Ғарышкер және Қазақстан

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 44 бет
Таңдаулыға:

1. Т. Әубәкіровтың жастық шағы.

1. 1 Отбасысы және балалық шағы.

Тоқтар Оңғарбайұлы Әубәкіров 1946 жылы 27 шілдеде Қарағанды облысы, Қарқаралы ауданы, 1-ші Май ауылында дүниеге келді. Ол кез соғыс жаңа бітіп, батырлықты, ерлікті уағыздаған уақыт болатын.

Халықтың соғыстан енді ес жиып, тұралап қалған шаруашылықты қайта қалпына келтіріп жатқан уақыты. Ата-анасы қарапайым шаруа адамдары болатын. Әкесі Оңғарбай мен шешесі Қамия көзге көрініп, көз жұмған 9 ұлдан кейінгі перзентіне «енді осы жаманымыз аман болсыншы» деген ниетпен азан шақырып, Тоқтар есімін беріпті. Ата-анасы ерте дүние салды. Кішкентайынан ата-анасынан айырылғаннан ба, Тоқтар бұйығы, оқшау өсті. Өмірдің тауқыметін бесіктен белі шықпай жатып көрген, ол әпкесі Бикен мен жездесі Нығметтің тәрбиесінде болды. Тоқтар аға өзінің балалық шағы туралы журналистерге берген бір сұхбатында төмендегі әңгімені айтып еді. Тоқтар ағаның 3 жасар кезінде ауылына сырқат тұрғынды алып кетуге ұшақ келіп қонады. Бірінші көріп тұрған беймәлім дүниені ауылдың бар баласы жағалап жүр. Ұшқыш жігіттердің бірі ұшаққа зиян тигізе ме деп шыр-пыр боп жүр. Бір кезде «Ал, балалар, кім батыл? Қане, ұшаққа мініңдер! Ұшамыз», - деді.

Тоқтар аға ойланбастан ұшақ ішіне қойып кетеді де, ұшқыштың қасына барып тұра қалады. Ағамыздың артынан еріп әртүрлі жастағы 5-6 бала кірген болатын. Ұшқыш сол алаңқайды екі рет айналып жүріп барып тоқтады. Көкке көтерілген де жоқ. Бала көңіл шат-шадыман. «Біз ұштық, біз ұштық!» деп айқайлаған дауыс ауылдың екінші шетіне жетердей болды. Ұшқыш оларды «ұшақты қорғап тұратын батырлар» деп атады. Ал содан кейін бірде бір баланы ұшаққа жақындатпай, қолдарына таяқ ұстап, жауынгердей сап түзеп тұрып алды. Ең мықты күзетші болды. Сол бір шуақты күнде «ұшқыш болсам» деген аяулы арман бала Тоқтардың жүрегінен орын тапты. Осыдан кейін ағаштан ойып, ұшақтар жасайтын бастады. Қанша ағаштан жасалған ұшақты көкке ұшырды. Әлі күнге естеліктер үйде сақталып қалған. Әкесі - Әубәкір үлкен ұста болған кісі екен. Ағаштан түйін түйген шебер болған. Әкесі Әубәкір Тоқтар ағаның 7 айлық кезінде дүние салған. Сәби Тоқтардың алғаш еңбектегенін көріп, көзіне жас алыпты. Маңдайынан иіскеп, жалғыз ұлына сенім артып кете барды. Т. Әубәкіровтің журналистерге берген сұхбаттарының бірінде өз отбасысы жайында былай дейді: «Мен әке-шешем алдында мәңгілік қарыздармын. Ол кісілерді еске алмай болмайды. Менің жеті айлық кезімде әкем дүние салған. Мені өмірге әкеліп, қанат берген адам - анам . . . «Біреуге қиянат қылма, өзіңе тиеді; өмірден қанша таяқ жесең де еңкейіп, басыңды име, тік жүр» дегендері әлі құлағымда жаңғырып тұрады. Жалғыз баласын әскери училищеге шығарып салғаны қандай мықтылық десеңізші! Тек «Балам, ұшқанда ақырын ұш, қатты ұшпа» - деп қалғанын қайтерсің . . . » [1. 9б] .

Құжат бойынша әкесінің аты фамилиясы болып жазылып, атасының аты әкесінің орнында қалып қойған. Өзі өскен ауылда 8-сынып болмағандықтан, 15 жасына толмай Теміртау қаласына көшіп келеді. Шешесін асырау үшін жүк тасушы болып жұмыс істеді. Басқа жерге жеке басын куәландыратын құжаты жоқ болғандықтан жұмысқа алмайды. Құжат алу үшін милицияның алдына барады. Басшысы Тоқтар ағаның жағдайына қарап, уақытша құжат жазып береді де, «Сен баладан түбінде бір нәрсе шығады. Айтқаныңнан қайтпайды екенсің», - деп күліп шығарып салады. Қазақша әкесінің атымен жазылады. Орысша дұрыс болып жазылады да, кейін қазақшаланғанда ауысып кете барды. Кейін құжаттардың бәрі қазіргідей жазылып кетті. Өсе келе Нұркен Әбдіров - Тоқтар ағаның қиялындағы ұстазына айналды. Ол кісіге қатты еліктеп өсті. 10 жасында ауылдан 40 шақырым жерде Нұркеннің туып-өскен жеріне жаяу барып қайтқан кездері де болатын. Әйгілі ұшқыш басқан топырақты басу, ауасын жұту -бала Тоқтардың тілегі еді. Тоқтар үшін өзі балалық шағын өткізген аяулы мекенін көк жүзінен көру арман болды. Балаң жігіт ең алдымен аэроклуб үйірмесіне қатысып, парашютпен секіруге әуестенді. Армандар бірден орындалмайды ғой ол үшін еңбек ету керек. Тоқтар мойымады алдындағы бар қиындыққа төтеп беріп, балалық шағында алдына қойған мақсатына жетуге ұмтылды. Бала Тоқтар ерте есейді, өз ортасынан бөлініп көрініп тұратын [1. 3б] .

Тоқтар Әубәкіров жайлы сыр-десте Жан серігі - жауһар жыр Өзі туып-өскен өлкеге барған сайын: «Қарқаралы сынды ғажайып жер әлемде өте сирек шығар» деген ой келеді Тоқтарға. Тау мен даланы көмкерген қалың орман, тек өзіне ғана тән - кербездікпен, сән-салтанатымен келген жолаушыны сүйсінтіп, жанарын талдырады, құмарын қандырады. Тау арасындағы ойдым-ойдым оймақтай көлдер, жиегін көмкерген қалың тал-қарағайлар тек өзіне ғана аян тылсым сырмен тіл қатысқандай. Ағаштың сыбдыры да, бұлақтың былдыры да, самал желдің салқын сабаты да - бәрі-бәрі бұл дүниенің абатына айналып, айналаңа қарауға мұрша бермейді. Ойға батқан ормандарды ұйқысынан оятқандай дүр сілкіндіріп, ертегінің ішіне еніп бара жатқандайсың. Шынында да - ертегі. Әсіресе, шым-шым қайнап, шымырлап жатқан «Шайтанкөлді» айтсаңшы. «Шайтанкөлдің» суы қысқа күнде қырық құбылып, сағат сайын, сәт сайын мың түске боялып, ертелі-кеш реңі сан рет өзгереді. Бұл көлдің тылсым сыры ғасырлар бойы адам баласына жұмбағын ашпай, әлі күнге дейін құпия болып келеді. Кез келген адамның «бисмилләсін» айтпай жалаңаш-жайдақ түсе беруіне болмайды. Аса бір ардақты, аса бір тазалықты талап ететін, тұңғиық, тұмса көл. Анасы жас күнінен Тоқтарға:

- Балам, «Шайтанкөлге» байқап бар. Түсе қалсаң да, ішіңнен «кәлимаңды» қайтарып, адалдық тілеп түс. Бөгде ойды көкірегіңе ұялатпа! - деуші еді-ау. Балалық шіркін, алды-артыңа қарата ма, бірде Тоқтар «Шайтанкөлге» күмп беріп, тереңіне сүңгіп кетті. Сүңгігені сол, тұңғиық түбінен тылсым сырға тап болғандай, су астында біраз аялдап қалды, бірге келген балалардың мазасы кетіп, «Тоқтар, Тоқтар!» деп шуылдасып жатты. Бір кезде келесі жарқабақтың қуысынан шыға келді. Шыға сала, тау-тасқа өрмелеп, жағалауға келіп жығылды. Талықсып қалған екен. Бала Тоқтар қанша талықсыса да сыр бермей, үйге әзер жетті. Келген бетте төсегіне құлай кетті. Үш күн, үш түн тілсіз тылсым күйде жатқан баласына анасының жаны шырқырап, пұшайман күй кешті. Кейін тілге келген баласынан анасы Кәмия: - Саған не болды, жаным, не істеп қойып едің! - деп қиыла, қинала сұрады. - «Шайтанкөлге» түсіп ем . . .

- Саған түспе деп айтып едім ғой. - ?!

- Құдай сақтаған екен! -деп бір күрсініп қойды анасы. Жасынан «Шайтанкөл» туралы талай естіген аңыз-әңгімелердің шет пұшпағы болса да, көзбен көрген бала Тоқтар табиғат тылсымының құпиясына таңғалмасқа дәті қалмады. Себебі, бұл жағдай Тоқтардың басынан бір емес, бірнеше рет өткен еді. Бала кездегі бар арманы, неге екені белгісіз, тауға қарай өрмелеп жүгіргенді жаны қатты ұнатушы еді. Сол кезде жабыққан жаны жадырап, құмыққан құмары қанғандай, құштар көңілі аңсаған арманына қарай қанат қаққандай әсер етуші еді. Содан кейін, жүгіре-жүгіре шаршаған сәтте, Қарқаралы құшағында аспанға қарап, ұзақ жатуды ұнатушы еді. Әсіресе, түн мезгілінде, жазғы жайлауда жападан-жалғыз жатып, аспандағы жұлдыздарды қиялмен кезіп, көксеңгір кеңістігінде құлаш ұрып ұшып жүргендей әсерге бөленуші еді. Сондай сәттерде Тоқтар күндей күркіреген даусымен тау мен тасты жаңғырта: Шықшы тауға, қарашы кең далаға, Мәз боласың, ұқсайсың жас балаға. Ол шеті мен бұл шетіне жүгірсең, Шаршайсың ба, құмарың бір қана ма? - деп Қасым жырын оқитын. Қарқаралы балапаны болып дүниеге келген жас Тоқтар бірте-бірте жан-жағына қырандай мойын бұрып, биікке қанат қағуға құштар бола бастады. Бірте-бірте Қарқаралы тау-құздарына шығып алып, тастан-тасқа секіруді әдетке айналдырды. Кейде өзі көрген ақ тиіндер секілді ағаш басына өрмелеп шығып, сонау биіктен ен далаға көз жіберіп, ұзақ қарап отырушы еді-ау. Бала жасынан аспанға - биікке құмары мен құштарлығын жас Тоқтар кезінде көп аңғара қойған жоқ. Бірте-бірте санасына қияға ұшу, самғау сияқты ғажайып елестер ұялап, ол енді, анда-санда көріп қалса да ұшқан ұшақтарға ұмтыла қарап, көз айырмай тұрып қалушы еді. Аракідік, сирек болса да, аспанды тіліп өткен ақ жолақ әуе сызықтарына сүйсіне қарап, соның сыры мен қырын білуге өте құштар болды. Осы ойы оны Қарқаралы құшағынан қазандай қайнап бұрқырап жатқан қазыналы Қарағанды қаласына қарай бейімдей берді . . .

Бірде Тоқтардың анасымен бірге Қарағанды қаласына бара қалудың сәті түсті. Тоқтарды Қарағандыдағы биік үйлерден гөрі, тау-тау боп үйіліп жатқан төбелер қызықтырды. Анасынан сұрап еді: «Шахталардан шыққан көмір қалдықтары ғой», - дей салды. Тағы бірде анасынан қаланың солтүстік бүйірінде алыстан қол бұлғағандай созылып жатқан қалың түтінді көріп, сұрағаны бар. Анасы: «Бұл Теміртау деген қала. Онда темір өндірісі бар. Мынау Қарағандыдан шыққан тау-тау көмірлерді сондағы зауытқа апарып, темір қорытады», - деді. Бала Тоқтар барғысы келіп, алыстан шұбалаңдап шыққан көк түтінге ұзақ қарап тұрды. Сөйтіп жүріп ол өзінің жаңадан тапқан жас достарынан сұрастырып, Қарағанды қаласында «Парашютистер» мектебі бар екенін біліп алды. Көзі көрмесе де қиялымен барлап жүрген сол мектепке бару туралы ой-арман Тоқтардың жүрегіне ұялай кетті. Бір қиыны, ол мектеп, анау жолы анасынан сұрағанда, сонау алыста түтіні будақтап жатқан Теміртау қаласы жақта екенін білді. Содан бастап бала Тоқтар Қарағанды қаласының сыртына шығып, көмір төбелердің басынан Теміртау жаққа қиял жүгіртіп, ұзақ қарауды әдетке айналдырды. Қасым Аманжоловтың жауһар жыры жан серігіне айналған Тоқтар сондай сәттерде: Кең далалы, кең пейілді қазақпыз, Құл емеспіз, еркін жанбыз азатпыз, - деп жыр оқитын өзінің ұлы қазақтың ұланы болғанын мақтан ететін. Жалғыз тамшы жас Теміртау талай тарландардың тұғыры болған жер. Осы оймен өрістейтін бір қызық байланыс бар. Баршаға мәлім, тұңғыш Елбасы - Нұрсұлтан Назарбаевтың отбасы, алтын ұясына айналып, болашақ Бәйтеректің тамыр тартқан жері - Теміртау болса, тұңғыш ғарышкер Тоқтардың да өсіп-шыңдалған ортасы - осы қала. Жас Тоқтар бұл қаладағы жұмысын қатардағы токарьлықтан бастады. Күні бойы өзіне бекітілген станоктың қасынан бір сәт ұзамай, темір жонып, маңдай терін тамшылатты. Тоқтардың бала күннен әдеті - бір жұмысқа кіріссе болды, оның түбіне жетіп тындырмай, беті қайтпайды. Еңбекте тындырымды болу, алған ісіне алғаусыз берілу - бала күннен бойына біткен қасиет. [3. 12б]

Тоқтардың әкесі Оңғарбай өз ауылының атақты ұстасы екен. Бес-алты жасқа келіп, әкесі дүниеден өткенше, Тоқтардың бойына көрік иісі сіңіп, ұстаханада алаулап жанған шоқ пен оттың ортасында жалынға шарпылып-шыңдалып өскен еді. Әкесі дүниеден өткеннен кейін үйдің бар ауыртпалық салмағы Тоқтар мен анасы Кәмия екеуіне түсті. Ертеңнен қара кешке дейін бел шешпей, салпақтап жұмыс соңында жүрген аяулы анасына бала Тоқтар қатты алаңдаушы еді. Анасы сиыр сауады, бұзау бағады, от жағады, отын тасиды, су әкеледі, тамақ істейді, ара-арасында бала-шағасын тәрбиелеуі керек. Ауылдағы тіршілік қанша тырбаңдасаң да жыртығыңды жамауға жетпей, қу дүниенің қорлығын көруші еді. Бастауыш сыныпта оқып жүрген Тоқтарды туған жездесі Нығмет пен апасы Бикен екеуі - өндірісті қала Теміртауға көшіріп алды. Тоқтар осы қалада әртүрлі ұлт балаларымен араласып, бірге оқып, бірден оқушының алды болды. Спорттан да қатарластарынан үздік шығып, ұстаздарының өзі оған үмітпен қарай бастады. Тоқтар, әсіресе, анасының ақылына үнемі иек артушы еді. Анасы да бір киелі кісі еді. Алдын-ала болжап айтқаны үнемі шындыққа айналатын. Бала жүрек анасының айтқанымен жүрсе адаспайтынын білді. Анасы үнемі: - «Балам, өз еңбегіңмен күн көр. Ешкімнің еңбегін жеме, ала жібін аттама. Ұрлық жасама. Қасыңдағы балаларға қамқор бол. Спортпен айналыс. Бәлкім, әкеңдей ұста болсаң да, жерде қалмассың. Өзіне сенген құстай ұшады, біреуге сенген мұрттай ұшады. Өзіңе сен! Адал еңбегіңе сен. Бар бақыттың бастауы - еңбек», - деп отырушы еді. Әкесінің ұсталығы бала Тоқтардың есінде еміс-еміс болса да сақталып қалған. Түсіне жиі кіріп, кейде, тіпті, ұстахананың отына шарпылып, балға мен төстің шыңылынан оянып кетуші еді.

Теміртаудан мектеп бітіруге тақағанда оқушы Тоқтар бірден токарь болып, станокта жұмыс істеуге бекінді. Анасы: - Оқуыңды не істейсің! - деген. - Оқуымды үзбеймін, кешкі мектепте оқимын, апа! - деді. Анасы аз-кем аңтарылып қалды. - Ондай да бар екен-ау, екеуі бірдей өзіңе ауыр соқпай ма, балам. - Екеуіне де үлгеремін, анашым, бәрінен бұрын саған көмектесуім керек! Анасы көзінен мөлт етіп түскен жалғыз тамшы жасты баласына көрсетпеді. Күндіз жұмыс істеп, кешкісін оқып тынымсыз күй кешкен бозбала Тоқтардың көңілі ұшқыш болуға ауып, бірте-бірте аңсар арманына айналды. Ол үшін алдымен «Парашютистер» дайындайтын орталыққа бару керек екенін де алдын ала біліп алған болатын. Парашютистер дайындайтын орталық қаладан он шақты шақырым алыс еді. Оқу мен жұмыстан қолы тимей жүрген Тоқтар оның да амалын тапты. Таныстары арқылы «секіруге» сенбі-жексенбі күндері қатысуға болатын мүмкіндікке қол жеткізді. Сөйтіп, оқудан да, жұмыстан да қол үзбей, өзінің ұшқыш болу арманына жол ашқандай болды. Сағыныш әні - Қайтсем де ұшқыш болуым керек - деген асыл арман Тоқтарды Армавир жоғары ұшқыштар училищесіне алып келді. Үзіліссіз оқу, тынымсыз ізденіске толы күндер ешқайда мойын бұрғызбай, алыстағы ауылды да, туған бауырды да ойлауға мұрша бермей сынаптай сырғып өтіп жатты . . .

Арасында жеті күнде бір келетін жексенбінің еркін жүруге болатын екі-үш сағаты ойға - күш, бойға - қуат, көңілге дәт бергендей. Сондай бір сәттерде, Тоқтар өзін күнде ығыр қылған дулы ортадан бөлініп шығып, Тайганың ит тұмсығы өтпейтін қалың орманының ішіне еніп кетіп, еркін жүргенді ұнататын. Тұнжыраған орман. Тұманды күн. Тылсым дүние. Төңірек құлаққа ұрған танадай тып-тыныш. Тоқтардың анда-санда көңілі соққанда тыңдайтын кішкене қол радиосы болатын. Соны осы жолы білегіне қыстыра салған. Өйткені, осы құйтақандай «қол радиосы» дүниенің төрт бұрышынан хабар алатын. Әсіресе, Қазақстанның «Шалқар» деп аталатын радиохабарын естуге құштар. Радионың түймесін басып қалып еді, о, ғажап, бір ерекше әуен шалқи жөнелді:

Ажарың ашық екен атқан таңдай, Нұрлы екен екі көзің жаққан шамдай, Анаңнан сені тапқан айналайын, Күлім көз, оймақ ауыз, ашық маңдай . . . Беу, беу, Гауһартас . . .

- Апыр-ай, бүкіл ой-сананы, тұла бойды еріксіз билеп, естен тандырғандай әсер еткен мынау неғылған ғажап әуен. Сағынышы мен мұңы аралас мына сымбаты бөлек сұлу саздың сыры неде деуге мұрша келтірмей, ән әуені әрі қарай еліттіріп, төңірек ерекше әсем күймен тербеліп тұрғандай әсер етті. Басасың аяғыңды ырғаң-ырғаң, Сылдырлап шашбауың мен алтын сырғаң . . .

Ән күмістей сыңғырлап, баяу созылып барып ұзап кеткендей. Жаңағы айналасы алтын шуаққа айналып, шұғыла шашып тұрған нұрлы сәт әп-сәтте тыйылып қалғандай. Аяғында, әнді орындаған халық әртісі Бибігүл Төлегенова деген есім ғана есінде қалып үлгерді. Жаңа ғана бастан кешкен ғажайып сәт, әнмен бірге үзіліп келмеске кеткендей қапалы күй кешті. Баяғы тұнжыраған тундра, тағы Тайга көз алдына қайтадан тап бола кетті. Жан-жүрегі одан сайын езіле елжіреп, көзінен жалт етіп тамып түскен сағыныш сәтін сезбей қалғандай. Әйтсе де, осы бір ғажайып әуен болашақ ғарышкердің жан-жүрегінен өшпестей орын алып, санасында мәңгілік сақталды. Мәскеуде жүрген. Бір күні көшедегі көп жарнамалардың бірінен «Қазақстанның халық әртісі - Бибігүл Төлегенованың концерті» деген хабар жарқ ете қалды. Өз көзіне өзі сенбегендей, қайта бір тесіле қарағанда, баяғы ғажайып сәт есіне қайта оралып, көңіл күйі тербеліп қоя берді.

- Қайткенде де уақыт тауып баруым керек! - деп бекінді Тоқтар. Айтқандай-ақ, концерт болатын күні, сол сәтте, сол сағатта - Мәскеудің концерт залында, алдыңғы қатарда, қолында бір шоқ әсем гүлі бар - болашақ ғарышкер Тоқтар сол баяғы өзі аңсаған ғажайып әнмен қайта қауышты. «Гауһартас» әні орындалмайтын Бибігүлдің концерті бар ма? Тоқтардың сағындырған ғажайып әні аяқтала бере үсті-үстіне сатырлай соғылған шапалақтың ду-дуымен араласып, үстінде әскери киім, төсінде «Кеңес Одағының Батыры» деген белгісі бар, ұзын бойлы, қапсағай денелі, қыран мүсін, қара торы, бұйра шашты қазақ жігіті қолындағы қомақты гүл шоғын Бибігүлдің қолына ұстата берді. «Кеңес Одағының Батыры» деген алтын белгі иесі - қазақ жігітіне көзі түскен бұлбұл әншінің «Сіз кімсіз!» - деп айтуға да мұршасы келмей, таңғалған күйі қала берген еді. Әйтсе де, Тоқтардың құлағында: «Сізді қонақ үйде күтеміз!» - деген әншінің сыңғырлы сөзі оның туған жерге деген сағынышына сәл де болса сеп болғандай, Тоқтардың жан дүниесін сергітіп жібергендей әсер етті . . . Одан кейін Тоқтар, ғарышкер болғаннан кейін де ғажайып әншінің үнін сан рет естіп, концертіне қатысты. Әйтсе де, сол баяғы тұнжыраған қалың орман арасынан бұлт ішінен шыға келген күндей жарқ ете қалған алғашқы әуен әсері ерекше еді. Осындайда, «Шіркін, сағыныштан асқан құдірет бар ма?!» - деген ойға еріксіз берілетін еді ол. Өмірбаян өрнектері Осы орайда Тоқтар өміріне өрнек болған батырлық істері мен өнегелі еңбектеріне аз-кем шолу жасай кетсек артық болмас еді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.