Квалиметрия. Сапа көрсеткіштері
1-дәріс.. Кіріспе. Квалиметрияның пайда болу тарихы. Квалиметрияның практикалық есептері. Басқа пәндермен өзара байланысы
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Квалиметрияның тарихы.
2. Квалиметрия негізгі бөлімдері.
3. Сапа ұғымына анықтама беріңіз.
Квалиметрия ( quails латын сөзінен- сапасы бойынша қандай және . . . метрия, өлшеу) - түрлі объекттер сапасын сан жағынан бағалау әдістерін біріктіретін ғылыми сала. Квалиметрияның негізгі мәселелері: өнім сапасын және қызметін сипаттайтын көрсеткіштер номенклатурасын негіздеу, жобалау кезіндегі объект сапасының көрсеткіштерін анықтау әдістерін құрастыру, объект сапасының деңгейін тиімділеу, бұйымдардың параметрлік қатары мен типтес өлшемдерді тиімділеу, сапаның жалпылама көрсеткіштерін тұрғызу принциптерін құрастыру және сапаны басқару мен стандарттау мәселелерінде оларды қолдану шартын негіздеу.
Сапа түсінігі қолданылатын кез келген объектілер квалиметрия объектілері болуы мүмкін. Нақты құралда мұндай объектілер шеңбері қызмет көрсету мен өнімді өндірумен байланысты объектілермен шектелген. Мұнда кез-келген өніммен емес тек өнеркәсіппен, бірақ, ескерген жөн, өнеркәсіптік өнім объектілеріне қатысы бойынша қолданылатын көптеген жағдайлар мен әдістер ауылшаруашылық өнім объектілеріне, табиғи өнім деп аталатындарға да, яғни, саңырауқұлақ, жидек, жабайы өсетін жемістер, дәрілік шөптер, болықтар, құстар және т.с.с.- табиғат өндіретін өнімдерге қолданылуы мүмкін.
Квалиметрияның пайда болуы және даму тарихы ондаған жылдардан тұрады, мұнда оның дамуы өз атауын алмай тұрған кезде басталған. Бұл бірінші кезекте кез келген іс-әрекет нәтижесі талап етілетін қасиеттер тұтастығына ие болуымен және осының нәтижесінде, бұл қасиеттердің көрсеткіңштерінің тұтастығымен оларға қойылатын талаптардың сәйкес құжатттарда міндеттті түрде бекітілуімен шартталады. Бұл жағдайдың нәтидесі, құжатқа кіргізілетін өнімге, жұмыс немесе қызмет көрсетуге оларды әрі қарай бақылау мақсатында сапа көрсеткіштерінің номенклатурасын анықтау - квалиметрияның түйінді мәселесін шешу қажеттілігі болып табылады. Квалиметрияның бұл қыры (аспекті) сапа көрсеткішін нормалау тәжірибесінің пайда болуымен қатар туындады деп есептеуге болады, және біздің елімізде оның пайда болу мезетін, 1923 жылмен, еліміздегі ең бірінші стандарттау бойынша - Эталон және стандарттар Комитетінің Бюллетені периодты басылымының шығуымен ұштастыруға болады. Салмақ және өлшем Басты палатасы кезінде, 1922 жылы бұл комитет құрылған.
Квалиметрияның басқа негізгі қыры - сапасы апрриорлы бағалау - техниканың күрделілігінің және оның орындайтын қызметтерінің жауапкершілігінің өсуіне байланысты белсенді дамуға ие болды. Жаңа өнімді дайындауда тиімді шешімді іздеуде оның өмірлік кезеңінің ерте сатысынан бастау керек екені айқын. Ал бұл үшін сәйкес есептік әдістерге ие болу қажет. Еліміздің басқару органдарымен қабылданған 1965 жылғы өнім сапасын мемлекеттік аттестатауды жүргізуді қарастыратын жоспарлау мен өнеркәсіптік өндірісті экономикалық ынталандыруды күшейтуді жетілдіру туралы қаулыны қабылдаумен байланысты сапаны есептік бағалау әдістеріне ерекше көңіл бөліне бастады. Аттестаттауды жүргізу кезінде бағаланатын өнімді отандық және аналогтармен сәйкестендіруді жүзеге асыруды талап етеді, ол үшін сәйкес әдістерге ие болу қажет.
Елуінші жылдардың басында техникалық құрылғылардың сенімділігін қамтамасыз ету мәселесі өзіне елеулі көңіл аударуды қажет етті. Ол сенімділікті бағалау әдістерінің жедел дамуын тудырады. Бұл қасиет, оны бағалау үшін жалғыз ғана ықтималдылықтар теориясының математикалық аппаратты ғана қолданылуы мүмкін болды, ол объектілер үшін ғана маңызды емес, олардың істен шығуы күйреу нәтижесін тудырмау үшін, сондай-ақ, адам және адам іс-әрекетінің қоршаған ортасына аса қауіпті емес объектілер үшін қолданылуы мүмкін.
Қазіргі кезде техникалық құрылғылар мен жабдықтардың осы заманға сай өнеркәсіптің даму этапының сипаттамалық ерекшелігі күрделі өсу болып табылады, олар қызмет көрсетеді және жұмыстар орындайды, бір автоматтандырылған кешенге біріктірілген жабдықтармен күрделі машина жүйелерін құрады және оларда ақпараттық-телекоммуникациялық технологиялар кең қолданылады.
Техникалық прогресс бұйымдар номенклатурасының үздіксіз кеңеюіне әкеліп соғады, мұнда бұйым сапасы қойылатын қажеттіліктер жоғарылайды, ол өз кезегінде халықшаруашылығын әртүрлі аумақтарында қолданылатын жабдықтардың номенклатурасының өсуімен, қолданылатын материалдар мен заттардың номенклатурасының өсуін шарттандырады, ол бір жағынан соңғы өнімге қойылатын талаптардың жоғарлауына, екінші жағынан жаңа материалдарды алуда өнеркәсіп пен ғылым жетістіктерін қамтамасыз ететін және жүйелендірілген білімге негізделетін жаңа технологиялық әдістерді құрастырумен байланысты.
Көптеген өнеркәсіп салаларының өнімдері көпбөлшектілікпен және күрделілікпен сипатталады. Ғылыми сыйымды техникалық күрделі бұйым түрлерін, олар машина жасау бұйымдары, аэроғарыштық жабдықтар, ғылыми аспаптар, электрожабдықтарды шығаратын өнеркәсіп саласының дамуы ғылым мен техника аумағының түрлі ауқымды
санынан ең кіршіксіз жаңа білімдерді қолдануды талап етеді. Қазіргі заманғы машиналар, технологиялық жабдықтар, коммуникация құралдары, бірнеше жүздеген бөлшектерден тұрады. Жабдықтарды, машиналар мен механизмдерді жеке түйіндер мен бөлшектерге мүшелендіру мүмкіндігі, технологиялық үрдістерді механизациялау шарттарында оларды жаппай өндіру бойынша мамандандырылған кәсіпорындарды ұйымдастыру үшін жағдай жасайды. Мұның нәтижесінде құрастыру мен өндіру процесіндегі байланыстар күрделенеді, ол өндірістің мамандандырылуымен шарттандырылған, соңғы өнімді өндіруде әртүрлі министрліктермен ведомстволардың жүздеген кәсіпорындары қатысады.
Мұндай шарттарда сапа мәселесін тек қана ғылыми негізде шешу мүмкін, ал ұйымдастырылуы -- ғылыми-техникалық іс-әрекет пен өнеркәсіптегі басқарулардың барлық деңгейлерінде. Ғылыми негізін, сапасы оларды қамтамасыз ету және олардың орындалуын бақылау бойынша қойылатын талаптардың әдістерін негіздеу туралы білімдер құрайды.
Сапаны басқару, қызмет көрсетуде, өнімді құрастыру мен дайындау кезіндегі сапаны басқарудың отандық және шетелдік тәжірибесі жалпыланады. Кәсіпорындағы сапа жүйесі функционалды болып табылғаны, ол осы аумақтың принципиалды жағдайларының бірі болып табылады. Ол, кәсіпорынның ұйымдастырылушылық құрылымының ішкі бөлімшелері арасындағы өнім сапасын басқару бойынша көпжылдық тәжірибені жалпылау негізінде анықталған арнайы функцияларды тарату жолымен қалыптасады. Мұнда, ол белсені түрде ұйымдастырылушылық құрылымға әсер етуі мүмкін, оның өзгерістерін шарттандырады. Мұндай жағдай сапа жүйесінің дамуын талдау негізінде жүзеге асырылады, ол қазірігі уақытта халықаралық құжаттарда - (ИСО) стандарттау бойынша халықаралық ұйымдардың стандарттарында, олардың үшінші версиясы 2000 жылы шығарылған стандарттарда көрініс тапқан сапа жүйесіне қойылатын талаптарды құрастырумен аяқталады.
Сертификаттау бөлімі, еліміздегі сертификаттау жүйесін сипаттауға арналған, ол экономиканы қайта құру шарттарында әрекет ете бастады және осы уақытқа заңгерлік және жүйені ұйымдастырушылық пішіні құрылған, оның нормативтік базасы әрекет етуші халықаралық құжаттаумен үйлесімделген. Бөлімде техникалық реттеу жүйесінің ұйымдастырушылық және әдістемелік сауалдары айқындалады, олардың негізгі құралдары-стандарттау саласындағы құжаттар, техникалық регламенттер, сәйкес келуін растайтын процедуралар, аккредиттеу, мемлекеттік бақылау мен қадағалау болып табылады.
Әдебиет:
1. Фомин В.М. Квалиметрия. Управление качеством. Сертификация. Курс лекций. - М.: ЭКМОС, 2000 - 320 с.
2. Кириллов В.И. Квалиметрия и системный анализ: учебникВ.И. Кириллов.-М. : ИНФРА, 2012,-440с.
3. Федюкин З.К., Дурнев В.Д., Лебедев В.Г. Методы оценки и управление качеством промышленной продукции: Учебник. - М.: Филинъ, 2000. - 328 с.
Бақылау сұрақтары:
4. Квалиметрияның тарихы.
5. Квалиметрия негізгі бөлімдері.
6. Сапа ұғымына анықтама беріңіз.
2-дәріс. Өндірістік өнімнің жіктеу. Сапа көрсеткіштерінің номенклатурасы. Өнім сапасынының көрсеткіштерін жіктеу. Біртексіздігі бойынша өнім сапасының көрсеткіштерін жіктеу
Өнеркәсіптік өнімді жіктеу және сапа көрсеткіштерінің номенклатурасы. Өнімнің техникалық деңгейін және сапасын бағалау үшін тағайындау көрсеткіштерінің номенклатурасын таңдау.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Өндірістік өнімнің классификаторы.
2. Өнімнің біртектілік қасиеті.
3. Сапа көрсеткіштерінің классификациясы.
Өнімдер классификациясы. Осы құралдағы негізгі қарастырылатын объект - өнеркәсіптік өнім мен қызмет болып табылады.
Пайдалану (қолдану) кезінде оның қасиеттерін жүзеге асыру сипаттамасы бойынша барлық өнеркәсіптік өнімді екі класқа және бес топқа бөлуге болады.
Бірінші топқа қатыстылар шикізат және табиғи отын, мысалы, мұнай, газ, пайдалы қазбалар, көмір, тас тұзы, табиғи құрылыс материалдары және сәндік материалдар, бағалы минералдар және т.б.
Екінші топқа қатыстылар материалдар және өнімдер, мысалы, бензиндер, моторлы, трансформаторлы, трансмиссионды майлар, майлау, илем, сымдар, химиялық өнімдер, құрылыс материалдары, кино - және фотоматериалдар, медициналық препараттар, жуу құралдары, және тамақ өнімдері, үшінші топқа кірмейтіндер және т.б.
Үшінші топқа қатыстылар шығын бұйымдары, мысалы, бөшкедегі сұйық отындар, баллондағы газдар, жіптер, орамдардағы және катушкалардағы сымдар және кабельдер, өнеркәсіптік орамдағы және парфюмерлік-косметикалық тауарлар, банкадағы консервілер, кондитер бұйымдары, орамадағы тамақ өнімдері және т.б.
Бұйым - бұл өзін зат немесе заттар жиынтығы ретінде көрсететін өнеркәсіптік өнім бірлігі, мысалы, радиоқабылдағыш, автокөлік, тіркемелі агрегатты трактор, микрокалькулятор, сорғы, телефон, теледидар және т.б. Шығындық бұйымдар саны - үздіксіз шамалар (киллограмм, метр және т.с.с.) анықталатын, бірақ, ол арнайы өнеркәсіптік орамада шығарылатын өнеркәсіп өнімдерінің бірлігі. Әрбір орам (қорап, бөтелке канистр, катушка және т.с.с.) шығындық бұйымды көрсетеді.
Шығындық бұйымдарға мысал: қораптағы ұнтақталған кофе, бөтелкедегі ішімдіктер, канистрдегі жанармайлар, катушкадағы сым.
Жөндеуге келмейтін бұйымдар төртінші топқа жатады, мысалы, мойынтіректер, осьтер, тістегіштер, электровакуумды және жартылай өткізгішті аспаптар, сайын бұрандама, кірпіштер және т.с.с.
Жөндеуге келетін бұйымдар бесінші топқа жатады, мысалы, технологиялық жабдықтар, ауыл шаруашылық машиналары, көліктік машиналар және құралдар, радиотехника құралдары, медициналық және тұрмыстық аспаптар және т.с.с.
Бірінші класс өнімі қолдану процесінде шығындалады. Қайта өңдеудің (шикізат, материалдар) кайтымсыз процесі жүреді, тірі ағзалардың (тамақ өнімдері) сіңіру және т.с.с.
Екінші класс өнімін қолдану кезінде оның ресурс шығыны жүреді. өнім техникалық немесе моральдық тозуға дейін қолданылады.
Қолдану саласы бойынша өнімдер халықтық тұтыну тауарлары және әдеуметтік бағыттағы өнімдер, өндірістік-техникалық белгілеудегі өнімдер болып бөлінеді. Өндірістік-техникалық белгілеудегі өнімдер (білдектер, машиналар, шикізаттар, материалдар) өндірістік тұтынуға, ал халықтық тұтыну тауарлары (киім, азық-түлік өнімдері) - жеке, тұлғалық тұтынуға келіп түседі. Әлеуметтік белгілеудегі өнімдерге білім беру спорт, туризм, денсаулық сақтау, мәдениет саласында, байланыс жүйесіндегі, көліктегі қызмет көрсетуде тұрғындар қажеттерін қамтамасыз ету үшін арналған өнімдер жатады.
Барлық бұйымдар құрылымдық орындалуы бойынша 4 түрге бөлінеді:
* Бөлшектер;
* Жинақтық бірліктер;
* Кешендер;
* Жинақтар.
Бөлшектер - жинақтық операцияларды қолданусыз, таңбалауы және атауы бойынша біртектес материалдардан дайындалған бұйым. Мысалы, бұрандама, төлке, білікше.
Жинақтық бірлік - құрамдық бөліктері дайындаушы - кәсіпорында жинақтық операциямен (жинақтау, бұрап шығару, тойтару, желімдеу, тігу) өзара біріктірілген бұйым. Мысалы, автокөлік, білдек, компьютер, шарикті қаламсап.
Кешен - дайындаушы - кәсіпорында жинақтау операциясымен біріктірілмеген, бірақ өзара байланысқан қолдану қызметін орындауға арналған екі немесе одан да көп аранйы бұйым. Мысалы, цех жабдықтары, ұщақтың ұшуын басқару кешені және т.б., яғни оларды біріктіруді қодану орындарында жүргізеді.
Жинақ - дайындаушы - кәсіпорындарда жинақтау операциясымен біріктірілмеген және бұйымдар жинағын көсететін, көмекші сипаттағы жалпы пайдалану белгілеуін көрсетеді. Мысалы, автокөлікке арналған құрал-саймандар бөлшек қорларының жинағы, өлшегіш аппаратураның жинағы.
Бөлшек арнайы емес бұйымдар болып табылады, яғни құрамдық бөлігі жоқ бұйымдар.
Жинақтық бірліктер, кешендер және жинақтар арнайы бұйымдар болып табылады, яғни екі немесе одан да көп блөшектерден тұрады. Бұл бұйымдардың құрамы сипаттізім деп аталатын құрамдық құжатпен анықталады.
Үш түрлі критерийлер бойынша классификация өнімдері ірі классификациялық топтамаларға бөлімшелейді. Топтамалау классификациясы үшін жалпы, санына қамтамасыз ету әдістерін құратыру, нормативтік құжатқа, сапа көрсеткішінің номенклатурасын анықтау және сапаға қойылатын талаптарды енгізу сияқты, және оның сапасын қамтамасыз ету бойынша кейбір тәжірибелік мәсәлелерді шешу кезінде өнімдердің мұндай бөлінуі мәнге ие. Осылай, мысалы, шикзат және табиғи отын және материалдар мен өнімдер классификациясының топтамаларға өнімдер үшін сапаның эргономикалық көрсеткіштеріне сипаттас емес, шектелген қолдану эстетикалық көрсеткіштерге ие болуы мүмкін. Бірақ, егер материалдар немесе өнімдер орамада шығарылып шығындық бұйымдар тобына жататын болса, онда мұндай көрсеткіштер өнімнің бәсекеге қабілеттілігіне әсер етіп, аса маңызды болады. Іске асыру аумағы бойынша өнімді бөлу, сәйкестендіріп (салыстырып) бағалау кезіндегі сапа көрсеткішінің маңыздылығын бағалауда әсерін тигізді. әлуметтік белгілеудегі және халықтық тұтыну өнімдері үшін эстетикалық және эргономикалық көрсеткіштер, өндірістік-техникалық белгілеудегі өнімдерге қарағанда әлдеқайда маңыздырақ болады. өнімдерді, олардың қасиеттерін іске асыру сипаты бойынша бірінші немесе екінші классқа жатқызылуы қолданылатын терминологияға : бірінші кластың өнімін қолдану кезінде тұтыну термині, екінші кластың өнімін қолдану кезінде пайдалану термині қолданылады, әсерін тигізеді.
Өнімді егжей-тегжейлі классификациялау үшін арнайы классификаторлар қолданылады.
Классификаторлар көмегімен келесі мәселелердің шешілуі қамтамасыз етіледі.
өнімге құжаттауды тіркеу;
міндетті сертификаттауға келетін бірқатар өнімдерді жасап шығару;
міндетті түрде сертификатталатын шет елден әкелінетін өнімді жасап шығару;
өтпелі кілттер көмегімен қайта ходтау құралдары арқылы, шет ел нарығына жіберілетін отандық өнімдер туралы ақпараттық мәліметтерді жасау;
ішкі және халықаралық ақпараттық жүйелерде қатысу, салық салынуы, мемлекеттік статистика бойынша жұмыс шеңберінде есеп жүргізу қызметтерінің іске асырылуы.
Коммуникациялық техника мен есептеуіш құралдарының кең қолданылуы және осының арқасында ақпаратты өңдеу және жіберудің қағазсыз технологияға өту қызмет және өнімдер туралы ақпараттық өңдеу, есепке алу, сақтау және жіберіп көрсету үшін классификаторларды қолдану қажеттілігін азайтады (немесе қиындатады).
Еліміздегі әреке т етуші классификаторлар тауарларды сипаттау және коддтаудың үйлесімді жүйесімен (үж) - өндірістік, көіліктік және сыртқы сауда статистикасы арасындағы тығыз байланысты және сыртқы сауда туралы әр түрлі мемелекеттердің статистикалық мәліметтерінің салыстырылуын қамтамасыз ету мақсатында және коммерциялық әрекеттің, статистикалық қызметтің, кеден органдарының мәселелерін шешу үшін арналған халықаралық тауарлық номенклатурасымен келісілген.
ҮЖ-нің классификациялық белгілері болып тауарлардың шығуы (өнеркәсіптік, өсімдік, жануарлар т.с.с.), өңдеу дәрежесі (шикізат, жартылай фабрикаттар, дайын бұйым), тауарды дайындау үшін қолданылған материал, тауардың белгіленуі және әлемдік саудадағы оның маңызы саналады.
Тауарлар классификациясы (классификациялық топтамалар - жайғасымдарға бөлінеді). Үйлесімді жүйесінде, ҮЖ классификациясының түрлі сатыларының жайғасымы түсініктемелермен ескертулермен жабдықталған, сондай-ақ, түсініктемелері бар негізгі класссификациялық ережелерге сәйкес жүзеге асырылады.
Халықаралық тәжірибеде түрлі классификаторлар арасындағы сәйкестік, әдетте, әртүрлі бөлшектену дәрежесімен құрастырылған, өтпелі кілттерді (сәйкестік кестесі) құру жолымен пішімделеді.
ӨӘЖК біріңғай код кеңістігінде классификация үш объектілер бойынша біріктірілген:
1. Экономикалық әрекет түрлерінің классификациясы;
2. Өнімдер классификациясы;
3. Қызмет классификациясы;
ӨӘЖК-да қабылданан жеті разрядты код (төрт разряд- экономикалық әркет түрлерін классификациялау үшін жоғары классификациялық топтамалар, және үш төменгі разряд- өнім мен қызметті классификациялау үшін) қызметтің, өнімдердің және экономикалық әрекеттің барлық белгілі түрлерін кодтауға және сипаттауға мүмкіндік береді.
Әдебиет:
1. Фомин В.М. Квалиметрия. Управление качеством. Сертификация. Курс лекций. - М.: ЭКМОС, 2000 - 320 с.
2. Кириллов В.И. Квалиметрия и системный анализ: учебникВ.И. Кириллов.-М. : ИНФРА, 2012,-440с.
3. Федюкин З.К., Дурнев В.Д., Лебедев В.Г. Методы оценки и управление качеством промышленной продукции: Учебник. - М.: Филинъ, 2000. - 328 с.
3-дәріс.
Өнеркәсіптік өнімді жіктеу. Өнеркәсіптік өнімді жіктеу. Өнеркәсіптік өнім сапасы көрсеткіштерінің номенклатурасы. Тұтыну қасиеттері мен сапа көрсеткіштерінің номенклатурасын таңдау тәртібі.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Өнеркәсіптік өнімді жіктеу
2. Өнеркәсіптік өнім сапасы көрсеткіштерінің номенклатурасы.
3. . Тұтыну қасиеттері мен сапа көрсеткіштерінің номенклатурасын таңдау тәртібі.
Өнім сапасы көрсеткіштерін сапа деңгейін бағалау мәселелерінің сипатына байланысты әртүрлі белгілер бойынша жіктеуге болады (кесте).
Әртүрлі жіктеу белгілері бойынша тауардың сапа көрсеткіштерін топтау
Жіктеу белгісі
Сапа көрсеткішінің тобы
Көрсеткіш мәнін анықтау кезеңі бойынша
Жобаланатын
жоспарланатын
Жобалық
Өндірістік
Тауар айналым
Қолдану
Өрнектелу әдісі бойынша
Натуралды бірлікте (кг, м, балл), өрнектелген және өлшемсіз көрсеткіштер
Құндық бірлікте өрнектелген көрсеткіштер
Сипатталатын тауар қасиетінің мөлшері бойынша
Бірлік
Құрама (топтық, жалпыламы, интегралды)
Бағалауға қолданылуы бойынша
Базалық
Салыстырмалы
Тамақ өндірісінде, саудада тауарлардың сапасын бақылау тауар сапасының тұтынушылық көрсеткіштерін бағалауға мүмкіндік береді. Оларға функционалды, сенімділік, эргономикалық, эстетикалық, экологиялық және қауіпсіздік көрсеткіштері жатады. Қажет болса олардың әлеуметтік тағайындалуын ескереді, тұтынушылардың тауар сапасына қоятын талаптарын анықтайды. Әлеуметтік тағайындалу көрсеткішін бағалау тауарды алдын ала талдау кезеңінде оны өндіру қажеттілігін анықтау үшін жүргізіледі.
Азық-түлік тауарларының сапа көрсеткіштерінің типтік номенклатурасы
Топтық көрсеткіш
Бірлік көрсеткіштер
Әлеуметтік тағайындалу
Тауар өндірудің қоғамдық маңыздылығы; тауарлардың әлеуметтік мекен жайы мен тұтынушылық классы; тауарлардың оңтайлы ассортиментке сәйкес келуі; моральды тозу және сәйкес әлеуметтік эффект
Функционалды
Негізгі функцияны орындау жетістігі, қолдану әмбебаптығы; Қосымша функцияны орындау жетістігі
Сенімділік
Сақталғыштық
Эргономикалық
Гигиеналық; антропометриялық; физио - логиялық және психофизиологиялық; пси - хологиялық
Эстетикалық
Ақпараттық көрнектілігі; пішінінің рационалдылығы; композиция бүтіндігі; өндірістік орындау жетістігі және тауарлық түрінің тұрақтылығы
Экологиялық
Қоршаған ортаға тасталатын зиянды заттар мөлшері; қоршаған ортадағы қайтымсыз процестер және т.б.
Қауіпсіз тұтыну
Қорғау қондырғылары әрекетінің тиімділігі және т.б.
1.Тағайындалу көрсеткіші. Қолдану аймағын орындау үшін негізгі функцияларды анықтайтын өнім қасиеттерін сипаттайды. Тамақ өнімдерінің тағайындалу көрсеткіші өнімдердің энергетикалық құндылығы, өнім құрамы мен құрылымы (белоктық, витаминдік, минералдық, ароматтық және т.б.) болып табылады. Өнім құрылымын сипаттайтын тағайындалу көрсеткіші ішінен құрылымын қалыптастыратын әртүрлі тағамдық заттарды атап кетуге болады (ұйытындылар, көбік түзгіштер, эмульгаторлар, тұрақтандырғыштар, қопсытқыштар, су байланыстырғыш қосымшалар және т.б.).
Өнім құрамы (белок, май, көмірсулар және т.б.) ең алдымен өнімнің тағамдық құндылығын сипаттайды, оның энергетикалық және биологиялық құндылығын көрсетеді.
Құрылымын сипаттайтын көрсеткіштер ішінен өнімнің органолептикалық көрсеткіші - консистенция (қатты, нәзік, жұмсақ, мазь тәріздес және т.б.) кең қолданылады.
Тағайындалу - бұл физиологиялық және әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыру қабілеті. Ол төмендегідей бөлінеді:
oo функционалды тағайындалу - тағайындалуына сәйкес (материалды және рухани) өз функцияларын тауарлармен қамтамасыз етуді орындау;
oo әлеуметтік тағайындалу - жеке немесе қоғамдық әлеуметтік қажеттілікті тауарлармен қанағаттандыру қабілеті;
oo жіктеулік тағайындалу - бірқатар көрсеткіштер мен қасиеттердің жіктелуі қасиеттері ретінде шығу қабілеті (майлылығы,%);
oo әмбебап тағайындалуы - адамға пайдалы қосымша функциялары көрсетілген тағайындалуу бойынша нақты тауарларды қолданудың мүмкіншілігін және жағдайын қамтамасыз ету диапазоны.
Өнімдердің әлеуметтік тағайындалу көрсеткіші
Бұл көрсеткіштер тұтынушылардың әртүрлі топтарына қоғамдық мәніне және қоғамдық қажеттілігіне өнімдердің сәйкестігін сипаттайды. Оларға: шығарылатын тауарлардың қоғамдық бүтін көрсеткіші, әлеуметтік мекен жайы, тауарларды тұтыну классы, тауар ассортименті, әлеуметтік эффект жатады.
Шығарылатын тауардың қоғамдық көрсеткіші - тауардың берілген тобына қанағаттанарлық емес сұраныстың көлемін көрсетеді.
Әлеуметтік мекен жайдың және тауардың тұтыну классының көрсеткіші тауарлардың тұтынушылар қажеттілігіне және қажеттілік ерекшеліктеріне сәйкестігін сипаттайды. Тұтынушылардың анықталған тобына тұтыну классын (типаж) орнатады. Азық-түлік тауарларына, мысалы, емдік өнімдер, диабетпен ауыратын адамдар үшін тағайындалған өнімдер, бүйрек ауруларына арналған өнімдер, балаларға арналған өнімдер, космонавтарға, туристерге арналған және т.б. өнімдер.
Анықталған тұтыну классының тауарлары сорты, түрі бойынша ажыратылады.
Оптималдық ассортиментіне қарай тауарлардың сәйкестендіру көрсеткіші. Берілген өнім түрінің негізгі немесе жобаланатын жүйесін қолданудағы тиімділігін сипаттайды, сонымен қатар оның басқа өнімдермен байланысын да қатар сипаттайды.
2. Сенімділік көрсеткіші. Сенімділікпен техникалық қызметте, сақтауда және тасымалдауда, берілген мерзімде талап етілетін функциялардың орындау қабілетін сипаттайтын уақытымен орнатылған барлық параметрлерді сақтайтын объектінің қасиетімен түсіндіріледі. Өнімнің сенімділік көрсеткіші нормативтік-техникалық құжатта бекітілген қатаң анықталған температуралық және ылғалдылық мерзімдердің анықталған уақыт бойы дайындалуымен кепілденетін сақтағыштығы болып табылады, ал стандартталмаған өнім үшін сапаның сақталу қасиеті ҚР денсаулық сақтау Министрлігімен бекітілген санитарлық нормалармен ережелерге сәйкес орнатылады. Сенімділік көрсеткіштеріне мыналар жатады:
- ұзақтығы - техникалық қызметтің және жөндеудің орнатылған уақыты немесе шектелген жағдайы пайда болғанға дейін тауарлардың жұмыс қабілетін сақтай алу қабілеті;
Ұзақтық көрсеткіштері:
oo өткізу мерзімі - тауардың белгілі уақытта өзінің негізгі функцияларын орындауы;
oo ресурс - НҚ белгіленген тауардың өткізуінің шектелген мүмкіншілігі.
oo қарсылық көрсетпеу - тұтынуда пайда болатын қауіпті және зиянды факторлардың әсерінен адамды және қоршаған табиғи ортаны қорғау деңгейін сипаттайды;
- жөндеуге жарамдылығы - анықталған мерзімде ешқандай шығынсыз тауарлардың өзіндік сапалық және сандық сипаттамаларын сақтау қабілеті;
- сақталғыштығы - анықталған мерзімде шығынсыз тауарлардың өзіндік сапалық және сандық сипаттамаларды сақтау қабілеті.
3.Технологиялық көрсеткіші өнімнің сапа көрсеткіштеріне, шығару көлеміне, орындау жұмысының жағдайына берілген мәндерді тоқтату, сақтау, өндіруде минималдық шығындарға жетуге қабілеттенуінде анықтайтын өнім құрылымы мен құрамының қасиеттерін сипаттайды.
Технологиялық көрсеткішке дайындауға байланысты өнімнің энергосиымдылығы, материал сиымдылығы, еңбек сиымдылығы жатады. Жалпы тамақтануда өнім өндірісінің технологиялылығы шикізаттың құрамы мен құрылымына байланыста болып отыр.
4. Тасымалдағыштық көрсеткіштері.
5. Қауіпсіздік көрсеткіштері - жіберілетін деңгеймен (мышьяк, сынап, кадмий, қорғасын, цинк, темір) зиян қаупінің шектелген жағдайы. Тұтыну тауарларының қауіпсіздігі төмендегідей бөлінеді:
oo химиялық - токсинді элементтер (цинк тұзы, ауыр металдар)
- микотоксиндер
- антибиотиктер
- гормоналды препараттар және т.б.
- радиациондық - радионуклидтер
- радиоизотоптар
- механикалық - ұрындар
- үйкелу
- тесу
- деформация және т.б.
- электромагниттік және электрлі сәулелер - сызық
- электрлік
- магниттік
- электрлі-магниттік
6. Унификация және стандарттау көрсеткіштері өнімдердегі стандартты және унифицирленген өнімдердің, компоненттердің, жеке элементтердің пайдалану деңгейін сипаттайды. Унификацияның соңғы мақсаты стандарттау болып табылады. Құрамы мен құрылым стандарттауы өнімдердің берілген және туынды қасиеттерін, сонымен қатар дайын өніммен жартылай фабрикаттардың сапасына өнімдердің аспаздық өңдеу өндірісінің технологиялық параметрлердің әсерін қарастыру үшін модельдік жүйені алуға мүмкіндік береді.
7. Эстетикалық көрсеткіштер өнімдердің тауарлық түрінің тұрақтылығын, рационалды қалпын, композиция бүтіндігін, оригиналдылығын, сыртқы түрін сипаттайды. Рецептура жиынтығында және қоғамдық тамақтанудағы өнімдердің жеке түрлерін сыртқы түріне, қалпына, түсіне, мөлдірлігіне қойылатын талаптар нормативті-техникалық құжатта айтылған. Бұдан басқа өнім сапасын көрсететін қалыптастыру ережелерінде сипаттама берілген.
Өнім сапасының эстетикалық көрсеткіштері ақпараттылығы, рационалды қалпын, композиция бүтіндігін, өндірістік орындауды, тауарлық түрдің тұрақтылығын сипаттайды.
Ақпараттық хабарлау өнімнің қоғамдағы құрастырылған эстетикалық көрсеткіштерді сипаттайды. Ол суреттік әлеуметтік ақпараттарда туындалады.
Рационалдық қалпы өнімнің тұтыну және дайындаудың объективті жағдайларының формаларына, өнімнің функционалды- құрылымдық негізіне сәйкес сипаттайды. Ол өнімнің сәйкестендіру формасын тағайындалу, конструктивтік шешімі, материалдар мен жартылай фабрикаттардың дайындау технологиясының ерекшелігі бойынша белгіленеді.
Композиция бүтіндігі өнім формасының элементтерінің органикалық байланысын, бүтіндігін, бөліктердің бірлігін сипаттайды. Ол толық құнды композиционды шешімді жасау үшін профессионалдық-суреттік құралдарды қолдану тиімділігін анықтайды. Композиция бүтіндігі форманың кеңістігін құруда, масштабтық, пропорционалдық, ритмикалық ұйымдарда (көлемдік-кеңістік құрылымының ұйымшылдығы), материалдар мен конструкцияның нақты жұмыстарын суреттеуде, модельдеуде, материалдарды декоративтік қасиеттерін пайдалануда байқалады. Мысалы, литографияланған металдық банкілердің бетінде немесе затбелгісінде қойылған суреттер мен жазбалар консерві құрамын көрсете білу керек.
Өндірістік орындау және тауарлық түрдің тұрақтылығы өнімнің формасының эстетикалық қабылдау ерекшелігіне әсер етеді. Ол контурлардың орындау тазалығына, көрсетулер мен белгілердің нақты орындалуына, ақпараттық материалдардың, жеткізу құжаты, зақымданудан, өшіруден, өзгертуден сақтайтын қалыппен беткі элементтерге жетеді. Тауарлық түрмен өндірістік орындауға мысал ретінде фирмалық пряниктерді, фигуралық және мерекелік торттарды келтіруге болады.
8. Эргонометриялық көрсеткіштер адам-өнімжүйесін көрсетеді және антропометриялық, гигиеналық, физиологиялық, психологиялық болып бөлінеді. Гигиеналық қатынаста өнім зиянсыз болу керек, мұнда ауыр металдар, микотоксиндер, канцерогендер (консервілерде, фритюр майларында, кепкен өнімдерде), сонымен қатар адамға қауіпті микроорганизмдер (ішек таяқшасының тобы, стафилококкалар, протея текті бактерия, сальмонелла) болуы мүмкін.
Мына көрсеткіштер кіреді:
Гигиеналығы - тауарларды пайдалануға адамдық ағзаны функционирлеу үшін қолайлы жағдайларды қамтамасыз етуі;
Антропометриялығы - тауарлардың адам денесі мен оның жеке бөліктеріне кеткен формасына, өлшеміне сәйкестігін сипаттайды.
Психологиялығы - тауардың адам ойлауына, қабылдау есіне, біліміне, әдеттеріне сәйкестігін сипаттайды.
Психофизиологиялығы - тауардың адамның сезу мүшелерінің сәйкестігін қамтамасыз етеді.
9. Патенттік-құқықтық көрсеткіштер. өнімдерді тек ел ішінде ғана емес, шет елдерде сату мүмкіншілігі бар. Табиғи тамақ өнімдері патенттелмейді.
10. Экологиялық көрсеткіштер - тауарлардың қоршаған ортаға зиянды әсерін көрсету қасиеті.
Экологиялық көрсеткіштер тауарларды тұтынуда туындалатын қоршаған табиғи ортаға зияндылықтарының әсер ету деңгейін сипаттайды. Бұл көрсеткіштерге қоршаған ортаға тасталатын (мысалы, буға айналатын алколоид никотин бар темекі) зиянды қоспалардың құрамы, газдың зиянды бөлшектері, тауарларды сақтағанда, өткізуде пайда болатын сәулелер жатады.
Қауіпсіздік көрсеткіштері
Қауіпсіздік көрсеткіштері адамның тұтыну процесінде қауіпсіздігі мен зияндығын қамтамасыз ететін өнім ерекшеліктерін сипаттайды.
Бұл көрсеткіштер адамды, оның денсаулығын зиянды және қауіпті заттардың, мысалы афлатоксиндер, пестицидтер, ауыр металлдардың тұздарының әсерінен қорғауды қамтамасыз етуді орындайтын талаптарды есептейді.
Тауарларды, оның қауіпсіздік көрсеткіштерімен сапасын бағалағанда еңбек қауіпсіздігі, техникалық қауіпсіздік ерекшеліктеріне, нормалары бойынша мемлекеттік стандарттар жүйесі, халықаралық ұйымдар, НТҚ анықталатын талаптар ескеріледі.
11. Шикізатты, материалдарды, отын, энергия, еңбек ресурстарын үнемді пайдалану көрсеткіші. Экономикалық көрсеткіш өнімнің өңделуіне, дайындалуына, сақталуына, өткізуіне кеткен шығындарды көрсетеді. Экономикалық көрсеткіштер көмегімен технологиялық өнімдер, оның унификация деңгейі бағаланады. Экономикалық көрсеткіштер цехтарда орын алады және өнім сапасын басқару жүйесінде үлкен роль атқарады.
12. Функционалдық көрсеткіштер. Тауарлардың сапасының функционалдық көрсеткіштері заттың оның тағайындалуына, қажеттілікті қанағаттандыру қабілетіне, қанағаттандыру құрамына қызмет етуіне сәйкестігін сипаттайды. Бұл көрсеткіштер былай бөлінеді: негізгі функцияларды орындау, әмбебап, қосымша операцияларды орындау.
Негізгі функцияларды орындау көрсеткіші тұтыну тиімділігінің пайдасын, тұтынушымен өнімдерді пайдалануда нақты қажеттілікті қанағаттандыруды сипаттайды. Мысалы, тамақ өнімдерді тұтынумен алынатын пайдалы тиімділігі тамақ өнімдерінің құрамында бар белоктардың, көмірсулардың, майлардың тотығуында түзілетін энергия мөлшерімен (кДж немесе ккал), сонымен қатар жеке заттардың сіңімділік коэффициентін есептей отырып тамақ өнімдері және оның құрамының химиялық құрамының сапалылығымен өлшенеді.
Кейбір азық-түлік тауарлары үшін негізгі функция эргономикалыққа, сипаттамаға сәйкес келеді. Мысалы, дәмдік тауарлардың негізгі функциясы - тамақпен бірге бір уақытта қабылданып, толық сіңу қабілеті.
Әмбебап көрсеткіші- тұтынушыға пайдалы берілген тамақ өнімдерінің қосымша функцияларының болуын тағайындалу бойынша қолдану мүмкіншілігі мен жағдайларының кең диапазонын сипаттайды. Мысалы, қанттың сіңімділігі жақсы, тағамдық құндылығы жоғары (100 г өнімде 1650 кДж калориялығы бар), дәмі тәтті. Тағамға қантты қолданудан басқа кондитерлік, тәтті нан өнімдеріне, әртүрлі сусындарға, жеміс-жидекті, сүтті консервілеріне басқа да тағамдық өнімдер өндіруде қолданылады.
Қосымша операцияларды орындау көрсеткіші тасымалдау, сақтау, жою және т.б. негізгі және қосымша функцияларды орындаумен қатар жүретін адам-өнім-орта жүйесіндегі этаптардағы өнімнің функционалды ерекшеліктерін көрсетеді.
Қосымша операцияларды орындау негізгі функцияларды атқаруға әсер етеді және тұтынушының туынды емес уақыт шығындарын анықтайды. Мысалы, тұз тамаққа консервіленетін дәм беретін зат ретінде, сонымен қатар тамақ емес өнеркәсіпте химиялық, тоқу және т.б. салада кең қолданылады.
Әдебиет:
1. Фомин В.М. Квалиметрия. Управление качеством. Сертификация. Курс лекций. - М.: ЭКМОС, 2000 - 320 с.
2. Кириллов В.И. Квалиметрия и системный анализ: учебникВ.И. Кириллов.-М. : ИНФРА, 2012,-440с.
3. Федюкин З.К., Дурнев В.Д., Лебедев В.Г. Методы оценки и управление качеством промышленной продукции: Учебник. - М.: Филинъ, 2000. - 328 с.
4-дәріс. Өнім сапасының деңгейін бағалау. Жіктеу , шектеу, бағалау көрсеткіштері. Бағалау жағдайы.
Бақылау сұрақтары:
1. Базалық мән дегеніміз не ?
2. Сапалық және сандық мән дегеніміз не?
Күрделі өнімнің техникалық деңгейін бағалау үшін бірлік көрсеткіштерін есептеу керек, ол әртүрлі бағаланатын өнімнің деңгей қиын жайын шешім қабылдауды қиындатады. Мұндай жағдайларда шешім қабылдауға берілетін кеңестер арқылы өнімнің деңгейін әртүрлі санмен бағалау керек. Сонан - соң бір санмен бағалап әрбір өнімдерді біріктіріп, кешенді бағалау әдісіне келтіреміз.
Өнімнің техникалық деңгейін дұрыс анықтау үшін сапаның кешенді көрсеткіштерін толық түрде қалыптастыру керек. Сонда жоғарғы сапалы өнімдер кешенді көрсеткіштердің жоғарғы бағасына ие болу керек.
Қанағаттанарлық деңгейдегі кешенді көрсеткіштер күйлі көрсеткіштер деп аталады. Күйлі кешенді көрсеткіштер (13) - те көрсетілген.
Өнімнің сапалық кешенді көрсеткіштері екі жолмен көрсетіледі:
1. Басты немесе интегралды көрсеткіштердің өнімнің сапасына функциональды түрде бағыштылығымен.
2. Өнім сапасының көрсеткіштері орташа өлшелуімен.
Бірінші әдісте кешенді көрсеткіштердің бірлікті көрсеткіштеріне бағыныштылығының өнімді ережесімен қолдану процесі.
Математикалық моделінің анықталуы. Мұндай көрсеткіштерге дайындық коэффициенті және өнімнің интегралды көрсеткіштері мысал бола алады. Бұл принциппен құрылған кешенді көрсеткіштер, егер қабылданған математикалық модель өнімді ережесі бойынша кұйлі болады. Мұндай болған жағдайда өнімнің өз негізіне толық әсер етуін анықтап сапалы кешенді бағалауға қолдану керек.
Өнімнің сапа деңгейін бағалау нәтижесі, бағаланып жатқан өнім сапасының көрсеткішімен яғни базалық мәнімен салыстырылады.
Бұл бағалау сандық және сапалық түрде көрсетілуі мүмкін.
Сандық түрде бағалау бір санмен айтылуы мүмкін. Бұл өзімен бірге жалпы сапа көрсеткішінің мәнін өнім құрамының жиынтығының анықталуын көрсетеді.
Сапалық түрде бағалау бекітілген түрде сол қаралған өнім жиынтығының өзіндік деңгейін анықталған нарық талабына сәйкес келуін жоғарлатады немесе төмендетеді.
Базалық мәндерінің көрсеткіштері теңестіру үшін таңдалған. Бұл көрсеткіштер өнімдер аналогының шарттарына сай. Аналог - бұл функционалды тағайындалуы ұқсас өнім.
Бағалау жүргізу барысында классификациялық, шектеулі және бағалау көрсеткіштері түрленеді.
Классификациялық көрсеткіштер берілген өнім түрінің аймақ салаларын және тағайындамаларын мінездейді. Бұл көрсеткіштердің мәндері аналогты бағаланған өнімдер тобына жатқызылады.
Классификациялық көрсеткіштерге жататындар:
1) параметрлік қатарға орнатылған өнімдер типоөлшемді көрсеткіштер (мысалға, жүккөтергіш автомашиналары, қуат тартқыш қозғалтқыштар және т.б.);
2) Бар болған қосымша қондырғы немесе өзіндік өнімдер көрсеткіштері (календарлы сағат, шаңылғалқорғағыш сағат, тазаланған өнім және т.б.);
3) Өнімдер класын немесе тұтынушылар тобын анықтайтын көрсеткіш (автомобильді радиоқабылдағыш, әуесқой фотоаппарат, ерлер сағаты және т.б.);
4) Орындалатын өнімдер көрсеткіші анықталған аймақ немесе оны қолдану шарты (мысалға, тропикалық орындау, су астындағы жұмыс үшін аппаратура, сәуле шығару жағдайында және т.б.).
Шектеулі көрсеткіш - бұл қауіпсіз және экологиялық көрсеткіш мәндері халықаралық және отандық стандарттар талабын қанағаттандыруы қажет және басқа да нормативтік актілерді, мысалға заңдарды.
Бағалау көрсеткіштері өнімдер қасиеттерін мінездейді және оның қабілетімен байланысы анықталған тұтынуын қанағаттандырады және өнімдер түрлерін салыстыру үшін пайдаланылады.
Бағалау көрсеткіштеріне жатқызуға болатын:
анықталған (функциональдалған) берілген жарамды өнімдерді функциональды қажеттілігін қанағаттандыратын көрсеткіштер (мысалы, тағайындау көрсеткіштері, сенімділігі, эргономикалығы, эстетикалығы).
Өнімді жасақтағандағы жасау және қолдану кезіндегі ресурстардың материалдық шығындарын анықтайтын көрсеткіштер оның сапасын қамтамасыз ету және іске асыру (мысалға, өнімді қолданып және өндірген кездегі ресурс тұтыну көрсеткіштері).
Әр бағалау көрсеткіші өнімнің сапасының оның ықпалының бағытымен сипатталады: Егер өнімнің сапасының жоғарлауына көрсеткіш мәнінінің артуы сәйкес келсе онда оны позитивті д.а, егер келмесе негативті д.а.
Бағалау жағдайы. Сапа деңгейін бағалау мынадай шешімдерді яғни өнімді жасау немесе жарақтандыру, орындау үшін, ал егер бұл шешім қабылданып болса, онда жаңа немесе жарақтандырылушы өнімді жасаудағы вариант таңдау туралы нақты нарыққа шығу туралы және т.б.
Тәуелсіз бағалау мақсатынан өнімдер аналог топтарында қосылады:
1) жетілдірілген үлгілер, олардың нарыққа түсуі өнімнің шығу уақытына болжанады.
2) Нақты үлгілер, өнімді бағалау мерзімінде нарықта іске асырылады.
Жетілдірілген үлгілердің көрсеткіштерінің мәні фирманың проспектілерінен алынады немесе берілген өнім түрлерінің сапасының көрсеткіштерін жақсартуға бағытталған патентті зерттеулер көрсеткіштердің мәндерінің өзгеруінің тенденцияларының талдауы, жетілдірілген техникалық шешімдердің іске асыру мерзімін бағалау негіздерінде болжамданады.
Нақты үлгілердің көрсеткіштердің мәнін олардың бар құжаттамасы бойынша немесе сынақ нәтижелері бойынша орындалады.
Сапаны бағалау дегенде оларға деген құжаттамаларды сақталатын талаптарға өнімнің сәйкес келуін бағалау түсіндіріледі.
Өнімнің сапа деңгейін бағалауға осылар бойынша бағаланатын сапа көрсеткіштерінің таңдауы жүргізілуі қажет.
Мысалы, дөңгелектің сапа көрсеткіші километрлерді жүріп өтуіне байланысты. Транспорттық көліктер үшін - жүру жолына байланысты және т.б.
Мысал: Бұрғылау қондырғылардың сапасының кешенді көрсеткіші:
L= v * Tорт * То___,
То+Тв.+То*Кпроф
мұндағы L - қызмет ету уақыт ішіндегі жүріп өтілетін ұзымдық., М;
Торт - қызмет ету мерзімі, сағ;
То - қабылданбайтын жұмыстың істелу уақыты;
Тв - бір қабылданбайтын жұмыстың орындалуының орташа уақыты,
Кпроф - қондырғыда 1 сағатта өтетін жұмыстың профилактикасына кететін уақытты сипаттайтын коэффициент;
V - бұрғылаудың орташа жылдамдығы, мсағ.
Мысал: Автобус сапасының кешенді көрсеткіші:
Wa = Tн * Vэ * qв *γв * βп * 365 * αн,
Мұндағы Wa - автобустың жылдық өнімділігі, км*адам
Tн - автобустың қызметте болуының орташа ұзақтығы
Vэ - автобустың эксплуатациадағы жылдамдылығы, кмсағ;
qв - автобустың номиналды сиымдылығы, адам
γв - автобустың қолданыстық сиымдылығының коэффициенті;
βп - автобустың жүрісінің қолданыстық коэффициенті;
αн - автобус паркінің қолданылу коэффициенті.
Өндірістің сапасын кешенді бағалауда қарастырып отырған құрылымның физикалық күшіне әсер ететін тәуелдікті анықтау керек.
Мысал: Паттентті - құқылы көрсеткіштің мүмкін болар түрін қарастырамыз. Айтылғандай, тұлдай көрсеткіш түрлері өткізіліп жатқан бағалаудың көрсеткішіне тәуелді болады. Бұл ТМД территориясында кеңінен қолданылатын және шет елдеріне экспорт арқылы жіберілетін өнім деп алайық. Кешенді патентті - құқықты көрсеткішті осылай белгілейді:
Ро =Ро (Ри.у * Р п.з * Рп.ч).
Мұндай көрсеткіштер үшін келесі міндеттер қойылады:
Ро кезкелген бірлікті көрсеткіштің өсуі және кішірейуі бойынша өсіп, азайып отыруы тиіс.
Р п.з және Рп.ч - бір - біріне тәуелсіз.
Ри.у және Р п.з, Ри.у және Рп.ч - бір - біріне жұп - жұппен тәуелді, тәуелділіктің түрлері алдын - ала тағайындалмауы мүмкін.
Сонымен қатар, аныұтау облысының аймағында Ро, яғни [Ри.у , Р п.з , Рп.ч] аймағында келесі жағдайлар орын алалады:
1) Ри.у = 0, Р п.з = 0, Рп.ч = 0
Бірақ 1) жағдайда егер Рп.ч = 0 болса, шетелдік патенттеріміз бар болғандықтан болуы мүмкін емес, және Ри.у != 0
2) Ри.у = 0, Р п.з != 0, Рп.ч = 0
Егер Р п.з != 06 онда көрсеткіштер құрылымы орташа Ри.у != 0 болғандықтан бұл жағдай болуы мүмкін емес
3) Ри.у = 0, Р п.з = 0, Рп.ч = 0
Өнімде тек ескі техникалық шешімдер қолданылғандықтан Ро = 0 болады және бұл жағдайда патентті - құқылы көрсеткіштер қарастырылмайды.
4) Ри.у != 0, Р п.з = 0, Рп.ч = 0
Өнім толығымен шетелдік үлгімен бірдей болғандықтан Ро = 0. Ро - ге мұндай шектеу қарапайым, бұл жағдайда өшпенің қолданылуға ауыршаруашылығында үлкен шек қойылған.
5) Ри.у != 0, Р п.з != 0, Рп.ч = 0
Патенттік тазалық үшінші бір патенттік қол астына екетін болғандықтан Ро!=0.
6) Ри.у != 0, Р п.з != 0, Рп.ч != 0
Ро!=0 - бұл теңдік отандық техникалық шешімдер қорғалынбауы мүмкін болса, онда шешімді Рп.ч бойынша немесе (23) формула бойынша қабылдау керек. Бірлік көрсеткіштердің кезкелгенінің бірге тең болу жағдайы - тривиален деп аталады.
Қарапайым жағдайда Ри.у != 0, Р п.з != 0, Рп.ч != 0 және Ро!=0.
Бұл қасиеттердің орындалуы Ро анықталу облысының аймағында байқалады.
Жоғарыда айтылғандар Ро мына тұрде іздеуге мүмкіндік береді:
Кmin Кп.з Кп.ч
Ро = Ри.у Kи.у * (Рп.з * Ко + Рп.ч Ко ),
Мұнда Ко = Кп.з + Кп.ч; Кmin {Kи.у, Кп.з, Кп.ч;}; Кmin =1, Ро = 0; Kи.у, Кп.з және Кп.ч - бірлікті патентті - құқықтың көрсеткіштерге сәйкес келетін салмақтылық коэффициенті. Бұл Ки.у = Кmin болғанда
Кmin Ки.у
Ри.у = Ри.у және әрқашан Кmin Ки.у = 1 болса, онда Ро құрылымы бойынша Кmin Ки.у = 1
Ри.у .
Барлық 0 - ге тең бірліктік көрсеткіштері { Kи.у, Кп.з, Кп.ч } = 1, керісінен,
Егер тұтылушардың кейбір категориялары үшін бірлік көрсеткіштерінің мағынасы жоқ болса, К* = 1, Р* = 1, онан соң Кmin = 1 - ді есептемеу керек.
Сонда:
Егер Р*= Ри.у = 1, К* = Кmin = 1, онда Кп.з Кп.ч
Ро = ( Рп.з Ко + Рп.ч Ко ) ;
Егер Р*= Рп.з = 1, Кп.з = Кmin = 1, онда
_1__ _1_
Ки.у 1 - Рп.ч Ки.у
Ро = Ри.у ( Кп.ч + 1 + Рп.ч ) ; lim Ро = Ри.у
Рп.ч 1
Егер Р*= Рп.ч = 1, Кп.ч = Кmin = 1, онда
__1_ __1_
Ки.у 1 - Рп.з Ки.у
Ро = Ри.у ( Кп.з + 1 + Рп.з ); lim Ро = Ри.у
Рп.з 1
Бағалаудың басқа мақсаттарына Ро формуланың (*) түрімен шектелмейді және басқа амалдардың бірліктік көрсеткіштеріне байланысты болуы мүмкін.
Әдебиет:
1. Фомин В.М. Квалиметрия. Управление качеством. Сертификация. Курс лекций. - М.: ЭКМОС, 2000 - 320 с.
2. Кириллов В.И. Квалиметрия и системный анализ: учебникВ.И. Кириллов.-М. : ИНФРА, 2012,-440с.
3. Федюкин З.К., Дурнев В.Д., Лебедев В.Г. Методы оценки и управление качеством промышленной продукции: Учебник. - М.: Филинъ, 2000. - 328 с.
5- дәріс.
Өнім сапасының деңгейін бағалау: Бағалау жағдайы. Өнім сапасын сараптық бағалау. Органолептикалық көрсеткіштерді бағалау.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Өнімнің сапасын сараптаушының қызметі қандай?
2. Өнім сапасын сараптау кезінде қандай құжаттар толтырылады
Сапаны бағалау дегенде оларға деген құжаттамаларды сақталатын талаптарға өнімнің сәйкес келуін бағалау түсіндіріледі.
Өнімнің сапа деңгейін бағалауға осылар бойынша бағаланатын сапа көрсеткіштерінің таңдауы жүргізілуі қажет.
Бұл таңдау тек ғана сараптау тәсілімен іске асырылады.
Әдістің бұндай атауының себебі ол сарапшылардың білімі мен пікірлерін пайдалануға негізделеді.
Сараптау әдістері өлшеу немесе есептеуге негізделген әдістермен бірге және бөлек келесі тапсырмаларды шешу үшін қолданылады:
1) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Квалиметрияның тарихы.
2. Квалиметрия негізгі бөлімдері.
3. Сапа ұғымына анықтама беріңіз.
Квалиметрия ( quails латын сөзінен- сапасы бойынша қандай және . . . метрия, өлшеу) - түрлі объекттер сапасын сан жағынан бағалау әдістерін біріктіретін ғылыми сала. Квалиметрияның негізгі мәселелері: өнім сапасын және қызметін сипаттайтын көрсеткіштер номенклатурасын негіздеу, жобалау кезіндегі объект сапасының көрсеткіштерін анықтау әдістерін құрастыру, объект сапасының деңгейін тиімділеу, бұйымдардың параметрлік қатары мен типтес өлшемдерді тиімділеу, сапаның жалпылама көрсеткіштерін тұрғызу принциптерін құрастыру және сапаны басқару мен стандарттау мәселелерінде оларды қолдану шартын негіздеу.
Сапа түсінігі қолданылатын кез келген объектілер квалиметрия объектілері болуы мүмкін. Нақты құралда мұндай объектілер шеңбері қызмет көрсету мен өнімді өндірумен байланысты объектілермен шектелген. Мұнда кез-келген өніммен емес тек өнеркәсіппен, бірақ, ескерген жөн, өнеркәсіптік өнім объектілеріне қатысы бойынша қолданылатын көптеген жағдайлар мен әдістер ауылшаруашылық өнім объектілеріне, табиғи өнім деп аталатындарға да, яғни, саңырауқұлақ, жидек, жабайы өсетін жемістер, дәрілік шөптер, болықтар, құстар және т.с.с.- табиғат өндіретін өнімдерге қолданылуы мүмкін.
Квалиметрияның пайда болуы және даму тарихы ондаған жылдардан тұрады, мұнда оның дамуы өз атауын алмай тұрған кезде басталған. Бұл бірінші кезекте кез келген іс-әрекет нәтижесі талап етілетін қасиеттер тұтастығына ие болуымен және осының нәтижесінде, бұл қасиеттердің көрсеткіңштерінің тұтастығымен оларға қойылатын талаптардың сәйкес құжатттарда міндеттті түрде бекітілуімен шартталады. Бұл жағдайдың нәтидесі, құжатқа кіргізілетін өнімге, жұмыс немесе қызмет көрсетуге оларды әрі қарай бақылау мақсатында сапа көрсеткіштерінің номенклатурасын анықтау - квалиметрияның түйінді мәселесін шешу қажеттілігі болып табылады. Квалиметрияның бұл қыры (аспекті) сапа көрсеткішін нормалау тәжірибесінің пайда болуымен қатар туындады деп есептеуге болады, және біздің елімізде оның пайда болу мезетін, 1923 жылмен, еліміздегі ең бірінші стандарттау бойынша - Эталон және стандарттар Комитетінің Бюллетені периодты басылымының шығуымен ұштастыруға болады. Салмақ және өлшем Басты палатасы кезінде, 1922 жылы бұл комитет құрылған.
Квалиметрияның басқа негізгі қыры - сапасы апрриорлы бағалау - техниканың күрделілігінің және оның орындайтын қызметтерінің жауапкершілігінің өсуіне байланысты белсенді дамуға ие болды. Жаңа өнімді дайындауда тиімді шешімді іздеуде оның өмірлік кезеңінің ерте сатысынан бастау керек екені айқын. Ал бұл үшін сәйкес есептік әдістерге ие болу қажет. Еліміздің басқару органдарымен қабылданған 1965 жылғы өнім сапасын мемлекеттік аттестатауды жүргізуді қарастыратын жоспарлау мен өнеркәсіптік өндірісті экономикалық ынталандыруды күшейтуді жетілдіру туралы қаулыны қабылдаумен байланысты сапаны есептік бағалау әдістеріне ерекше көңіл бөліне бастады. Аттестаттауды жүргізу кезінде бағаланатын өнімді отандық және аналогтармен сәйкестендіруді жүзеге асыруды талап етеді, ол үшін сәйкес әдістерге ие болу қажет.
Елуінші жылдардың басында техникалық құрылғылардың сенімділігін қамтамасыз ету мәселесі өзіне елеулі көңіл аударуды қажет етті. Ол сенімділікті бағалау әдістерінің жедел дамуын тудырады. Бұл қасиет, оны бағалау үшін жалғыз ғана ықтималдылықтар теориясының математикалық аппаратты ғана қолданылуы мүмкін болды, ол объектілер үшін ғана маңызды емес, олардың істен шығуы күйреу нәтижесін тудырмау үшін, сондай-ақ, адам және адам іс-әрекетінің қоршаған ортасына аса қауіпті емес объектілер үшін қолданылуы мүмкін.
Қазіргі кезде техникалық құрылғылар мен жабдықтардың осы заманға сай өнеркәсіптің даму этапының сипаттамалық ерекшелігі күрделі өсу болып табылады, олар қызмет көрсетеді және жұмыстар орындайды, бір автоматтандырылған кешенге біріктірілген жабдықтармен күрделі машина жүйелерін құрады және оларда ақпараттық-телекоммуникациялық технологиялар кең қолданылады.
Техникалық прогресс бұйымдар номенклатурасының үздіксіз кеңеюіне әкеліп соғады, мұнда бұйым сапасы қойылатын қажеттіліктер жоғарылайды, ол өз кезегінде халықшаруашылығын әртүрлі аумақтарында қолданылатын жабдықтардың номенклатурасының өсуімен, қолданылатын материалдар мен заттардың номенклатурасының өсуін шарттандырады, ол бір жағынан соңғы өнімге қойылатын талаптардың жоғарлауына, екінші жағынан жаңа материалдарды алуда өнеркәсіп пен ғылым жетістіктерін қамтамасыз ететін және жүйелендірілген білімге негізделетін жаңа технологиялық әдістерді құрастырумен байланысты.
Көптеген өнеркәсіп салаларының өнімдері көпбөлшектілікпен және күрделілікпен сипатталады. Ғылыми сыйымды техникалық күрделі бұйым түрлерін, олар машина жасау бұйымдары, аэроғарыштық жабдықтар, ғылыми аспаптар, электрожабдықтарды шығаратын өнеркәсіп саласының дамуы ғылым мен техника аумағының түрлі ауқымды
санынан ең кіршіксіз жаңа білімдерді қолдануды талап етеді. Қазіргі заманғы машиналар, технологиялық жабдықтар, коммуникация құралдары, бірнеше жүздеген бөлшектерден тұрады. Жабдықтарды, машиналар мен механизмдерді жеке түйіндер мен бөлшектерге мүшелендіру мүмкіндігі, технологиялық үрдістерді механизациялау шарттарында оларды жаппай өндіру бойынша мамандандырылған кәсіпорындарды ұйымдастыру үшін жағдай жасайды. Мұның нәтижесінде құрастыру мен өндіру процесіндегі байланыстар күрделенеді, ол өндірістің мамандандырылуымен шарттандырылған, соңғы өнімді өндіруде әртүрлі министрліктермен ведомстволардың жүздеген кәсіпорындары қатысады.
Мұндай шарттарда сапа мәселесін тек қана ғылыми негізде шешу мүмкін, ал ұйымдастырылуы -- ғылыми-техникалық іс-әрекет пен өнеркәсіптегі басқарулардың барлық деңгейлерінде. Ғылыми негізін, сапасы оларды қамтамасыз ету және олардың орындалуын бақылау бойынша қойылатын талаптардың әдістерін негіздеу туралы білімдер құрайды.
Сапаны басқару, қызмет көрсетуде, өнімді құрастыру мен дайындау кезіндегі сапаны басқарудың отандық және шетелдік тәжірибесі жалпыланады. Кәсіпорындағы сапа жүйесі функционалды болып табылғаны, ол осы аумақтың принципиалды жағдайларының бірі болып табылады. Ол, кәсіпорынның ұйымдастырылушылық құрылымының ішкі бөлімшелері арасындағы өнім сапасын басқару бойынша көпжылдық тәжірибені жалпылау негізінде анықталған арнайы функцияларды тарату жолымен қалыптасады. Мұнда, ол белсені түрде ұйымдастырылушылық құрылымға әсер етуі мүмкін, оның өзгерістерін шарттандырады. Мұндай жағдай сапа жүйесінің дамуын талдау негізінде жүзеге асырылады, ол қазірігі уақытта халықаралық құжаттарда - (ИСО) стандарттау бойынша халықаралық ұйымдардың стандарттарында, олардың үшінші версиясы 2000 жылы шығарылған стандарттарда көрініс тапқан сапа жүйесіне қойылатын талаптарды құрастырумен аяқталады.
Сертификаттау бөлімі, еліміздегі сертификаттау жүйесін сипаттауға арналған, ол экономиканы қайта құру шарттарында әрекет ете бастады және осы уақытқа заңгерлік және жүйені ұйымдастырушылық пішіні құрылған, оның нормативтік базасы әрекет етуші халықаралық құжаттаумен үйлесімделген. Бөлімде техникалық реттеу жүйесінің ұйымдастырушылық және әдістемелік сауалдары айқындалады, олардың негізгі құралдары-стандарттау саласындағы құжаттар, техникалық регламенттер, сәйкес келуін растайтын процедуралар, аккредиттеу, мемлекеттік бақылау мен қадағалау болып табылады.
Әдебиет:
1. Фомин В.М. Квалиметрия. Управление качеством. Сертификация. Курс лекций. - М.: ЭКМОС, 2000 - 320 с.
2. Кириллов В.И. Квалиметрия и системный анализ: учебникВ.И. Кириллов.-М. : ИНФРА, 2012,-440с.
3. Федюкин З.К., Дурнев В.Д., Лебедев В.Г. Методы оценки и управление качеством промышленной продукции: Учебник. - М.: Филинъ, 2000. - 328 с.
Бақылау сұрақтары:
4. Квалиметрияның тарихы.
5. Квалиметрия негізгі бөлімдері.
6. Сапа ұғымына анықтама беріңіз.
2-дәріс. Өндірістік өнімнің жіктеу. Сапа көрсеткіштерінің номенклатурасы. Өнім сапасынының көрсеткіштерін жіктеу. Біртексіздігі бойынша өнім сапасының көрсеткіштерін жіктеу
Өнеркәсіптік өнімді жіктеу және сапа көрсеткіштерінің номенклатурасы. Өнімнің техникалық деңгейін және сапасын бағалау үшін тағайындау көрсеткіштерінің номенклатурасын таңдау.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Өндірістік өнімнің классификаторы.
2. Өнімнің біртектілік қасиеті.
3. Сапа көрсеткіштерінің классификациясы.
Өнімдер классификациясы. Осы құралдағы негізгі қарастырылатын объект - өнеркәсіптік өнім мен қызмет болып табылады.
Пайдалану (қолдану) кезінде оның қасиеттерін жүзеге асыру сипаттамасы бойынша барлық өнеркәсіптік өнімді екі класқа және бес топқа бөлуге болады.
Бірінші топқа қатыстылар шикізат және табиғи отын, мысалы, мұнай, газ, пайдалы қазбалар, көмір, тас тұзы, табиғи құрылыс материалдары және сәндік материалдар, бағалы минералдар және т.б.
Екінші топқа қатыстылар материалдар және өнімдер, мысалы, бензиндер, моторлы, трансформаторлы, трансмиссионды майлар, майлау, илем, сымдар, химиялық өнімдер, құрылыс материалдары, кино - және фотоматериалдар, медициналық препараттар, жуу құралдары, және тамақ өнімдері, үшінші топқа кірмейтіндер және т.б.
Үшінші топқа қатыстылар шығын бұйымдары, мысалы, бөшкедегі сұйық отындар, баллондағы газдар, жіптер, орамдардағы және катушкалардағы сымдар және кабельдер, өнеркәсіптік орамдағы және парфюмерлік-косметикалық тауарлар, банкадағы консервілер, кондитер бұйымдары, орамадағы тамақ өнімдері және т.б.
Бұйым - бұл өзін зат немесе заттар жиынтығы ретінде көрсететін өнеркәсіптік өнім бірлігі, мысалы, радиоқабылдағыш, автокөлік, тіркемелі агрегатты трактор, микрокалькулятор, сорғы, телефон, теледидар және т.б. Шығындық бұйымдар саны - үздіксіз шамалар (киллограмм, метр және т.с.с.) анықталатын, бірақ, ол арнайы өнеркәсіптік орамада шығарылатын өнеркәсіп өнімдерінің бірлігі. Әрбір орам (қорап, бөтелке канистр, катушка және т.с.с.) шығындық бұйымды көрсетеді.
Шығындық бұйымдарға мысал: қораптағы ұнтақталған кофе, бөтелкедегі ішімдіктер, канистрдегі жанармайлар, катушкадағы сым.
Жөндеуге келмейтін бұйымдар төртінші топқа жатады, мысалы, мойынтіректер, осьтер, тістегіштер, электровакуумды және жартылай өткізгішті аспаптар, сайын бұрандама, кірпіштер және т.с.с.
Жөндеуге келетін бұйымдар бесінші топқа жатады, мысалы, технологиялық жабдықтар, ауыл шаруашылық машиналары, көліктік машиналар және құралдар, радиотехника құралдары, медициналық және тұрмыстық аспаптар және т.с.с.
Бірінші класс өнімі қолдану процесінде шығындалады. Қайта өңдеудің (шикізат, материалдар) кайтымсыз процесі жүреді, тірі ағзалардың (тамақ өнімдері) сіңіру және т.с.с.
Екінші класс өнімін қолдану кезінде оның ресурс шығыны жүреді. өнім техникалық немесе моральдық тозуға дейін қолданылады.
Қолдану саласы бойынша өнімдер халықтық тұтыну тауарлары және әдеуметтік бағыттағы өнімдер, өндірістік-техникалық белгілеудегі өнімдер болып бөлінеді. Өндірістік-техникалық белгілеудегі өнімдер (білдектер, машиналар, шикізаттар, материалдар) өндірістік тұтынуға, ал халықтық тұтыну тауарлары (киім, азық-түлік өнімдері) - жеке, тұлғалық тұтынуға келіп түседі. Әлеуметтік белгілеудегі өнімдерге білім беру спорт, туризм, денсаулық сақтау, мәдениет саласында, байланыс жүйесіндегі, көліктегі қызмет көрсетуде тұрғындар қажеттерін қамтамасыз ету үшін арналған өнімдер жатады.
Барлық бұйымдар құрылымдық орындалуы бойынша 4 түрге бөлінеді:
* Бөлшектер;
* Жинақтық бірліктер;
* Кешендер;
* Жинақтар.
Бөлшектер - жинақтық операцияларды қолданусыз, таңбалауы және атауы бойынша біртектес материалдардан дайындалған бұйым. Мысалы, бұрандама, төлке, білікше.
Жинақтық бірлік - құрамдық бөліктері дайындаушы - кәсіпорында жинақтық операциямен (жинақтау, бұрап шығару, тойтару, желімдеу, тігу) өзара біріктірілген бұйым. Мысалы, автокөлік, білдек, компьютер, шарикті қаламсап.
Кешен - дайындаушы - кәсіпорында жинақтау операциясымен біріктірілмеген, бірақ өзара байланысқан қолдану қызметін орындауға арналған екі немесе одан да көп аранйы бұйым. Мысалы, цех жабдықтары, ұщақтың ұшуын басқару кешені және т.б., яғни оларды біріктіруді қодану орындарында жүргізеді.
Жинақ - дайындаушы - кәсіпорындарда жинақтау операциясымен біріктірілмеген және бұйымдар жинағын көсететін, көмекші сипаттағы жалпы пайдалану белгілеуін көрсетеді. Мысалы, автокөлікке арналған құрал-саймандар бөлшек қорларының жинағы, өлшегіш аппаратураның жинағы.
Бөлшек арнайы емес бұйымдар болып табылады, яғни құрамдық бөлігі жоқ бұйымдар.
Жинақтық бірліктер, кешендер және жинақтар арнайы бұйымдар болып табылады, яғни екі немесе одан да көп блөшектерден тұрады. Бұл бұйымдардың құрамы сипаттізім деп аталатын құрамдық құжатпен анықталады.
Үш түрлі критерийлер бойынша классификация өнімдері ірі классификациялық топтамаларға бөлімшелейді. Топтамалау классификациясы үшін жалпы, санына қамтамасыз ету әдістерін құратыру, нормативтік құжатқа, сапа көрсеткішінің номенклатурасын анықтау және сапаға қойылатын талаптарды енгізу сияқты, және оның сапасын қамтамасыз ету бойынша кейбір тәжірибелік мәсәлелерді шешу кезінде өнімдердің мұндай бөлінуі мәнге ие. Осылай, мысалы, шикзат және табиғи отын және материалдар мен өнімдер классификациясының топтамаларға өнімдер үшін сапаның эргономикалық көрсеткіштеріне сипаттас емес, шектелген қолдану эстетикалық көрсеткіштерге ие болуы мүмкін. Бірақ, егер материалдар немесе өнімдер орамада шығарылып шығындық бұйымдар тобына жататын болса, онда мұндай көрсеткіштер өнімнің бәсекеге қабілеттілігіне әсер етіп, аса маңызды болады. Іске асыру аумағы бойынша өнімді бөлу, сәйкестендіріп (салыстырып) бағалау кезіндегі сапа көрсеткішінің маңыздылығын бағалауда әсерін тигізді. әлуметтік белгілеудегі және халықтық тұтыну өнімдері үшін эстетикалық және эргономикалық көрсеткіштер, өндірістік-техникалық белгілеудегі өнімдерге қарағанда әлдеқайда маңыздырақ болады. өнімдерді, олардың қасиеттерін іске асыру сипаты бойынша бірінші немесе екінші классқа жатқызылуы қолданылатын терминологияға : бірінші кластың өнімін қолдану кезінде тұтыну термині, екінші кластың өнімін қолдану кезінде пайдалану термині қолданылады, әсерін тигізеді.
Өнімді егжей-тегжейлі классификациялау үшін арнайы классификаторлар қолданылады.
Классификаторлар көмегімен келесі мәселелердің шешілуі қамтамасыз етіледі.
өнімге құжаттауды тіркеу;
міндетті сертификаттауға келетін бірқатар өнімдерді жасап шығару;
міндетті түрде сертификатталатын шет елден әкелінетін өнімді жасап шығару;
өтпелі кілттер көмегімен қайта ходтау құралдары арқылы, шет ел нарығына жіберілетін отандық өнімдер туралы ақпараттық мәліметтерді жасау;
ішкі және халықаралық ақпараттық жүйелерде қатысу, салық салынуы, мемлекеттік статистика бойынша жұмыс шеңберінде есеп жүргізу қызметтерінің іске асырылуы.
Коммуникациялық техника мен есептеуіш құралдарының кең қолданылуы және осының арқасында ақпаратты өңдеу және жіберудің қағазсыз технологияға өту қызмет және өнімдер туралы ақпараттық өңдеу, есепке алу, сақтау және жіберіп көрсету үшін классификаторларды қолдану қажеттілігін азайтады (немесе қиындатады).
Еліміздегі әреке т етуші классификаторлар тауарларды сипаттау және коддтаудың үйлесімді жүйесімен (үж) - өндірістік, көіліктік және сыртқы сауда статистикасы арасындағы тығыз байланысты және сыртқы сауда туралы әр түрлі мемелекеттердің статистикалық мәліметтерінің салыстырылуын қамтамасыз ету мақсатында және коммерциялық әрекеттің, статистикалық қызметтің, кеден органдарының мәселелерін шешу үшін арналған халықаралық тауарлық номенклатурасымен келісілген.
ҮЖ-нің классификациялық белгілері болып тауарлардың шығуы (өнеркәсіптік, өсімдік, жануарлар т.с.с.), өңдеу дәрежесі (шикізат, жартылай фабрикаттар, дайын бұйым), тауарды дайындау үшін қолданылған материал, тауардың белгіленуі және әлемдік саудадағы оның маңызы саналады.
Тауарлар классификациясы (классификациялық топтамалар - жайғасымдарға бөлінеді). Үйлесімді жүйесінде, ҮЖ классификациясының түрлі сатыларының жайғасымы түсініктемелермен ескертулермен жабдықталған, сондай-ақ, түсініктемелері бар негізгі класссификациялық ережелерге сәйкес жүзеге асырылады.
Халықаралық тәжірибеде түрлі классификаторлар арасындағы сәйкестік, әдетте, әртүрлі бөлшектену дәрежесімен құрастырылған, өтпелі кілттерді (сәйкестік кестесі) құру жолымен пішімделеді.
ӨӘЖК біріңғай код кеңістігінде классификация үш объектілер бойынша біріктірілген:
1. Экономикалық әрекет түрлерінің классификациясы;
2. Өнімдер классификациясы;
3. Қызмет классификациясы;
ӨӘЖК-да қабылданан жеті разрядты код (төрт разряд- экономикалық әркет түрлерін классификациялау үшін жоғары классификациялық топтамалар, және үш төменгі разряд- өнім мен қызметті классификациялау үшін) қызметтің, өнімдердің және экономикалық әрекеттің барлық белгілі түрлерін кодтауға және сипаттауға мүмкіндік береді.
Әдебиет:
1. Фомин В.М. Квалиметрия. Управление качеством. Сертификация. Курс лекций. - М.: ЭКМОС, 2000 - 320 с.
2. Кириллов В.И. Квалиметрия и системный анализ: учебникВ.И. Кириллов.-М. : ИНФРА, 2012,-440с.
3. Федюкин З.К., Дурнев В.Д., Лебедев В.Г. Методы оценки и управление качеством промышленной продукции: Учебник. - М.: Филинъ, 2000. - 328 с.
3-дәріс.
Өнеркәсіптік өнімді жіктеу. Өнеркәсіптік өнімді жіктеу. Өнеркәсіптік өнім сапасы көрсеткіштерінің номенклатурасы. Тұтыну қасиеттері мен сапа көрсеткіштерінің номенклатурасын таңдау тәртібі.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Өнеркәсіптік өнімді жіктеу
2. Өнеркәсіптік өнім сапасы көрсеткіштерінің номенклатурасы.
3. . Тұтыну қасиеттері мен сапа көрсеткіштерінің номенклатурасын таңдау тәртібі.
Өнім сапасы көрсеткіштерін сапа деңгейін бағалау мәселелерінің сипатына байланысты әртүрлі белгілер бойынша жіктеуге болады (кесте).
Әртүрлі жіктеу белгілері бойынша тауардың сапа көрсеткіштерін топтау
Жіктеу белгісі
Сапа көрсеткішінің тобы
Көрсеткіш мәнін анықтау кезеңі бойынша
Жобаланатын
жоспарланатын
Жобалық
Өндірістік
Тауар айналым
Қолдану
Өрнектелу әдісі бойынша
Натуралды бірлікте (кг, м, балл), өрнектелген және өлшемсіз көрсеткіштер
Құндық бірлікте өрнектелген көрсеткіштер
Сипатталатын тауар қасиетінің мөлшері бойынша
Бірлік
Құрама (топтық, жалпыламы, интегралды)
Бағалауға қолданылуы бойынша
Базалық
Салыстырмалы
Тамақ өндірісінде, саудада тауарлардың сапасын бақылау тауар сапасының тұтынушылық көрсеткіштерін бағалауға мүмкіндік береді. Оларға функционалды, сенімділік, эргономикалық, эстетикалық, экологиялық және қауіпсіздік көрсеткіштері жатады. Қажет болса олардың әлеуметтік тағайындалуын ескереді, тұтынушылардың тауар сапасына қоятын талаптарын анықтайды. Әлеуметтік тағайындалу көрсеткішін бағалау тауарды алдын ала талдау кезеңінде оны өндіру қажеттілігін анықтау үшін жүргізіледі.
Азық-түлік тауарларының сапа көрсеткіштерінің типтік номенклатурасы
Топтық көрсеткіш
Бірлік көрсеткіштер
Әлеуметтік тағайындалу
Тауар өндірудің қоғамдық маңыздылығы; тауарлардың әлеуметтік мекен жайы мен тұтынушылық классы; тауарлардың оңтайлы ассортиментке сәйкес келуі; моральды тозу және сәйкес әлеуметтік эффект
Функционалды
Негізгі функцияны орындау жетістігі, қолдану әмбебаптығы; Қосымша функцияны орындау жетістігі
Сенімділік
Сақталғыштық
Эргономикалық
Гигиеналық; антропометриялық; физио - логиялық және психофизиологиялық; пси - хологиялық
Эстетикалық
Ақпараттық көрнектілігі; пішінінің рационалдылығы; композиция бүтіндігі; өндірістік орындау жетістігі және тауарлық түрінің тұрақтылығы
Экологиялық
Қоршаған ортаға тасталатын зиянды заттар мөлшері; қоршаған ортадағы қайтымсыз процестер және т.б.
Қауіпсіз тұтыну
Қорғау қондырғылары әрекетінің тиімділігі және т.б.
1.Тағайындалу көрсеткіші. Қолдану аймағын орындау үшін негізгі функцияларды анықтайтын өнім қасиеттерін сипаттайды. Тамақ өнімдерінің тағайындалу көрсеткіші өнімдердің энергетикалық құндылығы, өнім құрамы мен құрылымы (белоктық, витаминдік, минералдық, ароматтық және т.б.) болып табылады. Өнім құрылымын сипаттайтын тағайындалу көрсеткіші ішінен құрылымын қалыптастыратын әртүрлі тағамдық заттарды атап кетуге болады (ұйытындылар, көбік түзгіштер, эмульгаторлар, тұрақтандырғыштар, қопсытқыштар, су байланыстырғыш қосымшалар және т.б.).
Өнім құрамы (белок, май, көмірсулар және т.б.) ең алдымен өнімнің тағамдық құндылығын сипаттайды, оның энергетикалық және биологиялық құндылығын көрсетеді.
Құрылымын сипаттайтын көрсеткіштер ішінен өнімнің органолептикалық көрсеткіші - консистенция (қатты, нәзік, жұмсақ, мазь тәріздес және т.б.) кең қолданылады.
Тағайындалу - бұл физиологиялық және әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыру қабілеті. Ол төмендегідей бөлінеді:
oo функционалды тағайындалу - тағайындалуына сәйкес (материалды және рухани) өз функцияларын тауарлармен қамтамасыз етуді орындау;
oo әлеуметтік тағайындалу - жеке немесе қоғамдық әлеуметтік қажеттілікті тауарлармен қанағаттандыру қабілеті;
oo жіктеулік тағайындалу - бірқатар көрсеткіштер мен қасиеттердің жіктелуі қасиеттері ретінде шығу қабілеті (майлылығы,%);
oo әмбебап тағайындалуы - адамға пайдалы қосымша функциялары көрсетілген тағайындалуу бойынша нақты тауарларды қолданудың мүмкіншілігін және жағдайын қамтамасыз ету диапазоны.
Өнімдердің әлеуметтік тағайындалу көрсеткіші
Бұл көрсеткіштер тұтынушылардың әртүрлі топтарына қоғамдық мәніне және қоғамдық қажеттілігіне өнімдердің сәйкестігін сипаттайды. Оларға: шығарылатын тауарлардың қоғамдық бүтін көрсеткіші, әлеуметтік мекен жайы, тауарларды тұтыну классы, тауар ассортименті, әлеуметтік эффект жатады.
Шығарылатын тауардың қоғамдық көрсеткіші - тауардың берілген тобына қанағаттанарлық емес сұраныстың көлемін көрсетеді.
Әлеуметтік мекен жайдың және тауардың тұтыну классының көрсеткіші тауарлардың тұтынушылар қажеттілігіне және қажеттілік ерекшеліктеріне сәйкестігін сипаттайды. Тұтынушылардың анықталған тобына тұтыну классын (типаж) орнатады. Азық-түлік тауарларына, мысалы, емдік өнімдер, диабетпен ауыратын адамдар үшін тағайындалған өнімдер, бүйрек ауруларына арналған өнімдер, балаларға арналған өнімдер, космонавтарға, туристерге арналған және т.б. өнімдер.
Анықталған тұтыну классының тауарлары сорты, түрі бойынша ажыратылады.
Оптималдық ассортиментіне қарай тауарлардың сәйкестендіру көрсеткіші. Берілген өнім түрінің негізгі немесе жобаланатын жүйесін қолданудағы тиімділігін сипаттайды, сонымен қатар оның басқа өнімдермен байланысын да қатар сипаттайды.
2. Сенімділік көрсеткіші. Сенімділікпен техникалық қызметте, сақтауда және тасымалдауда, берілген мерзімде талап етілетін функциялардың орындау қабілетін сипаттайтын уақытымен орнатылған барлық параметрлерді сақтайтын объектінің қасиетімен түсіндіріледі. Өнімнің сенімділік көрсеткіші нормативтік-техникалық құжатта бекітілген қатаң анықталған температуралық және ылғалдылық мерзімдердің анықталған уақыт бойы дайындалуымен кепілденетін сақтағыштығы болып табылады, ал стандартталмаған өнім үшін сапаның сақталу қасиеті ҚР денсаулық сақтау Министрлігімен бекітілген санитарлық нормалармен ережелерге сәйкес орнатылады. Сенімділік көрсеткіштеріне мыналар жатады:
- ұзақтығы - техникалық қызметтің және жөндеудің орнатылған уақыты немесе шектелген жағдайы пайда болғанға дейін тауарлардың жұмыс қабілетін сақтай алу қабілеті;
Ұзақтық көрсеткіштері:
oo өткізу мерзімі - тауардың белгілі уақытта өзінің негізгі функцияларын орындауы;
oo ресурс - НҚ белгіленген тауардың өткізуінің шектелген мүмкіншілігі.
oo қарсылық көрсетпеу - тұтынуда пайда болатын қауіпті және зиянды факторлардың әсерінен адамды және қоршаған табиғи ортаны қорғау деңгейін сипаттайды;
- жөндеуге жарамдылығы - анықталған мерзімде ешқандай шығынсыз тауарлардың өзіндік сапалық және сандық сипаттамаларын сақтау қабілеті;
- сақталғыштығы - анықталған мерзімде шығынсыз тауарлардың өзіндік сапалық және сандық сипаттамаларды сақтау қабілеті.
3.Технологиялық көрсеткіші өнімнің сапа көрсеткіштеріне, шығару көлеміне, орындау жұмысының жағдайына берілген мәндерді тоқтату, сақтау, өндіруде минималдық шығындарға жетуге қабілеттенуінде анықтайтын өнім құрылымы мен құрамының қасиеттерін сипаттайды.
Технологиялық көрсеткішке дайындауға байланысты өнімнің энергосиымдылығы, материал сиымдылығы, еңбек сиымдылығы жатады. Жалпы тамақтануда өнім өндірісінің технологиялылығы шикізаттың құрамы мен құрылымына байланыста болып отыр.
4. Тасымалдағыштық көрсеткіштері.
5. Қауіпсіздік көрсеткіштері - жіберілетін деңгеймен (мышьяк, сынап, кадмий, қорғасын, цинк, темір) зиян қаупінің шектелген жағдайы. Тұтыну тауарларының қауіпсіздігі төмендегідей бөлінеді:
oo химиялық - токсинді элементтер (цинк тұзы, ауыр металдар)
- микотоксиндер
- антибиотиктер
- гормоналды препараттар және т.б.
- радиациондық - радионуклидтер
- радиоизотоптар
- механикалық - ұрындар
- үйкелу
- тесу
- деформация және т.б.
- электромагниттік және электрлі сәулелер - сызық
- электрлік
- магниттік
- электрлі-магниттік
6. Унификация және стандарттау көрсеткіштері өнімдердегі стандартты және унифицирленген өнімдердің, компоненттердің, жеке элементтердің пайдалану деңгейін сипаттайды. Унификацияның соңғы мақсаты стандарттау болып табылады. Құрамы мен құрылым стандарттауы өнімдердің берілген және туынды қасиеттерін, сонымен қатар дайын өніммен жартылай фабрикаттардың сапасына өнімдердің аспаздық өңдеу өндірісінің технологиялық параметрлердің әсерін қарастыру үшін модельдік жүйені алуға мүмкіндік береді.
7. Эстетикалық көрсеткіштер өнімдердің тауарлық түрінің тұрақтылығын, рационалды қалпын, композиция бүтіндігін, оригиналдылығын, сыртқы түрін сипаттайды. Рецептура жиынтығында және қоғамдық тамақтанудағы өнімдердің жеке түрлерін сыртқы түріне, қалпына, түсіне, мөлдірлігіне қойылатын талаптар нормативті-техникалық құжатта айтылған. Бұдан басқа өнім сапасын көрсететін қалыптастыру ережелерінде сипаттама берілген.
Өнім сапасының эстетикалық көрсеткіштері ақпараттылығы, рационалды қалпын, композиция бүтіндігін, өндірістік орындауды, тауарлық түрдің тұрақтылығын сипаттайды.
Ақпараттық хабарлау өнімнің қоғамдағы құрастырылған эстетикалық көрсеткіштерді сипаттайды. Ол суреттік әлеуметтік ақпараттарда туындалады.
Рационалдық қалпы өнімнің тұтыну және дайындаудың объективті жағдайларының формаларына, өнімнің функционалды- құрылымдық негізіне сәйкес сипаттайды. Ол өнімнің сәйкестендіру формасын тағайындалу, конструктивтік шешімі, материалдар мен жартылай фабрикаттардың дайындау технологиясының ерекшелігі бойынша белгіленеді.
Композиция бүтіндігі өнім формасының элементтерінің органикалық байланысын, бүтіндігін, бөліктердің бірлігін сипаттайды. Ол толық құнды композиционды шешімді жасау үшін профессионалдық-суреттік құралдарды қолдану тиімділігін анықтайды. Композиция бүтіндігі форманың кеңістігін құруда, масштабтық, пропорционалдық, ритмикалық ұйымдарда (көлемдік-кеңістік құрылымының ұйымшылдығы), материалдар мен конструкцияның нақты жұмыстарын суреттеуде, модельдеуде, материалдарды декоративтік қасиеттерін пайдалануда байқалады. Мысалы, литографияланған металдық банкілердің бетінде немесе затбелгісінде қойылған суреттер мен жазбалар консерві құрамын көрсете білу керек.
Өндірістік орындау және тауарлық түрдің тұрақтылығы өнімнің формасының эстетикалық қабылдау ерекшелігіне әсер етеді. Ол контурлардың орындау тазалығына, көрсетулер мен белгілердің нақты орындалуына, ақпараттық материалдардың, жеткізу құжаты, зақымданудан, өшіруден, өзгертуден сақтайтын қалыппен беткі элементтерге жетеді. Тауарлық түрмен өндірістік орындауға мысал ретінде фирмалық пряниктерді, фигуралық және мерекелік торттарды келтіруге болады.
8. Эргонометриялық көрсеткіштер адам-өнімжүйесін көрсетеді және антропометриялық, гигиеналық, физиологиялық, психологиялық болып бөлінеді. Гигиеналық қатынаста өнім зиянсыз болу керек, мұнда ауыр металдар, микотоксиндер, канцерогендер (консервілерде, фритюр майларында, кепкен өнімдерде), сонымен қатар адамға қауіпті микроорганизмдер (ішек таяқшасының тобы, стафилококкалар, протея текті бактерия, сальмонелла) болуы мүмкін.
Мына көрсеткіштер кіреді:
Гигиеналығы - тауарларды пайдалануға адамдық ағзаны функционирлеу үшін қолайлы жағдайларды қамтамасыз етуі;
Антропометриялығы - тауарлардың адам денесі мен оның жеке бөліктеріне кеткен формасына, өлшеміне сәйкестігін сипаттайды.
Психологиялығы - тауардың адам ойлауына, қабылдау есіне, біліміне, әдеттеріне сәйкестігін сипаттайды.
Психофизиологиялығы - тауардың адамның сезу мүшелерінің сәйкестігін қамтамасыз етеді.
9. Патенттік-құқықтық көрсеткіштер. өнімдерді тек ел ішінде ғана емес, шет елдерде сату мүмкіншілігі бар. Табиғи тамақ өнімдері патенттелмейді.
10. Экологиялық көрсеткіштер - тауарлардың қоршаған ортаға зиянды әсерін көрсету қасиеті.
Экологиялық көрсеткіштер тауарларды тұтынуда туындалатын қоршаған табиғи ортаға зияндылықтарының әсер ету деңгейін сипаттайды. Бұл көрсеткіштерге қоршаған ортаға тасталатын (мысалы, буға айналатын алколоид никотин бар темекі) зиянды қоспалардың құрамы, газдың зиянды бөлшектері, тауарларды сақтағанда, өткізуде пайда болатын сәулелер жатады.
Қауіпсіздік көрсеткіштері
Қауіпсіздік көрсеткіштері адамның тұтыну процесінде қауіпсіздігі мен зияндығын қамтамасыз ететін өнім ерекшеліктерін сипаттайды.
Бұл көрсеткіштер адамды, оның денсаулығын зиянды және қауіпті заттардың, мысалы афлатоксиндер, пестицидтер, ауыр металлдардың тұздарының әсерінен қорғауды қамтамасыз етуді орындайтын талаптарды есептейді.
Тауарларды, оның қауіпсіздік көрсеткіштерімен сапасын бағалағанда еңбек қауіпсіздігі, техникалық қауіпсіздік ерекшеліктеріне, нормалары бойынша мемлекеттік стандарттар жүйесі, халықаралық ұйымдар, НТҚ анықталатын талаптар ескеріледі.
11. Шикізатты, материалдарды, отын, энергия, еңбек ресурстарын үнемді пайдалану көрсеткіші. Экономикалық көрсеткіш өнімнің өңделуіне, дайындалуына, сақталуына, өткізуіне кеткен шығындарды көрсетеді. Экономикалық көрсеткіштер көмегімен технологиялық өнімдер, оның унификация деңгейі бағаланады. Экономикалық көрсеткіштер цехтарда орын алады және өнім сапасын басқару жүйесінде үлкен роль атқарады.
12. Функционалдық көрсеткіштер. Тауарлардың сапасының функционалдық көрсеткіштері заттың оның тағайындалуына, қажеттілікті қанағаттандыру қабілетіне, қанағаттандыру құрамына қызмет етуіне сәйкестігін сипаттайды. Бұл көрсеткіштер былай бөлінеді: негізгі функцияларды орындау, әмбебап, қосымша операцияларды орындау.
Негізгі функцияларды орындау көрсеткіші тұтыну тиімділігінің пайдасын, тұтынушымен өнімдерді пайдалануда нақты қажеттілікті қанағаттандыруды сипаттайды. Мысалы, тамақ өнімдерді тұтынумен алынатын пайдалы тиімділігі тамақ өнімдерінің құрамында бар белоктардың, көмірсулардың, майлардың тотығуында түзілетін энергия мөлшерімен (кДж немесе ккал), сонымен қатар жеке заттардың сіңімділік коэффициентін есептей отырып тамақ өнімдері және оның құрамының химиялық құрамының сапалылығымен өлшенеді.
Кейбір азық-түлік тауарлары үшін негізгі функция эргономикалыққа, сипаттамаға сәйкес келеді. Мысалы, дәмдік тауарлардың негізгі функциясы - тамақпен бірге бір уақытта қабылданып, толық сіңу қабілеті.
Әмбебап көрсеткіші- тұтынушыға пайдалы берілген тамақ өнімдерінің қосымша функцияларының болуын тағайындалу бойынша қолдану мүмкіншілігі мен жағдайларының кең диапазонын сипаттайды. Мысалы, қанттың сіңімділігі жақсы, тағамдық құндылығы жоғары (100 г өнімде 1650 кДж калориялығы бар), дәмі тәтті. Тағамға қантты қолданудан басқа кондитерлік, тәтті нан өнімдеріне, әртүрлі сусындарға, жеміс-жидекті, сүтті консервілеріне басқа да тағамдық өнімдер өндіруде қолданылады.
Қосымша операцияларды орындау көрсеткіші тасымалдау, сақтау, жою және т.б. негізгі және қосымша функцияларды орындаумен қатар жүретін адам-өнім-орта жүйесіндегі этаптардағы өнімнің функционалды ерекшеліктерін көрсетеді.
Қосымша операцияларды орындау негізгі функцияларды атқаруға әсер етеді және тұтынушының туынды емес уақыт шығындарын анықтайды. Мысалы, тұз тамаққа консервіленетін дәм беретін зат ретінде, сонымен қатар тамақ емес өнеркәсіпте химиялық, тоқу және т.б. салада кең қолданылады.
Әдебиет:
1. Фомин В.М. Квалиметрия. Управление качеством. Сертификация. Курс лекций. - М.: ЭКМОС, 2000 - 320 с.
2. Кириллов В.И. Квалиметрия и системный анализ: учебникВ.И. Кириллов.-М. : ИНФРА, 2012,-440с.
3. Федюкин З.К., Дурнев В.Д., Лебедев В.Г. Методы оценки и управление качеством промышленной продукции: Учебник. - М.: Филинъ, 2000. - 328 с.
4-дәріс. Өнім сапасының деңгейін бағалау. Жіктеу , шектеу, бағалау көрсеткіштері. Бағалау жағдайы.
Бақылау сұрақтары:
1. Базалық мән дегеніміз не ?
2. Сапалық және сандық мән дегеніміз не?
Күрделі өнімнің техникалық деңгейін бағалау үшін бірлік көрсеткіштерін есептеу керек, ол әртүрлі бағаланатын өнімнің деңгей қиын жайын шешім қабылдауды қиындатады. Мұндай жағдайларда шешім қабылдауға берілетін кеңестер арқылы өнімнің деңгейін әртүрлі санмен бағалау керек. Сонан - соң бір санмен бағалап әрбір өнімдерді біріктіріп, кешенді бағалау әдісіне келтіреміз.
Өнімнің техникалық деңгейін дұрыс анықтау үшін сапаның кешенді көрсеткіштерін толық түрде қалыптастыру керек. Сонда жоғарғы сапалы өнімдер кешенді көрсеткіштердің жоғарғы бағасына ие болу керек.
Қанағаттанарлық деңгейдегі кешенді көрсеткіштер күйлі көрсеткіштер деп аталады. Күйлі кешенді көрсеткіштер (13) - те көрсетілген.
Өнімнің сапалық кешенді көрсеткіштері екі жолмен көрсетіледі:
1. Басты немесе интегралды көрсеткіштердің өнімнің сапасына функциональды түрде бағыштылығымен.
2. Өнім сапасының көрсеткіштері орташа өлшелуімен.
Бірінші әдісте кешенді көрсеткіштердің бірлікті көрсеткіштеріне бағыныштылығының өнімді ережесімен қолдану процесі.
Математикалық моделінің анықталуы. Мұндай көрсеткіштерге дайындық коэффициенті және өнімнің интегралды көрсеткіштері мысал бола алады. Бұл принциппен құрылған кешенді көрсеткіштер, егер қабылданған математикалық модель өнімді ережесі бойынша кұйлі болады. Мұндай болған жағдайда өнімнің өз негізіне толық әсер етуін анықтап сапалы кешенді бағалауға қолдану керек.
Өнімнің сапа деңгейін бағалау нәтижесі, бағаланып жатқан өнім сапасының көрсеткішімен яғни базалық мәнімен салыстырылады.
Бұл бағалау сандық және сапалық түрде көрсетілуі мүмкін.
Сандық түрде бағалау бір санмен айтылуы мүмкін. Бұл өзімен бірге жалпы сапа көрсеткішінің мәнін өнім құрамының жиынтығының анықталуын көрсетеді.
Сапалық түрде бағалау бекітілген түрде сол қаралған өнім жиынтығының өзіндік деңгейін анықталған нарық талабына сәйкес келуін жоғарлатады немесе төмендетеді.
Базалық мәндерінің көрсеткіштері теңестіру үшін таңдалған. Бұл көрсеткіштер өнімдер аналогының шарттарына сай. Аналог - бұл функционалды тағайындалуы ұқсас өнім.
Бағалау жүргізу барысында классификациялық, шектеулі және бағалау көрсеткіштері түрленеді.
Классификациялық көрсеткіштер берілген өнім түрінің аймақ салаларын және тағайындамаларын мінездейді. Бұл көрсеткіштердің мәндері аналогты бағаланған өнімдер тобына жатқызылады.
Классификациялық көрсеткіштерге жататындар:
1) параметрлік қатарға орнатылған өнімдер типоөлшемді көрсеткіштер (мысалға, жүккөтергіш автомашиналары, қуат тартқыш қозғалтқыштар және т.б.);
2) Бар болған қосымша қондырғы немесе өзіндік өнімдер көрсеткіштері (календарлы сағат, шаңылғалқорғағыш сағат, тазаланған өнім және т.б.);
3) Өнімдер класын немесе тұтынушылар тобын анықтайтын көрсеткіш (автомобильді радиоқабылдағыш, әуесқой фотоаппарат, ерлер сағаты және т.б.);
4) Орындалатын өнімдер көрсеткіші анықталған аймақ немесе оны қолдану шарты (мысалға, тропикалық орындау, су астындағы жұмыс үшін аппаратура, сәуле шығару жағдайында және т.б.).
Шектеулі көрсеткіш - бұл қауіпсіз және экологиялық көрсеткіш мәндері халықаралық және отандық стандарттар талабын қанағаттандыруы қажет және басқа да нормативтік актілерді, мысалға заңдарды.
Бағалау көрсеткіштері өнімдер қасиеттерін мінездейді және оның қабілетімен байланысы анықталған тұтынуын қанағаттандырады және өнімдер түрлерін салыстыру үшін пайдаланылады.
Бағалау көрсеткіштеріне жатқызуға болатын:
анықталған (функциональдалған) берілген жарамды өнімдерді функциональды қажеттілігін қанағаттандыратын көрсеткіштер (мысалы, тағайындау көрсеткіштері, сенімділігі, эргономикалығы, эстетикалығы).
Өнімді жасақтағандағы жасау және қолдану кезіндегі ресурстардың материалдық шығындарын анықтайтын көрсеткіштер оның сапасын қамтамасыз ету және іске асыру (мысалға, өнімді қолданып және өндірген кездегі ресурс тұтыну көрсеткіштері).
Әр бағалау көрсеткіші өнімнің сапасының оның ықпалының бағытымен сипатталады: Егер өнімнің сапасының жоғарлауына көрсеткіш мәнінінің артуы сәйкес келсе онда оны позитивті д.а, егер келмесе негативті д.а.
Бағалау жағдайы. Сапа деңгейін бағалау мынадай шешімдерді яғни өнімді жасау немесе жарақтандыру, орындау үшін, ал егер бұл шешім қабылданып болса, онда жаңа немесе жарақтандырылушы өнімді жасаудағы вариант таңдау туралы нақты нарыққа шығу туралы және т.б.
Тәуелсіз бағалау мақсатынан өнімдер аналог топтарында қосылады:
1) жетілдірілген үлгілер, олардың нарыққа түсуі өнімнің шығу уақытына болжанады.
2) Нақты үлгілер, өнімді бағалау мерзімінде нарықта іске асырылады.
Жетілдірілген үлгілердің көрсеткіштерінің мәні фирманың проспектілерінен алынады немесе берілген өнім түрлерінің сапасының көрсеткіштерін жақсартуға бағытталған патентті зерттеулер көрсеткіштердің мәндерінің өзгеруінің тенденцияларының талдауы, жетілдірілген техникалық шешімдердің іске асыру мерзімін бағалау негіздерінде болжамданады.
Нақты үлгілердің көрсеткіштердің мәнін олардың бар құжаттамасы бойынша немесе сынақ нәтижелері бойынша орындалады.
Сапаны бағалау дегенде оларға деген құжаттамаларды сақталатын талаптарға өнімнің сәйкес келуін бағалау түсіндіріледі.
Өнімнің сапа деңгейін бағалауға осылар бойынша бағаланатын сапа көрсеткіштерінің таңдауы жүргізілуі қажет.
Мысалы, дөңгелектің сапа көрсеткіші километрлерді жүріп өтуіне байланысты. Транспорттық көліктер үшін - жүру жолына байланысты және т.б.
Мысал: Бұрғылау қондырғылардың сапасының кешенді көрсеткіші:
L= v * Tорт * То___,
То+Тв.+То*Кпроф
мұндағы L - қызмет ету уақыт ішіндегі жүріп өтілетін ұзымдық., М;
Торт - қызмет ету мерзімі, сағ;
То - қабылданбайтын жұмыстың істелу уақыты;
Тв - бір қабылданбайтын жұмыстың орындалуының орташа уақыты,
Кпроф - қондырғыда 1 сағатта өтетін жұмыстың профилактикасына кететін уақытты сипаттайтын коэффициент;
V - бұрғылаудың орташа жылдамдығы, мсағ.
Мысал: Автобус сапасының кешенді көрсеткіші:
Wa = Tн * Vэ * qв *γв * βп * 365 * αн,
Мұндағы Wa - автобустың жылдық өнімділігі, км*адам
Tн - автобустың қызметте болуының орташа ұзақтығы
Vэ - автобустың эксплуатациадағы жылдамдылығы, кмсағ;
qв - автобустың номиналды сиымдылығы, адам
γв - автобустың қолданыстық сиымдылығының коэффициенті;
βп - автобустың жүрісінің қолданыстық коэффициенті;
αн - автобус паркінің қолданылу коэффициенті.
Өндірістің сапасын кешенді бағалауда қарастырып отырған құрылымның физикалық күшіне әсер ететін тәуелдікті анықтау керек.
Мысал: Паттентті - құқылы көрсеткіштің мүмкін болар түрін қарастырамыз. Айтылғандай, тұлдай көрсеткіш түрлері өткізіліп жатқан бағалаудың көрсеткішіне тәуелді болады. Бұл ТМД территориясында кеңінен қолданылатын және шет елдеріне экспорт арқылы жіберілетін өнім деп алайық. Кешенді патентті - құқықты көрсеткішті осылай белгілейді:
Ро =Ро (Ри.у * Р п.з * Рп.ч).
Мұндай көрсеткіштер үшін келесі міндеттер қойылады:
Ро кезкелген бірлікті көрсеткіштің өсуі және кішірейуі бойынша өсіп, азайып отыруы тиіс.
Р п.з және Рп.ч - бір - біріне тәуелсіз.
Ри.у және Р п.з, Ри.у және Рп.ч - бір - біріне жұп - жұппен тәуелді, тәуелділіктің түрлері алдын - ала тағайындалмауы мүмкін.
Сонымен қатар, аныұтау облысының аймағында Ро, яғни [Ри.у , Р п.з , Рп.ч] аймағында келесі жағдайлар орын алалады:
1) Ри.у = 0, Р п.з = 0, Рп.ч = 0
Бірақ 1) жағдайда егер Рп.ч = 0 болса, шетелдік патенттеріміз бар болғандықтан болуы мүмкін емес, және Ри.у != 0
2) Ри.у = 0, Р п.з != 0, Рп.ч = 0
Егер Р п.з != 06 онда көрсеткіштер құрылымы орташа Ри.у != 0 болғандықтан бұл жағдай болуы мүмкін емес
3) Ри.у = 0, Р п.з = 0, Рп.ч = 0
Өнімде тек ескі техникалық шешімдер қолданылғандықтан Ро = 0 болады және бұл жағдайда патентті - құқылы көрсеткіштер қарастырылмайды.
4) Ри.у != 0, Р п.з = 0, Рп.ч = 0
Өнім толығымен шетелдік үлгімен бірдей болғандықтан Ро = 0. Ро - ге мұндай шектеу қарапайым, бұл жағдайда өшпенің қолданылуға ауыршаруашылығында үлкен шек қойылған.
5) Ри.у != 0, Р п.з != 0, Рп.ч = 0
Патенттік тазалық үшінші бір патенттік қол астына екетін болғандықтан Ро!=0.
6) Ри.у != 0, Р п.з != 0, Рп.ч != 0
Ро!=0 - бұл теңдік отандық техникалық шешімдер қорғалынбауы мүмкін болса, онда шешімді Рп.ч бойынша немесе (23) формула бойынша қабылдау керек. Бірлік көрсеткіштердің кезкелгенінің бірге тең болу жағдайы - тривиален деп аталады.
Қарапайым жағдайда Ри.у != 0, Р п.з != 0, Рп.ч != 0 және Ро!=0.
Бұл қасиеттердің орындалуы Ро анықталу облысының аймағында байқалады.
Жоғарыда айтылғандар Ро мына тұрде іздеуге мүмкіндік береді:
Кmin Кп.з Кп.ч
Ро = Ри.у Kи.у * (Рп.з * Ко + Рп.ч Ко ),
Мұнда Ко = Кп.з + Кп.ч; Кmin {Kи.у, Кп.з, Кп.ч;}; Кmin =1, Ро = 0; Kи.у, Кп.з және Кп.ч - бірлікті патентті - құқықтың көрсеткіштерге сәйкес келетін салмақтылық коэффициенті. Бұл Ки.у = Кmin болғанда
Кmin Ки.у
Ри.у = Ри.у және әрқашан Кmin Ки.у = 1 болса, онда Ро құрылымы бойынша Кmin Ки.у = 1
Ри.у .
Барлық 0 - ге тең бірліктік көрсеткіштері { Kи.у, Кп.з, Кп.ч } = 1, керісінен,
Егер тұтылушардың кейбір категориялары үшін бірлік көрсеткіштерінің мағынасы жоқ болса, К* = 1, Р* = 1, онан соң Кmin = 1 - ді есептемеу керек.
Сонда:
Егер Р*= Ри.у = 1, К* = Кmin = 1, онда Кп.з Кп.ч
Ро = ( Рп.з Ко + Рп.ч Ко ) ;
Егер Р*= Рп.з = 1, Кп.з = Кmin = 1, онда
_1__ _1_
Ки.у 1 - Рп.ч Ки.у
Ро = Ри.у ( Кп.ч + 1 + Рп.ч ) ; lim Ро = Ри.у
Рп.ч 1
Егер Р*= Рп.ч = 1, Кп.ч = Кmin = 1, онда
__1_ __1_
Ки.у 1 - Рп.з Ки.у
Ро = Ри.у ( Кп.з + 1 + Рп.з ); lim Ро = Ри.у
Рп.з 1
Бағалаудың басқа мақсаттарына Ро формуланың (*) түрімен шектелмейді және басқа амалдардың бірліктік көрсеткіштеріне байланысты болуы мүмкін.
Әдебиет:
1. Фомин В.М. Квалиметрия. Управление качеством. Сертификация. Курс лекций. - М.: ЭКМОС, 2000 - 320 с.
2. Кириллов В.И. Квалиметрия и системный анализ: учебникВ.И. Кириллов.-М. : ИНФРА, 2012,-440с.
3. Федюкин З.К., Дурнев В.Д., Лебедев В.Г. Методы оценки и управление качеством промышленной продукции: Учебник. - М.: Филинъ, 2000. - 328 с.
5- дәріс.
Өнім сапасының деңгейін бағалау: Бағалау жағдайы. Өнім сапасын сараптық бағалау. Органолептикалық көрсеткіштерді бағалау.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Өнімнің сапасын сараптаушының қызметі қандай?
2. Өнім сапасын сараптау кезінде қандай құжаттар толтырылады
Сапаны бағалау дегенде оларға деген құжаттамаларды сақталатын талаптарға өнімнің сәйкес келуін бағалау түсіндіріледі.
Өнімнің сапа деңгейін бағалауға осылар бойынша бағаланатын сапа көрсеткіштерінің таңдауы жүргізілуі қажет.
Бұл таңдау тек ғана сараптау тәсілімен іске асырылады.
Әдістің бұндай атауының себебі ол сарапшылардың білімі мен пікірлерін пайдалануға негізделеді.
Сараптау әдістері өлшеу немесе есептеуге негізделген әдістермен бірге және бөлек келесі тапсырмаларды шешу үшін қолданылады:
1) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz