Алынуға тиісті шоттар бойынша қарыздар (дебиторлық қарыздар) иелік ету хұқығымен қоса, заңды хұқығымен байланысты актив болып саналады. Ұйымның қаржы жағдайын сыйпаттайтын көрсеткіштердің қатарына дебиторлық қарыздардың айналымы жатады. Яғни дебиторлық қарыздардың есептелген уақыты мен өтелу уақытынның арасындағы мерзім кұндерінің саны. Ұйымның дебиторлық қарызы оған байланысты кіріс танылған жағдайда ғана анықталады. Дебиторлық қарыздар сатылған өнімдер мен тауарлардың құнына баға жеңілдіктерін (скидки) жəне қайтарылған тауарлардың құнын алып тастағандағы қалдық сома бойынша есептеледі. Бір жылдам астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық қарыздар Ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздар болып есептеледі. Дебиторлық борыштардың пайда болған (есептелінген) уақыты мен өтелу уақытаның арасындағы мерзімге байланысты пайыздар бойынша кіріс көп жағдайларда ескерілмейді. Кəсіпорындар өздерінің тауарларын сатқанда кейде сатып алушыларға баға жеңілдіктерін береді. Ұйымдырдың бұндай қадамға баруының басты себебі сатып алушыларды қызықтыру арқылы сатылатын тауарларының көлемін арттыру болып табылады. Сонымен қатар баға жеңілдіктерін (скидки) 5 пайдалану ұйымның күмəнді борыштарының сомасын қысқартуға үлкен əсер етеді. Халықаралық тəжірибеде баға жеңілдіктері (скидки) терминімен (сөзімен) бірге сауда жеңілдігі термині (сөзі) қатар қолданылады. Өз экономикасын нарықтық жолмен жүргізіп келе жатқан елдердегі ұйымдар сауда жеңілдігін тауарларды сатудағы жарнама ретінде пайдаланады. Ұйымдардың сауда жеңілдігін қолдануының мақсаты баға жеңілдікьерін (скидки) пайдаланғандағы жағдаймен бірдей деп айтуға болады.
1.2. Дебиторлық қарыздарды ұйымдастыру нысандары.
Кейбір жағдайларда сапасының төмендігінен немесе тауарлардың ақау болу себебінен сатылған тауарларды қайтаруға тура келеді. Бұндай тауарларды қайтарып алу сатушы ұйымдар үшін тиімсіз болады. Соңдықтан да кəсіпорын сатып алушы заңды немесе жеке тулғаның осы тауарлар бойынша қарыз сомаларының мөлшерін қысқарту туралы талабын қабылдауға тура келеды. Əрине аталған жеңілдікті жасау ұйымның келіп түсуге тиісті табыстарының көлемін азайтатындығы сөэсіз. Бұл жағдайда ұйымның бухгалтериясында жасалынған жеңілдік сомасына:
Дт: Баға шегерімі- шоты
Кт: Алынуға тиісті қарыздар - шоты
Түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.
Егер сатылған тауар ұйымға қайтарылған болса, ол үшін жазылатын бухгалтерлік жазу мына түрде бейнеленеді:
Дт: Сатылған тауарлардың қайтарымы- шоты
Кт: Алынуға тиісті қарыздар - шоты.
Дебиторлық қөарыздар келесідей бөлімдерден тұрады:
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер қарызы.
Күдікті қарыздар бойынша резервтер.
Еншілес (тəуелді ) серіктестіктердің дебиторлық қарызы.
Басқадай дебиторлық қарыздар.
Алдағы кезең шығындары.
Берілген аванстар.
Яғни осы жоғарыда аталған баптар бойынша кəсіпорынбар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан алашақ сомалары дебиторлық қарыз болып табылады.
II. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер қарызының есебі.
Кəсіпорындар мен ұйымдардың Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қарызы деп аталатын бөлім шоттары сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің осы кəсіпорынға деген əр түрлі қарыздары жайлы ақпараттарды қорытындылау үшін арналған. Аталған бөлімде келесідей шоттар қаралған:
301 Алынуға тиісті қарыздар шоты
302 Алынған вексельдер шоты
303 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің басқадай қарыздары шоты.
Бұлар активті шот болып табылады. Сондықтанда бұл шоттардың дебитынде қарыздың сомасы жазылса, ал кредитінде қарыздың азаюы көрсетіледі. Алынуға тиісті шоттар сатып алушы заңды немесе жеке тұлғалардың сатып алған тауарлары, сондай-ақ кəсіпорынның оларға көрсеткен қызметі үшін қарыз сомаларын көрсетеді.
301 Алынуға тиісті қарыздар шотында жөнелтілген өнім, орындалған жұмыстар жəне көрсетілген қызметтер үшін төлеуге банк қабылдағанесептесу құжаттарын есепке алады. Алынуға тиісті дебиторлық қарыздар ағымдағы дебиторлық қарыздар, яғни бір есептік кезеңнің ішіндегі болып жəне ұзақ мерзімдегі дебиторлық қарыздар, яғни бірнеше есептік кезеңді қамтитын болып екіге бөлінеді.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырысу бойынша бухгалтаерлік есепте келесі жазулар жазылады:
Сатылған өнімнің, тауарлардың, істелінген жұмыстардың жəне көрсетілген қызметтердің нақты өзіндік құнына сəйкес мына төмендегідей шоттардың корреспонденциясы жасалады:
Дт: 801 Сатылған дайын өнімнің (жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік құны шоты,
802 Сату үшін алынып, сатылған тауарлардың өзіндік құны шоты.
Кт: 221 Дайын өнімдер шоты,
222 Алынған тауарлар шоты
900 негізгі өндіріс шоты
910 Өз өндірісінің шала өнімдері шоты
920 Қосалқы өндіріс шоты
Қаржылық инвестицияларды, материалдық емес активтерді, негізгі құралдарды сатқан кезде тиесілі шығыстар шоттары дебеттеліп, актив шоттары кредиттеледі ( 121-125, 101-103, 106, 141-144, 401-403).
Сатылған өнімнің, тауардың, атқарылған жұмыстың, көрсетілген қызметтердің сату құнына.
Дт: 301 Алынуға тиісті қарыздар шоты
Кт: 701 Сатылған дайын өнімнен (жұмыстардан, қызметтерден) тускен табыс
702 Алынған тауарларды өткізуден түскен табыс шоттары.
Осыған ұқсас шоттардың корреспонденциясы негізгі құралдарды (722 шоттыңкредиті), материалдық емес активтерді (721 шоттың кредиті), бағалы қағаздары (723 шоттың кредиты) сатқан кезде жасалады. Осы жасалған корреспонденциямен бірге қосымша құн салығы (ҚҚС) 301 шоты дебеттеліп, 633 шоты кредиттеледі.
Сатып алушыларға жəне тапсырыс берушілерге төлеу үшін берілген есеп айырысу-төлем құжаттарын төлегеніне қарай 431 Валюталық шотындағы нақты ақша, 441 Есеп айырысу шотындағы нақты ақша, 451 Кассадағы нақты ақша шоттары дебеттеледі де, 301 Алынуға тиісті қарыздар шоты кредиттеледі.
302 Алынған вексель шотында жөнелтілген тауарлар (жұмыстар, қызметтер) үшін алынған вексельдердің есебі жүргізіледі. Дебиторлық қарыздарды жабу ретінде вексель ұстаушының алған векселі бухгалтерлік есепте 302 шотында жəне 301 шоттың кредитінде көрсетіледі. 302 шотта пайыздық та, пайыздық емес те есептелінеді.
Пайыздық вексель бойынща 302 шотында, 1 Вексель бойынша алынатын пайызы деп аталатын субшоты ашылуы мүмкін. Пайыздық емес вексель (марапаттау сомасы жеке көрсетілмегендіктен, вексель номиналдық құны бойынша есептелінеді) бойынша 2 қосымша шоты ашылуы мүмкін.
2 Вексельдің алынған сомасынан марапаттау сомасы шегерілген ( дисконт)
3 Вексель бойынша марапаттау сомасы ( дисконт)
Алынған вексель бойынша марапаттау сомасы толық көлемде, оларды алған кезінде келесі қалыпта көрініс табады:
Алғашқыда марапаттау сомасы толық көлемде болашақ кезеңнің табысы ретінде есептелінеді.
332 шоттың дебеті мен 611 шоттың кредиті бойынша көрсетіледі
302 шоттың 3-ші субшотының дебетінде жəне 611 шоттың кредитінде көрсетіледі.
Содан соң есепті кезең барысында үлесіне сай есептелген пайыз сомасы табысқа жатқызылады.
611 шоттың дебеті мен 724 шоттың кредитінде көрініс табады.
Пайыздық вексельде де 611 шоттың дебеті мен 724 шоттың кредитінде көрініс табады.
Өтелу мерзімі өтіп кеткен барлық дебиторлық қарыздар жəне де сот шешімдері бойынша үмітсіз деп танылған сомасы 821 шоттың дебиті бойынша жəне 302 шоттың кредиті бойынша есептен шығарылады. Вексель бойынша өтеу мерзімі өтіп кеткен болып мына деңгейдегілер жатады:
төлем күнінен бастап санағанда акцептантқа қарсы аудармалы вексельден шығатын талп ету мерзімі 3 жылдан асса;
қарсылық білдіру күнінен бастап санағанда индоссанттарға қарсы вексель ұстаушылардың талап ету мерзімі 1 жылдан асса;
индоссант вексельге төлеген күнінен бастап санағанда индоссонттар бір-біріне қарсы болған жағдайда олардың талап ету мерзімі 6 айдан асса.
303 Басқа да шоты бойынша шаруашылық жүргізуші субъектісі мынадай дебиторлық қарыздарды есепке алуы мүмкін, атап айтқанда: цессионардың алған дебиторлық қарызы, цессионардың цедентке қарызының пйда болуы жəне тағы басқа.
301 шоты бойынша талдау есебі сатып алушыларға берілген шот-фактуралардың əр қайсысы бойынша жүргізіледі. Оның аналитикалық есебі сатып алушылардың төлеу мерзімі өтпеген берешегімен жəне мерзімінде төленбеген берешегі жөнінде; 302-шоты бойынша, төлеу мерзімі өтпеген вексельдермен, банкілерде есепке алынған вексельдермен, ақша қаражаты мерзімінде түспеген вексельдермен қамтамасыз етілген қарыздар жөнінде деректер алуды қамтамасыз етуге тиіс; 303-шоты əрбір дебитор немесе келісім-шарт бойынша, яғниесеп айырысуды жүзеге асыруына қарап жүргізіледі.
2.1. Күмəнді қарыздар мен еншілес (тəуелді) серіктестіктердің дебиторлық қарыздарының есебі.
Сатып алушылар мен тапсырыс беруші заңды жəне жеке тұлғалардың төлем қабілеттілігін анықтау жүйесін қаншалықты арттырғанмен, оларға несиеге сатылған тауарлар немесе көрсетілген қызмет үшін уақытылы есеп айырыспай немесе алынуға тиісті сомалардың бір бөлігі ғана өтеліп, қалған бөлігінің алынбай қалуы іс тəжірибеде əрдайым кедесіп отырады. Сатып алушылардың келісімшартқа сəйкес белгіленген мерзімде төлемеген шоттары күмəнді қарыздар деп аталады. Күмəнді қарыздарға - уақытында төленбеген, жабылмаған жəне де тиісті кепілдікпен қамтамасыз етілмеген дебиторлық қарыздар жатады. Қазақстан Респудликасының заңына сəйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен дебиторлық қарыз күмəнді қарыз болып саналады. Өтелу-өтелмеуі белгісіз, күмəн тудырытын борыштарды есептен шығарудың екі тəсілі бар. Біріншісі - тікелей есептен шығару əдісі, мұнда шығындар нақты шоттарды үмітсіз деп танығаннан кейін ғана тікелей есептеншығарылады. Екіншісі - резервтік əдіс, бұл жағдайда шығындар алдын ала қарастырылған тəсілмен есептелінеді. Тікелей есептен шығару əдісі бухгалтерлік есеп тұрғысынан қолайлы болып саналмайды. Өйткені ол кірістер мен шығындарды сəйкестілікке келтіре алмайды, яғни күмəнді қарыздарды тауарлар жеткізіліп түсірілген 9 немесе қызметтер көрсетілген сəтінде емес, оның күдікті деп танылған есептік мезетінде ғана шығындарға жатқызылады. Кəсіпорындар мен ұйымдар күмəнді қарыздарға шығындардың есебінен резерв жасай алады. Күмəнді қарыздар бойынша резервтердің есебі Күмəнді қарыздар бойынша резервтер шотында жүргізіледі. Егер де сатып алушының дебиторлық қарызы үмітсіз қарыз ретінде есептен шығарылып жəне ол осы есеп беретін кезеңде өтелсе, бухгалтерлік есепте келесідей жазу жазылады:
Дт: Күмəнді қарыздар бойынша резервтер шоты
Кт: Алынуға тиісті қарыздар шоты. Бұрын есептен шығарылған дебиторлық қарыз сомасы есеп берудің келесі кезеңінде өтелсе, онда ол сома негізгі емес қызметтен түскен табыс есебінде танылады. Бұл жағдайда бухгалтерлік есепте:
Дт: Ақшалар шоты
Кт: Негізгі емес қызметтен алынатын басқадай кірістер шоты түрінде жазу жазылады.
Күмəнді қарыздар бойынша резервтер есебі № 10 журнал-ордерде жүргізіледі.
Кəсіпорындар мен ұйымдардың бухгалтерлік балансындағы дебиторлық қарыздар бабында, кəсіпорынның дебиторлық қарыздары сомасынан күдікті қарыз бойынша құрылған резерв сомасы алынып тасталынып, қалған айырма қалдығының сомасы ғана көрсетіледі.
Күмəнді қарыз болып белгіленген мерзімде берілмеген қарыздар есептеледі жəне олар қажетті уақыт ішінде өтелмеген дебиторлық қарыздар, сондай-ақ кепілдіктермен қамтамасыз етілмеген қарыздар болып есептелінеді. Күдікті қарыздар бойынша резервтер жылдың аяғында дебиторлық қарыздарды тізімдеу деректерінің негізінде жасалады.
Егерде шығыстар салыстырмалы қағидасы бойынша бағаланса жəне солармен байланысты шығыстар сол өнімнің сатылған кезеңінде жатқызылса, онда күдікті қарыздар болуы ықтимал. Бұндай шығындар негізінен жыл соңында жасалған түгендеу нəтижесінде анықталуы мүмкін жəне ол 311 Күмəнді қарыздар бойынша резервтері деген пассивтік шотында көрініс табады.
Егер де күмəнді қарыздар бойынша резервтер бірінші рет қалыптастырылса, онда ол қаржылық есеп беруде кезеңдік шығыстар ретінде көрсетіледі, яғни есепті кезең шығыстарын өсіреді. Демек:
Дт: 821 шоты
Кт: 311 шоты.
Ал егер де дебиторлық қарыздар күмəнді қарыздардың есебінен есептен шығарылса, онда:
Дт: 311 шоты
Кт: 301, 302, 303, 321-323 шоттары.
Бірақ бұл жерде ҚҚС есепке алынбайды, яғни қарыздың таза сомасы ғана алынады. Ал салық сомасы:
Дт: 633 шоты
Кт: 301-303, 321-323 шоттарында көрініс табады.
Егер де төлем сатып алушылардан алынса, сенімсіз ретінде есептен шығарылған дебиторлық қарыздар есептік кезеңде табыс сомасы ретінде танылады да, ол:
Дт: 441, 451 шоттары
Кт: 727 шоты арқылы көрінеді.
Олардың ҚҚС сомасы да:
Дт: 441, 451 шоттары
Кт: 633 шотында көрініс табады.
Егер де күдікті қарыздарды іздеу мерзімі өтіп кетсе де есептен шығаруға рұқсат етілмесе, онда олар баланстан тыс 007 шотында көрініс табады.
311 шоты бойынша аналитикалық есеп əрбір күмəнді талаптар бойынша тізімдемеде жүреді. Еншілес (тəуəлді) серіктестіктердің дебиторлық қарыздарын есепке алу үшін шоттардың бас тізбегіндегі 32 Еншілес, тəуелді серіктестіктердің дебиторлық қарыздары деген бөлімшесі қарастырылған. Бұл бөлімшеге мына шоттар кіреді:
321 Еншілес серіктердің қарызы;
322 Тəуелді серіктестіктердің қарызы;
323 Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың қарызы. Аталған бөлімше шоттарында еншілес, тəуелді жəне бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың ағымдағы дебиторлық қарыздары жинақталып көрсетіледі. Еншілес кəсіпорындардың дебиторлық қарызы 321-323 шоттарында көрсетілсе, ал олардың кредиторлық қарызы 641-643 шоттарында көрсетіледі.
Бас жəне еншілес (тəуелді) серіктестіктердің арасында жасалған есеп айырысулар 641-643 жəне 321-323 шоттары бойынша салыстырылып, тексеру актісінің негізінде дебиторлық жəне кредиторлық қарыздары жабылуы мүмкін, ол кезде өтелген дебиторлық қарыздар сомасына:
Дт: 641-643 шоттары
Кт: 321-323 шоттары.
Еншілес (тəуелді) серіктестіктер арқылы операциялар жүргізу кезінде мына шоттар корреспонденциясы қарастырылады:
Еншілес (тəуелді) серіктестіктерге накладнойлар мен шот-фактуралардың негізінде материалдар мен сатып алынған тауарлар босатылды:
Дт: 321, 322, 323 шоттары Кт: 702, 709 шоттары.
2. Еншілес (тəуелді) серіктестіктер мен бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалар көрсеткен қызметі мен атқарған жұмысы: Дт: 321, 322, 323 Кт: 709
3. Еншілес ( тəуелді ) серіктестіктердің дайын өнімдерді негізгі құралдарды жəне материалдық емес активтерді босатты:
Дт: 321, 322, 323
Кт: 701, 722, 721.
ҚҚС сомасына:
Дт: 321, 322, 323
Кт: 633.
Егер субъект басқа субъекттің 50 пайыздан асатын дауыс беруші акцияларына тікелей немесе жанама ие болса, инвестор бұл субъектіге бақылау қояды жəне негізгі шаруашылық серіктестігі болып танылады, негізгі серіктестік пен оның еншілес серіктестіктері топ құрады. Аналитикалық есеп əрбір еншілес серіктестік бойынша жүргізіледі. Егер инвестор басқа субъекттің 50-ден кем дауыс беруші акциясына ие болса, мұндай жағдай да инвестелетін объект тəуелді субъектке айналады.
2.2 Болашақ кезең шығындары мен берілген аванстар есебі.
Болашақ кезең шығындары деп есеп беретін кезеңде шығарылған, бірақ келесі есеп беретін кезеңнің шығындарына жататын шығындарды айтады. Шаруашылық қызметінің барысында кəсіпорында келесі есепті кезеңнің өндіріс шығындарына немесе айналымына жатқызатын шығындар туындайды, яғни пайда болады. Мұндай шығындарға мынадай жұмсалған шығындар: маусымдық өнеркəсіп саласында өндірісті дайындау бойынша; жаңа өндірісті, жаңа цехтарды, жаңа агрегаттарды құрау жəне жаңа кəсіпорындарды игеру бойынша; өнімнің жаңа түрін өндіруді игеру мен дайындау жəне технологиялық процесстер бойынша; тау-кен жұмыстарын жүргізуге даярлық жасау бойынша; егістік жерлерді қайта өңдеу; өндірісті ұлғайтқан немесе ұйымдастырған жағдайда жұмысшыларды жаппай жұмысқа қабылдаған кезде; жалға алушының қаржысының есебінен жасалатын жалға бнрген негізгі құралдарды күрделі жөңдеуден өткізген кезде; техникалық əдебиеттерде, газеттерге жəне журналға жазылған кезде; алдағы еспті кезең үшін төленген жалдау ақысы; алдын ала төленген сақтандыру төлемдері жəне басқа да шығындары жатады.
Болашақ кезең шығындарын есепке алу 34 Алдағы уақыттың есебіне жататын шығындар бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі. оларға мына шоттар кіреді:
341 Сақтандыру полисі;
342 Жалгерлік төлемдер;
343 Болашақ кезеңнің есебіне жататын басқа да шығындар.
Алдағы уақыттың есебіне жататын шығындардың аналитикалық (талдамалық) есебі шығынның əр түрі (тобы) бойынша келешек кезең шығындарын есепке алу тізімдемесінде немесе тиісті машинограммада жүргізіледі.
Тізімдемеге жазбалар 34 бөлімше шоттарының дебеті бойынша өңдеу кестелерінен Еңбек ақыны (материалдарды) бөлу, Негізгі құралдардың амортизациясы (тозуы), Қосалқы (қызметтің көрсетуші) өндіріс пен шаруашылықтардың қызметін бөлу жəне басқа да бастапқы құжаттар бойынша жазылады.
Нəтижесінде тізімдемеде немесе машинограммада 34 бөлімшенің шоттарының дебеті бойынша түрлі шоттардың кредитінен айналым жасалады. 341 Сақтандыру полисі шотында төленген сақтандыру полисінің сомасы есептелінеді. Сақтандыру полисін есепке алу үшін есеп айырысу шотынан төленген сомаға: Дт: 341 Сақтандыру полисі шоты Кт: 441 Есеп айырысу шоты. Сақтандырушыға бірнеше ай бұрын сақтандыру төлемдерін төлеу кезінде: Дт: 651 Мүлік жəне жеке басты сақтандыру бойынша есеп айырысу шоты Кт: 441, 431, 432, 451 жəне т.б.шоттары сəйкесіеше. Алдын ала төленген сақтандыру төлемінің сомасы бір мезгілде 651 шоттың кредитіне 341 Сақтандыру полисі шотының дебетіне есептен шығарылады. Сақтандыру төлемінің сомасы сақтандыру полистерінде айқындалған айлық төлемдерінің көлемінде 811, 821, 938, 948, 126 жəне тағы басқа шоттардың дебетінде есептен шығады. 342 Жалгерлік төлемдері шоты бойынша алдағы кезең үшін төленген жал төлемдерінің сомасын көрсетеді. Аталмыш шотқа байланысты төмендегідей бухгалтерлік жазулар жазылады:
Болашақ кезеңнің жал төлемі есеп айырысу шотынан аванс ретінде алдын ала аударылды:
Дт: 342 шоты
Кт: 441 шоты.
Есеп беретін уақытта жал төлемі есептен шығарылды:
Дт: 811, 821, 931 шоттары
Кт: 342 шоты.
Алдын ала төленген жалгерлік ақысының сомалары 687 Басқа да кредиторлық қарыздар шотының дебетіне жəне 441, 431, 432, 451 шоттарының кредитіне жазылады.
Жалгерлік төлемдер төленген кезеңдеріне қарай теңдік бөліктермен ай сайын 126, 811, 821, 937, 947 шоттарының дебетіне 342 Жалгерлік төлемдер шотының кредитіне есептен шығады.
343 Болашақ кезеңнің есебіне жататын басқа да шығындар шоты бойынша.
Аталған шотта 341 жəне 342 шоттарында есепке алынғандардан басқасы есепке алынады.
343 шоттың дебеті бойынша төмендегі шоттар кредиттеледі:
20 Материалдар бөлімшесінің шоттары (201-206, 208) - жұмсалынған шикізаттың, сатылып алынған шала фабрикаттар жəне басқа да қорлар құныны;
68 Басқа да кредиторлық қарыздар жəне есептеулер бөлімшесінің 681 Қызметкерлермен еңбекақысы бойынша есеп айырысу шоты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I. Негізгі бөлім. Дебиторлық қарыздар есебі.
1.1. Дебиторлық қарыздарға сипаттама.
1.2. Дебиторлық қарыздарды ұйымдастыру нысандары.
II. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер қарыздарының есебі.
2.1. Күмəнді қарыздар мен еншілес (тəуелді) серіктестіктердің дебиторлық қарыздарының есебі.
2.2. Болашақ кезең шығындары мен берілген аванстар есебі.
III. Басқа да дебиторлық қарыздар есебі.
3.1. Аудит барысындағы дебиторлық қарыздар есебін жүргізу.
Қорытынды мен ұсыныстар.
Пайдаланылған əдебиеттер тізімі.
Кіріспе.
Дебиторлық қарыз - сатып алушылардың немесе тапсырыс берушілердің шаруашылық жүргізуші субъект алдындағы өткізілген тауар үшін ақша төлеу бойынша міндеттемелері. Ол ағымдағы немесе операциялық циклды жəне ағымдағы емес болып бөлінеді. Есепте саудалық жəне саудалық емес дебиторлық қарыздарды бөліп көрсетеді. Саудалық дебитор қарызы - негізгі іс əрекеттер нəтижесінде өткізілген тауарлар мен көрсетілген қызмет үшін сатып алушылардың міндеттеме сомасы. Саудалық емес дебиторлық қарыздар іс əрекеттің басқа түрлері нəтижесінде (субъект қызметкерлеріне жəне филиалдарына аванстар, шығынды жобуға арналған депозиттер, алуға арналған дивиденттер мен проценттер, үкімет орындарына салықтарды қайтару жөніндегі тілектер жəне басқалар) пайда болады.
Дебиторлық қарыздар 3 топқа бөлінеді:
- алынуға тиісті шоттар
- алынған вексельдер
- басқалар
Алынуға тиісті шоттарға: ақшалай қаражатқа, тауарға, көрсеткен қызметке жəне субъектілердің ақшалай емес активтеріне деген тілек-талаптары кіреді. Дебиторлық қарыз алынуға тиісті шоттарды төлеу мерзіміне немесе қарызды өтеу күтілетін күніне қарай ағымдық жəне ұзақ мерзімді болады. Əдетте дебиторлық қарыз шотфактуралармен расталады. Алынған вексельдер бабы ресми қарыздық міндеттемелермен расталады. Қолма-қол ақшасыз есеп айырысулар жүйесінде дебиторлық қарыздардың пайда болуы субъектінің шаруашылық ісəрекетіндегі объективті процесс болып саналады.
Дебиторлық қарыз пайда болу сипатына қарай бөлінеді:
- қалыпты;
- ақталмайтын.
Мерзімінде төленбеген қарыз аяқталмаған болып саналады. Дебиторлық қарыздар құрылымы бойынша активті шоттар тізіміне кіреді. Дебиторлық қарыз бөлімінің шоттарының ай басындағы жəне ай соңындағы айналымдары дебеті жағында жазылады да, қалдығы дебеттік болып келеді. Дебиторлық қарыздарды есептеуге 3-бөлім шоттары арналған.
ДЕБИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАР ЕСЕБІ.
Кəсіпорындардың бухгалтериясы дебиторлық қарыздар есебін жүргізу барысында мына төменде аталған құжаттарды қолданады: нөмірі 7 - Журнал-ордер - Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың қарызы деп аталатын шотының кредиты бойынша; нөмірі 8 - Журнал-ордер - Алынуға тиісті қосылған құн салығы, Есептелген пайыздар, Басқадай дебиторлық қарыздар жəне берілген аванстар деп аталатын шоттардың кредиты бойынша; нөмірі 9 - Журнал-ордерге қосымша тізімдеме - Берілген аванстарə шотының дебиты бойынша; нөмірі 10 - Журнал-ордер - Күдікті қарыздар бойынша резерв, Алдағы кезең шығындары шоттарының несие (кредиті) бойынша; нөмірі 11 - Журнал-ордер - сатып алушылар жəне тапсырыс берушілер қарызы шотының жəне Еншілес (тəуелді) серіктестіктердің дебиторлық қарызы шотының кредиті бойынша жүргізіледі. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер жəне басқадай дебиторлармен есеп айырылысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен тіркелімдерден басқа дебиторлық қарыздардың есебіне талдамалық (аналитикалық) есептің карточкалары, ажырату парақшалары (қағаздарын), бухгалтерлік анықтамалары жəне тағы да басқа тіркелімдер қолданылады. Жалпы есеп тіркелімдерін толтыру шаруашылық операцияларының мазмұнын сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың жиынтығын анықтау үшін керек. Халықаралық бухгалтерлік есеп стандартында (соның ішінде Америка Құрама Штаттарының бухгалтерлік есеп стандартында) ұйымның бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу барысында қолданатын барлық бланкілері үшін міндетті ортақ есеп беру формалары қарастырылмаған. Есеп нысанын таңдау құқығы толығымен бас бухгалтердің құзырында, яғни ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең қарапайым əдісін таңдап, шоттар корреспонденциясын жүргізуге міндетті. Шоттарға келетін болсақ, олар негізгі есеп тіркелімдерінде үнемі қатысатын, эпизодтық болып бөлінеді. Дебиторлық қарыздар шоттарында есептелген сомалардың дұрыстығы мен олардың толығымен бақылау үшін түгендеу жүргізілуі қажет, ол құжаттар бойынша шоттарды корреспонденцияланатын шоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі. Мұндағы басты мақсат - əрбір шоттағы сомалардың сəйкестігі мен дұрыстығын, толықтығын анықтау болып табылады. Дебиторлық қарызды есептеудегі басты мəселе сату мерзімін анықтау болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп жіберілген немесе жөнелтілген тауарлардың (жұиыстар, қызметтер) қашан сатылғанын тануында. Бухгалтерлік есептің көзқарасымен қарағанда, тауарлардың тиелуі мен сатып алуға қаржылық жəне есеп айырысу құжаттарының ұсынылуы, тауарлардың сатылғандығы деп танылады.
1.1 Дебиторлық қарыздарға сипаттама
Кəсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан оларға сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала төлеген төлемдері үшін алашақ борыштары - Дебиторлық қарыздар (Алынуға тиісті шоттар) деп аталады. Осы кəсіпорындар мен ұйымдарға берешек қарыздар бар заңды жəне жеке тулғалар дебиторлар болып табылады. Өтелетін (алынатын) уақытына қарай алынуға тиісті дебиторлық қарыздар ағымдағы алынуға тиісті қарыздар жəне ұзақ мерзімді алынуға тиісті қарыздар болып екіге бөлінеді. Бұл қарыздардың есебі Алынуға тиісті шоттар бөлімінің шоттарында есептеледі. Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелінетін) дебиторлық қарыздар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың қатарына жататындар: ағымдығы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала төленген) төлем; тапсырылған (берілген)шоттар бойынша алынуға тиісті қарыздар; вексельдер бойынша алынуға тиісті қарыздар; негізгі ұйымдар мен оның еншілес серіктестігі арасындағы түрлі операциялар негізінде туындаған дебиторлық қарыздар; үйымның лауазымды адамдарының (тұлғаларының) дебиторлық қарызы; басқадай дебиторлық қарыздар. Кəсіпорынның балансындағы алынған вексель деп аталатын бабындағы сома басқа заңды немесе жеке тұлғалардың ұйымға вексель бойынша төлейтін ресми берешегі болып есептелінеді. Алынуға тиісті шоттар бойынша қарыздар (дебиторлық қарыздар) иелік ету хұқығымен қоса, заңды хұқығымен байланысты актив болып саналады. Ұйымның қаржы жағдайын сыйпаттайтын көрсеткіштердің қатарына дебиторлық қарыздардың айналымы жатады. Яғни дебиторлық қарыздардың есептелген уақыты мен өтелу уақытынның арасындағы мерзім кұндерінің саны. Ұйымның дебиторлық қарызы оған байланысты кіріс танылған жағдайда ғана анықталады. Дебиторлық қарыздар сатылған өнімдер мен тауарлардың құнына баға жеңілдіктерін (скидки) жəне қайтарылған тауарлардың құнын алып тастағандағы қалдық сома бойынша есептеледі. Бір жылдам астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық қарыздар Ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздар болып есептеледі. Дебиторлық борыштардың пайда болған (есептелінген) уақыты мен өтелу уақытаның арасындағы мерзімге байланысты пайыздар бойынша кіріс көп жағдайларда ескерілмейді. Кəсіпорындар өздерінің тауарларын сатқанда кейде сатып алушыларға баға жеңілдіктерін береді. Ұйымдырдың бұндай қадамға баруының басты себебі сатып алушыларды қызықтыру арқылы сатылатын тауарларының көлемін арттыру болып табылады. Сонымен қатар баға жеңілдіктерін (скидки) 5 пайдалану ұйымның күмəнді борыштарының сомасын қысқартуға үлкен əсер етеді. Халықаралық тəжірибеде баға жеңілдіктері (скидки) терминімен (сөзімен) бірге сауда жеңілдігі термині (сөзі) қатар қолданылады. Өз экономикасын нарықтық жолмен жүргізіп келе жатқан елдердегі ұйымдар сауда жеңілдігін тауарларды сатудағы жарнама ретінде пайдаланады. Ұйымдардың сауда жеңілдігін қолдануының мақсаты баға жеңілдікьерін (скидки) пайдаланғандағы жағдаймен бірдей деп айтуға болады.
1.2. Дебиторлық қарыздарды ұйымдастыру нысандары.
Кейбір жағдайларда сапасының төмендігінен немесе тауарлардың ақау болу себебінен сатылған тауарларды қайтаруға тура келеді. Бұндай тауарларды қайтарып алу сатушы ұйымдар үшін тиімсіз болады. Соңдықтан да кəсіпорын сатып алушы заңды немесе жеке тулғаның осы тауарлар бойынша қарыз сомаларының мөлшерін қысқарту туралы талабын қабылдауға тура келеды. Əрине аталған жеңілдікті жасау ұйымның келіп түсуге тиісті табыстарының көлемін азайтатындығы сөэсіз. Бұл жағдайда ұйымның бухгалтериясында жасалынған жеңілдік сомасына:
Дт: Баға шегерімі- шоты
Кт: Алынуға тиісті қарыздар - шоты
Түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.
Егер сатылған тауар ұйымға қайтарылған болса, ол үшін жазылатын бухгалтерлік жазу мына түрде бейнеленеді:
Дт: Сатылған тауарлардың қайтарымы- шоты
Кт: Алынуға тиісті қарыздар - шоты.
Дебиторлық қөарыздар келесідей бөлімдерден тұрады:
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер қарызы.
Күдікті қарыздар бойынша резервтер.
Еншілес (тəуелді ) серіктестіктердің дебиторлық қарызы.
Басқадай дебиторлық қарыздар.
Алдағы кезең шығындары.
Берілген аванстар.
Яғни осы жоғарыда аталған баптар бойынша кəсіпорынбар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан алашақ сомалары дебиторлық қарыз болып табылады.
II. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер қарызының есебі.
Кəсіпорындар мен ұйымдардың Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қарызы деп аталатын бөлім шоттары сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің осы кəсіпорынға деген əр түрлі қарыздары жайлы ақпараттарды қорытындылау үшін арналған. Аталған бөлімде келесідей шоттар қаралған:
301 Алынуға тиісті қарыздар шоты
302 Алынған вексельдер шоты
303 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің басқадай қарыздары шоты.
Бұлар активті шот болып табылады. Сондықтанда бұл шоттардың дебитынде қарыздың сомасы жазылса, ал кредитінде қарыздың азаюы көрсетіледі. Алынуға тиісті шоттар сатып алушы заңды немесе жеке тұлғалардың сатып алған тауарлары, сондай-ақ кəсіпорынның оларға көрсеткен қызметі үшін қарыз сомаларын көрсетеді.
301 Алынуға тиісті қарыздар шотында жөнелтілген өнім, орындалған жұмыстар жəне көрсетілген қызметтер үшін төлеуге банк қабылдағанесептесу құжаттарын есепке алады. Алынуға тиісті дебиторлық қарыздар ағымдағы дебиторлық қарыздар, яғни бір есептік кезеңнің ішіндегі болып жəне ұзақ мерзімдегі дебиторлық қарыздар, яғни бірнеше есептік кезеңді қамтитын болып екіге бөлінеді.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырысу бойынша бухгалтаерлік есепте келесі жазулар жазылады:
Сатылған өнімнің, тауарлардың, істелінген жұмыстардың жəне көрсетілген қызметтердің нақты өзіндік құнына сəйкес мына төмендегідей шоттардың корреспонденциясы жасалады:
Дт: 801 Сатылған дайын өнімнің (жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік құны шоты,
802 Сату үшін алынып, сатылған тауарлардың өзіндік құны шоты.
Кт: 221 Дайын өнімдер шоты,
222 Алынған тауарлар шоты
900 негізгі өндіріс шоты
910 Өз өндірісінің шала өнімдері шоты
920 Қосалқы өндіріс шоты
Қаржылық инвестицияларды, материалдық емес активтерді, негізгі құралдарды сатқан кезде тиесілі шығыстар шоттары дебеттеліп, актив шоттары кредиттеледі ( 121-125, 101-103, 106, 141-144, 401-403).
Сатылған өнімнің, тауардың, атқарылған жұмыстың, көрсетілген қызметтердің сату құнына.
Дт: 301 Алынуға тиісті қарыздар шоты
Кт: 701 Сатылған дайын өнімнен (жұмыстардан, қызметтерден) тускен табыс
702 Алынған тауарларды өткізуден түскен табыс шоттары.
Осыған ұқсас шоттардың корреспонденциясы негізгі құралдарды (722 шоттыңкредиті), материалдық емес активтерді (721 шоттың кредиті), бағалы қағаздары (723 шоттың кредиты) сатқан кезде жасалады. Осы жасалған корреспонденциямен бірге қосымша құн салығы (ҚҚС) 301 шоты дебеттеліп, 633 шоты кредиттеледі.
Сатып алушыларға жəне тапсырыс берушілерге төлеу үшін берілген есеп айырысу-төлем құжаттарын төлегеніне қарай 431 Валюталық шотындағы нақты ақша, 441 Есеп айырысу шотындағы нақты ақша, 451 Кассадағы нақты ақша шоттары дебеттеледі де, 301 Алынуға тиісті қарыздар шоты кредиттеледі.
302 Алынған вексель шотында жөнелтілген тауарлар (жұмыстар, қызметтер) үшін алынған вексельдердің есебі жүргізіледі. Дебиторлық қарыздарды жабу ретінде вексель ұстаушының алған векселі бухгалтерлік есепте 302 шотында жəне 301 шоттың кредитінде көрсетіледі. 302 шотта пайыздық та, пайыздық емес те есептелінеді.
Пайыздық вексель бойынща 302 шотында, 1 Вексель бойынша алынатын пайызы деп аталатын субшоты ашылуы мүмкін. Пайыздық емес вексель (марапаттау сомасы жеке көрсетілмегендіктен, вексель номиналдық құны бойынша есептелінеді) бойынша 2 қосымша шоты ашылуы мүмкін.
2 Вексельдің алынған сомасынан марапаттау сомасы шегерілген ( дисконт)
3 Вексель бойынша марапаттау сомасы ( дисконт)
Алынған вексель бойынша марапаттау сомасы толық көлемде, оларды алған кезінде келесі қалыпта көрініс табады:
Алғашқыда марапаттау сомасы толық көлемде болашақ кезеңнің табысы ретінде есептелінеді.
332 шоттың дебеті мен 611 шоттың кредиті бойынша көрсетіледі
302 шоттың 3-ші субшотының дебетінде жəне 611 шоттың кредитінде көрсетіледі.
Содан соң есепті кезең барысында үлесіне сай есептелген пайыз сомасы табысқа жатқызылады.
611 шоттың дебеті мен 724 шоттың кредитінде көрініс табады.
Пайыздық вексельде де 611 шоттың дебеті мен 724 шоттың кредитінде көрініс табады.
Өтелу мерзімі өтіп кеткен барлық дебиторлық қарыздар жəне де сот шешімдері бойынша үмітсіз деп танылған сомасы 821 шоттың дебиті бойынша жəне 302 шоттың кредиті бойынша есептен шығарылады. Вексель бойынша өтеу мерзімі өтіп кеткен болып мына деңгейдегілер жатады:
төлем күнінен бастап санағанда акцептантқа қарсы аудармалы вексельден шығатын талп ету мерзімі 3 жылдан асса;
қарсылық білдіру күнінен бастап санағанда индоссанттарға қарсы вексель ұстаушылардың талап ету мерзімі 1 жылдан асса;
индоссант вексельге төлеген күнінен бастап санағанда индоссонттар бір-біріне қарсы болған жағдайда олардың талап ету мерзімі 6 айдан асса.
303 Басқа да шоты бойынша шаруашылық жүргізуші субъектісі мынадай дебиторлық қарыздарды есепке алуы мүмкін, атап айтқанда: цессионардың алған дебиторлық қарызы, цессионардың цедентке қарызының пйда болуы жəне тағы басқа.
301 шоты бойынша талдау есебі сатып алушыларға берілген шот-фактуралардың əр қайсысы бойынша жүргізіледі. Оның аналитикалық есебі сатып алушылардың төлеу мерзімі өтпеген берешегімен жəне мерзімінде төленбеген берешегі жөнінде; 302-шоты бойынша, төлеу мерзімі өтпеген вексельдермен, банкілерде есепке алынған вексельдермен, ақша қаражаты мерзімінде түспеген вексельдермен қамтамасыз етілген қарыздар жөнінде деректер алуды қамтамасыз етуге тиіс; 303-шоты əрбір дебитор немесе келісім-шарт бойынша, яғниесеп айырысуды жүзеге асыруына қарап жүргізіледі.
2.1. Күмəнді қарыздар мен еншілес (тəуелді) серіктестіктердің дебиторлық қарыздарының есебі.
Сатып алушылар мен тапсырыс беруші заңды жəне жеке тұлғалардың төлем қабілеттілігін анықтау жүйесін қаншалықты арттырғанмен, оларға несиеге сатылған тауарлар немесе көрсетілген қызмет үшін уақытылы есеп айырыспай немесе алынуға тиісті сомалардың бір бөлігі ғана өтеліп, қалған бөлігінің алынбай қалуы іс тəжірибеде əрдайым кедесіп отырады. Сатып алушылардың келісімшартқа сəйкес белгіленген мерзімде төлемеген шоттары күмəнді қарыздар деп аталады. Күмəнді қарыздарға - уақытында төленбеген, жабылмаған жəне де тиісті кепілдікпен қамтамасыз етілмеген дебиторлық қарыздар жатады. Қазақстан Респудликасының заңына сəйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен дебиторлық қарыз күмəнді қарыз болып саналады. Өтелу-өтелмеуі белгісіз, күмəн тудырытын борыштарды есептен шығарудың екі тəсілі бар. Біріншісі - тікелей есептен шығару əдісі, мұнда шығындар нақты шоттарды үмітсіз деп танығаннан кейін ғана тікелей есептеншығарылады. Екіншісі - резервтік əдіс, бұл жағдайда шығындар алдын ала қарастырылған тəсілмен есептелінеді. Тікелей есептен шығару əдісі бухгалтерлік есеп тұрғысынан қолайлы болып саналмайды. Өйткені ол кірістер мен шығындарды сəйкестілікке келтіре алмайды, яғни күмəнді қарыздарды тауарлар жеткізіліп түсірілген 9 немесе қызметтер көрсетілген сəтінде емес, оның күдікті деп танылған есептік мезетінде ғана шығындарға жатқызылады. Кəсіпорындар мен ұйымдар күмəнді қарыздарға шығындардың есебінен резерв жасай алады. Күмəнді қарыздар бойынша резервтердің есебі Күмəнді қарыздар бойынша резервтер шотында жүргізіледі. Егер де сатып алушының дебиторлық қарызы үмітсіз қарыз ретінде есептен шығарылып жəне ол осы есеп беретін кезеңде өтелсе, бухгалтерлік есепте келесідей жазу жазылады:
Дт: Күмəнді қарыздар бойынша резервтер шоты
Кт: Алынуға тиісті қарыздар шоты. Бұрын есептен шығарылған дебиторлық қарыз сомасы есеп берудің келесі кезеңінде өтелсе, онда ол сома негізгі емес қызметтен түскен табыс есебінде танылады. Бұл жағдайда бухгалтерлік есепте:
Дт: Ақшалар шоты
Кт: Негізгі емес қызметтен алынатын басқадай кірістер шоты түрінде жазу жазылады.
Күмəнді қарыздар бойынша резервтер есебі № 10 журнал-ордерде жүргізіледі.
Кəсіпорындар мен ұйымдардың бухгалтерлік балансындағы дебиторлық қарыздар бабында, кəсіпорынның дебиторлық қарыздары сомасынан күдікті қарыз бойынша құрылған резерв сомасы алынып тасталынып, қалған айырма қалдығының сомасы ғана көрсетіледі.
Күмəнді қарыз болып белгіленген мерзімде берілмеген қарыздар есептеледі жəне олар қажетті уақыт ішінде өтелмеген дебиторлық қарыздар, сондай-ақ кепілдіктермен қамтамасыз етілмеген қарыздар болып есептелінеді. Күдікті қарыздар бойынша резервтер жылдың аяғында дебиторлық қарыздарды тізімдеу деректерінің негізінде жасалады.
Егерде шығыстар салыстырмалы қағидасы бойынша бағаланса жəне солармен байланысты шығыстар сол өнімнің сатылған кезеңінде жатқызылса, онда күдікті қарыздар болуы ықтимал. Бұндай шығындар негізінен жыл соңында жасалған түгендеу нəтижесінде анықталуы мүмкін жəне ол 311 Күмəнді қарыздар бойынша резервтері деген пассивтік шотында көрініс табады.
Егер де күмəнді қарыздар бойынша резервтер бірінші рет қалыптастырылса, онда ол қаржылық есеп беруде кезеңдік шығыстар ретінде көрсетіледі, яғни есепті кезең шығыстарын өсіреді. Демек:
Дт: 821 шоты
Кт: 311 шоты.
Ал егер де дебиторлық қарыздар күмəнді қарыздардың есебінен есептен шығарылса, онда:
Дт: 311 шоты
Кт: 301, 302, 303, 321-323 шоттары.
Бірақ бұл жерде ҚҚС есепке алынбайды, яғни қарыздың таза сомасы ғана алынады. Ал салық сомасы:
Дт: 633 шоты
Кт: 301-303, 321-323 шоттарында көрініс табады.
Егер де төлем сатып алушылардан алынса, сенімсіз ретінде есептен шығарылған дебиторлық қарыздар есептік кезеңде табыс сомасы ретінде танылады да, ол:
Дт: 441, 451 шоттары
Кт: 727 шоты арқылы көрінеді.
Олардың ҚҚС сомасы да:
Дт: 441, 451 шоттары
Кт: 633 шотында көрініс табады.
Егер де күдікті қарыздарды іздеу мерзімі өтіп кетсе де есептен шығаруға рұқсат етілмесе, онда олар баланстан тыс 007 шотында көрініс табады.
311 шоты бойынша аналитикалық есеп əрбір күмəнді талаптар бойынша тізімдемеде жүреді. Еншілес (тəуəлді) серіктестіктердің дебиторлық қарыздарын есепке алу үшін шоттардың бас тізбегіндегі 32 Еншілес, тəуелді серіктестіктердің дебиторлық қарыздары деген бөлімшесі қарастырылған. Бұл бөлімшеге мына шоттар кіреді:
321 Еншілес серіктердің қарызы;
322 Тəуелді серіктестіктердің қарызы;
323 Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың қарызы. Аталған бөлімше шоттарында еншілес, тəуелді жəне бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың ағымдағы дебиторлық қарыздары жинақталып көрсетіледі. Еншілес кəсіпорындардың дебиторлық қарызы 321-323 шоттарында көрсетілсе, ал олардың кредиторлық қарызы 641-643 шоттарында көрсетіледі.
Бас жəне еншілес (тəуелді) серіктестіктердің арасында жасалған есеп айырысулар 641-643 жəне 321-323 шоттары бойынша салыстырылып, тексеру актісінің негізінде дебиторлық жəне кредиторлық қарыздары жабылуы мүмкін, ол кезде өтелген дебиторлық қарыздар сомасына:
Дт: 641-643 шоттары
Кт: 321-323 шоттары.
Еншілес (тəуелді) серіктестіктер арқылы операциялар жүргізу кезінде мына шоттар корреспонденциясы қарастырылады:
Еншілес (тəуелді) серіктестіктерге накладнойлар мен шот-фактуралардың негізінде материалдар мен сатып алынған тауарлар босатылды:
Дт: 321, 322, 323 шоттары Кт: 702, 709 шоттары.
2. Еншілес (тəуелді) серіктестіктер мен бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалар көрсеткен қызметі мен атқарған жұмысы: Дт: 321, 322, 323 Кт: 709
3. Еншілес ( тəуелді ) серіктестіктердің дайын өнімдерді негізгі құралдарды жəне материалдық емес активтерді босатты:
Дт: 321, 322, 323
Кт: 701, 722, 721.
ҚҚС сомасына:
Дт: 321, 322, 323
Кт: 633.
Егер субъект басқа субъекттің 50 пайыздан асатын дауыс беруші акцияларына тікелей немесе жанама ие болса, инвестор бұл субъектіге бақылау қояды жəне негізгі шаруашылық серіктестігі болып танылады, негізгі серіктестік пен оның еншілес серіктестіктері топ құрады. Аналитикалық есеп əрбір еншілес серіктестік бойынша жүргізіледі. Егер инвестор басқа субъекттің 50-ден кем дауыс беруші акциясына ие болса, мұндай жағдай да инвестелетін объект тəуелді субъектке айналады.
2.2 Болашақ кезең шығындары мен берілген аванстар есебі.
Болашақ кезең шығындары деп есеп беретін кезеңде шығарылған, бірақ келесі есеп беретін кезеңнің шығындарына жататын шығындарды айтады. Шаруашылық қызметінің барысында кəсіпорында келесі есепті кезеңнің өндіріс шығындарына немесе айналымына жатқызатын шығындар туындайды, яғни пайда болады. Мұндай шығындарға мынадай жұмсалған шығындар: маусымдық өнеркəсіп саласында өндірісті дайындау бойынша; жаңа өндірісті, жаңа цехтарды, жаңа агрегаттарды құрау жəне жаңа кəсіпорындарды игеру бойынша; өнімнің жаңа түрін өндіруді игеру мен дайындау жəне технологиялық процесстер бойынша; тау-кен жұмыстарын жүргізуге даярлық жасау бойынша; егістік жерлерді қайта өңдеу; өндірісті ұлғайтқан немесе ұйымдастырған жағдайда жұмысшыларды жаппай жұмысқа қабылдаған кезде; жалға алушының қаржысының есебінен жасалатын жалға бнрген негізгі құралдарды күрделі жөңдеуден өткізген кезде; техникалық əдебиеттерде, газеттерге жəне журналға жазылған кезде; алдағы еспті кезең үшін төленген жалдау ақысы; алдын ала төленген сақтандыру төлемдері жəне басқа да шығындары жатады.
Болашақ кезең шығындарын есепке алу 34 Алдағы уақыттың есебіне жататын шығындар бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі. оларға мына шоттар кіреді:
341 Сақтандыру полисі;
342 Жалгерлік төлемдер;
343 Болашақ кезеңнің есебіне жататын басқа да шығындар.
Алдағы уақыттың есебіне жататын шығындардың аналитикалық (талдамалық) есебі шығынның əр түрі (тобы) бойынша келешек кезең шығындарын есепке алу тізімдемесінде немесе тиісті машинограммада жүргізіледі.
Тізімдемеге жазбалар 34 бөлімше шоттарының дебеті бойынша өңдеу кестелерінен Еңбек ақыны (материалдарды) бөлу, Негізгі құралдардың амортизациясы (тозуы), Қосалқы (қызметтің көрсетуші) өндіріс пен шаруашылықтардың қызметін бөлу жəне басқа да бастапқы құжаттар бойынша жазылады.
Нəтижесінде тізімдемеде немесе машинограммада 34 бөлімшенің шоттарының дебеті бойынша түрлі шоттардың кредитінен айналым жасалады. 341 Сақтандыру полисі шотында төленген сақтандыру полисінің сомасы есептелінеді. Сақтандыру полисін есепке алу үшін есеп айырысу шотынан төленген сомаға: Дт: 341 Сақтандыру полисі шоты Кт: 441 Есеп айырысу шоты. Сақтандырушыға бірнеше ай бұрын сақтандыру төлемдерін төлеу кезінде: Дт: 651 Мүлік жəне жеке басты сақтандыру бойынша есеп айырысу шоты Кт: 441, 431, 432, 451 жəне т.б.шоттары сəйкесіеше. Алдын ала төленген сақтандыру төлемінің сомасы бір мезгілде 651 шоттың кредитіне 341 Сақтандыру полисі шотының дебетіне есептен шығарылады. Сақтандыру төлемінің сомасы сақтандыру полистерінде айқындалған айлық төлемдерінің көлемінде 811, 821, 938, 948, 126 жəне тағы басқа шоттардың дебетінде есептен шығады. 342 Жалгерлік төлемдері шоты бойынша алдағы кезең үшін төленген жал төлемдерінің сомасын көрсетеді. Аталмыш шотқа байланысты төмендегідей бухгалтерлік жазулар жазылады:
Болашақ кезеңнің жал төлемі есеп айырысу шотынан аванс ретінде алдын ала аударылды:
Дт: 342 шоты
Кт: 441 шоты.
Есеп беретін уақытта жал төлемі есептен шығарылды:
Дт: 811, 821, 931 шоттары
Кт: 342 шоты.
Алдын ала төленген жалгерлік ақысының сомалары 687 Басқа да кредиторлық қарыздар шотының дебетіне жəне 441, 431, 432, 451 шоттарының кредитіне жазылады.
Жалгерлік төлемдер төленген кезеңдеріне қарай теңдік бөліктермен ай сайын 126, 811, 821, 937, 947 шоттарының дебетіне 342 Жалгерлік төлемдер шотының кредитіне есептен шығады.
343 Болашақ кезеңнің есебіне жататын басқа да шығындар шоты бойынша.
Аталған шотта 341 жəне 342 шоттарында есепке алынғандардан басқасы есепке алынады.
343 шоттың дебеті бойынша төмендегі шоттар кредиттеледі:
20 Материалдар бөлімшесінің шоттары (201-206, 208) - жұмсалынған шикізаттың, сатылып алынған шала фабрикаттар жəне басқа да қорлар құныны;
68 Басқа да кредиторлық қарыздар жəне есептеулер бөлімшесінің 681 Қызметкерлермен еңбекақысы бойынша есеп айырысу шоты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz