Азық - түлік қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз етудегі ауыл шаруашылығының жекелеген салаларын ашу
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АЗЫҚ-ТҮЛІК ҚАУІПСІЗДІГІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ
ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..6
1.1 Азық-түлік қауіпсіздігінің тарихы және жалпы
түсінігі ... ... ... ... ... ...6
1.2 Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің міндеттері мен
мақсаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3 Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің қағидалары мен қайнар
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2 АЗЫҚ-ТҮЛІК ҚАУІПСІЗДІГІН ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ АУЫЛ ШАРУАШЫЛҒЫНЫҢ
ЖЕКЕЛЕГЕН САЛАЛАРЫНДАҒЫ АЛАТЫН
ОРЫНЫ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..20
2.1 Азық-түлік жағдайы және ауыл шаруашылығы өндірісінің дамуының құқықтық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..20
2.2 Ауыл шаруашылығы мақсатына арналған жер қатынастарын дамытудың құқықтық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .24
2.3 Ауыл шаруашылығы өндірісін сумен қамтамасыз етудің тиімділік жүйесін
құқықтық
қалыптасыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 29
2.4 Ауылшаруашылық өнімін өндіруді ұйымдастыру. Өсімдік және мал
шаруашылығының құқықтық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2.5 Ветеринариялық қауіпсіздікті құқықтық қамтамасыз
ету ... ... ... ... ...45
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АЗЫҚ-ТҮЛІК ҚАУІПСІЗДІГІН ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТУДЕ МЕМЛЕКЕТТІК
РЕТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3.1 Азык-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуде мемлекеттік реттеуді жүзеге
асыратын
органдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..50
3.2 Азык-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуде салыстырмалы талдау...52
3.3.1 Ұлттық ауыл шаруашылық өндірісінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру
және оның өнімдерін сатудың көлемін
ұлғайту ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
3.3.2 Азық-түлік қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз етуде шет
мемлекеттерінің
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
ҚОЛДАНҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмысты зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасы ХХІ
ғасырға күрделі өзгерістермен аяқ басты. Он бес жылдан астам уақытта
еліміздің тәуелсіздігімен қатар жүргізіліп келе жатқан саяси және
экономикалық реформалардың маңыздылығы мен қолданбалылығына тоқталар көз
жетті. Бұл мәселенің өзектілігі әлемдік қауымдастықта еліміздің нарықтық
бағытта дамушы ел деп танылуымен арта түсті. Нарықтық қатынастарға өту
нақты алғанда экономиканың әлдеқайда жаңа сапалық күйінде көшуді
білдіреді. Мұның өзі тұтастай бірқатар объективті факторлардан көрінеді.
Нарықтық экономиканың тиімді жұмыс істеуінің негізгі шарты нарықтық іс
басындағы субъектілердің толық өзін-өзі басқаруы мен олардың экономикалық
жауапкершілігіне енгізделген тәуелсіздігі болып табылады. Баршаға белгілі
өндірістің негізгі факторлары табиғи еңбек және өндірістік ресурстар болып
табылады. Осы жағдайда осы факторлардың жұмыс істеп қозғалысқа түсуіне
ерекше әсер ететін нақты күні бар. Олар іскерлік, басқару және өз
мүмкіндіктерін белгілі бір мақсатқа жетістікке қол жеткізуге пайдалана
білу қажет. Кеңес өкіметі
кезеңіндегі жүргізілген ауылдағы реформалар күткен нәтижесін бермеді,
аграрлық сектордағы әлеуметтік-экономикалық жағдай нашарлап, өндіріс көлемі
қысқарып, ауыл тұрғындарының өмір сүру деңгейі төмендеп, әлеуметтік жағдай
жылдан-жылға шиеленісті. Осы тұрғыдан қарағанда, Кеңес үкіметінің
Қазақстанда жүргізілген волюнтаристік саясаты халыққа жасалған қиянаты,
дүниені өзгертудің зорлыққа негізделген концепциясының жарқын бір көрінісі
іспетті. Сондықтан да тоталитарлық жүйе кезінде біржақты, кейде субъективті
және коммунистік идеология рухында зерттелген аграрлық мәселелерді қазіргі
заманның талабына сай, өткен тарихқа сын көзбен қарап, оларды жаңаша
зерделеп, сараптау міндеті туындайды.
Елдің дамуына негізгі экономикалық сектор калай
даму керектігіне үлкен жол көрсету керек болды, өйткені советтік кезеңнен
қалған ауылшаруашылық жер телімінің ауқымды болуы, көптеген пайдасыз
колхоздар мен совзоздардың болуы, тәжірибеде жоқ нарықтық шаруашылықта
еңбекке жарамды және жарамсыз ресурстардың болуы әсер етті. Осы жағдайға
сәйкес аграрлық сектордың дамуына бір ұшы тиді. Осыдан кейін өзіндік
өндіріс дамуы нарықтық экономикада ауыл шаруашылығының тез арада үміті
ақтала бастады. 1997 жылы Үкімет
деңгейінде мемлекет бірінші рет ауыл шаруашылығының дамыуы туралы 2010
жылға дейінгі бағдарламалық құжаттар жасалды. Онда аграрлық өтпелі
кезеңінде нәтижиелі болды, ойдағыдай аяқталмаған және бітпеген шаралардың
жоспары ауыл шаруашылығындағы дағдарыстан өту үшін жасалды. Ауыл
шаруашылығын дамытуға және ауылды (селоны) қалпына келтіруге мемлекеттік
қолдау қажет болғандықтан 2002 жылғы ел Президентінің концептуалына
негізделген, оның себебімен 2003-2005 жыл аралығына Қазақстан
Республикасының мемлекеттік азық-түлік бағдарламасы қабылданды. Мемлекеттің
азық-түлік қауіпсіздігін, аграрлық өнімнің тұрақтылғын қамтамасыз етуге
бағытталған әлеуметтік, экономикалық, ұйымдық-құқықтық және басқа да
шараларды жүзеге асыруда кейде келісімнің жоқ болуынан, ойланбауынан,
артына карамағандықтан осы күнге дейін куәландырылады [1]. Президенттің
Қазақстан халқына 2008 жылғы жолдауында, мемлекеттің азық-түлік
қауіпсіздігін қамамасыз ету жаңаша аграрлық саясаттың бірден бір
өкілеттілігі болып табылады. Осы үшін мемлекет басшысы мынаны атап айтты
ауыл шаруашылығына және тамақ өндірісі бойынша керекті инветицияны өсіру
керек. Ауыл
шаруашылығындағы маңызды секторын, соның ішінде азық-түлікті шет елдерге
экспорттауға күшейту қажет. Астық каналының экспортын Каспий және Кара
теңіз арқылы және Қытайға бағытын ұлғайту қажет.
Бұдан кейінгі экономикалық
қайта құрулар қисыны аграрлық бизнестің ұтымды құрылымын қалыптастырумен,
агротехноглогиялардың деңгейін көтеру мен, ауыл шаруашылығы өндірісінің
маркетингтік стратегиясына, ішкі рыноктоғы импорт алмасуға, жақын және
алыс шетелдерге экспортты жандандыруға көшумен байлынысты агарарлық
саладағы өсудің жаңа сапасына өтуді талап етеді [2].
Қазақстаның ДСҰ-на қосылуымен байланысты
артықшылықтыр мен шығындардың жалпы теңгерімін бағалау үлкен жағдай болып
отыр. Басыт міндет – халақаралық саудада құқықтарды шектеуді болдырмау және
бқл ретте азық-тілік қауіпсіздік пен елдің аграрлық секторын тиімді дамыту
мүмкіндігін сақтай отырып, тауарылар мен қызметтер көрсетудің әлемдік
рынокқа қол жетімділігін нақты жақсартуды қамтамасыз ету.
Ғылыми-зерттеудің дәрежесі. Осы жолдағы туындаған мәселелерді
қарастыру және оны шешу жолдарын ұсыну. Агрокәсіптік кешенді дамытуды
өндіріс тиімділігін, отандық тамақ өнімдерінің бәсекеге қаблеттілігін,
олардың сапасының халық аралық талаптарға сәйкестігінің көрсеткіштер басым
болуы тиіс. Агрокәсіптік кешеннің жұмыс істеу ерекшелігі, азық-түлік
қауіпсіздікті қаматамасыз ету экономиканың басқа салаларына қарағанда,
мемлекеттік реттеу және мемлекеттік қолдау үлкен рол атқаруы тиіс осындай
аграрлық азық-түлік саясатын жүргізуді талап етеді.
Қазақстан Республикасының азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету
негізгі мақсатттары және міндеттері:
Қазақстан Республикасының азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің
негізгі мақсаты агроөнеркәсіптік кешеннің тиімді жүйесін қалыптастыру, ауыл
шаруашылғы өнімдерін өндіру, тамақ өнімдерінің кауіпсіздігін камтамасыз ету
және бәсекеге қабілетті өнім өндіру негізінде Қазақстанның азық-түлік
қауіпсіздігін қамтамасыз ету болып табылады.
Осы мақсатқа жету негізінде мынандай міндеттер қойылды:
1. Қазақстан Республикасында азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз
етудің құқықтық негіздерін зерттеу, жалпы ұғымын ашу;
2. Азық-түлік қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз етудегі ауыл
шаруашылығының жекелеген салаларын ашу;
3. Қазақстан Республикасында азық-түлік қауіпсіздігін құқықтық
қамтамасыз етеуде мемлекеттік реттеуді ашу, сондай-ақ оның
ішінде азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуде салыстырмалы
талдау.
Зерттеудің ғылыми-әдістемелік базасы. Қазақстан Республикасының азық-
түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету дипломдық жұмысын жазу барысында алдына
қойылған міндеттерге жету үшін жалпы диалектикалық, танымдық, логикалық,
салыстырмалы, жүйелік және басқа да әдістер қолдандым.
Зерттеу тақырыбының объектісі. Азық-түлік қауіпсіздігін құықтық
қамтамасыз ету саласындағы қоғамдық қатынастар болып табылады.
Зерттеу жұмысының пәні болып. Қазақстан Республикасыда азық-түлік
қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз ету саласындағы қатынастарды құқықтық
реттеу механизмі табылады.
Зерттеудің теориялық негіздерін. Заңгер ғалымдардың агралық құқық
қатынастары және ауыл шаруашылығы туралы ғылыми тұжырымдары мен
ұсыныстары, сонымен қатар нормативтік құқықтық деректер еңбектері құрайды.
Зерттеу жұмысының нормативтік базасын. Қазақстан Республикасы
Конституциясы, Қазақстан Республикасының ұлттық заңдары, жер туралы заңдар,
ауыл шаруашылғына арналған заңнамалар, азаматтық заң актілері, Президент
Жарлықтары, Қазақстан Үкіметінің Қаулылары құрайды.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңызы. Азық-түлік қауіпсіздігін
құқықтық қамтамасыз етуді жүзеге асырудағы тәжірибені талдау және азық-
түлік қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз етудегі құқықтық қатынастарының
дамуы – құқықтық және басқа бағыттары ғылымдар тұрғысынан терең теориялық
зерттеуді талап ететін өте күрделі және кешенді мәселе. Зерттеу нәтижесінде
жасалған қорытынды тұжырымдар азық-түлік қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз
етуге бағытталған өзекті мәселелерді кешенді зерттеумен сипатталады және
Қазақстан Республикасының ауылшаруашылығына арналған заңдарын жетілдіру
мәселелеріне қолданылуы мүмкін.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АЗЫҚ-ТҮЛІК ҚАУІПСІЗДІГІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ
ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Азық-түлік қауіпсіздігінің тарихы және жалпы түсінігі.
Қазақ елінің тарихында атам заманнан азық мәселесі ауқымды орын
алған. Халық өзін азықпен қамтамсыз ету үшін, ең бірінші жер қажет болған.
Жер тайпаның, халықтың, мемлекеттің тіршілігінің негізгі және олардың
шаруашылық қызметнің материалдық базасы болған. Ол мал және басқа да мүлік
сияқты адам өмірінде аса маңызды мәнге ие болды. Кейбір жағдайларда жер мал
мен мүлікке қарағанда құндырақ болатын. Тайпалар, халықтар, мемлекеттер
арасындағы соғыстардың басым көпшілігінің белгілі бір жердегі, аумақтағы
билік үшін болуы да бекер емес. Аумақ ретінде пайдаланылатын жерді туған
ел деп, ал шаруашылық қызмет үшін пайдаланылатын жерді шаруашылықтың бір
бөлігі деп санаған. Жерге меншік құқығы оны пайдалану құқығы ретінде
қарастырылған. Кейбір ғалымдар бұл құқықты әдет құқығы деп санайды. Өз
мазмұны бойынша жер пайдалану құқығы жерге меншік құқығымен бірдей болған.
Жер кеңістікте шектелген ежелгі мемлекеттің қызметінің негізі болған.
Аумақсыз ешбір халық, ешбір мемлекет өмір сүре алмайды. Үлкен аумақтарды
біздің заманымызға дейінгі бірқатар мемлекеттер – қазіргі ата-бабалары –
сақтардың, қаңлылардың, үйсіндердің және ғұндардың мемлекеттері иеленген.
Тайпалар жерді иелене отырып, жерді өңдеумен айналысып, әр түрлі
дәнді дақылар егіп, мал шаруашылығымен айналысқан. Ертедегі қазба
дерекетеріне сүйенсек, неолит дәуірінде тайпалар аңшылықпен және балық
аулаумен, мал шаруашылығымен және жер өңдеумен айналысты. Ал қола
дәуірінде, б.з.д ІІ-мыңжылыдқтарда шаруашылық жүргізудің мал шаруашылық жер
өңдеу түрлері қалыптасты,жақсы дамыған металлургияда болды. Осыдан кейін
де ғұн, үйсін, түркеш және тағы басқа мемлекеттіктер дами келе егін
шаруашылығы және бау-бақша өсіріп, оларды жасанды жолдармен суғарып
отырғандығы бәрімізге мәлім.
Қазақ хандығы кезеңінде өндірістік қатынастардың сипаты қазақ
ауылдарында топырақтық климаттық жағдайларына байланысты жер пайдалану мен
жерге меншіктің түрлі нысандары болғандығын көрстеді. Осы жағдайлардың
нәтижесінде көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы басы ролді
иеленді. Ауыл шаруашылығындағы дәнді дақылдарды арпа бидай, сұлыны өсіріп
егін шаруашылығының дамыған түрімен айналысып, оларды сол кезеңдегі
технологиялармен өңдеп, басқа хандықтарға сатқан немесе айырбас жасаған
[3].
Ресейдің үстемді кеткен кезеңіндегі тарихында Қазақ халқы Ресейге
қосылуымен байланысты үкімет бұл жерлерді Ресей мемлекетінің меншігі
ретінде жойылды. Хан билігі жойылды, жергілікті халық колониялдық басқару
органдарына бағынады. Патша билігі жайылымдық жерлерді бос жерлер деп
санады. Көшіп-қону басқармасының алдында мынандай міндет қойылды –
жергілікті халықтың осындай жерлерін қысқартудың есебінен көшіп-қону қорын
көбейту. Мал шаруашылығының айрықша ерекшеліктерімен, қажеттіктерімен
санаспай билік құрылымдары жергілікті еңбек шаруа халқының жер пайдалану
нормаларын аяусыз қысқартты.
Қазақтардың жартылай көшпелі өмірі сипатталды. Жартылай көшпелі
шаруашылығының сипаты болып күздік жайлымдардың, қыстаулармен жақын жердегі
шөптердің олардағы құдықтар мен ормандармен бірге жекелеген ауылдардың,
тіпті, жекелеген отбасылардың меншігінде болып табылады. Сондай-ақ азық-
түлік оның ішінде мал, өсімдік, егін шаруашылығымен қазақ шаруалар
айналысқан. Ресей мемлекеті азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуді қолға
алған.
КСРО құрамы кезеңіндегі тарихында азық-түлік қауіпсіздігіне
байланысты көптеген өзгерістер болды. КСРО-ға еген кезден бастап жер, су,
орман, тау және басқа құқықтық қатынастарға түбегейлі өзгерістер енгізді.
Революциядан кейінгі алғашқы жылдарда патшалық рекрияциялық аграрлық
саясаттың саладары байқалатын. Қазақстандағы Ресей империясының отарлау
саясатының Қазақстандағы Ресей империясының отарлау нәтижесінде
Қазақстандағы 28,2 млн ондық жыртуға икемді жердің 22,7 млн ондағы халықтың
пайдалануынан алынды [4].
Шаруашылықтың ұжымдық шаруашылықтарға және ұжымдық шаруашылықтың
басқа да нысандарына ауысуын ұйымдастыру тек мәжбүрлеу әдістерімен ғана
жүзеге асырылды. Мысалы, ОАК-тың (ЦИК) 1930 жылғы 1-ақпандағы
Ауылшаруашылығын социалистік қайта құру және кулактармен күрес бойынша
шаралар туралы қаулысына сәйкес жергілікті органдарға мәжбүрлі
ұжымдастырға кедергі жасаушы ірі шаруашылықтармен күресу, тіпті, олардың
мүлкін тәркілеп, қатысушыларды елдің шалғай игерілмеген аудандарына айдап
жіберу құқығы берілді.
Ауыл шаруашылғын жаппай ұжымдастыру (1929-1935ж.ж) кезінде ауыл
шаруашылық кооперациясының кең тараған түрі болып артель табылды. Көшенді
және жартылай көшпенді аймақтарда да біршама ауыл шаруашылғын ұжымдастыру
белгілері көрініс тапты [6].
Жоғарыда айтылғандай, ұжымдастыру ауыл шаруашылығында мәжбүрлі түрде
жүзеге асырылды және де мұнда көшпенді және жартылай көшпенді тұрғылықты
халықтан барлық мал мен астық мәжбүрлі түрде алынды. Осының нәтижесінде,
Қазақстанда ауыл шаруашылығын жаппай ұжымдастырудың алғашқы кезеңінде
тұрғылықты халықтың екі миллионнан астам адам ашаршылықтан өлді.
Ұжымдастыру салдары азық-түлік қауіпсіздігіне кері ықпалын тигізгені айдан
анық көрініс тапты. БКП Орталық комитеті 1932 жылғы 17-қыркүйекте
Қазақстандағы ауыл шаруашылығы және мал шаруашылығы туралы қаулы
қабылдады.
Ауыл ашруашылыңы кезенңінде кеңес заманының жеңіуіне байланысты (1935-
1956), осы кезеңде колхоздар шаруашылықтың ұжымдық-құқықтық нысаны болды,
козхохдың үлгілі жарғысы ретінде базалық шығарылған заңдары болды. Ұлы Отан
соғысы жылдары Қазақстанның ауыл шаруашылғына әскер мен халықты азық-
түлікпен қамтамасыз ету міндеті жүктелді. Алайда, республикада мал
шаруашылығын көтеруге ешбір жағдай болмады: техника, жұмыс күші жетіспеді,
шөп дайындайтын адамдар болмады, мал азығының тапшылығы байқалды.
Республика жайылымдық мал шаруашылғын дамытуға бет бұрды. Жалпы соғыс
жылдары жартылай көшпенді өндірістегі жайлымдық мал шаруашылығының
қажетіктері үшін жайлымдар мен шабындықтардың 20 млн. га жері игерілді [4].
1953 жылдан бастап КСРО-да, соның ішінде Қазақстанда тың және бос
жатқан жерлерді игеру жұмыстары жүргізілді. Соның нәтижесінде, Республикада
тек 1954 жыл мен 1958 жыл аралығында ғана тың жерлерінде 326 жаңа кеншарлар
және бос жатқан жерлердің негізінде 206 әл-ауқаты нашарлау кеншарлар
құрылды. Жалпы алғанда 1954-1966 жылдары жаңа кеншарлар ұжымдастырылды.
Ауыл шаруашылығы заңдарының социалистік даму кезеңдерінің бірі болды
(1956-1985). Бұл кезең ауылшаруашылық кәсіпорындарды реформалау тұтастай
мемлекетке өткізілді, жарым-жартысын жоя отырып, ал бұдан былай колхоздарды
қайта құра отырып; өндірістің барлық меншік құралдары толық мемлекеттік
болып танылатын бірінші орныды совхоздар құру болды.
Ауыл шаруашылығы дамып, ауыл шаруашылық өндірісінің аталған
ерекшеліктері аграрлық құқықтың да ерекшеліктерін көрсетеді, ла бұл олардың
байланысын және ұқсастығын білдіреді. Осындай саланы бөліп шығару керектігі
туралы сұрақтар ғылымда туындаған 70 жылдардың басында туындаған. Осы
кезеңде азық-түлік мәселесі малға қойып әр түрлі бағдарламалар дайындалған
және ғылыми еңбектер шығарылған. Аграрлық құқықтық бір саласы ретінде
танылған азық-түлік қауіпсіздігі негізгі проблема ретінде алға қойылып
отрыған. Заң әдебиеттерінде бұл мәселелер бойынша даулар туындаған. Ол
уақытта колхаздық құқық ауыл шаруашылығы саласындағы барлық қатынастарды
қамти алмайтын, өйткені совхоздардың – мемлекеттік ауыл шаруашылық
кәсіпорындардың саны тез арада өсіп кетті. Экономиканың дамуының жаға
жолдарын іздеу, азық-түлік мәселелерін шешу агроөнеркәсіптік кәсіпорындар
мен ұйымдардың пайда болуына әкелді [5].
Ауылшаруашылығы заңдарының кайта даму кезеңі (1985-1990),
ауылшаруашылығы тауар өндірушілердің құқығын және жағдайын жоғарлату.
сондай-ақ ауылшаруашылық кооперативтері мен шағын кәсіпкерлердің кең
ауқымды байланыс құруына дамыту болды. Соған сәйкес Шаруа шаруашылығы
туралы заң 21 мамыр 1990 жылы қабылданды. Бұл заңда ауылшаруашылық тауар
өніруші субъектілернің құқықтық жағдайын анықтау, шаруашылқтың ұжымдық-
құқықтық нысаны қарастырылған.
1991 жылы Қазақстан Республикасы КСРО-дан бөлініп шығып өз
егемендігін алды. Осы кезеңнен бастап мемлекет нарық заманына көшті,
сондай-ақ ауыл шаруашылығын өндірісі де жаңа бағыт алып, азық-түлік
қауіпсіздігі жаңаша жолмен жүргізіле бастады. Аграрлық заңнама дами бастады
және бірнеше кезеңдерден өтті [7].
1-кезең
1) Ауылды (селоны) және агроөнеркәсіптік кешенді басым дамыту
туралы заңы 13 ақпан 1991 жылы қабылданды
2) Мемлекеттік ауыл шаруашылық кәсіпорындардың мүлігін жекешелендіру
туралы заңы 14 қаңтар 1991 жылы қабылданды
2-кезең
1) Қазақстан Республикасның жаңа Конституциясы 30 тамыз 1995 жылы
қабылдады.
2) Жер туралы Қазақстан Республикасының Президентінің 22 желтоқсан
1995 жылғы жаңа жарлығы қабылданды
3) Шаруа (фермер) қожалығы туралы заңы 1998 жылы 31 наурызда
қабылданды
4) Селекция жетістіктері туралы заң 1999 жылы 13 шілдеде
5) Астық туралы заңы 2001жылы 19 қаңтарда қабылданды
6) Өсімдікті қорғау туралы заңы 2002 жылы 1 шілдеде қабылданды т.б
көптеген заңдар қбылданды.
3-кезең
1) Қазақстан Республикасының 2003-2005 жылдардағы арналған
Мемлекеттік аграрлық азық-түлік бағдарламасы қабылданды
2) Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенін тұрақты
дамытудың 2006 - 2010 жылдарға арналған тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі
2006 - 2008 жылдарға арналған бірінші кезектегі шаралар бағдарламасын
бекіту туралы қаралды.
Қабылдаған міндеттемелердің орындалуын және көзделген мақсаттарға қол
жеткізуін қамтамасыз ету азық-түлік немесе қысқаша айтсақ, ас – әр адамның
да тіршілігіне, өсіп-өнуіне және ағзаны қалыпта ұстауына аса қажетті өнім,
техника тілімен өрнектесек, жанармай, – дейді.
Жаңа жиырма бірінші ғасыр өткен дәуірмен салыстырғанда, азық-түлік
мәселесін алдыңғы шепке шығарды. Бұрын құлаққа естіле бермейтін азық-түлік
қауіпсіздігі атты тың ұғым-түсінік пайда болды шүкір, біздің елімізде азық-
түлік қауіпсіздігі жөнінен өзге өңірлерден көш ілгері. Ең бастысы - нанымыз
бар. Бау-бақша өнімдерінен құралақан емеспіз.
Жалпы, азық-түлік мәселесін тәптіштеп айтуымыз да бекер емес. Азық-
түліктің жетіспеуінен тарихтан мәлім, талай күріш, нан, тұз бүліктері
болған. Осыдан санаулы айлар бұрын Мысыр, Ауғанстан, Боливия сияқты елдерде
болып өткен халық толқулары – кейде азық-түліктің саясат ұранына айналып
кететіндігінің бір айғағы [7].
Биолог-ғалымдардың айтуынша, азық-түлік тегіне қарай: жануар тектес
және өсімдік тектес, табиғи және жасанды болып бөлінеді. Мәселен, мал, құс,
балық, сүт және сүт өнімдері, жұмыртқа жануар тектеске жатса, қалған дәм-
тағам бүкіл наннан бастап саңырауқұлаққа дейінгі өсімдіктен алынған азық-
түлік болып табылады. Табиғаты – атынан көрініп тұрғанындай, бірден
тұтынуға немесе өңдеуден кейін пайдаланылатын азық-түлік түрлері. Жасандысы
– қолдан өсірілген (мәселен, окорочка) және түрі өзгертілген
(модификациялық), генетикалық-мутациялық (тағам құрамына протеиндар
қосылатын) тағам түрлері, олардың көбіне Батыстан әкелінген өнімдер екенін
айту қажет. Бұрын аталмыш тамақ түрлері бізде мүлдем болмаған. Тек нарық
күшіне енген соң барып, еліміздің сөрелеріне сұғына кіріп, қазір базарлар
мен дүкендерді, қала берді, дүңгіршектерді толығымен жайлап алды.
Азық-түлік қауіпсіздігінің мағынасын ашпас бұрын азықтың ұғымын
біліп алған жөн. Азық дегеніміз адам үшін тамақ көзі болып табылатын
жануарларды азықтандыру үшін пайдаланылатын, өсімдіктен, жануардан,
минералдан, микробиологиялық қолданыстан алынатын азық-түлік;
Тамақ өнімдері дегеніміз адам тұтынатын шикізат, тамақ азық-түлігі, арнайы
мақсаттағы тамақ өнімдері, ауыз су, тамақ қоспалары және тамаққа
биологиялық активті қоспалар, адам үшін тамақ көздері болып табылатын
жануарларға берілетін азықтар және азық қоспалары [8].
Азық-түлік нақты қол жетімділігі тұтыну нормаларының сәйкес келетін көлемде
және түр-түрлерімен, тұтыну орындарында лның үздіксәз болуы ретінде
анықталады. Тамақ өнімдеріне нақты қол жетімділік деңгейін бағалау тамақ
өнімдерін нақты тұтыну көлемінің стандарттарының негізінде есептелген,
халықтың қажетті тұтыну көлемінде сәйкестігі ретінде анықталды. Тамақ
өнімдерінің жекелеген топтары бөлінісінде елеулі айырмашылықтар бар: егер
нан мен нан-тоқаш өнімдері, картоп, көкөніс, ет және ет өнімдері, күнбағыс
майы, сүт өнімдері мен қант бойынша тұтыну шекті мәндер деңгейәінен жоғары
немесе деңгейінде болса, ал жеміс-жидек, жұмыртқа, балық пен балық өнімдері
бойынша нақты тұтынудың ең төменгі нормаларынан төмен.
Азық-түлікке экономикалық қол жетімділік ең
төменгі тұтыну себетінде енгізілген көлемде баға мен кірістің қалыптасқан
деңгейі жағдайында халықтың азық-түлік тауарларын сатып алу мүмкіндігнде
ретінде анықталды[1].
Қазіргі кезеңде “азық-түлік қауіпсіздігі” деген ұғым екі мағынада
қолданылып жүр. Біріншісі азық-түліктің жетіспеушілігі туралы да, екіншісі
азық-түлік өнімдерінің сапасына қатысты, яғни адам ағзасына тигізетін
зиянды әсері жайлы түсінік болып табылады. Басқаша айтқанда, біріншісі,
экономикалық қорларды басқару, реттеуге қатысты болса, екіншісі тікелей
сапалық басқаруға қатысты ұғымдар. Біз екінші ұғым төңірегінде сөз
қозғамақпыз. Азық-түліктік қауіпсіздігі дегеніміз сыртқы және ішкі
жағдайларға қарамастан, тамақтанудың физиологиялық нормаларына сәйкес
халықтың тамақ өнімдеріне деген қажеттерін қанағаттандыратын тиісті
ресурстармен, әлеуетпен және кепілдіктермен қамтамасыз етілген
экономиканың, соның ішінде оның агроөнеркәсіптік кешенінің жай-күйі [8].
Тамақ өнімдерінің әр түрлі вирус, паразиттермен залалдануы адам
денсаулығына қауіп төндіруші негізгі факторлардың бірінен саналады. Соңғы
кездері адамзатты алаңдатқан сиыр құтырығы, құс тұмауы, жануарлар мен құс
еттерінде сальмонелл бактерияларының пайда болуы, өнімнің экологиялық
залалдануы сияқты адам өмірі мен денсаулығына зиян келтіретін көптеген
қауіпті факторлар пайда болуда. Сонымен қатар, генетикалық өңдеу жолымен
алынған белоктардың аллергиялық ауруларды қоздыру ықтималдығы басым болса,
ауыл шаруашылығы саласында кеңінен қолданылатын химиялық заттар
(пестицидтер, нитраттар, ауыр металдар, т.б.) өсімдік пен малдан алынатын
тамақ өнімдерінде сақталу арқылы адам ағзасына тікелей қауіп төндіреді.
Тамақ өнімдерінде химиялық зиянды заттардың (канцерогендер, аллергендер,
т.б.) пайда болуына кейде өндірістік процестердің де әсері айтарлықтай
болуы мүмкін. Соңғы уақыттарда тамақ өнімдерін өндіру, айналымға жіберу
барысындағы контаминация (қауіпті факторлардың өнім құрамына енуі)
қауіптілігі күрт жоғарылауда. Мұндай қауіптілік физикалық, химиялық және
биологиялық сипатта, өнімнің өмірлік циклінің кез келген сатысында –
шикізатты өндіруден бастап дайын өнімді пайдалануға дейінгі аралықта пайда
болуы ықтимал. Тамақ өнімдерінде химиялық қауіпті заттардың пайда болуы
кейбір жағдайларда өндірістік технологияның кемшілігінен де болуы мүмкін.
Сонымен қатар, кейбір оңай олжа тапқысы келетін
санасы төмен адамдардың заңсыз әрекетінен рынокта жалған өнімдердің пайда
болуын да жоққа шығаруға болмайды. Жалған өнім жасаушылар тұтынушыларды
алдап қана қоймайды, кейбір жағдайларда сол жалған өнімдерімен адам
денсаулығына зиян келтіріп, өміріне қауіп төндіруі де мүмкін. Әсіресе,
тамақ өнімдерінің белгілі бір құрамдарын арзан да сапасыз қоспалармен
алмастыру арқылы олардың санын немесе салмағын молайту, өнімнің сыртқы
орама, қапшығына оның құрамы мен тағамдық құндылығы туралы жалған
ақпараттар беру (мысалы, табиғи емес өнімді табиғи етіп көрсету), т.с.с.
тәсілдерді қолдана отырып тұтынушыны алдап, жаңылыстыратын әрекеттер жиі
ұшырасады. Сондықтан мұндай әрекеттердің жолын кесу үшін Үкімет пен
тұтынушы қауым күш қосып күресуі қажет[10].
Елімізде тамақ өнімдерінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесі
Қазақстан Республикасының “Тамақ өнімдерінің сапасы мен қауіпсіздігі
туралы” (2004 ж.), “Тұтынушылардың құқығын қорғау туралы” (1992 ж.),
“Техникалық реттеу туралы” (2004 ж.), т.б. заң актілерінде қарастырылған.
Осы заң актілерінде белгіленген талаптарды орындау, тамақ өнімінің сапасы
мен қауіпсіздігін тұрақты түрде қамтамасыз ету үшін әлемнің көптеген
елдерінде НАССР (Hazand Analysіs and Crіtіcal Control Poіnts) жүйесі сәтті
пайдаланылуда. Қазақша мағынасы тәуекелдерді талдау және сыни бақылау
нүктелері немесе өнімнің қауіпсіздігіне айтарлықтай әсер етуші қауіпті
факторларды жүйелі түрде бірдейлендіру, бағалау және басқару тұжырымдамасы.
2. Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің міндеттері мен мақсаттары
Қазақстан Республикасының азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің
негізгі мақсаты агроөнеркәсіптік кешеннің тиімді жүйесін қалыптастыру және
бәсекеге қабілетті өнім өндіру негізінде Қазақстанның азық-түлік
қауіпсіздігін қамтамасыз ету болып табылады.
Негізгі мақсатқа жету үшін мынандай міндеттер шешу көзделеді:
• Елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
• Аграрлық бизнестің тиімді жүйесін қалыптастыру;
• Ауыл шаруашылығы өнімін және оның қайта өңдеу өнімдерін ішкі және
сыртқы рыногтарға сату көлемін ұлғайту;
• Ауыл шаруашылығы өндірісін мемлекеттік қолдау шараларын ұтымды ету
[1].
Аграрлық азық-түлік бағдарламасының тиімділігін бағалау үшін
агроөнеркәсіптік кешеннің сапалық жай-күйін анықтауға мүмкіндік беретін
өлшемдер жүйесі пайдаланылатын болады. Ағымдағы жай-күй мен күтілетін
нәтижиелер мынандай өлшемдер топтары бойынша бағаланатын болады:
1) халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуді және қамтамасыз ету
жүйесінің тұрақтылық деңгейін сипаттаушылар;
-азық-түлік нақты және экономикалық қолжетімділік деңгейі;
-ішкі тұтыну рыногындағы тамақ өнімдері импортының үлес салмағы;
-мемлекеттік материалдық резервтер жүйесінде азық-түлік запастарының
болуы;
-ел халқының тұтыну нормаларының стандарттарын қамтамасыз ету үшін
тамақ өнімдерін өндірудің қажетті көлемін сипаттайтын шекті мәндер;
-тамақ өнімдерінің сапа және қауіпсіздік стандарттарына сәйкестік
деңгейі болуы керек;
2) ауыл шаруашылығы өндірісін және қайта өңдеуді дамытудың
тиімділігін сипаттаушылар:
-аграрлық бизнеспен қайта өңдеу кәсіпорындары кірістерінің деңгейі;
-ғылыми негізделген аграрлық технологиялар мен қайта өндеу
технологияларын қолдану деңгейі;
-ішкі азық-түлік рыногындағы негізгі тамақ өнімдерінің бәсекеге
қабілетілігі;
-сыртқы сауда айналымының оң сальдосы;
-ауыл шаруашылығы өнімін өндірудің көлемі мен өткізу рыноктары
сыйымдылығының теңдестірілуі;
-халықты жұмыспен қамтудың өсуі;
3) агралық азық-түлік кешенін мемлекеттік реттеу деңгейін
сипаттаушылар:
- заңнамалық базаның агроөнеркәсіптік сектордағы нарықтық өндірістің
қажетіліктеріне сәйкестігі;
- ауыл шаруашылығы мақсатындағы тауарлар мен қызметтер көрсетуге
кедендік тарифтік және салық режимі;
- тамақ өнімдеріне баға белгілеуді реттеу деңгейі;
- ауыл шаруашылығы өнімі мен тамақ өнімдерін өндіруді мемлекетті
бақылау және қадағалау жүйесі;
- ауыл шаруашылығы өнім мен тамақ өнімдерін өндіруді мемлекеттік
қолдау мөлшерлері және тиімділігі.
Агроөнеркәсіп кешенін тұрақты дамытудың мақсаты – салаларының
өнімділігі мен табыстылығын арттыру және отандық өнімдердің ұлттық
бәсекелестіктің артықшылықтарын дамыту негізінде агроөнеркәсіптік
кешенінің тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады [35].
Агроөнеркәсіп кешенін тұрақты дамытудың негізгі міндеттері
• Ауыл шаруашылығы құрылымдарын өңірлік мамандандыру және ірілету;
• Ылғалқорсақтау технологиясын егіншілікке енгізу;
• Суармалы егіншілікті дамыту;
• Агроөнеркәсіп кешенін сапалы техникалық жарақтандыру негізінде
агроөнеркәсіп кешен салаларының техникалық жарақтануы
және технологиялық жаңаруын қамтамасыз ету;
• Кластерлік басымдылық негізінде ықпалдасқан өндірісті құру;
• Азық-түлік өнімдері нарығын реттеудің жаңа тетіктерін енгізу;
• Агроөнеркәсіп кешенін өнімінің қауіпсіздігі қаупін бағалау
және сапасын бақылау жүйесін жаңарту және нығайтуды қамтамасыз ету;
• Ауыл шаруашылығы өнімдерін әзірлеу және көтерме сауда жүйесін дамыту;
• Қаржылық, сақтандыру инфрақұрылымдары және ақпараттық-маркетингтік
қамтамасыз ету жолымен агроөнеркәсіп кешенін субъектілерінің
кәсіпкерлік белсенділігін арттыру;
• Агроөнеркәсіп кешеніннің ғылыми-инновациялық инфрақұрылымдарын дамыту
және агроөнеркәсіп кешені кадрлық қамтамасыз етудi жетілдіру;
• ДСҰ кіру жағдайында агроөнеркәсіп кешенін субъектілерінің
бәсекеге қабілеттігін арттыру.
• Балық өсіруді және балық өнеркәсібі н дамыту
3. Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің қағидалары мен қайнар
көздері
Құқықтың принциптері қоғамдық өмірдің объективтік даму заңдылықтарын
жан-жақты анықтап, негізгі бағыттарын құқықтық норма арқылы бекіту.
Құқықтың қағидалары
1. Жалпы қоғамдық қағидалар: қоғамдық басқарудағы әділеттілік,
бостандық, теңдік, демократиялық шеңбері көрсетіледі.
2. Салалық қағидалары: қоғамның әр саласының басқару ерекшеліктері
құқықта толық көрсетіледі.
3. Салааралық қағидалары: қоғамның бірнеше салаларын басқару
ерекшеліктері көрсетіледі [13].
Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің принциптері дегеніміз –
азық-түлік қауіпсіздік қатынастардың құқықтық реттелу сипатын және бағытын
анықтайтын, негізгі басшылыққа алатын идеялар. Олар барлық уақытта бірдей
болмайды. Белгілі бір тарихи кезеңде агроөнеркәсіптік кешенде шешілетін
міндеттер мен негізгі бағыттардың өзгеруіне сәйкес құқықтық реттеу
қағидалары да өзгеріп отырады. Салалық аграрлық құқық қағидаларына мыналар
жатқызылады.
• Аграрлық кәсіпкерлік еркіндігі және шаруашылық нысанын таңдау
еркіндігі;
• Ауылдағы меншік нысанының және шаруашылық нысанының көптігі;
• Аграрлық кәсіпкерлік субъектілерінің теңдігі және
агроөнеркәсіптік кешендігі әр түрлі меншік нысандарының тең
дәрежеде құқықтық қорғалуы;
• Агроөнеркәсіптік кешен дамуының артықшылғы;
• Агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік қолдау;
• Азаматтардың толық тамақтануға құқығы;
• Ауылшаруашылық тауар өндірушілердің өндірістік-шаруашылық
қызметіне мемлекеттік органдардың араласпауын [7].
Салааралық қағидаларына азық-түлік және тамақ өнімдерінің
қауіпсіздігі саласындғы принциптері
1. Адам өмірі мен денсаулығына және қоршаған ортаға азық-түлік және
тамақ өнімдерінің қауіпсіздігінінің басымдығы;
2. Экологиялық және ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету;
3. Адам денсаулығына және қоршаған ортаға ықтимал зиянды әсердің
алдын-алу;
4. Мемлекет жүзеге асыратын шаралардың ашықтығы;
5. Ақпараттың жариялылығы, қолжетімділігі, дұрыстығы;
6. Қатерлерді бағалаудың ғылыми негізділігі;
7. Тамақ өнімдерін әзірлеудің (жасаудың), өндірудің (дайындаудың),
айналымының, кәдеге жаратудың және жоюдың барлық процестерінде
(сатыларында) тамақ өнімдерінің қадағалануы;
8. Азық-түлікті әзірлеудің (жасаудың), өндірудің (дайындаудың),
айналымының, кәдеге жаратудың және жоюдың барлық процестерінде
(сатыларында) тамақ өнімдерінің қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі
субъектілердің жауапкершілігі негізінде жүзеге асырылады [11].
Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің қайнар көзі.
Құқықтың қайнар көзі ұғымы құқықтық нормалардың қайнар көзі ретінде
жиі қаралады, яғни құқық мазмұны жағынан алғанда. Бұл мағынада берілген
ұғым қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтың мазмұнын анықтайтын қоғамның
материалдық даму жағдайын білдіреді.
Құқықтың қайнар көзі термині тиісті құқықтық норманың мазмұнын
анықтайтын әдістер мен нысандар ретінде қолданылады, басқаша айтқанда
құқықты анықтайтын нысан. Құқық теориясында заңдық қайнар көздер немесе
құқықтың нысандары деп әрекет етуші құқық нормаларының ресми анықталған
нысаны және бекітілуі, сонымен қатар тиісінше өзгертілуі мен күшін жоюы
түсіндіріледі [13].
Аграрлық құқықтың қайнар көздері аграрлық қатынастарды құқықтық
реттеу саласындағы заңдық институттардың қалыптасуы және дамуына әсер
ететін маңызды фактор ретінде мемлекеттің аграрлық саясатын анықтаудың және
бекітудің нысаны болып табылады. Мемлекет аграрлық саясатты анықтай отырып,
ауыл шаруашылғы өндірісін ұтымды көтеруге және аграрлық реформаны тартуға
бағытталған шаралар отырып, аграрлық қатынастарды реттеу және қарғауды
жүзеге асыратын аграрлық заңдарға да үлкен мән беріп отыр.
Аграрлық саясатты жүргізе отырып, азық –түлік қауіпсіздігін
қамтамасыз етуге ауыл шаруашылығын қолдайтын және адам денсаулығы мен өмірі
және қоршаған ортаға қауіпсіз тамақ өнімдерін әзірлеуге, жасауға
нормативтік құқықтық актілер қажет деп танылды.
Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің қайнар көзі дегеніміз -
агроөнеркәсіптік кешен саласындағы қатынастарды, аграрлық қатынастарды,
соның ішіндегі азық-түлік қауіпсіздігі қатынастарды реттейтін нормативтік
құқықтық актілер.
Мұндай нормативтік құқықтық актілерге мынандай белгілер тән болуы
керек. Біріншіден, мемлекеттік билік күшін тасушы болуы керек, екіншіден,
олар арнай өкілетті органмен немесе лауазымды тұлғамен қабылдануы керек,
үшіншіден нормативтік сипатта, яғни көп рет қолануға арналған болуы керек,
төртіншіден саны анықталмаған субъектілерге бағытталған болуы керек,
бесіншіден, барлық субъектілерге міндетті болуы керек.
Аграрлық құқықтық бір саласы азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету
болып табылатындықтан, азық-түлік қауіпсіздігін камтамасыз етудің қайнар
көздерін анықтау бірқатар қиындықтарға әкеп соқтырады, ол әртүрлі
деңгейдегі көптеген нормативтік актілердің шығарылуымен байланысты. Осы
қиыншылықтардан шығу үшін оларды саралау ұсынылады. Саралаудың негізері
мынандай:
1. Заңдық күшіне байланысты заңдарға және заңға негізделген
актілерге бөлінеді.
А) Заңдар – Қазақстан Республикасының Парламентімен қабылданған
нормативтік актілер
В) Қалған барлық нормативтік актірлер заңға негіз актілер болып
табылады. Бұл Қазақстан Республикасынның Президентімен, Парламентімен және
өкілді және атқарушы билік органдарымен, министрліктермен және
ведмоствалармен, жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен қабылданған
актілер. Заңға негіз нормативтік актілерге сонымен қатар тек өздеріне ғана
заңдық күші жүретін нақты ұйымдармен, мекемелермен және кәсіпорныдармен
қабылданатын локальдық нормативтік-құқықтық актілер жатады [14].
1998 жылғы 24 наурызда қабылдаған Нормативтік құқықтық актілер
туралы заңға сәйкес нормативтік құқықтық актілер негізгі және туынды болып
бөлінеді.
Нормативтік құқықтық актілердің негізгі түріне мыналар жатады:
1. Конституция, конституциялық заңдар, кодекстер, заңдар;
2. Қазақстан Республикасы Президентінің Конституциялық заң күші бар
Жарлықтары, Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар
Жарлықтары, Қазақстан Республикасы Президентінің басқа да
нормативтік-құқықтық Жарлықтары ;
3. Қазақстан Республикасы Парламентінің және оның палаталарының
нормативтік қаулылары,
4. Қазақстан Республикасы Үкімкетінің аграрлық қатынастарды реттеу
саласындағы нормативтік қаулылары;
5. Коституциялық Кеңестің және Қазақстан Републикасы Жоғарғы Сотының
нормативтік қаулылары;
6. Қазақстан Республикасының министрлерінің және басқа да орталық
мемлекеттік органдардың басшыларының нормативтік бұйрықтары;
7. Маслихаттардың және әкімдердің нормативтік құқықтық шешімдері;
Нормативтік құқықтық актілердің туынды түрінде мыналар жатады:
Регламент – белгілі бір органның немесе оның құрамдас бөлігінің ішкі
қызмет тәртібін реттейтін нормативтік құқықтық акт. Мысалы, ауыл шаруашылық
серіктестіктерінің ішкі тәртіп ережелері, ауыл шаруашылық филиалдар мен
өкілдіктер туралы ереже.
Ереже – белгілі бір мемлекеттік органның немесе оның құрамдас
бөлігінің мәртебесін және құзіретін анықтайтын нормативтік құқықтық акт.
Мысалы, Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылық министрлігі туралы ереже.
Тәртіп – белгілі бір қызмет түрінің ұйымдастырылуының және жүзеге
асырылуының тәртібін анықтайтын нормативтік құқықтық акт.
Нұсқау – белгілі бір қоғамдық қатынастың саласында заңның қолдауын
анықтайтын нормативтік құқықтық акт.
Реттеу пәні бойынша жалпы және арнайыға бөлінеді. Аграрлық оның
ішінде азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету қатынастарды да, басқа да
қоғамдық қатынастарды реттейтіндігімен және оның реттеу аясы кеңдігімен
сипатталады. Мұндай актілер қатарына Қазақстан Республикасынң Конституциясы
жатады.
Арнайыға тек азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету қатынастарды
реттейтін актілер жатады. Мысалы Қазақстан Республикасының 2003-2005
жылдардағы арналған Мемлекеттік аграрлық азық-түлік бағдарламасы,
Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенін тұрақты дамытудың 2006 -
2010 жылдарға арналған тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі 2006 - 2008
жылдарға арналған бірінші кезектегі шаралар бағдарламасы жатады.
Қазақстан Республикасының Кониституциясы барлық аграрлық заңдардың
дамуы үшін құқықтық база болып табылды. Конституция Қазақстан
Республикасының аграрлық доктринасы бекітілген және мемлекеттің аграрлық
саясаты көзделген.
Конституциялық нормалар тікелей әрекет ететін құқықтық нормалар
болып табылады. Қазақстан Республикасының Конституциясы адам мен азаматтың
аграрлық құқықтыр мен заңды мүдделерін қорғауда негізгі ролге ие. Себебі,
Конституцияда адам мен азаматтың құқықтары мен міндеттері, олардың
қорғалуының кепілдіктері бекітіледі, конституция құрылымдардың құқықтық
негіздері, мемлекеттік билік органдарының өкілеттіліктері мен құрылу
тәртібі, шектері анықталады [15].
Қазақстан Республикасының мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады
және бірдей қолданылады. Меншіктің субъектілері мен объектілері аграрлық
қорғау нысандары заңдары мен анықталады.(ҚР Конституциясының 6-бабы).
Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабы 3-тармағына сәйкес
Жер және оның қойнауы, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі , басқа да табиғи
ресурстар мемлекет меншігінде болады. Жер сондай-ақ заңда белгіленген
негіздерде, шарттар мен шектерде жеке меншікте болуы мүмкін. Ауыл
шаруашылық жерлеріне жеке меншік ауыл шаруашылық өндірістік қатынастарды
дамытуда күшті ынталандыру болып табылады. Өндірістің негізгі құралы
ретінде жер – ауыл шаруашылқ нарығын құруда ажырамас атрибут және осы
жағдайда оның ауыл шаруашылық тауар өндірушілері үшін мәні ерекше.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабына сәйкес әркімнің
кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез-келген заңды кәсіпкерлік
қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар. Ауыл шаруашылық кәсіпкерлерінің
еркіндігін қамтамасыз ете отырып, тамақ өнімдерін сапалы өндіріп, азық-
түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету болып табылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 24-бабына сәйкес әркімнің
еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына құқығы бар.
Еріксіз еңбекке соттың үкмі бойынша не төтенше жағдайда немесе соғыс
жағдайында ғана жол беріледі. Әркімнің қауіпсіздік пен тазалық талаптарына
сай еңбек ету жағдайына құқығы бар. Ол ауыл шаруашылық өндірістің, оның
салаларының ерекшелігіне байланысты ауыл шаруашылық еңбеккерлері ауру
малдармен жұмыс нәтижесінде немесе технологиялық процестер үшін улы
химикаттарды пайдалану кезінде ауру қауіпі туатындығымен түсіндіріледі.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 31-бабына сәйкес, мемлекет
адамының өмір сүруі мен денсаулығына қолайлы айналадағы ортаны қорғауды
мақсат етіп қояды, бұдан мемлекеттің ауыл шаруашылық тауар өдірушілердің
өндірістік қызметінің қоршаған ортаға зиянды әсерін тигізбеуі және оған
қандай да бір шығын келтірмеуі бағытында қамқорлық жасалғанын көруге
болады. Адамдардың өмірі мен денсаулығына қатер төндіретін азық-түлік
өнімдерін өндіруді тоқтатуға және оның алдын алу шараларын жасауын талап
етеді [16].
Арнайыға тек азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету қатынастарды
реттейтін актілер жатады. Сол нормативтік құқықтық актілерді қарастырып
өтейік. Оларға Қазақстан Республикасының Үкіметі 2003-2005 жылдардағы
арналған Мемлекеттік аграрлық азық-түлік бағдарламасы қабылданды.
Онда бағдарламаның негiзгі басымдықтары елдiң азық-түлiктiк
қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету жүйесiнiң тұрақтылығын арттыру, аграрлық
бизнестiң тиiмдi жүйесiн қалыптастыру, отандық өнiмнiң бәсекеге
қабiлеттiлiгiн арттыру және iшкi рынокта да, сыртқы рынокта да сату көлемiн
ұлғайту, азық-түлiк импортының деңгейiн төмендету, ауыл шаруашылығы
өндiрiсiн мемлекеттiк қолдау шараларын ұтымды ету, аграрлық азық-түлiк
кешенiн мемлекеттiк басқаруды оңтайландыру қарастырылған [1].
Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенін тұрақты дамытудың
2006 - 2010 жылдарға арналған тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі 2006 -
2008 жылдарға арналған бірінші кезектегі шаралар бағдарламасын бекіту
туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 6 наурыздағы
Қаулысында бағдарламаны іске асырудан күтілетін нәтижелер
Агроөнеркәсіп кешенін техникалық және технологиялық жарақтандыру елеулі
өседі; АӨК өнімінің қауіпсіздігі мен саласын бағалау жүйесі ДСҰ талаптарына
сәйкес үйлестірілетін болады; астықты қайта өңдейтін, сүт, жеміс-көкөніс,
мақта және балық кластерлер қалыптасатын болады; ауыл шаруашылығы өнімі
өндірісіндегі ірі және орташа шаруашылықтардың үлесі 40%-ке дейін
артады; егістік құрамындағы жоғары рентабельді егістер 70%-ке дейін
артады; институционалды инфрақұрылым аграрлық рыноктың қажеттілігіне
бейімделетін болады; отандық қайта өңдейтін өнеркәсіптерді дамыту үшін
тұрақты шикізат негізі құрылатын болады және қайта өңдейтін кәсіпорындардың
жүктеме дәрежесi көтерілетін болады; ішкі азық-түлік рыногын реттеу негізі
қаланатын болады, қазақстандық экологиялық және биологиялық таза өнімнің
экспортты бағдарланған брэндi құрылған; АӨК өнімінің жалпы көлемі 1 га
егістік 300 АҚШ долларына дейін артады; АӨК отандық субъектілерінің бәсеке
әлеуеті біршама өседі, бұл ДСҰ-ға ену үшін өте маңызды [35].
Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекеге қабілеттілігі мен
экспорттық мүмкіндіктерін сапалы жаңа деңгейге жеткізудің 2008-2015
жылдарға арналған тұжырымдамасы туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің
2007 жылғы 28 желтоқсандағы № 1332 Қаулысында Қазақстан Республикасы
экономикасының бәсекеге қабілеттілігі мен экспорттық мүмкіндіктерін сапалы
жаңа деңгейге жеткізудің біртұтас тұжырымдамасын қалыптастыру қажеттілігі
айқындалды.
Астық туралы 2001 ж. 19 қаңтардағы N 143-II Қазақстан
Республикасының Заңы өндiру, сақтау және сату процесiнде пайда болатын
қатынастарды реттейдi.
Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығын 2010 жылға дейiн дамытудың
стратегиясы туралы және ауыл шаруашылығын 2010 жылға дейiн дамыту
стратегиясын iске асыру жөнiндегi кеңейтiлген шаралардың жоспары
туралы Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1997 жылғы 22 желтоқсандағы
қаулысы Экономиканың аграрлық секторындағы жағдайдың түбегейлi өзгеруiне
байланысты ауыл шаруашылығын дамытудың көкейкестi мiндеттерiн шешуге
бағытталған жалпы мемлекеттiк стратегияның шеңберiнде аграрлық саясатты
жүзеге асыру мақсатында қабылданды.
Ветеринария туралы Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 10
шілдедегі N 339 Заңы ветеринария саласындағы қызметтi жүзеге асырудың
құқықтық, ұйымдастырушылық және экономикалық негiздерiн айқындайды,
ветеринариялық-санитариялық қолайлы жағдайды, жануарлардан алынатын өнiмдер
мен шикiзаттың, ветеринариялық препараттардың, жемшөп пен жемшөптiк
қоспалардың қауiпсiздiгiн қамтамасыз етуге, сондай-ақ халықты жануарлар мен
адамға ортақ аурулардан қорғауға бағытталған. Ветеринария саласындағы
қызметті лицензиялау ережесін және оған қойылатын біліктілік талаптарын
бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 28 маусымдағы N
545 Қаулысы ветеринария саласындағы қызметті лицензиялау тәртібін реттейді.
Өсімдіктер карантині туралы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 11
ақпандағы N 344-I Заңы Қазақстан Республикасының аумағында ұлттық
қауiпсiздiктi қамтамасыз ету жүйесiнiң құрамдас бөлiгi болып табылатын
өсiмдiктер карантинi жөнiндегi мемлекеттiк шараларды жүзеге асырудың
құқықтық негiзi мен принциптерiн белгiлейдi. Тамақ
өнімдерінің қауіпсіздігі туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 21
шілдедегі N 301 Заңы Қазақстан Республикасында өндірілетін және Қазақстан
Республикасының аумағына әкелінетін (импортталатын) тамақ өнімдеріне,
сондай-ақ тамақ өнімдерін әзірлеу (жасау), өндіру (дайындау), айналымы,
кәдеге жарату және жою процестеріне (сатыларына) қолданылады.
2 АЗЫҚ-ТҮЛІК ҚАУІПСІЗДІГІН ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ АУЫЛ ШАРУАШЫЛҒЫНЫҢ
ЖЕКЕЛЕГЕН САЛАЛАРЫНДАҒЫ АЛАТЫН ОРЫНЫ
2.1 Азық-түлік жағдайы және ауыл шаруашылығы өндірісінің дамуының құқықтық
мәселелері.
Азық-түлік жағдайы адамзат тарихында әлімсақтан келе жатыр. Адам
баласы ғасырлар бойы өмір сүре отырып, азық-түлік молшылығын жасау жолдарын
нәтижелі шешуді армандап келеді. Ғылым мен техника дамуымен таңқаларлық әр
түрлі жобалар пайда бола бастады. Олардың көбісі бір жаңалықпен немесе
өнертапқыштықпен бүкіл адамзатты азық-түлікпен қамтамасыз етуді мақсат етіп
қойды.
Қазіргі уақытта жер шарында ауыл шаруашылғы өнімдерін өндіру үшін бар-
жоғы бір миллиардқа жуық гектар жер аумағы пайдаланылады. Ал ауыл
шаруашылғы қажеттілігіне жарамды жердің жалпы әлемдік қоры 10,5 миллиардқа
жуық гектар дер құрайды. Өз кезінде К.А. Тимирязев айтып кеткендей, егер
планета бойынша адамдардың саны мұхит кеңістігіне ағаш салып өмір
сүретіндей жағдайға жетсе де, біздің жеріміз соның барлық адамдарын
қоректеуге қауқары жетеді [18, 25].
Бұл үшін тиісті әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдай керек.
Жаппай қарулануды тоқтату көптеген елдердің экономикалық және техникалық
артта қалуын жою, агарлық экономиканы реформалау және басқа жаңғыртуларды
жүргізу мәселені шешуде ерекше рол атқарды.
Біртұтас әміршіл мемлекет ретінде КРСО-ның өмір сүруін тоқтатуды,
бұрынғы республикалардың орнына жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы
осы елдердің тұрғындары азық-түлікпен қамтамасыз ету жағдайын күн тәртібіне
түсіре алмайды. Алайда, бұл жерде әлеуметтік және саяси жаңғыртылуларды
жзеге асыру қажеттіліктері тұр.
Барлық қажеттіліктерді, оның ішінде қоғамның барлық мүшелерін азық-
түлікпен материалдық жағынан барынша толық қанағаттандыру туралы ұран
көтерген өндірістің социалистік тәсілі іс жүзінде бұл міндеттерді орындауға
қабілетсіз болып шықты. Халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуде белгіді бір
табысқа жеткеніне қарамастан шын мәнінде жоспарлы экономика кез келген
өсірушіге, оның ішінде азық-түлік өндірушіге өндіріс құралдарын алыста
қалып, өз шығарған өнімнің қожайыны бола алмайтындай өндірістік
қатынастарды танудан әрі аса алмады. Нәтижесінде ауыл шаруашылығында
бөлінген үлкен күрделі қаржы, өндірістегі өндіріс құралдарының айқын
басымдылығы және жер шаруашылғы, мал шаруашылығы, механизациядағы,
агрохимиялық жабдықтаудағы орасан ғылыми-техникалық өркениет және басқа
жетістіктер уәде етілген тамақ өнімдері мен өнеркәсіп үшін шикізаттың
молшылығын жасауға мәнді әсер ете алмады [18].
Азық-түлік проблемасын шешуді тежеудің негізгі себебі. Тіпті де
материалдық ресурстардың тапшылығы немесе ауыл еңбеккерлерінің жалқаулығы
емес әлеуметтік-саяси және экономикалық жүйенің ажырамас бөлігі болып
саналатын басқарудың әміршіл-әкімшіл әдісі екенін ақыр-аяғында түсінгеннен
кейін барып, кейіннен өз кезегінде саяси жүйенің ауысуына әкелегн
экономикадағы нарықтық қатынастарға күрт қадам жасалынды.
Азық-түлік жағдайын түпкілікті жақсартпай, нарықтық тегергішті игеру
жөніндегі жұмыстарды бір арнаға түсіру тіпті мүмкін емес. Егер өмір барған
сайын қиындай берсе, ал халық қарыны тойып тамақ ішпей, қайыршылғын
қоймаса, ең тартымды және көңілге қуаныш ұялтады деген бағдарламаның өзі
қолдау таппай құрдымға кетеді.
Халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуді жақсарту әлеуметтік абыржуды
тоқтатуға немесе барынша байыпты арнаға түсіруге мүмкіндік беріп, этносқа
проблемаларды шешуге толқуларды басып мұнай, газ, және басқа орыны толмас
табиғи ресурстарды сыртқа шығаруды қысқартып, инфлияцияны ауыздықтап
қаржылық және ақша жүйелерін сауықтырады.
Ауыл шаруашылық өндірісі басшылықтың білікті болғанына,
жұмысшылардың белсенді күш-жігеріне қарамастан көптеген факторлардың
әсерінен азапқа түскен адамдай ауыр халді басынан кешіреді. Мысалы, әзірге
адамның бақылауын аз көнетін табиғи фактор, оның ішінде ауа райының
жағдайын алайық. Қуаңшылық, бұршақ жауу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АЗЫҚ-ТҮЛІК ҚАУІПСІЗДІГІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ
ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..6
1.1 Азық-түлік қауіпсіздігінің тарихы және жалпы
түсінігі ... ... ... ... ... ...6
1.2 Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің міндеттері мен
мақсаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3 Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің қағидалары мен қайнар
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2 АЗЫҚ-ТҮЛІК ҚАУІПСІЗДІГІН ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ АУЫЛ ШАРУАШЫЛҒЫНЫҢ
ЖЕКЕЛЕГЕН САЛАЛАРЫНДАҒЫ АЛАТЫН
ОРЫНЫ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..20
2.1 Азық-түлік жағдайы және ауыл шаруашылығы өндірісінің дамуының құқықтық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..20
2.2 Ауыл шаруашылығы мақсатына арналған жер қатынастарын дамытудың құқықтық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .24
2.3 Ауыл шаруашылығы өндірісін сумен қамтамасыз етудің тиімділік жүйесін
құқықтық
қалыптасыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 29
2.4 Ауылшаруашылық өнімін өндіруді ұйымдастыру. Өсімдік және мал
шаруашылығының құқықтық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2.5 Ветеринариялық қауіпсіздікті құқықтық қамтамасыз
ету ... ... ... ... ...45
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АЗЫҚ-ТҮЛІК ҚАУІПСІЗДІГІН ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТУДЕ МЕМЛЕКЕТТІК
РЕТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3.1 Азык-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуде мемлекеттік реттеуді жүзеге
асыратын
органдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..50
3.2 Азык-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуде салыстырмалы талдау...52
3.3.1 Ұлттық ауыл шаруашылық өндірісінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру
және оның өнімдерін сатудың көлемін
ұлғайту ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
3.3.2 Азық-түлік қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз етуде шет
мемлекеттерінің
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
ҚОЛДАНҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмысты зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасы ХХІ
ғасырға күрделі өзгерістермен аяқ басты. Он бес жылдан астам уақытта
еліміздің тәуелсіздігімен қатар жүргізіліп келе жатқан саяси және
экономикалық реформалардың маңыздылығы мен қолданбалылығына тоқталар көз
жетті. Бұл мәселенің өзектілігі әлемдік қауымдастықта еліміздің нарықтық
бағытта дамушы ел деп танылуымен арта түсті. Нарықтық қатынастарға өту
нақты алғанда экономиканың әлдеқайда жаңа сапалық күйінде көшуді
білдіреді. Мұның өзі тұтастай бірқатар объективті факторлардан көрінеді.
Нарықтық экономиканың тиімді жұмыс істеуінің негізгі шарты нарықтық іс
басындағы субъектілердің толық өзін-өзі басқаруы мен олардың экономикалық
жауапкершілігіне енгізделген тәуелсіздігі болып табылады. Баршаға белгілі
өндірістің негізгі факторлары табиғи еңбек және өндірістік ресурстар болып
табылады. Осы жағдайда осы факторлардың жұмыс істеп қозғалысқа түсуіне
ерекше әсер ететін нақты күні бар. Олар іскерлік, басқару және өз
мүмкіндіктерін белгілі бір мақсатқа жетістікке қол жеткізуге пайдалана
білу қажет. Кеңес өкіметі
кезеңіндегі жүргізілген ауылдағы реформалар күткен нәтижесін бермеді,
аграрлық сектордағы әлеуметтік-экономикалық жағдай нашарлап, өндіріс көлемі
қысқарып, ауыл тұрғындарының өмір сүру деңгейі төмендеп, әлеуметтік жағдай
жылдан-жылға шиеленісті. Осы тұрғыдан қарағанда, Кеңес үкіметінің
Қазақстанда жүргізілген волюнтаристік саясаты халыққа жасалған қиянаты,
дүниені өзгертудің зорлыққа негізделген концепциясының жарқын бір көрінісі
іспетті. Сондықтан да тоталитарлық жүйе кезінде біржақты, кейде субъективті
және коммунистік идеология рухында зерттелген аграрлық мәселелерді қазіргі
заманның талабына сай, өткен тарихқа сын көзбен қарап, оларды жаңаша
зерделеп, сараптау міндеті туындайды.
Елдің дамуына негізгі экономикалық сектор калай
даму керектігіне үлкен жол көрсету керек болды, өйткені советтік кезеңнен
қалған ауылшаруашылық жер телімінің ауқымды болуы, көптеген пайдасыз
колхоздар мен совзоздардың болуы, тәжірибеде жоқ нарықтық шаруашылықта
еңбекке жарамды және жарамсыз ресурстардың болуы әсер етті. Осы жағдайға
сәйкес аграрлық сектордың дамуына бір ұшы тиді. Осыдан кейін өзіндік
өндіріс дамуы нарықтық экономикада ауыл шаруашылығының тез арада үміті
ақтала бастады. 1997 жылы Үкімет
деңгейінде мемлекет бірінші рет ауыл шаруашылығының дамыуы туралы 2010
жылға дейінгі бағдарламалық құжаттар жасалды. Онда аграрлық өтпелі
кезеңінде нәтижиелі болды, ойдағыдай аяқталмаған және бітпеген шаралардың
жоспары ауыл шаруашылығындағы дағдарыстан өту үшін жасалды. Ауыл
шаруашылығын дамытуға және ауылды (селоны) қалпына келтіруге мемлекеттік
қолдау қажет болғандықтан 2002 жылғы ел Президентінің концептуалына
негізделген, оның себебімен 2003-2005 жыл аралығына Қазақстан
Республикасының мемлекеттік азық-түлік бағдарламасы қабылданды. Мемлекеттің
азық-түлік қауіпсіздігін, аграрлық өнімнің тұрақтылғын қамтамасыз етуге
бағытталған әлеуметтік, экономикалық, ұйымдық-құқықтық және басқа да
шараларды жүзеге асыруда кейде келісімнің жоқ болуынан, ойланбауынан,
артына карамағандықтан осы күнге дейін куәландырылады [1]. Президенттің
Қазақстан халқына 2008 жылғы жолдауында, мемлекеттің азық-түлік
қауіпсіздігін қамамасыз ету жаңаша аграрлық саясаттың бірден бір
өкілеттілігі болып табылады. Осы үшін мемлекет басшысы мынаны атап айтты
ауыл шаруашылығына және тамақ өндірісі бойынша керекті инветицияны өсіру
керек. Ауыл
шаруашылығындағы маңызды секторын, соның ішінде азық-түлікті шет елдерге
экспорттауға күшейту қажет. Астық каналының экспортын Каспий және Кара
теңіз арқылы және Қытайға бағытын ұлғайту қажет.
Бұдан кейінгі экономикалық
қайта құрулар қисыны аграрлық бизнестің ұтымды құрылымын қалыптастырумен,
агротехноглогиялардың деңгейін көтеру мен, ауыл шаруашылығы өндірісінің
маркетингтік стратегиясына, ішкі рыноктоғы импорт алмасуға, жақын және
алыс шетелдерге экспортты жандандыруға көшумен байлынысты агарарлық
саладағы өсудің жаңа сапасына өтуді талап етеді [2].
Қазақстаның ДСҰ-на қосылуымен байланысты
артықшылықтыр мен шығындардың жалпы теңгерімін бағалау үлкен жағдай болып
отыр. Басыт міндет – халақаралық саудада құқықтарды шектеуді болдырмау және
бқл ретте азық-тілік қауіпсіздік пен елдің аграрлық секторын тиімді дамыту
мүмкіндігін сақтай отырып, тауарылар мен қызметтер көрсетудің әлемдік
рынокқа қол жетімділігін нақты жақсартуды қамтамасыз ету.
Ғылыми-зерттеудің дәрежесі. Осы жолдағы туындаған мәселелерді
қарастыру және оны шешу жолдарын ұсыну. Агрокәсіптік кешенді дамытуды
өндіріс тиімділігін, отандық тамақ өнімдерінің бәсекеге қаблеттілігін,
олардың сапасының халық аралық талаптарға сәйкестігінің көрсеткіштер басым
болуы тиіс. Агрокәсіптік кешеннің жұмыс істеу ерекшелігі, азық-түлік
қауіпсіздікті қаматамасыз ету экономиканың басқа салаларына қарағанда,
мемлекеттік реттеу және мемлекеттік қолдау үлкен рол атқаруы тиіс осындай
аграрлық азық-түлік саясатын жүргізуді талап етеді.
Қазақстан Республикасының азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету
негізгі мақсатттары және міндеттері:
Қазақстан Республикасының азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің
негізгі мақсаты агроөнеркәсіптік кешеннің тиімді жүйесін қалыптастыру, ауыл
шаруашылғы өнімдерін өндіру, тамақ өнімдерінің кауіпсіздігін камтамасыз ету
және бәсекеге қабілетті өнім өндіру негізінде Қазақстанның азық-түлік
қауіпсіздігін қамтамасыз ету болып табылады.
Осы мақсатқа жету негізінде мынандай міндеттер қойылды:
1. Қазақстан Республикасында азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз
етудің құқықтық негіздерін зерттеу, жалпы ұғымын ашу;
2. Азық-түлік қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз етудегі ауыл
шаруашылығының жекелеген салаларын ашу;
3. Қазақстан Республикасында азық-түлік қауіпсіздігін құқықтық
қамтамасыз етеуде мемлекеттік реттеуді ашу, сондай-ақ оның
ішінде азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуде салыстырмалы
талдау.
Зерттеудің ғылыми-әдістемелік базасы. Қазақстан Республикасының азық-
түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету дипломдық жұмысын жазу барысында алдына
қойылған міндеттерге жету үшін жалпы диалектикалық, танымдық, логикалық,
салыстырмалы, жүйелік және басқа да әдістер қолдандым.
Зерттеу тақырыбының объектісі. Азық-түлік қауіпсіздігін құықтық
қамтамасыз ету саласындағы қоғамдық қатынастар болып табылады.
Зерттеу жұмысының пәні болып. Қазақстан Республикасыда азық-түлік
қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз ету саласындағы қатынастарды құқықтық
реттеу механизмі табылады.
Зерттеудің теориялық негіздерін. Заңгер ғалымдардың агралық құқық
қатынастары және ауыл шаруашылығы туралы ғылыми тұжырымдары мен
ұсыныстары, сонымен қатар нормативтік құқықтық деректер еңбектері құрайды.
Зерттеу жұмысының нормативтік базасын. Қазақстан Республикасы
Конституциясы, Қазақстан Республикасының ұлттық заңдары, жер туралы заңдар,
ауыл шаруашылғына арналған заңнамалар, азаматтық заң актілері, Президент
Жарлықтары, Қазақстан Үкіметінің Қаулылары құрайды.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңызы. Азық-түлік қауіпсіздігін
құқықтық қамтамасыз етуді жүзеге асырудағы тәжірибені талдау және азық-
түлік қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз етудегі құқықтық қатынастарының
дамуы – құқықтық және басқа бағыттары ғылымдар тұрғысынан терең теориялық
зерттеуді талап ететін өте күрделі және кешенді мәселе. Зерттеу нәтижесінде
жасалған қорытынды тұжырымдар азық-түлік қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз
етуге бағытталған өзекті мәселелерді кешенді зерттеумен сипатталады және
Қазақстан Республикасының ауылшаруашылығына арналған заңдарын жетілдіру
мәселелеріне қолданылуы мүмкін.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АЗЫҚ-ТҮЛІК ҚАУІПСІЗДІГІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ
ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Азық-түлік қауіпсіздігінің тарихы және жалпы түсінігі.
Қазақ елінің тарихында атам заманнан азық мәселесі ауқымды орын
алған. Халық өзін азықпен қамтамсыз ету үшін, ең бірінші жер қажет болған.
Жер тайпаның, халықтың, мемлекеттің тіршілігінің негізгі және олардың
шаруашылық қызметнің материалдық базасы болған. Ол мал және басқа да мүлік
сияқты адам өмірінде аса маңызды мәнге ие болды. Кейбір жағдайларда жер мал
мен мүлікке қарағанда құндырақ болатын. Тайпалар, халықтар, мемлекеттер
арасындағы соғыстардың басым көпшілігінің белгілі бір жердегі, аумақтағы
билік үшін болуы да бекер емес. Аумақ ретінде пайдаланылатын жерді туған
ел деп, ал шаруашылық қызмет үшін пайдаланылатын жерді шаруашылықтың бір
бөлігі деп санаған. Жерге меншік құқығы оны пайдалану құқығы ретінде
қарастырылған. Кейбір ғалымдар бұл құқықты әдет құқығы деп санайды. Өз
мазмұны бойынша жер пайдалану құқығы жерге меншік құқығымен бірдей болған.
Жер кеңістікте шектелген ежелгі мемлекеттің қызметінің негізі болған.
Аумақсыз ешбір халық, ешбір мемлекет өмір сүре алмайды. Үлкен аумақтарды
біздің заманымызға дейінгі бірқатар мемлекеттер – қазіргі ата-бабалары –
сақтардың, қаңлылардың, үйсіндердің және ғұндардың мемлекеттері иеленген.
Тайпалар жерді иелене отырып, жерді өңдеумен айналысып, әр түрлі
дәнді дақылар егіп, мал шаруашылығымен айналысқан. Ертедегі қазба
дерекетеріне сүйенсек, неолит дәуірінде тайпалар аңшылықпен және балық
аулаумен, мал шаруашылығымен және жер өңдеумен айналысты. Ал қола
дәуірінде, б.з.д ІІ-мыңжылыдқтарда шаруашылық жүргізудің мал шаруашылық жер
өңдеу түрлері қалыптасты,жақсы дамыған металлургияда болды. Осыдан кейін
де ғұн, үйсін, түркеш және тағы басқа мемлекеттіктер дами келе егін
шаруашылығы және бау-бақша өсіріп, оларды жасанды жолдармен суғарып
отырғандығы бәрімізге мәлім.
Қазақ хандығы кезеңінде өндірістік қатынастардың сипаты қазақ
ауылдарында топырақтық климаттық жағдайларына байланысты жер пайдалану мен
жерге меншіктің түрлі нысандары болғандығын көрстеді. Осы жағдайлардың
нәтижесінде көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы басы ролді
иеленді. Ауыл шаруашылығындағы дәнді дақылдарды арпа бидай, сұлыны өсіріп
егін шаруашылығының дамыған түрімен айналысып, оларды сол кезеңдегі
технологиялармен өңдеп, басқа хандықтарға сатқан немесе айырбас жасаған
[3].
Ресейдің үстемді кеткен кезеңіндегі тарихында Қазақ халқы Ресейге
қосылуымен байланысты үкімет бұл жерлерді Ресей мемлекетінің меншігі
ретінде жойылды. Хан билігі жойылды, жергілікті халық колониялдық басқару
органдарына бағынады. Патша билігі жайылымдық жерлерді бос жерлер деп
санады. Көшіп-қону басқармасының алдында мынандай міндет қойылды –
жергілікті халықтың осындай жерлерін қысқартудың есебінен көшіп-қону қорын
көбейту. Мал шаруашылығының айрықша ерекшеліктерімен, қажеттіктерімен
санаспай билік құрылымдары жергілікті еңбек шаруа халқының жер пайдалану
нормаларын аяусыз қысқартты.
Қазақтардың жартылай көшпелі өмірі сипатталды. Жартылай көшпелі
шаруашылығының сипаты болып күздік жайлымдардың, қыстаулармен жақын жердегі
шөптердің олардағы құдықтар мен ормандармен бірге жекелеген ауылдардың,
тіпті, жекелеген отбасылардың меншігінде болып табылады. Сондай-ақ азық-
түлік оның ішінде мал, өсімдік, егін шаруашылығымен қазақ шаруалар
айналысқан. Ресей мемлекеті азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуді қолға
алған.
КСРО құрамы кезеңіндегі тарихында азық-түлік қауіпсіздігіне
байланысты көптеген өзгерістер болды. КСРО-ға еген кезден бастап жер, су,
орман, тау және басқа құқықтық қатынастарға түбегейлі өзгерістер енгізді.
Революциядан кейінгі алғашқы жылдарда патшалық рекрияциялық аграрлық
саясаттың саладары байқалатын. Қазақстандағы Ресей империясының отарлау
саясатының Қазақстандағы Ресей империясының отарлау нәтижесінде
Қазақстандағы 28,2 млн ондық жыртуға икемді жердің 22,7 млн ондағы халықтың
пайдалануынан алынды [4].
Шаруашылықтың ұжымдық шаруашылықтарға және ұжымдық шаруашылықтың
басқа да нысандарына ауысуын ұйымдастыру тек мәжбүрлеу әдістерімен ғана
жүзеге асырылды. Мысалы, ОАК-тың (ЦИК) 1930 жылғы 1-ақпандағы
Ауылшаруашылығын социалистік қайта құру және кулактармен күрес бойынша
шаралар туралы қаулысына сәйкес жергілікті органдарға мәжбүрлі
ұжымдастырға кедергі жасаушы ірі шаруашылықтармен күресу, тіпті, олардың
мүлкін тәркілеп, қатысушыларды елдің шалғай игерілмеген аудандарына айдап
жіберу құқығы берілді.
Ауыл шаруашылғын жаппай ұжымдастыру (1929-1935ж.ж) кезінде ауыл
шаруашылық кооперациясының кең тараған түрі болып артель табылды. Көшенді
және жартылай көшпенді аймақтарда да біршама ауыл шаруашылғын ұжымдастыру
белгілері көрініс тапты [6].
Жоғарыда айтылғандай, ұжымдастыру ауыл шаруашылығында мәжбүрлі түрде
жүзеге асырылды және де мұнда көшпенді және жартылай көшпенді тұрғылықты
халықтан барлық мал мен астық мәжбүрлі түрде алынды. Осының нәтижесінде,
Қазақстанда ауыл шаруашылығын жаппай ұжымдастырудың алғашқы кезеңінде
тұрғылықты халықтың екі миллионнан астам адам ашаршылықтан өлді.
Ұжымдастыру салдары азық-түлік қауіпсіздігіне кері ықпалын тигізгені айдан
анық көрініс тапты. БКП Орталық комитеті 1932 жылғы 17-қыркүйекте
Қазақстандағы ауыл шаруашылығы және мал шаруашылығы туралы қаулы
қабылдады.
Ауыл ашруашылыңы кезенңінде кеңес заманының жеңіуіне байланысты (1935-
1956), осы кезеңде колхоздар шаруашылықтың ұжымдық-құқықтық нысаны болды,
козхохдың үлгілі жарғысы ретінде базалық шығарылған заңдары болды. Ұлы Отан
соғысы жылдары Қазақстанның ауыл шаруашылғына әскер мен халықты азық-
түлікпен қамтамасыз ету міндеті жүктелді. Алайда, республикада мал
шаруашылығын көтеруге ешбір жағдай болмады: техника, жұмыс күші жетіспеді,
шөп дайындайтын адамдар болмады, мал азығының тапшылығы байқалды.
Республика жайылымдық мал шаруашылғын дамытуға бет бұрды. Жалпы соғыс
жылдары жартылай көшпенді өндірістегі жайлымдық мал шаруашылығының
қажетіктері үшін жайлымдар мен шабындықтардың 20 млн. га жері игерілді [4].
1953 жылдан бастап КСРО-да, соның ішінде Қазақстанда тың және бос
жатқан жерлерді игеру жұмыстары жүргізілді. Соның нәтижесінде, Республикада
тек 1954 жыл мен 1958 жыл аралығында ғана тың жерлерінде 326 жаңа кеншарлар
және бос жатқан жерлердің негізінде 206 әл-ауқаты нашарлау кеншарлар
құрылды. Жалпы алғанда 1954-1966 жылдары жаңа кеншарлар ұжымдастырылды.
Ауыл шаруашылығы заңдарының социалистік даму кезеңдерінің бірі болды
(1956-1985). Бұл кезең ауылшаруашылық кәсіпорындарды реформалау тұтастай
мемлекетке өткізілді, жарым-жартысын жоя отырып, ал бұдан былай колхоздарды
қайта құра отырып; өндірістің барлық меншік құралдары толық мемлекеттік
болып танылатын бірінші орныды совхоздар құру болды.
Ауыл шаруашылығы дамып, ауыл шаруашылық өндірісінің аталған
ерекшеліктері аграрлық құқықтың да ерекшеліктерін көрсетеді, ла бұл олардың
байланысын және ұқсастығын білдіреді. Осындай саланы бөліп шығару керектігі
туралы сұрақтар ғылымда туындаған 70 жылдардың басында туындаған. Осы
кезеңде азық-түлік мәселесі малға қойып әр түрлі бағдарламалар дайындалған
және ғылыми еңбектер шығарылған. Аграрлық құқықтық бір саласы ретінде
танылған азық-түлік қауіпсіздігі негізгі проблема ретінде алға қойылып
отрыған. Заң әдебиеттерінде бұл мәселелер бойынша даулар туындаған. Ол
уақытта колхаздық құқық ауыл шаруашылығы саласындағы барлық қатынастарды
қамти алмайтын, өйткені совхоздардың – мемлекеттік ауыл шаруашылық
кәсіпорындардың саны тез арада өсіп кетті. Экономиканың дамуының жаға
жолдарын іздеу, азық-түлік мәселелерін шешу агроөнеркәсіптік кәсіпорындар
мен ұйымдардың пайда болуына әкелді [5].
Ауылшаруашылығы заңдарының кайта даму кезеңі (1985-1990),
ауылшаруашылығы тауар өндірушілердің құқығын және жағдайын жоғарлату.
сондай-ақ ауылшаруашылық кооперативтері мен шағын кәсіпкерлердің кең
ауқымды байланыс құруына дамыту болды. Соған сәйкес Шаруа шаруашылығы
туралы заң 21 мамыр 1990 жылы қабылданды. Бұл заңда ауылшаруашылық тауар
өніруші субъектілернің құқықтық жағдайын анықтау, шаруашылқтың ұжымдық-
құқықтық нысаны қарастырылған.
1991 жылы Қазақстан Республикасы КСРО-дан бөлініп шығып өз
егемендігін алды. Осы кезеңнен бастап мемлекет нарық заманына көшті,
сондай-ақ ауыл шаруашылығын өндірісі де жаңа бағыт алып, азық-түлік
қауіпсіздігі жаңаша жолмен жүргізіле бастады. Аграрлық заңнама дами бастады
және бірнеше кезеңдерден өтті [7].
1-кезең
1) Ауылды (селоны) және агроөнеркәсіптік кешенді басым дамыту
туралы заңы 13 ақпан 1991 жылы қабылданды
2) Мемлекеттік ауыл шаруашылық кәсіпорындардың мүлігін жекешелендіру
туралы заңы 14 қаңтар 1991 жылы қабылданды
2-кезең
1) Қазақстан Республикасның жаңа Конституциясы 30 тамыз 1995 жылы
қабылдады.
2) Жер туралы Қазақстан Республикасының Президентінің 22 желтоқсан
1995 жылғы жаңа жарлығы қабылданды
3) Шаруа (фермер) қожалығы туралы заңы 1998 жылы 31 наурызда
қабылданды
4) Селекция жетістіктері туралы заң 1999 жылы 13 шілдеде
5) Астық туралы заңы 2001жылы 19 қаңтарда қабылданды
6) Өсімдікті қорғау туралы заңы 2002 жылы 1 шілдеде қабылданды т.б
көптеген заңдар қбылданды.
3-кезең
1) Қазақстан Республикасының 2003-2005 жылдардағы арналған
Мемлекеттік аграрлық азық-түлік бағдарламасы қабылданды
2) Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенін тұрақты
дамытудың 2006 - 2010 жылдарға арналған тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі
2006 - 2008 жылдарға арналған бірінші кезектегі шаралар бағдарламасын
бекіту туралы қаралды.
Қабылдаған міндеттемелердің орындалуын және көзделген мақсаттарға қол
жеткізуін қамтамасыз ету азық-түлік немесе қысқаша айтсақ, ас – әр адамның
да тіршілігіне, өсіп-өнуіне және ағзаны қалыпта ұстауына аса қажетті өнім,
техника тілімен өрнектесек, жанармай, – дейді.
Жаңа жиырма бірінші ғасыр өткен дәуірмен салыстырғанда, азық-түлік
мәселесін алдыңғы шепке шығарды. Бұрын құлаққа естіле бермейтін азық-түлік
қауіпсіздігі атты тың ұғым-түсінік пайда болды шүкір, біздің елімізде азық-
түлік қауіпсіздігі жөнінен өзге өңірлерден көш ілгері. Ең бастысы - нанымыз
бар. Бау-бақша өнімдерінен құралақан емеспіз.
Жалпы, азық-түлік мәселесін тәптіштеп айтуымыз да бекер емес. Азық-
түліктің жетіспеуінен тарихтан мәлім, талай күріш, нан, тұз бүліктері
болған. Осыдан санаулы айлар бұрын Мысыр, Ауғанстан, Боливия сияқты елдерде
болып өткен халық толқулары – кейде азық-түліктің саясат ұранына айналып
кететіндігінің бір айғағы [7].
Биолог-ғалымдардың айтуынша, азық-түлік тегіне қарай: жануар тектес
және өсімдік тектес, табиғи және жасанды болып бөлінеді. Мәселен, мал, құс,
балық, сүт және сүт өнімдері, жұмыртқа жануар тектеске жатса, қалған дәм-
тағам бүкіл наннан бастап саңырауқұлаққа дейінгі өсімдіктен алынған азық-
түлік болып табылады. Табиғаты – атынан көрініп тұрғанындай, бірден
тұтынуға немесе өңдеуден кейін пайдаланылатын азық-түлік түрлері. Жасандысы
– қолдан өсірілген (мәселен, окорочка) және түрі өзгертілген
(модификациялық), генетикалық-мутациялық (тағам құрамына протеиндар
қосылатын) тағам түрлері, олардың көбіне Батыстан әкелінген өнімдер екенін
айту қажет. Бұрын аталмыш тамақ түрлері бізде мүлдем болмаған. Тек нарық
күшіне енген соң барып, еліміздің сөрелеріне сұғына кіріп, қазір базарлар
мен дүкендерді, қала берді, дүңгіршектерді толығымен жайлап алды.
Азық-түлік қауіпсіздігінің мағынасын ашпас бұрын азықтың ұғымын
біліп алған жөн. Азық дегеніміз адам үшін тамақ көзі болып табылатын
жануарларды азықтандыру үшін пайдаланылатын, өсімдіктен, жануардан,
минералдан, микробиологиялық қолданыстан алынатын азық-түлік;
Тамақ өнімдері дегеніміз адам тұтынатын шикізат, тамақ азық-түлігі, арнайы
мақсаттағы тамақ өнімдері, ауыз су, тамақ қоспалары және тамаққа
биологиялық активті қоспалар, адам үшін тамақ көздері болып табылатын
жануарларға берілетін азықтар және азық қоспалары [8].
Азық-түлік нақты қол жетімділігі тұтыну нормаларының сәйкес келетін көлемде
және түр-түрлерімен, тұтыну орындарында лның үздіксәз болуы ретінде
анықталады. Тамақ өнімдеріне нақты қол жетімділік деңгейін бағалау тамақ
өнімдерін нақты тұтыну көлемінің стандарттарының негізінде есептелген,
халықтың қажетті тұтыну көлемінде сәйкестігі ретінде анықталды. Тамақ
өнімдерінің жекелеген топтары бөлінісінде елеулі айырмашылықтар бар: егер
нан мен нан-тоқаш өнімдері, картоп, көкөніс, ет және ет өнімдері, күнбағыс
майы, сүт өнімдері мен қант бойынша тұтыну шекті мәндер деңгейәінен жоғары
немесе деңгейінде болса, ал жеміс-жидек, жұмыртқа, балық пен балық өнімдері
бойынша нақты тұтынудың ең төменгі нормаларынан төмен.
Азық-түлікке экономикалық қол жетімділік ең
төменгі тұтыну себетінде енгізілген көлемде баға мен кірістің қалыптасқан
деңгейі жағдайында халықтың азық-түлік тауарларын сатып алу мүмкіндігнде
ретінде анықталды[1].
Қазіргі кезеңде “азық-түлік қауіпсіздігі” деген ұғым екі мағынада
қолданылып жүр. Біріншісі азық-түліктің жетіспеушілігі туралы да, екіншісі
азық-түлік өнімдерінің сапасына қатысты, яғни адам ағзасына тигізетін
зиянды әсері жайлы түсінік болып табылады. Басқаша айтқанда, біріншісі,
экономикалық қорларды басқару, реттеуге қатысты болса, екіншісі тікелей
сапалық басқаруға қатысты ұғымдар. Біз екінші ұғым төңірегінде сөз
қозғамақпыз. Азық-түліктік қауіпсіздігі дегеніміз сыртқы және ішкі
жағдайларға қарамастан, тамақтанудың физиологиялық нормаларына сәйкес
халықтың тамақ өнімдеріне деген қажеттерін қанағаттандыратын тиісті
ресурстармен, әлеуетпен және кепілдіктермен қамтамасыз етілген
экономиканың, соның ішінде оның агроөнеркәсіптік кешенінің жай-күйі [8].
Тамақ өнімдерінің әр түрлі вирус, паразиттермен залалдануы адам
денсаулығына қауіп төндіруші негізгі факторлардың бірінен саналады. Соңғы
кездері адамзатты алаңдатқан сиыр құтырығы, құс тұмауы, жануарлар мен құс
еттерінде сальмонелл бактерияларының пайда болуы, өнімнің экологиялық
залалдануы сияқты адам өмірі мен денсаулығына зиян келтіретін көптеген
қауіпті факторлар пайда болуда. Сонымен қатар, генетикалық өңдеу жолымен
алынған белоктардың аллергиялық ауруларды қоздыру ықтималдығы басым болса,
ауыл шаруашылығы саласында кеңінен қолданылатын химиялық заттар
(пестицидтер, нитраттар, ауыр металдар, т.б.) өсімдік пен малдан алынатын
тамақ өнімдерінде сақталу арқылы адам ағзасына тікелей қауіп төндіреді.
Тамақ өнімдерінде химиялық зиянды заттардың (канцерогендер, аллергендер,
т.б.) пайда болуына кейде өндірістік процестердің де әсері айтарлықтай
болуы мүмкін. Соңғы уақыттарда тамақ өнімдерін өндіру, айналымға жіберу
барысындағы контаминация (қауіпті факторлардың өнім құрамына енуі)
қауіптілігі күрт жоғарылауда. Мұндай қауіптілік физикалық, химиялық және
биологиялық сипатта, өнімнің өмірлік циклінің кез келген сатысында –
шикізатты өндіруден бастап дайын өнімді пайдалануға дейінгі аралықта пайда
болуы ықтимал. Тамақ өнімдерінде химиялық қауіпті заттардың пайда болуы
кейбір жағдайларда өндірістік технологияның кемшілігінен де болуы мүмкін.
Сонымен қатар, кейбір оңай олжа тапқысы келетін
санасы төмен адамдардың заңсыз әрекетінен рынокта жалған өнімдердің пайда
болуын да жоққа шығаруға болмайды. Жалған өнім жасаушылар тұтынушыларды
алдап қана қоймайды, кейбір жағдайларда сол жалған өнімдерімен адам
денсаулығына зиян келтіріп, өміріне қауіп төндіруі де мүмкін. Әсіресе,
тамақ өнімдерінің белгілі бір құрамдарын арзан да сапасыз қоспалармен
алмастыру арқылы олардың санын немесе салмағын молайту, өнімнің сыртқы
орама, қапшығына оның құрамы мен тағамдық құндылығы туралы жалған
ақпараттар беру (мысалы, табиғи емес өнімді табиғи етіп көрсету), т.с.с.
тәсілдерді қолдана отырып тұтынушыны алдап, жаңылыстыратын әрекеттер жиі
ұшырасады. Сондықтан мұндай әрекеттердің жолын кесу үшін Үкімет пен
тұтынушы қауым күш қосып күресуі қажет[10].
Елімізде тамақ өнімдерінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесі
Қазақстан Республикасының “Тамақ өнімдерінің сапасы мен қауіпсіздігі
туралы” (2004 ж.), “Тұтынушылардың құқығын қорғау туралы” (1992 ж.),
“Техникалық реттеу туралы” (2004 ж.), т.б. заң актілерінде қарастырылған.
Осы заң актілерінде белгіленген талаптарды орындау, тамақ өнімінің сапасы
мен қауіпсіздігін тұрақты түрде қамтамасыз ету үшін әлемнің көптеген
елдерінде НАССР (Hazand Analysіs and Crіtіcal Control Poіnts) жүйесі сәтті
пайдаланылуда. Қазақша мағынасы тәуекелдерді талдау және сыни бақылау
нүктелері немесе өнімнің қауіпсіздігіне айтарлықтай әсер етуші қауіпті
факторларды жүйелі түрде бірдейлендіру, бағалау және басқару тұжырымдамасы.
2. Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің міндеттері мен мақсаттары
Қазақстан Республикасының азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің
негізгі мақсаты агроөнеркәсіптік кешеннің тиімді жүйесін қалыптастыру және
бәсекеге қабілетті өнім өндіру негізінде Қазақстанның азық-түлік
қауіпсіздігін қамтамасыз ету болып табылады.
Негізгі мақсатқа жету үшін мынандай міндеттер шешу көзделеді:
• Елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
• Аграрлық бизнестің тиімді жүйесін қалыптастыру;
• Ауыл шаруашылығы өнімін және оның қайта өңдеу өнімдерін ішкі және
сыртқы рыногтарға сату көлемін ұлғайту;
• Ауыл шаруашылығы өндірісін мемлекеттік қолдау шараларын ұтымды ету
[1].
Аграрлық азық-түлік бағдарламасының тиімділігін бағалау үшін
агроөнеркәсіптік кешеннің сапалық жай-күйін анықтауға мүмкіндік беретін
өлшемдер жүйесі пайдаланылатын болады. Ағымдағы жай-күй мен күтілетін
нәтижиелер мынандай өлшемдер топтары бойынша бағаланатын болады:
1) халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуді және қамтамасыз ету
жүйесінің тұрақтылық деңгейін сипаттаушылар;
-азық-түлік нақты және экономикалық қолжетімділік деңгейі;
-ішкі тұтыну рыногындағы тамақ өнімдері импортының үлес салмағы;
-мемлекеттік материалдық резервтер жүйесінде азық-түлік запастарының
болуы;
-ел халқының тұтыну нормаларының стандарттарын қамтамасыз ету үшін
тамақ өнімдерін өндірудің қажетті көлемін сипаттайтын шекті мәндер;
-тамақ өнімдерінің сапа және қауіпсіздік стандарттарына сәйкестік
деңгейі болуы керек;
2) ауыл шаруашылығы өндірісін және қайта өңдеуді дамытудың
тиімділігін сипаттаушылар:
-аграрлық бизнеспен қайта өңдеу кәсіпорындары кірістерінің деңгейі;
-ғылыми негізделген аграрлық технологиялар мен қайта өндеу
технологияларын қолдану деңгейі;
-ішкі азық-түлік рыногындағы негізгі тамақ өнімдерінің бәсекеге
қабілетілігі;
-сыртқы сауда айналымының оң сальдосы;
-ауыл шаруашылығы өнімін өндірудің көлемі мен өткізу рыноктары
сыйымдылығының теңдестірілуі;
-халықты жұмыспен қамтудың өсуі;
3) агралық азық-түлік кешенін мемлекеттік реттеу деңгейін
сипаттаушылар:
- заңнамалық базаның агроөнеркәсіптік сектордағы нарықтық өндірістің
қажетіліктеріне сәйкестігі;
- ауыл шаруашылығы мақсатындағы тауарлар мен қызметтер көрсетуге
кедендік тарифтік және салық режимі;
- тамақ өнімдеріне баға белгілеуді реттеу деңгейі;
- ауыл шаруашылығы өнімі мен тамақ өнімдерін өндіруді мемлекетті
бақылау және қадағалау жүйесі;
- ауыл шаруашылығы өнім мен тамақ өнімдерін өндіруді мемлекеттік
қолдау мөлшерлері және тиімділігі.
Агроөнеркәсіп кешенін тұрақты дамытудың мақсаты – салаларының
өнімділігі мен табыстылығын арттыру және отандық өнімдердің ұлттық
бәсекелестіктің артықшылықтарын дамыту негізінде агроөнеркәсіптік
кешенінің тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады [35].
Агроөнеркәсіп кешенін тұрақты дамытудың негізгі міндеттері
• Ауыл шаруашылығы құрылымдарын өңірлік мамандандыру және ірілету;
• Ылғалқорсақтау технологиясын егіншілікке енгізу;
• Суармалы егіншілікті дамыту;
• Агроөнеркәсіп кешенін сапалы техникалық жарақтандыру негізінде
агроөнеркәсіп кешен салаларының техникалық жарақтануы
және технологиялық жаңаруын қамтамасыз ету;
• Кластерлік басымдылық негізінде ықпалдасқан өндірісті құру;
• Азық-түлік өнімдері нарығын реттеудің жаңа тетіктерін енгізу;
• Агроөнеркәсіп кешенін өнімінің қауіпсіздігі қаупін бағалау
және сапасын бақылау жүйесін жаңарту және нығайтуды қамтамасыз ету;
• Ауыл шаруашылығы өнімдерін әзірлеу және көтерме сауда жүйесін дамыту;
• Қаржылық, сақтандыру инфрақұрылымдары және ақпараттық-маркетингтік
қамтамасыз ету жолымен агроөнеркәсіп кешенін субъектілерінің
кәсіпкерлік белсенділігін арттыру;
• Агроөнеркәсіп кешеніннің ғылыми-инновациялық инфрақұрылымдарын дамыту
және агроөнеркәсіп кешені кадрлық қамтамасыз етудi жетілдіру;
• ДСҰ кіру жағдайында агроөнеркәсіп кешенін субъектілерінің
бәсекеге қабілеттігін арттыру.
• Балық өсіруді және балық өнеркәсібі н дамыту
3. Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің қағидалары мен қайнар
көздері
Құқықтың принциптері қоғамдық өмірдің объективтік даму заңдылықтарын
жан-жақты анықтап, негізгі бағыттарын құқықтық норма арқылы бекіту.
Құқықтың қағидалары
1. Жалпы қоғамдық қағидалар: қоғамдық басқарудағы әділеттілік,
бостандық, теңдік, демократиялық шеңбері көрсетіледі.
2. Салалық қағидалары: қоғамның әр саласының басқару ерекшеліктері
құқықта толық көрсетіледі.
3. Салааралық қағидалары: қоғамның бірнеше салаларын басқару
ерекшеліктері көрсетіледі [13].
Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің принциптері дегеніміз –
азық-түлік қауіпсіздік қатынастардың құқықтық реттелу сипатын және бағытын
анықтайтын, негізгі басшылыққа алатын идеялар. Олар барлық уақытта бірдей
болмайды. Белгілі бір тарихи кезеңде агроөнеркәсіптік кешенде шешілетін
міндеттер мен негізгі бағыттардың өзгеруіне сәйкес құқықтық реттеу
қағидалары да өзгеріп отырады. Салалық аграрлық құқық қағидаларына мыналар
жатқызылады.
• Аграрлық кәсіпкерлік еркіндігі және шаруашылық нысанын таңдау
еркіндігі;
• Ауылдағы меншік нысанының және шаруашылық нысанының көптігі;
• Аграрлық кәсіпкерлік субъектілерінің теңдігі және
агроөнеркәсіптік кешендігі әр түрлі меншік нысандарының тең
дәрежеде құқықтық қорғалуы;
• Агроөнеркәсіптік кешен дамуының артықшылғы;
• Агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік қолдау;
• Азаматтардың толық тамақтануға құқығы;
• Ауылшаруашылық тауар өндірушілердің өндірістік-шаруашылық
қызметіне мемлекеттік органдардың араласпауын [7].
Салааралық қағидаларына азық-түлік және тамақ өнімдерінің
қауіпсіздігі саласындғы принциптері
1. Адам өмірі мен денсаулығына және қоршаған ортаға азық-түлік және
тамақ өнімдерінің қауіпсіздігінінің басымдығы;
2. Экологиялық және ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету;
3. Адам денсаулығына және қоршаған ортаға ықтимал зиянды әсердің
алдын-алу;
4. Мемлекет жүзеге асыратын шаралардың ашықтығы;
5. Ақпараттың жариялылығы, қолжетімділігі, дұрыстығы;
6. Қатерлерді бағалаудың ғылыми негізділігі;
7. Тамақ өнімдерін әзірлеудің (жасаудың), өндірудің (дайындаудың),
айналымының, кәдеге жаратудың және жоюдың барлық процестерінде
(сатыларында) тамақ өнімдерінің қадағалануы;
8. Азық-түлікті әзірлеудің (жасаудың), өндірудің (дайындаудың),
айналымының, кәдеге жаратудың және жоюдың барлық процестерінде
(сатыларында) тамақ өнімдерінің қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі
субъектілердің жауапкершілігі негізінде жүзеге асырылады [11].
Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің қайнар көзі.
Құқықтың қайнар көзі ұғымы құқықтық нормалардың қайнар көзі ретінде
жиі қаралады, яғни құқық мазмұны жағынан алғанда. Бұл мағынада берілген
ұғым қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтың мазмұнын анықтайтын қоғамның
материалдық даму жағдайын білдіреді.
Құқықтың қайнар көзі термині тиісті құқықтық норманың мазмұнын
анықтайтын әдістер мен нысандар ретінде қолданылады, басқаша айтқанда
құқықты анықтайтын нысан. Құқық теориясында заңдық қайнар көздер немесе
құқықтың нысандары деп әрекет етуші құқық нормаларының ресми анықталған
нысаны және бекітілуі, сонымен қатар тиісінше өзгертілуі мен күшін жоюы
түсіндіріледі [13].
Аграрлық құқықтың қайнар көздері аграрлық қатынастарды құқықтық
реттеу саласындағы заңдық институттардың қалыптасуы және дамуына әсер
ететін маңызды фактор ретінде мемлекеттің аграрлық саясатын анықтаудың және
бекітудің нысаны болып табылады. Мемлекет аграрлық саясатты анықтай отырып,
ауыл шаруашылғы өндірісін ұтымды көтеруге және аграрлық реформаны тартуға
бағытталған шаралар отырып, аграрлық қатынастарды реттеу және қарғауды
жүзеге асыратын аграрлық заңдарға да үлкен мән беріп отыр.
Аграрлық саясатты жүргізе отырып, азық –түлік қауіпсіздігін
қамтамасыз етуге ауыл шаруашылығын қолдайтын және адам денсаулығы мен өмірі
және қоршаған ортаға қауіпсіз тамақ өнімдерін әзірлеуге, жасауға
нормативтік құқықтық актілер қажет деп танылды.
Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің қайнар көзі дегеніміз -
агроөнеркәсіптік кешен саласындағы қатынастарды, аграрлық қатынастарды,
соның ішіндегі азық-түлік қауіпсіздігі қатынастарды реттейтін нормативтік
құқықтық актілер.
Мұндай нормативтік құқықтық актілерге мынандай белгілер тән болуы
керек. Біріншіден, мемлекеттік билік күшін тасушы болуы керек, екіншіден,
олар арнай өкілетті органмен немесе лауазымды тұлғамен қабылдануы керек,
үшіншіден нормативтік сипатта, яғни көп рет қолануға арналған болуы керек,
төртіншіден саны анықталмаған субъектілерге бағытталған болуы керек,
бесіншіден, барлық субъектілерге міндетті болуы керек.
Аграрлық құқықтық бір саласы азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету
болып табылатындықтан, азық-түлік қауіпсіздігін камтамасыз етудің қайнар
көздерін анықтау бірқатар қиындықтарға әкеп соқтырады, ол әртүрлі
деңгейдегі көптеген нормативтік актілердің шығарылуымен байланысты. Осы
қиыншылықтардан шығу үшін оларды саралау ұсынылады. Саралаудың негізері
мынандай:
1. Заңдық күшіне байланысты заңдарға және заңға негізделген
актілерге бөлінеді.
А) Заңдар – Қазақстан Республикасының Парламентімен қабылданған
нормативтік актілер
В) Қалған барлық нормативтік актірлер заңға негіз актілер болып
табылады. Бұл Қазақстан Республикасынның Президентімен, Парламентімен және
өкілді және атқарушы билік органдарымен, министрліктермен және
ведмоствалармен, жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен қабылданған
актілер. Заңға негіз нормативтік актілерге сонымен қатар тек өздеріне ғана
заңдық күші жүретін нақты ұйымдармен, мекемелермен және кәсіпорныдармен
қабылданатын локальдық нормативтік-құқықтық актілер жатады [14].
1998 жылғы 24 наурызда қабылдаған Нормативтік құқықтық актілер
туралы заңға сәйкес нормативтік құқықтық актілер негізгі және туынды болып
бөлінеді.
Нормативтік құқықтық актілердің негізгі түріне мыналар жатады:
1. Конституция, конституциялық заңдар, кодекстер, заңдар;
2. Қазақстан Республикасы Президентінің Конституциялық заң күші бар
Жарлықтары, Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар
Жарлықтары, Қазақстан Республикасы Президентінің басқа да
нормативтік-құқықтық Жарлықтары ;
3. Қазақстан Республикасы Парламентінің және оның палаталарының
нормативтік қаулылары,
4. Қазақстан Республикасы Үкімкетінің аграрлық қатынастарды реттеу
саласындағы нормативтік қаулылары;
5. Коституциялық Кеңестің және Қазақстан Републикасы Жоғарғы Сотының
нормативтік қаулылары;
6. Қазақстан Республикасының министрлерінің және басқа да орталық
мемлекеттік органдардың басшыларының нормативтік бұйрықтары;
7. Маслихаттардың және әкімдердің нормативтік құқықтық шешімдері;
Нормативтік құқықтық актілердің туынды түрінде мыналар жатады:
Регламент – белгілі бір органның немесе оның құрамдас бөлігінің ішкі
қызмет тәртібін реттейтін нормативтік құқықтық акт. Мысалы, ауыл шаруашылық
серіктестіктерінің ішкі тәртіп ережелері, ауыл шаруашылық филиалдар мен
өкілдіктер туралы ереже.
Ереже – белгілі бір мемлекеттік органның немесе оның құрамдас
бөлігінің мәртебесін және құзіретін анықтайтын нормативтік құқықтық акт.
Мысалы, Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылық министрлігі туралы ереже.
Тәртіп – белгілі бір қызмет түрінің ұйымдастырылуының және жүзеге
асырылуының тәртібін анықтайтын нормативтік құқықтық акт.
Нұсқау – белгілі бір қоғамдық қатынастың саласында заңның қолдауын
анықтайтын нормативтік құқықтық акт.
Реттеу пәні бойынша жалпы және арнайыға бөлінеді. Аграрлық оның
ішінде азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету қатынастарды да, басқа да
қоғамдық қатынастарды реттейтіндігімен және оның реттеу аясы кеңдігімен
сипатталады. Мұндай актілер қатарына Қазақстан Республикасынң Конституциясы
жатады.
Арнайыға тек азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету қатынастарды
реттейтін актілер жатады. Мысалы Қазақстан Республикасының 2003-2005
жылдардағы арналған Мемлекеттік аграрлық азық-түлік бағдарламасы,
Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенін тұрақты дамытудың 2006 -
2010 жылдарға арналған тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі 2006 - 2008
жылдарға арналған бірінші кезектегі шаралар бағдарламасы жатады.
Қазақстан Республикасының Кониституциясы барлық аграрлық заңдардың
дамуы үшін құқықтық база болып табылды. Конституция Қазақстан
Республикасының аграрлық доктринасы бекітілген және мемлекеттің аграрлық
саясаты көзделген.
Конституциялық нормалар тікелей әрекет ететін құқықтық нормалар
болып табылады. Қазақстан Республикасының Конституциясы адам мен азаматтың
аграрлық құқықтыр мен заңды мүдделерін қорғауда негізгі ролге ие. Себебі,
Конституцияда адам мен азаматтың құқықтары мен міндеттері, олардың
қорғалуының кепілдіктері бекітіледі, конституция құрылымдардың құқықтық
негіздері, мемлекеттік билік органдарының өкілеттіліктері мен құрылу
тәртібі, шектері анықталады [15].
Қазақстан Республикасының мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады
және бірдей қолданылады. Меншіктің субъектілері мен объектілері аграрлық
қорғау нысандары заңдары мен анықталады.(ҚР Конституциясының 6-бабы).
Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабы 3-тармағына сәйкес
Жер және оның қойнауы, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі , басқа да табиғи
ресурстар мемлекет меншігінде болады. Жер сондай-ақ заңда белгіленген
негіздерде, шарттар мен шектерде жеке меншікте болуы мүмкін. Ауыл
шаруашылық жерлеріне жеке меншік ауыл шаруашылық өндірістік қатынастарды
дамытуда күшті ынталандыру болып табылады. Өндірістің негізгі құралы
ретінде жер – ауыл шаруашылқ нарығын құруда ажырамас атрибут және осы
жағдайда оның ауыл шаруашылық тауар өндірушілері үшін мәні ерекше.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабына сәйкес әркімнің
кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез-келген заңды кәсіпкерлік
қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар. Ауыл шаруашылық кәсіпкерлерінің
еркіндігін қамтамасыз ете отырып, тамақ өнімдерін сапалы өндіріп, азық-
түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету болып табылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 24-бабына сәйкес әркімнің
еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына құқығы бар.
Еріксіз еңбекке соттың үкмі бойынша не төтенше жағдайда немесе соғыс
жағдайында ғана жол беріледі. Әркімнің қауіпсіздік пен тазалық талаптарына
сай еңбек ету жағдайына құқығы бар. Ол ауыл шаруашылық өндірістің, оның
салаларының ерекшелігіне байланысты ауыл шаруашылық еңбеккерлері ауру
малдармен жұмыс нәтижесінде немесе технологиялық процестер үшін улы
химикаттарды пайдалану кезінде ауру қауіпі туатындығымен түсіндіріледі.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 31-бабына сәйкес, мемлекет
адамының өмір сүруі мен денсаулығына қолайлы айналадағы ортаны қорғауды
мақсат етіп қояды, бұдан мемлекеттің ауыл шаруашылық тауар өдірушілердің
өндірістік қызметінің қоршаған ортаға зиянды әсерін тигізбеуі және оған
қандай да бір шығын келтірмеуі бағытында қамқорлық жасалғанын көруге
болады. Адамдардың өмірі мен денсаулығына қатер төндіретін азық-түлік
өнімдерін өндіруді тоқтатуға және оның алдын алу шараларын жасауын талап
етеді [16].
Арнайыға тек азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету қатынастарды
реттейтін актілер жатады. Сол нормативтік құқықтық актілерді қарастырып
өтейік. Оларға Қазақстан Республикасының Үкіметі 2003-2005 жылдардағы
арналған Мемлекеттік аграрлық азық-түлік бағдарламасы қабылданды.
Онда бағдарламаның негiзгі басымдықтары елдiң азық-түлiктiк
қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету жүйесiнiң тұрақтылығын арттыру, аграрлық
бизнестiң тиiмдi жүйесiн қалыптастыру, отандық өнiмнiң бәсекеге
қабiлеттiлiгiн арттыру және iшкi рынокта да, сыртқы рынокта да сату көлемiн
ұлғайту, азық-түлiк импортының деңгейiн төмендету, ауыл шаруашылығы
өндiрiсiн мемлекеттiк қолдау шараларын ұтымды ету, аграрлық азық-түлiк
кешенiн мемлекеттiк басқаруды оңтайландыру қарастырылған [1].
Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенін тұрақты дамытудың
2006 - 2010 жылдарға арналған тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі 2006 -
2008 жылдарға арналған бірінші кезектегі шаралар бағдарламасын бекіту
туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 6 наурыздағы
Қаулысында бағдарламаны іске асырудан күтілетін нәтижелер
Агроөнеркәсіп кешенін техникалық және технологиялық жарақтандыру елеулі
өседі; АӨК өнімінің қауіпсіздігі мен саласын бағалау жүйесі ДСҰ талаптарына
сәйкес үйлестірілетін болады; астықты қайта өңдейтін, сүт, жеміс-көкөніс,
мақта және балық кластерлер қалыптасатын болады; ауыл шаруашылығы өнімі
өндірісіндегі ірі және орташа шаруашылықтардың үлесі 40%-ке дейін
артады; егістік құрамындағы жоғары рентабельді егістер 70%-ке дейін
артады; институционалды инфрақұрылым аграрлық рыноктың қажеттілігіне
бейімделетін болады; отандық қайта өңдейтін өнеркәсіптерді дамыту үшін
тұрақты шикізат негізі құрылатын болады және қайта өңдейтін кәсіпорындардың
жүктеме дәрежесi көтерілетін болады; ішкі азық-түлік рыногын реттеу негізі
қаланатын болады, қазақстандық экологиялық және биологиялық таза өнімнің
экспортты бағдарланған брэндi құрылған; АӨК өнімінің жалпы көлемі 1 га
егістік 300 АҚШ долларына дейін артады; АӨК отандық субъектілерінің бәсеке
әлеуеті біршама өседі, бұл ДСҰ-ға ену үшін өте маңызды [35].
Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекеге қабілеттілігі мен
экспорттық мүмкіндіктерін сапалы жаңа деңгейге жеткізудің 2008-2015
жылдарға арналған тұжырымдамасы туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің
2007 жылғы 28 желтоқсандағы № 1332 Қаулысында Қазақстан Республикасы
экономикасының бәсекеге қабілеттілігі мен экспорттық мүмкіндіктерін сапалы
жаңа деңгейге жеткізудің біртұтас тұжырымдамасын қалыптастыру қажеттілігі
айқындалды.
Астық туралы 2001 ж. 19 қаңтардағы N 143-II Қазақстан
Республикасының Заңы өндiру, сақтау және сату процесiнде пайда болатын
қатынастарды реттейдi.
Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығын 2010 жылға дейiн дамытудың
стратегиясы туралы және ауыл шаруашылығын 2010 жылға дейiн дамыту
стратегиясын iске асыру жөнiндегi кеңейтiлген шаралардың жоспары
туралы Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1997 жылғы 22 желтоқсандағы
қаулысы Экономиканың аграрлық секторындағы жағдайдың түбегейлi өзгеруiне
байланысты ауыл шаруашылығын дамытудың көкейкестi мiндеттерiн шешуге
бағытталған жалпы мемлекеттiк стратегияның шеңберiнде аграрлық саясатты
жүзеге асыру мақсатында қабылданды.
Ветеринария туралы Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 10
шілдедегі N 339 Заңы ветеринария саласындағы қызметтi жүзеге асырудың
құқықтық, ұйымдастырушылық және экономикалық негiздерiн айқындайды,
ветеринариялық-санитариялық қолайлы жағдайды, жануарлардан алынатын өнiмдер
мен шикiзаттың, ветеринариялық препараттардың, жемшөп пен жемшөптiк
қоспалардың қауiпсiздiгiн қамтамасыз етуге, сондай-ақ халықты жануарлар мен
адамға ортақ аурулардан қорғауға бағытталған. Ветеринария саласындағы
қызметті лицензиялау ережесін және оған қойылатын біліктілік талаптарын
бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 28 маусымдағы N
545 Қаулысы ветеринария саласындағы қызметті лицензиялау тәртібін реттейді.
Өсімдіктер карантині туралы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 11
ақпандағы N 344-I Заңы Қазақстан Республикасының аумағында ұлттық
қауiпсiздiктi қамтамасыз ету жүйесiнiң құрамдас бөлiгi болып табылатын
өсiмдiктер карантинi жөнiндегi мемлекеттiк шараларды жүзеге асырудың
құқықтық негiзi мен принциптерiн белгiлейдi. Тамақ
өнімдерінің қауіпсіздігі туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 21
шілдедегі N 301 Заңы Қазақстан Республикасында өндірілетін және Қазақстан
Республикасының аумағына әкелінетін (импортталатын) тамақ өнімдеріне,
сондай-ақ тамақ өнімдерін әзірлеу (жасау), өндіру (дайындау), айналымы,
кәдеге жарату және жою процестеріне (сатыларына) қолданылады.
2 АЗЫҚ-ТҮЛІК ҚАУІПСІЗДІГІН ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ АУЫЛ ШАРУАШЫЛҒЫНЫҢ
ЖЕКЕЛЕГЕН САЛАЛАРЫНДАҒЫ АЛАТЫН ОРЫНЫ
2.1 Азық-түлік жағдайы және ауыл шаруашылығы өндірісінің дамуының құқықтық
мәселелері.
Азық-түлік жағдайы адамзат тарихында әлімсақтан келе жатыр. Адам
баласы ғасырлар бойы өмір сүре отырып, азық-түлік молшылығын жасау жолдарын
нәтижелі шешуді армандап келеді. Ғылым мен техника дамуымен таңқаларлық әр
түрлі жобалар пайда бола бастады. Олардың көбісі бір жаңалықпен немесе
өнертапқыштықпен бүкіл адамзатты азық-түлікпен қамтамасыз етуді мақсат етіп
қойды.
Қазіргі уақытта жер шарында ауыл шаруашылғы өнімдерін өндіру үшін бар-
жоғы бір миллиардқа жуық гектар жер аумағы пайдаланылады. Ал ауыл
шаруашылғы қажеттілігіне жарамды жердің жалпы әлемдік қоры 10,5 миллиардқа
жуық гектар дер құрайды. Өз кезінде К.А. Тимирязев айтып кеткендей, егер
планета бойынша адамдардың саны мұхит кеңістігіне ағаш салып өмір
сүретіндей жағдайға жетсе де, біздің жеріміз соның барлық адамдарын
қоректеуге қауқары жетеді [18, 25].
Бұл үшін тиісті әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдай керек.
Жаппай қарулануды тоқтату көптеген елдердің экономикалық және техникалық
артта қалуын жою, агарлық экономиканы реформалау және басқа жаңғыртуларды
жүргізу мәселені шешуде ерекше рол атқарды.
Біртұтас әміршіл мемлекет ретінде КРСО-ның өмір сүруін тоқтатуды,
бұрынғы республикалардың орнына жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы
осы елдердің тұрғындары азық-түлікпен қамтамасыз ету жағдайын күн тәртібіне
түсіре алмайды. Алайда, бұл жерде әлеуметтік және саяси жаңғыртылуларды
жзеге асыру қажеттіліктері тұр.
Барлық қажеттіліктерді, оның ішінде қоғамның барлық мүшелерін азық-
түлікпен материалдық жағынан барынша толық қанағаттандыру туралы ұран
көтерген өндірістің социалистік тәсілі іс жүзінде бұл міндеттерді орындауға
қабілетсіз болып шықты. Халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуде белгіді бір
табысқа жеткеніне қарамастан шын мәнінде жоспарлы экономика кез келген
өсірушіге, оның ішінде азық-түлік өндірушіге өндіріс құралдарын алыста
қалып, өз шығарған өнімнің қожайыны бола алмайтындай өндірістік
қатынастарды танудан әрі аса алмады. Нәтижесінде ауыл шаруашылығында
бөлінген үлкен күрделі қаржы, өндірістегі өндіріс құралдарының айқын
басымдылығы және жер шаруашылғы, мал шаруашылығы, механизациядағы,
агрохимиялық жабдықтаудағы орасан ғылыми-техникалық өркениет және басқа
жетістіктер уәде етілген тамақ өнімдері мен өнеркәсіп үшін шикізаттың
молшылығын жасауға мәнді әсер ете алмады [18].
Азық-түлік проблемасын шешуді тежеудің негізгі себебі. Тіпті де
материалдық ресурстардың тапшылығы немесе ауыл еңбеккерлерінің жалқаулығы
емес әлеуметтік-саяси және экономикалық жүйенің ажырамас бөлігі болып
саналатын басқарудың әміршіл-әкімшіл әдісі екенін ақыр-аяғында түсінгеннен
кейін барып, кейіннен өз кезегінде саяси жүйенің ауысуына әкелегн
экономикадағы нарықтық қатынастарға күрт қадам жасалынды.
Азық-түлік жағдайын түпкілікті жақсартпай, нарықтық тегергішті игеру
жөніндегі жұмыстарды бір арнаға түсіру тіпті мүмкін емес. Егер өмір барған
сайын қиындай берсе, ал халық қарыны тойып тамақ ішпей, қайыршылғын
қоймаса, ең тартымды және көңілге қуаныш ұялтады деген бағдарламаның өзі
қолдау таппай құрдымға кетеді.
Халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуді жақсарту әлеуметтік абыржуды
тоқтатуға немесе барынша байыпты арнаға түсіруге мүмкіндік беріп, этносқа
проблемаларды шешуге толқуларды басып мұнай, газ, және басқа орыны толмас
табиғи ресурстарды сыртқа шығаруды қысқартып, инфлияцияны ауыздықтап
қаржылық және ақша жүйелерін сауықтырады.
Ауыл шаруашылық өндірісі басшылықтың білікті болғанына,
жұмысшылардың белсенді күш-жігеріне қарамастан көптеген факторлардың
әсерінен азапқа түскен адамдай ауыр халді басынан кешіреді. Мысалы, әзірге
адамның бақылауын аз көнетін табиғи фактор, оның ішінде ауа райының
жағдайын алайық. Қуаңшылық, бұршақ жауу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz