Фрейд психоанализ туралы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І ТАРАУ З.ФРЕЙДТІҢ ЖЕКЕ ТҰЛҒА ПРОБЛЕМАЛАРЫ МЕН БАҒЫТЫНА ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
I.1.З. Фрейдтің жеке тұлға құрылымы және психологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
I.2. Жеке тұлға дамуындағы психосексуалды
кезең ... ... ... ... ... ... .12
I.3. З. Фрейдтің психоаналитикалық
концепциясы ... ... ... ... ... ... ...21
ІІ ТАРАУ З.ФРЕЙДТІҢ БАҒЫТЫНДАҒЫ ТАРТЫСТАР МЕН ДАҒДАРЫСТАР.
II.1. Психоанализ бойынша діннің қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... 32
II.2. Неофрейдизм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 38
II.3. Франкфрут мектебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
ІІІ ТАРАУ. ПСИХОЛОГИЯДА ФРЕЙДИЗМ БАҒЫТЫНА ЗЕРТТЕУ
ӘДІСІН СИПАТТАУ ЖӘНЕ НӘТИЖЕЛЕРІН ТАЛДАУ.
ІІІ.1 Ғылыми зерттеу әдістерге түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
ІІІ.2. Мәселеге арналған әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
ІІІ.3 Алынған нәтижелер бойынша талдау жасау ... ... ... ... ... ... ...58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
Қолданылғанәдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
КІРІСПЕ
Сигизмунд (Зигизмунд) Шломо Фрейд Чехияның Пришбор деген қаласында
(бұрынғы Австр-Венгрияға қарасты Фрайберг қалашығы), 1856 ж. 6 мамырда
қарапайым тері саудагері еврей отбасында дүниеге келеді. З.Фрейд Якоба
Фрейд Амали Натонсонның бірінші ұлдары еді.
1859 ж. З.Фрейдтің отбасы Лейпциг, содан кейін Венаға қоныс
аударады.
З.Фрейд гимназияда оқып жүрген кезінде Еуропаның
рационализмидеялары мен әр түрлі тақырыптағы ойлармен танысады. Оқуда озат
болып, лингвистикаға тамаша қабілет көрсетіп, гимназияны үздік аяқтайды.
Оның көзқарастарының қалыптасуына күшті ықпал еткен жаратылыстану
ғылымдарымен тереңірек танысу болды. З.Фрейд адам ақылының құдіреттілігіне
және ғылымның барлық нәрсені жеңетініне сенді. Ал дін болса оның ойынша
адамзатты адастырар бағыт, ғылым мен жалпы дамуды тежейтін жау.
1873 ж. З.Фрейд Вена университетінің Медицина факультетіне
түседі. Осы жылдары Э.Брюкенің физиологиялық лабараториясында жұмыс
істейді. Бұл зерттеулер З.Фрейдтің психиканың биологиялық негіздерін
анықтауына жәрдем береді. Ғылыми ізденістерімен 1881 ж. Университетті үздік
бітіреді. Әлеуметтік жағдайының қиындығына байланысты кафедрада қалмай Вена
ауруханаларының бірінде дәрігер болып істейді.
З.Фрейд 1885 ж. Приват-доцент атағын алғаннан кейін Париждегі
әлемге әйгілі Сальпетриер клиникасында ғылыми біліктілігін арттыруға
мүмкіндік алады. Сол уақыттарда клиниканы атақты психиатр функционалды
бұзылулардың себебін анатомиядан емес, психологиядан іздеу қажет деген
көзқарасты ұстанатын Жан Мартен Шарко (1825-1893) басқарған. Шарконың
психикалық ауруларды гипнозбен емдеуі Зигмундқа ерекше әсер етеді. Оның көз
алдында аз уақыт ішінде истерия және салмен ауыратындар жылдам айығып
жатады. Оған әсіресе қатты әсер еткен мына тәжірибе еді. Гипнозға енгеннен
кейін әйелге ұйқыдан оянғанда бұрышта тұрған қол шатырды ашу бұйырылады.
Әйел ояна салысымен тұрып қол шатырды ашады. Тәжірибе жасаушы бөлменің
ішнде қол шатырды неге аштыңыз? деп сұрағанда ол қол шатыр менікі ме
әлде басқа біреудікі ме соны білейін деп едім деп жауап береді. Гипноздық
иландыру фактілері оның есінде толық жойылып кеткен. Сондықтан тәжірибе
жасаушы әйелге түрлі сұрақтар қойып іс-әрекетінің негізгі себебін есіне
түсіреді. Осы көрініс Фрейдте адам іс-әрекетінің негізінде түрлі әдістер
арқылы табуға болатын бейсаналық түрткі (мотивтер) жатыр және сана бізің іс-
әрекетімізді барлық уақытта басқара бермейді деген түсінікті тудырады.
З.Фрейд Парижден қайтқаннан кейін Венада жеке емдеу тәжірибесін
бастайды. Бірақ көп уақыт өтпей гипнозбен емдеу жақсы нәтиже бермейтініне,
керісінше жүйке ауруларының табиғатын түсінуді қиындататынын аңғарады.
Мына оқиғада ойлау және сөйлеудің бұзылуынан зардап шегіп сал ауруына
ұшыраған жас келіншек гипноздың көмегімен психикасына соққы болған, яғни
аталған ауруларды тудырған оқиғаны есіне түсіреді (әке өлімін). Содан ауру
белгілері жойылып кетеді. З.Фрейд осы оқиғаны негізге ала отырып
импульстердің орнын басатын және истериялық ауруларды емдейтін жаңа әдіс
таптық дейді.
1887 ж. И.Брейрмен бірігіп Катарсис деп аталатын гипнотерапияның жаңа
түрін қолдана бастайды. (грек тіл katharsis – тазарту). Екеуі жүйкесі
бұзылғандарды зерттеп катарсиспен емдеуді жалғастырады. Олардың 1895 ж.
Истерияларды зерттеу деген кітабы жарыққа шығады. Бірақ екеуінің
көзқарастары бір болмағандықтан бөлініп кетеді.
З.Фрейд адам психикасының гипноздық жағдайына ұқсас – түс көруді де
зерттейді. Түс көрудің құпиясының негізгі формуласын ашады: түс бұл –
тілектердің орындалыуы. Осы идеяны 5 жылға жуық түстерді көруді жору
деген кітабында жазып отырды.
З.Фрейд өз идеяларын дамыта отырып адам ойы мен қалауын басқарып, іс-
әрекетке бағыттайтын (либидо) жыныстық құштарлық деген қорытындыға келеді.
Бейсана либидоның негізі болғандықтан, рухани-адамгершілік ережелеріне
бағынатын сана мен үнемі күресте болады. Осындай көзқараспен Фрейд
психиканың 3 деңгейден тұратын иерархиялық құрылымын жасайды. Олар: сана,
бейсаналық, жасырын саналық.
З.Фрейд 1895ж. Гипноздан мүлде бас тартып әңгімелесу арқылы емдеуді,
кейінірек психоанализ деген атауға ие болған әдісті тәжірибе жүзінде
қолдана бастайды. Психоанализ деген түсінікті 1896 ж.жарыққа шыққан
Нервоздар этилогиясы деген кітабында алғашқы рет қолданады.
З.Фрейд 1885-1899 ж. интенсивті тәжірибе жүргізеді, өзін-өзі
бақылаумен терең айналысадыжәне өзінің ең маңызды еңбегі санаған түс жору
кітабын толықтыра түседі.
1901 ж. Күнделікті өмір психопотологиясы деген еңбегі жарыққа шығады.
Зиялы қауымның және білімді азаматтардың жағымсыз реакцияларына қарамастан
З.Фрейдтің идеялары кеі тарала бастады. Оның еңбектері көптеген тілдерге
аударылады.
Фрейдтің қасына көзқарасын қолдаушылар мен жас дәрігерлер жиналады.
Олардың ішінде Цюрих мектебінің түлектері К.Г.Юнг, А.Адлер, Ш.Ференчи,
О.Ранг, К.Абрахам болды. З.Фрейд өз бағытын әрі қарай жалғастырар,
теорияларды дамытар адам басқа емес К.Г.Юнг деп санайды әрі соған сенеді.
Бірақ уақыт өте келе З.Фрейд өз көзқарасына бір ғана бағытты көздейді және
концепциядан бірдебір өзгерісті қаламайды. Бұл (бөлінуге, кейіннен
бағыттарының) өз кезегінде З.Фрейдтің еі талантты шәкірттері А.Адлер,
К.Юнг. Ранкпен бөлінуіне, кейіннен мүлде басқа бағыттармен кетуіне өтеді.
З.Фрейд психоанализді одан әрі дамытып ол Еуропаны, АҚШ-ты, Ресейді
мойындатады.
1912 ж. Психоанализ деген журналдың негізінсалады. Бейсаналықтың
құпияларын зерттеген жаңа еңбектері баспадан шығады. Енді оның идеялары
медицина мен психология шеңберінен асып мәдениет пен қоғамның дамуына да
қатынасады.
1922 ж. Лондон университеті адамзаттың данышпандары деп 5-ін Филон,
Мемонид, Спиноза, Эйнштейн және Фрейдті жариялайды.
1923 ж. Фрейдтің ең маңызды еңбектерінің бірі Мен және Ол жарыққа
шыңады. Сол кездегі саяси жағдайға байланысты елде түрлі толқулар мен
(көтеріліс) тәртіпсіздіктер орын алады. Бірақ Фрейд ғылымға адал күйінде өз
зерттеулерін ары қарай жалғастырады. Әсіресе, діни және идеологиялық
догматтардың психологиялық құрылымына жиі тоқталады.
1933 ж. Германияда билікке фашизм келгеннен кейін басқалардікі сияқты,
Фрейдтің еңбектері жарамсыз деп табылып отқа жаңылады. Фрейд осы көріністі
көріп біз қандай кезеңге жеттік. Егер Орта ғасырларда болғанда, олар
өзімді отқа жағар еді, қазір кітаптарымды жағумен ғана шектелді - деген
екен. Осы жылы жазда Монотеистикалық дін және Мойсей адам деген еңбегін
жазуды бастайды.
1938 ж. тамызда соғысқа дейінгі соңғы Халықаралық Психоаналитикалық
конгресс өтеді. Күздің соңында Психоаналитикалық сеанстар өткізуді қайта
қолға алып, 1939 ж. 23 қыркүйекте З.Фрейд дүниеден өтеді.
Қазіргі уақытта З.Фрейд есімі аңызға айналды, ал оның жүмыстары
әлемдік мәдениеттің жаңа сатысы деп бір ауыздан мойындалуда. Психоанализге
(жаңалықтарына) философтар, жазушылар, суретшілер және режиссерлер
қызығушылық танытуда. Екінші Дүниежүзілік соғыстан кейін психоанализ АҚШ та
екінші дінге айналады. Қазіргі уақытта психоанолизге сійенбей еңбек еткен
атақты жазушы немесе ғалымды, философты немесе кинорежиссерді атау мүмкін
емес. З.Фрейд шынында да әлемді мойындатқан атақты, данышпан адамға
айналды.
ХХ ғ. Психологтардығ ішінде ХХғю психологияның қалпын мүлде өзгертіп
жіберді. Сондықтан болар қаншама өзгерістер болсада З.Фрейдтің ілімі өшпес
мұраретінде қалды. Қазіргі таңда оның теориялары көптеген елдерде
психология, психотерапия, психатрия оқулықтарына еніп оқытылуда. Ол адам
туралы басқа да ғылымдар социология, педагогика, антропология, этнография,
философияға және әдебиет пен өнерге де өз ықпалын тигізбей қойған жоқ.
Австриялық психолог және психиатр З.Фрейд қазіргі заманғы психолгияның
дамуына көп үлес қосқан және оның даму жолын жаңа арнаға салып кеткен
ғалымдардың бірі. Біздің жұмысымыздың өзектілігі:
Адам табиғатының механизмдері мен құрылымын психоанализ бойынша
түсіндіру.
- Біздің теориялық негізімізді зерттеп, психолгиялық үлес
қосқандардың бірі: А.Адлер (1870-1937) адамды биологиялық негізде
қарастырмай, әлеуметтік тіршілік иесі деп баяндаған даралық психологиясын
ендірді. В.Райх (1897-1957) З.Фрейдтің көптеген идеяларына келіспей отырып,
санадан тыс қандайда бір шындықтың барын мойындады. Психоанализ және
диалектикалық материализм деген еңбек жазған.
- Зерттеу жұмысымыздың объектісі: З.Фрейд негізін салған психоанализ.
- Мақсаты: Психоанализ бойынша адам психикасы мен мінез - құлқын
басқарушы механизімді анықтап, психоаналитикалық теорияны дамыту.
- Біздің зерттеу мақсатымызға байланысты келесі мәселелерді
қалыптастырамыз.
Зерттеп отырған мәселелерге байланысты әдебиеттерге психологиялық
талдау өңделген психологиялық әдебиеттер деңгейін айқындау.
Біздің адекваттық мақсаттың зерттелу әдісін таңдау.
Болжам: Психоанализ бойынша нервоздық белгілердің шығу тегі З.Фрейдтің
жыныстық құмарлықтарына емес, үрей мен сенімнің орын алуында жатыр.
І. ТАРАУ. З.ФРЕЙДТІҢ ЖЕКЕ ТҰЛҒА ПРОБЛЕМАЛАРЫ МЕН БАҒЫТЫНА ТЕОРИЯЛЫҚ
ЗЕРТТЕУ.
I.1. З. Фрейдтің жеке тұлға құрылымы және психологиялық
сипаттамасы.
З.Фрейд 20-шы жылдары психикалық өмірдің концепциялық моделін қайта
қарап, жеке тұлға теориясына 3 негізгі құрылымды енгізді:
Ид, эго, және супер - эго. З.Фрейд бұл 3 бөлік жеке тұлғадағы ерекше
бір құрылым деп емес, жай ғана процестер ретінде қарауды ұсынды. Бірақ бұл
ұсынған құрылым сол уақыттарда нейроанатомияның даму деңгейі жеткілікті
дәрежеде болмаандықтан маңызға ие болмады.
Ид. ид (латын сөзі ол деген мағынаны білдіреді) Фрейдтің
пікірінше жеке тұлғаның инстинкті және тума аспектілерін білдіреді. Ид
бейсаналықта тұтастай функцияланады және біздің мінез - құлқымызды
қуаттайтын биологиялық инстинкттермен (тамақ, ұйқы т.б) өте тығыз
байланысты. Ид Фрейдтің пікірінше ешқандай заңды білмейтін, көлеңке
қараңқылық. Ид өзінің маңыздылығын адамның бүкіл өмір барысында сақтап
отырады. Ол шектеусіз ид қорқу немесе үрейді білмейді, өз мақсатына
жетуде сақтық шараларын қолданбайды - бұл дәлел Фрейдтің пікірінше жеке
адамғада қоғамғада қауіп төндіреді. Басқаша айтқанда олды көзі соқыр
патшамен салыстыруға болады. Ол билікті жүзеге асыру үшін өз
қоластындағыларға сүйенуге мәжбүр болады.
Фрейд идті ағзадағы соматикалық және психикалық процестерге ара
түсуші ретінде қарастырды.
Фрейд жеке тұлғаны ауыртпалыұтан құтқаратын идтің механизімін
көрсетті: 1. рефлекторлық әрекеттер және алғашқы процестер. Бірінші
жағдайда ид қозудың сигналдарына автоматты түрде жауап қайтарады және
тәтәркену арқылы пайда болған ауыртпалықты бірден төмендетеді. Мұндай тума
рефлекторлық механизмдерге мысал ретінде - жоғары тыныс жолдарының
тітіркенуінен пайда болған жөтелді, көзге бірнәрсе түсіп кеткенде шыққан
жасты келтіруге рефлекторлық ірекеттер әрдайым тәтәркену немесе ауыртпалық
деәгейән төмендете алмаған жағдайда әрекетке идтің аләашқы функциясы
кіріседі . ид алғашқы кезде негізгі қажеттілікті қанағаттандырумен
байланысты объектінің психикалық бейнесін қалыптастырады. Мысалы, бала аш
кезде осы аталған процесс кезінде ананың емшегін немесе ыдыстаы сүттің
бейнесін елестеуі мүмкін.
Алғашқы процестер - адам елестеулерінің қиялы, шындықпен жалғанды,
өзін және өзі емес екенін айрыла алмайтын формасы.
Адам алғашқы прцестерге сай әрекет етсе, қажеттілігін
қанағаттандыратын объекті мен оның бейнесін ажырата алмай қалады. (Мысалы,
шөлде адамға су болып көрінген сағым). Мұндай жағдайлар адамды өлімге душар
еткізуі мүмкін . сондықтан Фрейд үшін алғашқы қажеттіліктерді
қанағаттандыруды кейінге қалдыру қабілеті сәбилерге алғашқы кезде өз талап
тілектерді мен қажеттілігінен басқа сыртқы әлемнің бар екенін сезінгенде
қалыптасады. Осы білімнің пайда болумен тұлғаның екінші құрылымы эго
қалыптасады.
Эго (латын сөзі - мен деген мағынаны білдіреді) - бұл шешім
қабылдауға жауапты психикалық аппараттың компоненті. Эго сыртқы әлемнің
шектеулеріне сәйкес идтің талап тілектерін орындауға ұмтылады. Эго өзінің
құрылымы мен функциясын идтен алады. Осындай жолмен эго ағзаны
қауіпсіздендіруге және өзін -өзі сақтауына жәрдем береді. Тіршілік үшін
күресте, жалпы сыртқы әлеуметтік әлемге қарсылық ретінде эго әрқашан
шындықтаы оқиғалар мен психикалық жүйені дифференцациялап отыруы қажет.
Мысалы, аш адам тамақ іздеуде мидағы тамақтын бейнесі мен шындықтағы
тамақтың бейнесін ажырата білуі керек. Яғни ол ауыртпалық т-мендегенде
дейін тамақты тауып, қолдана білуі шарт. Бұл мақсат адамды оқуға, ойлауға,
қорытынды шығаруға, қабылдауға, шешуге, есте сақтауға және т.б. мәжбүр
етеді.
Қажеттілікті қанағаттандыру табиғаты бойынша эгоның идтен
айырмашылығы, шындық принциптеріне бағынады. Оның мақсаты - ағзаның
тұтастығын сақтау. Шындық принципі индивидке дөрекі қуаттарын әлеуметтік
шектеулер шеңберінде пайдалануға, дұрыс бағыттауға мүмкіндік береді.
Мысалы, жыныстық қажеттілік сәйкес объект және жағдай жақсы болса мінез -
құлықты ләзаттану принципі басқарады. Шындық принципі біздін мінез -
құлқымызға саналылықтың шегін береді. Эго идке қарағанда шындық пен қияды
ажырата алады, адамның өзін қалыпты ұстауына жәрдем береді және рационалды
танымдық әрекеттерге қатысады. Логикалық ойлаудың күшіне сүйене отырып Эго
мінез - құлықты қажетті жерге бағыттап отырады, себебі инстингті
қажеттіліктер индивидке және басқа да адамдарға зиянын тигізбей
қанағаттандырылуы керек. Сонымен эго тұлғаның орындаушы мүшесі және ақыл
ой процестерінің жүретін облысы болып табылады.
Супер эго (латын сөзі super - жоғары және его - мен) қоғамдық
ережелер және мінез - құлық стандартын көрсететән тұлға дамуындағы соңғы
компонент.
Адам қоғамда нәтижелі әрекет ету үшін оны қоршаған ортаға сәйкес
құндылықтары, ережелері мен тәртібі болуы қажет. Бұлардың барлығы
әлеуметтендіру процесіне қалыптасады. З.Фрейдтің көзқарасы бойынша адам
ағзасы супер эгомен туылмайды. Балалар оны ата - ана, оқытушы және т.б.
қалыптастырушы (фигуралар) кейіпкерлермен өзара қарым - қатынасы арқылы
қалыптастыруы міндетті. Тұлғаның адамгершілік күші болып табылатын супер
эго болашақта баланың ата анаға тәуелділігін жалғастырушы болып табылады.
Ол формальды түрде болады дұрыс және бұрысты айыра бастағанда, жақсы
және жаманды танығанда (шамамен 3жастан 5 жасқа дейін) пайда болады. Бала
әрбір әрекетін қақтығыс пен жазалаудан қашып осы шектеулерге сәйкес
орындауды үйренеді. Бірақ баланың әлеуметтік әлемі кеңейген сайын, (мектеп,
дін және достарының арқасында) суперэго кеңістігі белгілі бір дәрежеге
дейін үлкейеді.
Фрейд суперэгоны 2 жүйеге бөлді: ар және эго - идеал. Ар ата - ананың
жазалауы нәтижесінде қалыптасады. Ол ата - ананың тыңдамайтын мінез деп
атап балаға сөгіс жариялаған қылықтармен байланысты. Суперэгоның мадақтау
аспектісі - бұл эго - идеал. Ол ата - ананың үнемі қолдап қуаттауынан
немесе жоғары бағалауынан пайда болады. Ол индивдтің өзіне жоғары
ұстамдарды қалыптастыруына жетелейді және жоғары мақсаттарға ұмтылуына алып
келеді. Егер мақсат орындалса, мақтаныш және жоғары мақсаттарға ұмтылуына
алып келеді. Егер мақсат орындалса, мақтаныш және өзін өзі құрметтеу
сезімін қалыптастырады. Мысалы, баланы мектептегі жеткен жетістіктері мен
үлгілі тәртібі үшін мадақтаса, ол барлық уақытта өз жетістіктеріне мақтаныш
сезімінде болып, жоғарғы мақсаттарға ұмтылады.
Ата - ананың бақылауы өзіндік баөылауға ауысса суперэго толық
қалыптасты деуге болады. Бірақ өзіндік бақылаудың бұл принципі шындық
принципінің мақсаттарына қызмет етпейді. Қоғамдық талаптарға сай қылықтарды
толығымен тоқтатып, адамды сөзге, ойда, әрекетте шексіз жетілуге бағттайды.
Қысқаша айтқанда ол эгоны идеялық мақсаттың шындықтағы мақсаттардан жоғары
тұратынын мойындатуға тырысады.
Сонымен Фрейд теориясы бойынша адамның жеке тұлғасы 3 құрылымдық
компонентті қамтиды: Ол, мен және жоғары мен. Ол ләзаттану принципіне
бағынады. Ол инстингтті қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін рефлекторлық
әрекеттер мен алғашқы елестетулерді пайдаланады. Мен шындық принципін
басшылыққа алып әрекет етеді. Оның басты мақсаты - әлеуметтік шектеулерге
сәйкес әрекет жоспсрын дайындау. Бұл тапсырманы мен елестеудің екінші
процестері арқылы шешеді. Тұлғаның дамуындағы соңғы құрылым жоғары - мен
адамгершілік негіздерін көрсетеді. Жоғары – мен 2 құрылымнан тұрады ар
және идеал - мен.
Жоғары - мен бала мен әке қатынасы арқылы қалыптасады. Егер мен,
олардың пайдасы үшін әрекет етіп шешім қабылдаса, бірақ бұл әрекет
Жоғары менге қарсылықты болса, онда Ол өзін кінәлі сезінеді. Егер Ол
ген арқылы берілсе, мен өмірден жинаған тәжірибе, ал жоғары - мен қоршаған
ортадағы адамдар ықпалыныә жемісі.
З.Фрейдтің жеке тұлға құрылымы
құрылым қалыптасуы негізі функциясы
атаулары
Ол (ид) Гентика арқылы тума Қажеттілікті
беріледі қанағаттандыру
Мен (эго) Даралық тәжірибеОлдан бөліну Қажеттілікті
қанағаттандыру
инстинктілерді
басқару, ағзаны
сақтау, тәжірибе
жинау, шешім
қабылдау. Осы
құрылымдардың
барлық тараптарына
келісу.
Жоғары - мен Жоғары - мен ата - анамен ар, өзін - өзі
Супер - эго ата - ана идентификация, бақылау идеалары
әлеуметтік қалыптастыру. Қоғам
нормалар тарапына мінез -
құлықты қадағалау
I.2. Жеке тұлға дамуындағы психосексуалдық кезең.
Дамудың психоаналитикалық теориясы 2 негізден тұрады: Біріншісі,
немесе генетикалық негіз ерте балалықта бастан кешкендердітұлғаның
қалыптасуына маңызды рөл атқарады деп есептейді. З.Фрейдтің пікірінше тұлға
5 жасқа дейін қалыптасып үлгереді. Екінші негіз адам дүниеге белгілі бір
мөлшердегі жыныстық қуаты (либидо) мен туылады, кейінірек өзінің даму
барысында тұлға бірнеше жыныстық сатылардан өтеді деген принциптен тұрады.
З.Фрейд жеке тұлғаның дамуы 4 негізге байланысты дейді. Олар: оральды,
анальды, фалликалық және генитальдық фрейд дамудың ішіне баланың жыныстық
жетілуінің басталуына қатынасты 6-7 жас аралығында өтетін латентті кезеіді
кіргізеді.
Психосексуалдық деген термин адамныі дамуындағы ең басты фактор
жыныстық инстинкттер екенін көрсетеді. Фрейд теориясына сәйкес дамудың әр
кезеәінде дененің белгілі бір бөлігі жағымды қысым жасау үшін, белгілі бір
әрекетке немесе объектіге ұмтылады. Психосексуалдық даму - бұл өзгермелі
күйде берілетін және мәдени деңгейіне қатыссыз барлық адамға тән
биологиялық басымдылық. Индивид жинаған әлеуметтік тәжірибесі бойынша әр
кезеңге белгілі бір мөлшерде үлес қосады.
З.Фрейдтің теориялық құрылым логикасы 2 факторға негізделеді: 1.
фрустациялар, 2. аса қамқорлық. Баланың жыныстық қажеттілігі фрустрация
жағдайында (мысалы, сору, тістеу немесе шайнау) ата - ана немесе
тәрбиешілермен қиылысады да, жеткілікті дәрежеде қанағаттана алмайды. Ата -
ана тарапынан көп қамқорлық жасалса балада өзінің ішкі функцияларын
басқаруға мүмкіндік аз болады немесе мүлде болмайды. Осы себептен балада
тәуелділік және қолынан ештеңе келмеу сезімі қалыптасады.
Психоаналитикалық теорияда регрессия түсінігі маңызды орын алады, яғни
психосексуалдық дамудың ерте кезеңіне қайта орау және адамда сол кезеңге
тән балалық мінез - құлықтық көрініс беруі. Мысалы, ересек адамның күшті
стрестік жағдайда жылауы, саусағын соруы, бірнәрсе ішкісі келуі мүмкін.
Регрессия – Фрейдтің атауы бойынша фиксация (белгілі бір психосексуалдық
кезеңде дамудың тоқтауы немесе үзілуі). Фиксация бір психожыныстық кезеңнен
екіншісіне өтуге қабілетсіздікті білдіреді. Ол белгілі бір кезеңдегі
қажеттіліктерді шамадан тыс әкеп соғады. Мысалы, 10 жасар баланың үнемі
саусағын сорып жүруі оральдік фиксация белгісі. Бұл жағдайда либидо қуаты
дамудың ерте кезеңіне сәйкесбелсенділік көрсетеді. Сонымен әрбір индивидтің
жеке тұлға құрылымы психожыныстық дамудың кезеңдеріне тоқталып өтейік.
1. Оральды кезең (Ор латынша ауыз) ауыз арқылы болады. Ол баланың
дүниеге келгенінен бастап 18 айлығына дейін жалғасады. Сәби анасының сүтін
емгенде оның ерні мен тілі қозады. Сондықтан ауыздаң айналасы, ерінмен қоса
сәбидің белсенді қызығушылығын оятады. Сәбилер емшек ему арқылы
тамақтанады және осы сору қозғалысы арқылы қанағаттану сезімінде болады.
Фрейдтің пікірінше ауыз адамның бүкіл өмір барысында маңызды эрогенді аймақ
болып қала береді. Ересектік кезде де сағыз шайнау, тырнақты тістеу, темекі
шегуі сүйісу т.б. оральдік мінез құлыққа тән көріністер байқалады.
Бұл кезеңдегі сәбидің алдында тұрған ең басты мақсат - негізгі
ұстанымдардан тұрады. өйткені сәби алғашқы кезде өзінің денесін анасының
емшегінен ажырвта алмайды. Сору процесі кезінде сәби аралас тойыну мен
жұмсақтықты түсінеді. Уақыт өте келе ананың көкірегі махаббат объектісі
ретінде өз маңыздылығын жоғалтады және өзінің денесін, оның бөліктерін
байқайды. Ол ананың қамқорлығын қажет еткенде еткенде, оның орнын басу үшін
өзінің саусағын немесе тілін сорады.
Оралды кезең емшектен шығарумен аяқталады. Психоаналитикалық теория
бойынша барлық сәбилер емшектен шыққанда бірқатар қиындықтардан бастан
кешіреді. өйткені бұл процесс оларды ләззат алу сезімінен айырады.
Қиыншылықтар қаншалықты көп болса, сәбидің келесі кезеңіндегі қиыншылықтар
қаншалықты көп болса, сәбидің келесі кезеңіндегі қиыншылықтарды жеңуі
қиынырақ болады.
З.Фрейд бала сәби кезінде шамадан тыс немесе жеткіліксіз стимул алса,
болашақта тұлғаның оральды пассивті типі қалыптасады деп айтқан болатын.
Оральдік - пассивті тип - көңілді, болашаққа сенімді, өзінің қоршаған
ортасынан әрқашан аналық қатынасты талап етеді және қандай жолмен болмын
басқалардың өзін құптағанын, мақтағанын қалап отырады. Оның психологиялық
бейімділігі сенгіштігі, ынжықтығы және шамадан тыс тәуелділігі мен
жетілегендігі көрінеді.
Бірінші жылдың екінші жартысында оральды кезеңнің 2 фазасы - пассивті,
немесе, оральды - садистік фаза басталды. Енді сәбидің тістері шыға
бастайды, сол арқылы фрустрацияны білдірудің маңызы құралдары болып тістеу
және шайнау есептелді.
Кезең анальдық (anal - латынша – артқы тесік) кезең 18 айдан 3
жасқа дейін жалғасады. Бұл кезеңде сәбидің жыныстық қанағаттануы нәжіс
немесе зәр бөлген кезде жүзеге асады. Олар біртіндеп ішекке қысым жасау
арқылы қанағаттануды үйренеді. Ішек және қуықты басқару жүйке жүйесінің
дамуына байланысты болса да Фрейд баланың ата ана немесе олардың орның
басушы әжетханаға отыруды қалай үйретсе, оның тұлға ретінде қалыптасуына да
ықпалын тигізеді. Бала әжетханаға отыруды үйреніп идтің талаптарын шектеуді
және ата ана тарапынан болатын жасауды үйренуі қажет Фрейдтің пікірінше
өзін - өзі бақылау және реттеу формалары болашақты өз бастауларын анальдық
кезеңнен алады.
З.Фрейд баланы әжетханаға отырғызуды үйретуде ата - ананың 2 негізгі
әдісін бөліп көрсетті. Кейбір ата - аналар мұндай жағдайда жұмсақтық
танытпайды, қазір ақ әжетханаға барып кел деп баласынан талап етпді. Бала
бұған жауап ретінде шешесі немесе әкесінің айтқаның орындамайды да,
оның іші қата бастайды. Егер де осы ұстап тұру тенденциясы баланың
басқада қылықтарына әсер етсе, балада тұлғаның ұстап тұрушы типі
қалыптасады. Анальды - ұстап тұрушы типтегі адам қырсық, қолы тар және
әдісшіл. Мұндай адам тәртіпсіздікті және белгісіздікті көтере алмайды.
Әжетханаға үйретуде ата - ана қаталдығынан пайда болатын екінші бір анальды
- шығарушы тип. Мұндай тұлға бұзып - қиратуға, мазасыздыққа және садисттік
қатігездікке бейім келеді.
Кейбір ата - аналар керісінше өз балаларын қалыпты және тұрақты зәр
шығаруын қолдап мақтап отырады. Фрейдтің көзқарасы бойынша баланы осылай
қолдап қуаттап отыру, баланың шығармашылық қабілетін дамытуға және өзіне
жағымды баға беруіне жағдай жасайды.
3. Кезең . фалликалық кезең (fallo - латынша - жыныс мүшесі) деп
аталады. Ол 3 пен 6 жас аралығын қамтиды. Фалликалық кезеңің даму барысында
балалар өздпрінің жыныс мүшелерін зерттеп қарастырады және жыныстық
қатынаспен туылу, туралы сұрақтарға қызығушылық танытады. Фрейдтің
пікірінше балалардың көпшілігі жыныстық қатынастын негізгі мәнән анық
түсінеді, бірақ ата ана түсінбейді деп ойлайды. Балалар ата - анасының
жыныстық қатынас жасауын кездейсоқ көруі мүмкін, немесе ата ана. Басқа да
балалардың айтқандарынан қиялдарында алғашқы қатынасты суреттеп дамытып
отырады. Фрейдтіңи пікірінше, балалардың көпшілігі жыныстық қатынасты
әкенің анаға деген зорлық әрекеті деп түсінеді.
Фрейдтің айтуынша фалликалық кезеңде Эдип комплексі (қыздарда электра
комплексі) басымдау болады. Фрейд бұл комплексті Софоклдің Эдип патша
трагедиясына сүйене отырып сипаттаған. Фив патшасы Эдип өз әкесін өлтіріп,
анасына деген құштарлық махаббаттан жыныстық қатынасқа түседі. Бұның
азғындық, қандай күнә жасағанын түсінгенде, Эдип өзінің көздерін ойып алып
тастайды. Фрейд бұл оқиғаның грек елінің аңызынынан бастау алатынын
білседе, оны бүкіл адамзат алдындағы психологиялық қақтығыстардың символы
ретінде қарастырды. Жалпы алғанда бұл ағыз әрбәр баланың өзіне қарсылықты
жыныс мүшесі бар ата анасын иеруге және өзінікімен бірдей жыныс мүшесі
барын шығарып тастауға ұғынылмаған тілегі бар екенін білдіреді. әрине
қарапайым бала өз әкесін өлтірмейді және анасымен жыныстық қатынасза
түспейді, бірақ фрейдистер оның бейсаналығына біріншісі немесе екіншісін
істеуге тілегі ьар екеніне сенімді.
Эдип комплексі ережесі ұлдардада да қыздарда түрліше дамиды. Балаларда
қалай көрініс беретінің қарастырып өтейік. Баланың алғашқы махаббат
объектісі анасы немесе оның орнын басушы болады. Туылғанынан бастап ана
баланың қажеттілігін қанағаттандырушы негіз болып табылады. Ол анасын
иемдегені қалайды және ересектердің жасаған қылықтарына ұқсас, өзінің
эротикалық сезімін білдіргесі келеді. өзінің жыныс мүшесін мақтанып
көрсетуі арұылы анасын өзіне баурап алуға тырысады. Бұл факт баланың өз
әкесінің рөлін ойнауға ұмтылатынын кқрсетеді. Сонымен қатар ол әкесін
гениталды ләззат алуға кедергі жасайтын бәсекелес ретінде қабылдайды. Содан
барып, әке бала үшін ең басты қарсылас немесе дұшпанға айналады.
Сонымен қатар бала әкесімен салыстырған өзінің төмен екенің сезінеді
және өзінің анасына деген романтикалық сезіміне әкесінің шыдай алмайтыныңн
түсінеді. Қарсыласу балада қорқыныш сезімін ұялатады. Бұл Фрейдтің
кастрация қорқынышы, баланың анасына деген тілегінен бас тартуына мәжбүр
етеді.
5 және 7 жас аралығында Эдип комплексі рұхсат етіледі: бала санасынан
анасына деген өзінің жыныстық тілегін сыртқа шығарады және әкесінің кейбәр
қылықтарын өз бойына аударады. өкесімен идентификация жасау процесі бірнеше
функцияларды атқарады. Біріншеден, балада еркекке тән құндылықтар,
адамгершілік ережелері ұстанымдары мен мінез - құлық моделі қалыптасады.
Екіншіден, бала әкесімен идентификация жасау арқылы қосымша жолмен анасын
махаббат объекті ретінде ұстауға мүмкіндік алады, өйткені енді анасы
өкесінің бойындағы бағалайтын ерекшеліктері мұның бойынан да табылады.
Қыздардағы Эдип комплексі Электра комплексі деп аталады. Бұл оқиғадағы
негізгі көрініс электра деп аталатын грек аңызынан алынған. Аңыз бойынша
ағасы Оресті өзінің анасы мен оның нақсүйерін өлтіруге үгіттейді жіне
осындай жолмен әкеміз үшін кек аламыз дейді. Балалар сияқты, қыздар да
махабаттың бірінші объектісі - ана болып есептеледі. Бірақ қыздар
фалликалық кезеңге өткенде ағасы немесе әкесінікі сияқты жыныс мүшесінің
жоқ екенің сезінеді. Қыздар бұны сезіне сала өздерінде жыныс мүшесінің
болғаның қалап, соған тәуелді болып қалады. Нәтижесінде қыз өз анасына
жыныс мүшесіз туған немесе қандай да бір қылық үшін жаза ретінде алып
қойған деген пікірде ашық дұшпандық көрсете бастайды. Сонымен қатар қыздар
өз әкесін иемденуге ұмтылады, өйткені оның қызғаныш тудыратын мүшесі бар.
Бірақ оны ала алмайтынын қыз түсінген кезде, жыныстық қанаұаттануда
жыныстық мішенің орнын басатын басқа бір түбірді іздейді.
Фрейдтің пікірінше қыздар уақыт өте келе әкесіне жақындау және
анасымен идентификация жасау жолымен электр комплексінен арылады. Басқаша
сөзбен айтқанда уақыт өте келе анасына ұқсас болады, әкесіне жақындауға
символикалық рұхсат алады, осындай жолмен қашан болмасын әкесіне ұқсас ер
адамға тұрмысқа шығуға мүмкіндігін көбейтеді.
Фалликалық кезеңдегі фиксациямен ересек ер адамдар өздеоін дөрекі,
мақтаншақ етіп көрсетеді. Фалликалық типтегілер табысқа жетуге ұмтылады
(табыс олар үшін өзіне қарсылықты жыныс мүшесі бар ата - ананы жеңу) және
үнемі өздерінің батылдығын және жыныстық жетілгенділігін дәлелдеуге
тырысады. Олар өздерінің нағыз еркек екендіктерін басқаларға да
мойындатады. Бұл мақсатқа жетудің бір жолы - әйелдерді аямай иемдену.
Фрейдтің пікірінше әйелдердегі фалликалық фиксация жағымпаздыққа, бей
берект жыныстық қатынасқа бейімділікке әкеп соғады, бірақ олар сырт
қарағанда жыныстық қатынаста күнәсіз және сенгіш болып, көрінеді. Кейбір
әйелдер керісінше ер адамдар үстінен басым болуға күреседі, яғни шамадан
тыс батыл, қайсар және өзіне өзі сенімді болады. Мұндай әйелдерді
кастритивті деп атайды.
Латентті кезең 6-7 жас аралығынан жас өспірімдік шаққа дейін
жалғасатын жыныстық дамудың басқа әрекеттерге айналуы. Енді баланың
жыныстық қуаты ақыл - ой әрекетіне, спорт және құрдастарымен қатынасқа
бағытталады. Латинтті кезеңді соңғы психосексуальды даму кезеңі кіргенде
дейінгі ересектерге дайындық ретінде қарастыруға болады. Мұндай жағдайдағы
жыныстық қажеттіліктің төмендеуін Фрейд бала ағзасындағы физиологиялық
өзгерістерге, соның ішінде оның тұлғасында пайда болған эго және суперэго
құрылымына жатқызады.
4. Генитальдық кезең (бастапқы генитальды фазасы ересектіктен өлімге
дейін жалғасады) ағзадағы биохимиялық және физиологиялық өзгерістермен
сипатталады. Репродуктивті мүшелер өз даму шетіне жетеді, эндокриндік
жүйедегі гормондардың бөлінуі екінші жыныстық белгілердің (мысалы,
еркектердің бетінің айналасыцнда шаш сияқты түктің шығуы, әйелдерде сүт
безінің пайда болуы) пайда болуына әкеп соғады. Бұл өзгерістердің нәтижесі
жасөспірімдерге тән қозудың күшеюі және жыныстық белсенділіктің жоғарылауы
болып табылады.
Фрейд теориясына сәйкес, ерте жасөспірімдік шақта барлық адам
гомосексуалды кезеңнен өтеді. Жасөспірімнің жыныстық қуаты жыныс мүшесі
өзінікімен бірдей адамға бағытталады (мысалы, мұғалімге, көршіге, құрбы
құрдасқа) бұл үлкейе келе, некелік серік табуға және отбасы құруға әкеледі.
Генитальдық мінез - бұл психоаналитикалық теориядағы тұлғаның идеалды
типі. Мұндай адам жетілген және әлеуметтік жыныстық қатынасқа
жауапкершілікпен қарайды. Ол гетеросексуальды махабаттан ләззат алады.
Фрейдтің пікірінше гетиальды - идеал мінез қалыптасуы үшін адам ерте
балалыққа тән ынжықтықтан арылу керек, ол кезде махаббат, қауіпсіздік,
физикалық жағдай, жалпы, алғанда қанағаттанудың барлық формалары оңай
берілетін және оған қайтарымы ретінде ештеңе талап етілмейтін. Адамдар
білім алып, еңбек етіп, басқаларға жылылық пен қамқорлық көрсетіп, өз
қажеттілігін қанағаттандыруды кейінге қалдыруға тиіс және бәрінен де бұрын
өмірлік мәселелерді шешуде белсенді рөл атқаруды өз мойындарына алғаны жөн.
Керісінше, егер ерте балалықта түрлі деңгейдегі сызат түсіруші оқиғалар мен
келеңсіздіктер орын алса, генитальдық кезеңге адекватты кіру қиын немесе
мүмкін емес. Фрейдтің көзарасы бойынша бала кездегі қайшылықтар ересектік
жылдардағы қайшылықтардың негізгі бұлағы болып есептеледі.
Осы аталыпөткен психосексуальдық кезеідерге З.Фрейдтің берген түсінігі
бойынша, жыныстық даму келесі 4 кезеңге өтеді: Оральды, Анальдық,
Фалликалық және Генитальдық. Латентті кезең психосексуальдық дамудың
кезеңдеріне жатпайды. Фрейд психосексуальдық даму кезеңдеріне шешімін
таппаған мәселелер фиксация және белгілі бір мінез типтерінің қалыптасуына
әкеліп соғады деген болжам жасаған.
I.3. З. Фрейдтің психоаналитикалық концепциясы.
Психоанализ термині 3 мағынаны, жеке тұлға теориясы мен паталогиясын,
психикалық бұзылулардың терапиялық әдісін, жеке адамның жасырын жатқан
ойлары мен сезімдерін зерттеу әдісін қамтиды.
Психоанализ жалпы мағынада - жеке тұлғаның рухани психологиялық
құндылықтары мен ұстанымдары, ой - пікірі мен іс - әрекетінің жасырын
жатқан түткілерін сыртқа шығару. Көпшілік адамдар сананың толық психика
емес екенін, тіпті көп бөлігі де емес екенін байқай бермейді. Сананың
шекарадан тыс аймағында мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан, адамның
бақылауынан тыс жатқан күшті психикалық аппарат (қоңдырғы) орналасқан.
Бірақ ең қызығы тура осы жасырын психикалық бейсана бөлігінде біздің
қаншама сөзіміздің түбі жатыр.
Психоанализдің алдына қойған бірінші мақсаты - жеке адам санасындағы
қақтығыстарды айқындау.
Психоанализдің медицинадан арнайы жәрігер мен әңгімелесу курсы ретінде
бөлініп шығуы ХХ ғасырда басталды, себебі адамдар арасындағы өзара қарым
-қатынастың үздіксіз және терең өзгеріп отыруы түрлі психикалық
қолайсыздықтар тудырды. Урбанизация ықпалынан, автокөліктердің көбеюінен,
мәдениет және басқада факторлардың жылдам дамуынан адамдар арасындағы
қалыптасқан байланыс өзгерді. Кешегі мен бүгінгінің, кешегі жастар мен
бүгінгі жастардың арасында жер мен көктей айырмашылық елең алды, өмір
сүруде мағынасыздық, адамдардан алшақтау, өмірдегі түрлі қиындықтар пайда
болды. Осылардың негізінен түрлі деңгейдегі аурулар саны, қылмыстар, өзіне
- өзі қол жұмсау көбейді, түрлі идеологиялық қақтығыстар өрши бастады.
Психоанализ медицина және психологияның бағыты ретінде ХХғ.
Қалыптасты. Ол тек қана ғылыми жаңалық болған жоқ. Ол адамдар арасындағы
өзара қатынасты қайта қолына келтіруге, мәдени - әлеуметтік өзгерістерге
жауап болып табылды.
Психоанализдің бірегейлігі және ерекшелігі мынада, ол тәжірибелік
(психология)тмедицинамен ғылым, тұрмыстық жағдай шеңберінде қалыптасты.
Осыдан - ақ оның әылыми төңкеріс екендігі түсіндіріледі. Психоанализге
деген кең ауқымды айрықша қызығулар психоаналитиктерді түрлі қауесетке,
сынға, кедергілерге ұшыратты. Соған қарамастан психоанализ адамның өзін
өзі тануы тарихында жаңа дәуірге жол ашты.
Психоанализге 2 басты теориялық мәселені ажырата білу аса қажет. Оның
бірінші қабаты медицинамен, жүйке жүйесі бұзылғандарды емдеумен, түс жору,
топтық тренингтер өткізумен және т.б. байланысты. Тәжірибелік
психоанализдің мақсаты - психиканы түзету, адамдағы комплекстерді жою.
Клиникалық психоанализ процесіне ауру немесе сау психика туралы өптеген
нақты білімдер жинақталады. Олар дәрігер мен емделушілер өзара қайталанбас
қарым қатынасы негізінде қалыптасатындықтан жалпылау бір жүйеге келтіру
оңай емес.
Психоанализдің екінші қабаты жеке түлға теориясымен сәйкес келеді. Ол
психоаналитиктерге тәжірибе жасау, ұжымдағы басқада психиатрлармен ой
бөлісіп, пікір алмасу негізінде пайда болады. Бұл 2- ші қабат
психологиядағы басқада теориялармен мысалы, рефлексология, гештальттерапия,
конгитивті, психологиямен өзара қаитынасқа түсетін теорияны қамтиды.
Психоанализ адамды тек бір ғана мәселе аспектінде қарастырмай адамды
жеке тұлға ретінде есептеп толықтай зерттеген психологияның қазіргі заман
жүйесі. Қалыптасқан белгілі бір дәстүрлі шеңберден аса алмайтын тәжірибелік
психологияға З.Фрейд тұлғаны тұтастай тануға, әрі адамды іс - әрекетке
итермелейтін қандай да бір күшті түсіндіруге мүмкіндік беретін жаңа әдіс
енгізді. Бұл әдіс еркін байланыстар бұрын жасырын жатқан сана жағдайын
индивид пен психоаналитик қатынасы арқылы сыртқа шығаруға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар психоаналитикалық әдіс басқа жолдармен бақылау жасала
бермейтін құбылыстарды бақылау жасала бермейтін құбылыстарды бақылап
зерттеуге жағдай жасайды.
Зерттеулердің бастапқы кезінде Фрейдті нервоздық белгілер қызықтырды,
бірақ психоанализ алға дамыған сайын нервоздық белгілерді толық түсіну адам
мінезінің типін түсінуден басталатыны айқындала түсті. Қазіргі таңда
белгілердің өзі ғана емес, нервоздық мінез психоанализ және
психоаналитикалық терапияның негізгі пәніне айналды.
Психоанализді түсіндірудің жалпы принципі қандай жолмен комбинациялар
және психикалық күштердің қақтығысынан мәдени - әлеуметтік құбылыстардың
туатынын көрсетеді. Психика әлеуметтік көрініске проекцияланады. Құштарлық
сезімдер мен бейнелер - түрлі әлеуметтік орындарда және атақты адамдар
тұлғасында көрініс табады. Тура осы жерде психоанализдің тағы бір жұмбағы
жасырулы жатыр: Фрейдтің психикалық зерттеулерінде басты негіз болып
есептелетін механизм, физикализм символизм және мифологияға айналады, осы
механизмдер арқылы мәдениеттегі құбылыстар мен процестерді түсіндіруге
тырысады.
Ортағасырда истериялық ауру деп түсіндірді. ХІ - ХІV ғ.ғ. қаншама есі
ауысқан әйелдер мыстан атанып отқа өртенді. Жаңа дәуір басталғанда мұндай
ауру қалыпты деп танылғандықтан истерияға симуляция есебінде қарай бастады
немесе оны өзін - өзі иландырудың нәтижесі деп есептеді.
Истерияны емдеудің қиындығы алғашқыда дәрігерге ығыстырудың себебі
мәлім болмайды, ғыстыру мен белгілердің ара қатынасын ажырата алмады. Бұл
белгілер репрессивті функциядан әжептеуір алынып тасталуы мүмкін. Сонымен
қатар - әр адамда бейсана психикасының құрылымы бірдей емес. Психоаналитик
мұның барлығын истерияның себебін іздегенде есепке салған жөн.
Егер де біз психоаналитик емделушіні еркін ассоцияция күйіне келтітіп
оның есінде қалған ауыр күйзелісті іздеп табуға тырысады. Деп ойласақ,
қателескен болар едік. Психоаналитиктің мақсаты емделушіге берілген
импульсті сезініп ықпал ету.
Еркін байланыстар әдісі Брейердің катарсистік (тазару) әдісінің терең
дамуы. Бұл жерде гипноз эмоционалды қарым қатынаспен, дәрігердің ауруға
адамгершілік тұрғысында ықпал етумен орын алмасады.
Түс жору ертеден жоғары бағаланып келген көнерген өнердің бір түрі,
осы процесс З.Фрейдтің зейінін аударады, себебі ол аурулардан естерінде
қалған ауруларды айтуын талап еткенде, көпшілігі көрген түстерін айта
бастаған. Дәрігермен түсті талдау кейде пайдалы нәтиже береді. Кейіннен
Фрейд емдеушілерден арнайы түстерін айтқызуды дағдыға айналдырды. Ол өзінің
түстерін де талдауды бастайды, сол арқылы бейсана механизмдері туралы
болжамды тексерді. З.Фрейдтің 1900 ж. жарыққа шыққан түстерді жору кітабы
бейсана туралы жазылған ең негізгі еңбек болып саналады. Психоанализдің
теориялық тарихы содан басталады. өйткені сол еңбекте алдын маңызсыз
саналған психикаық құбылыстардың жасырын мағыналары жазылған. Кейіннен бұл
қатарға түс жорумен бірге қателік ұмыту, ойластырылмаған еріксіз әрекеттер
қосылды.
Түс көру теориясының басты тезисі, түс бұл тілектердің орындалуы.
Түс болашақты болжайды, бірақ өткенді қайта жаңғыртадвы оның невроздық
белгілермен ұқсастығы осында. Екі жағдайда да тілектердің тікелей
орындалуына жол жабық болады да ол перделі күйде болады.
Түс шектеулі құбылыс ретінде енеді.
Бір жағынан алғанда ол қалыпты, тыныш өмір сүруге аса қажетті
психикалық жағдай. Екінші жақтан алғанда, ол жүйке жүйесі бұзылғандардың
шаршаңқы психикасын еске түсіреді. Түс көруді бірде - бір психолог немесе
психиатр айрықша психикалық функция деп есептемеген. Сондықтан болар ойлау,
ес, қабылдау психологиясы сияқты, түс көрудің психологиясы қазірге дейін
қалыптаспаған. Түстерді жору өмірбаян жазуға, мінезді анықтауға күшті құрал
бола алады.олар жеңіл қиындықсыз, аса қызығушылықпен көрінеді. Түс көруде
қарсыласу әрекеті түнде білінбейді. Кейде өңде шешімі табылмаған мәселенің
немесе есте сақтай алмағандардың түсте анықталып шешімі табылып жатады.
Бұлардың барлығы түс көруде немесе адам ұйықтап жатқанда бейсананың
белсенді жұмыс істейтінің көрсетеді. Кішкентай балалардың түстерін жору
оңай. Олардың әдетте күндіз орындалмаған тілектері түсте асып орындалып
жатады. Ал ересектердің түстері қиын, бір бірімен қиюласып кетседе
шындыққа жақын. (мынадай оқиғалар) қарны ашқан адамдардың түстерінде тоя
тамақ жеуі, темекісі таусылып қиналғанда тау болып үйілген темекіні көргені
сияқты оқиғалар көптеп кездеседі. Ащы шөлдететін тағам жеген адамға әдетте
су ішіп жатқаны түсіне кіреді. Бірақ түстің басым бөлігі талдауға қиын
фантастикалық (қиялы) қиюласқан бөлшектерден тұратын түсініксіз бейнелерден
тұрады. З.Фрейд түстің мағынасының бұлдырлығы мен қиындығын күнделікті
өмірдегі сынмен түсіндіреді, ол әлсіз болса да түсте әрекет ете береді де
кейбәр бейнелерді өткізіп, араластырып, толықтырып жіберіп отырады.
З.Фрейд түс көруді тәуліктік психотерапия формасы ретінде қарастыпды.
Солардың көмегімен өмірдегі туындаған қақтығыстар мен жеңілістер жарасы
жазылып жатады. Түс көріп жатқанда адам ойы бейнеге айналады, ал негізгі
көрініс белгілер есебінде көрінеді. Түсті жору үшін адамның көрген
белгілерін нақты алу қажет
Психоаналитик түстің әрбір элементін орын - орнымен қойып талдауды
қажет. Бір қызығы түс көруде сана да бейсанада оларды бөліп жатқан ара
қашықтық болмағаннан кейін 2 еселенген қуатпен жұмыс істейтін сияқты. Түс
көруде істің сонау түкпірінде қалып әлдеқашан ұмытып болған шындықтағы
бейнелер байытылып айқын көрінеді. Сонымен қатар тура осы сәтте түсте алдын
ала кездеспеген фантастикалық бейнелерде пайда болады.
Нервозың ауыр түрінде бір түс жиі қайталанады. Ондағы оқиғалар үрейді
туғызатын жағдайға дейін жетеді. Бұл әсіресе ұстап тұру үшін қорғаныш
қуатының күші жетпейді де адам қорқып оянады. Бұдан нервоз ары дами береді
және адам ұйқыдан қорқатын дәрежеге жетеді. Мұндай жағдайда арнайы емдеу
қажет.
Сонымен түс көру Фрейдтің пікірінше паталогиялық емес, өмірдегі
қалыпты құбылыс. Ол психикалық тепе - теңдікті сақтап тұрады, адамның бүкіл
өмір бойындағы қалған ауырлықтарды өңдеп алып тастайды. Сондықтан да
бейсананың бар екендігін әрі айқын түрде көрсететін осы түс көру процесі.
Түс көрутек қана дара психикалық процксс емес, ол тарихи мәдени шығармаылық
негізі. Көптеген дарынды, талантты адамдар Гете, Гельмгольц, Пушкин,
Менделеев және т.б. өздерінің ашқан жаңалықтары мен жырларын алғашқыда
түстерінде көрген, естігенін, ояніанда есте қалғанын жазып отырғанын біз
білеміз. Түстер әрине өткен өмірден туындайды, бірақ тілектердің орындалуын
көрсетуі арқылы бізді болашаққа жетелейді.
Елес - немесе қандай да бір психикалық элемент бір уақытта санада
нақты күйінде болуы, ал келесі бір уақытта бірден жоқ болып кетуі мүмкін.
Шамалы уақыт өткенде ол қайта жарқ етіп еш өзгеріссіз біздің есімізде пайда
болуы мүмкін. Осы құбылысты есепке ала отырып, біз елестің осы уақыт
аралығында санадан жасырын күйде біздің жанымызда сақталғанын қабылдауға
мәжбүрміз. Ол жанда санадан жасырын күйде сақталғанда қандай түрде, қалыпта
болғандығы туралы ешқандай болжам жасай алмаймыз.
Сонымен санадағы құбылыстарды - саналы деп алсақ керісінше жасырын
күйдегі көріністерді бейсаналық деп атай мыз. Біздер бейсаналықты
байқамаймыз, бірақ бар екендігін де жоққа шығара алмаймыз.
Истериялық аурулар өмірі үнемі әрекет етуші, бірақ бейсаналық ойларға
толы. Барлық белгілер содан шығады. Егер де есі ауысқан әйел құсса бұл онда
өзін екіқабатпын деп санаудан болады. Ол осы ойы туралы ештеңе білмеуі
мүмкін бірақ психоанализдің техникалық құралдары арқылы түсіндіруге, ойды
саналыға ауыстыруға болады. Егер ол естен тануға ұқсас әрекеттер мен
қимыл жасаса, қандай жағдайда болмасын өзінің еріксіз әрекеттерін сезбейді
жіне ташалаушы көрермен ретінде сырттай бақылайды. Осыған қарамастан
психоанализ оның рөл ойнайтынын өміріндегі қайғылы оқиғаны көрсетуге
тырысқанын көрсетеді.
Адам психикасының терең әрі маңызды бөлігі - бейсана болып табылады.
Бейсана инстинктті эмоциялар мен есте қалған оқиғалар қоймасы.
Бейсананы ерте кездерден зерттеп келеді, әсіресе (емшілікпен)
дәрігерлікпен айналысқандар оны өз тәжірибелерінде мойындап өлгерген.
Платон бейсананың бар екендігін мойындау арқылы теориясын қалыптастырды. Ал
Фрейд өз кезегінде Платон еңбектерімен таныс болғандықтан бейсана туралы
мәліметтерді содан алады.
Барлығымызға белгілі адамды басқарушы сана. Фрейд сананың астарында
адамға білінбейтін еліктеу, құштарлықтар, ұмытылулардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І ТАРАУ З.ФРЕЙДТІҢ ЖЕКЕ ТҰЛҒА ПРОБЛЕМАЛАРЫ МЕН БАҒЫТЫНА ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
I.1.З. Фрейдтің жеке тұлға құрылымы және психологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
I.2. Жеке тұлға дамуындағы психосексуалды
кезең ... ... ... ... ... ... .12
I.3. З. Фрейдтің психоаналитикалық
концепциясы ... ... ... ... ... ... ...21
ІІ ТАРАУ З.ФРЕЙДТІҢ БАҒЫТЫНДАҒЫ ТАРТЫСТАР МЕН ДАҒДАРЫСТАР.
II.1. Психоанализ бойынша діннің қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... 32
II.2. Неофрейдизм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 38
II.3. Франкфрут мектебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
ІІІ ТАРАУ. ПСИХОЛОГИЯДА ФРЕЙДИЗМ БАҒЫТЫНА ЗЕРТТЕУ
ӘДІСІН СИПАТТАУ ЖӘНЕ НӘТИЖЕЛЕРІН ТАЛДАУ.
ІІІ.1 Ғылыми зерттеу әдістерге түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
ІІІ.2. Мәселеге арналған әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
ІІІ.3 Алынған нәтижелер бойынша талдау жасау ... ... ... ... ... ... ...58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
Қолданылғанәдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
КІРІСПЕ
Сигизмунд (Зигизмунд) Шломо Фрейд Чехияның Пришбор деген қаласында
(бұрынғы Австр-Венгрияға қарасты Фрайберг қалашығы), 1856 ж. 6 мамырда
қарапайым тері саудагері еврей отбасында дүниеге келеді. З.Фрейд Якоба
Фрейд Амали Натонсонның бірінші ұлдары еді.
1859 ж. З.Фрейдтің отбасы Лейпциг, содан кейін Венаға қоныс
аударады.
З.Фрейд гимназияда оқып жүрген кезінде Еуропаның
рационализмидеялары мен әр түрлі тақырыптағы ойлармен танысады. Оқуда озат
болып, лингвистикаға тамаша қабілет көрсетіп, гимназияны үздік аяқтайды.
Оның көзқарастарының қалыптасуына күшті ықпал еткен жаратылыстану
ғылымдарымен тереңірек танысу болды. З.Фрейд адам ақылының құдіреттілігіне
және ғылымның барлық нәрсені жеңетініне сенді. Ал дін болса оның ойынша
адамзатты адастырар бағыт, ғылым мен жалпы дамуды тежейтін жау.
1873 ж. З.Фрейд Вена университетінің Медицина факультетіне
түседі. Осы жылдары Э.Брюкенің физиологиялық лабараториясында жұмыс
істейді. Бұл зерттеулер З.Фрейдтің психиканың биологиялық негіздерін
анықтауына жәрдем береді. Ғылыми ізденістерімен 1881 ж. Университетті үздік
бітіреді. Әлеуметтік жағдайының қиындығына байланысты кафедрада қалмай Вена
ауруханаларының бірінде дәрігер болып істейді.
З.Фрейд 1885 ж. Приват-доцент атағын алғаннан кейін Париждегі
әлемге әйгілі Сальпетриер клиникасында ғылыми біліктілігін арттыруға
мүмкіндік алады. Сол уақыттарда клиниканы атақты психиатр функционалды
бұзылулардың себебін анатомиядан емес, психологиядан іздеу қажет деген
көзқарасты ұстанатын Жан Мартен Шарко (1825-1893) басқарған. Шарконың
психикалық ауруларды гипнозбен емдеуі Зигмундқа ерекше әсер етеді. Оның көз
алдында аз уақыт ішінде истерия және салмен ауыратындар жылдам айығып
жатады. Оған әсіресе қатты әсер еткен мына тәжірибе еді. Гипнозға енгеннен
кейін әйелге ұйқыдан оянғанда бұрышта тұрған қол шатырды ашу бұйырылады.
Әйел ояна салысымен тұрып қол шатырды ашады. Тәжірибе жасаушы бөлменің
ішнде қол шатырды неге аштыңыз? деп сұрағанда ол қол шатыр менікі ме
әлде басқа біреудікі ме соны білейін деп едім деп жауап береді. Гипноздық
иландыру фактілері оның есінде толық жойылып кеткен. Сондықтан тәжірибе
жасаушы әйелге түрлі сұрақтар қойып іс-әрекетінің негізгі себебін есіне
түсіреді. Осы көрініс Фрейдте адам іс-әрекетінің негізінде түрлі әдістер
арқылы табуға болатын бейсаналық түрткі (мотивтер) жатыр және сана бізің іс-
әрекетімізді барлық уақытта басқара бермейді деген түсінікті тудырады.
З.Фрейд Парижден қайтқаннан кейін Венада жеке емдеу тәжірибесін
бастайды. Бірақ көп уақыт өтпей гипнозбен емдеу жақсы нәтиже бермейтініне,
керісінше жүйке ауруларының табиғатын түсінуді қиындататынын аңғарады.
Мына оқиғада ойлау және сөйлеудің бұзылуынан зардап шегіп сал ауруына
ұшыраған жас келіншек гипноздың көмегімен психикасына соққы болған, яғни
аталған ауруларды тудырған оқиғаны есіне түсіреді (әке өлімін). Содан ауру
белгілері жойылып кетеді. З.Фрейд осы оқиғаны негізге ала отырып
импульстердің орнын басатын және истериялық ауруларды емдейтін жаңа әдіс
таптық дейді.
1887 ж. И.Брейрмен бірігіп Катарсис деп аталатын гипнотерапияның жаңа
түрін қолдана бастайды. (грек тіл katharsis – тазарту). Екеуі жүйкесі
бұзылғандарды зерттеп катарсиспен емдеуді жалғастырады. Олардың 1895 ж.
Истерияларды зерттеу деген кітабы жарыққа шығады. Бірақ екеуінің
көзқарастары бір болмағандықтан бөлініп кетеді.
З.Фрейд адам психикасының гипноздық жағдайына ұқсас – түс көруді де
зерттейді. Түс көрудің құпиясының негізгі формуласын ашады: түс бұл –
тілектердің орындалыуы. Осы идеяны 5 жылға жуық түстерді көруді жору
деген кітабында жазып отырды.
З.Фрейд өз идеяларын дамыта отырып адам ойы мен қалауын басқарып, іс-
әрекетке бағыттайтын (либидо) жыныстық құштарлық деген қорытындыға келеді.
Бейсана либидоның негізі болғандықтан, рухани-адамгершілік ережелеріне
бағынатын сана мен үнемі күресте болады. Осындай көзқараспен Фрейд
психиканың 3 деңгейден тұратын иерархиялық құрылымын жасайды. Олар: сана,
бейсаналық, жасырын саналық.
З.Фрейд 1895ж. Гипноздан мүлде бас тартып әңгімелесу арқылы емдеуді,
кейінірек психоанализ деген атауға ие болған әдісті тәжірибе жүзінде
қолдана бастайды. Психоанализ деген түсінікті 1896 ж.жарыққа шыққан
Нервоздар этилогиясы деген кітабында алғашқы рет қолданады.
З.Фрейд 1885-1899 ж. интенсивті тәжірибе жүргізеді, өзін-өзі
бақылаумен терең айналысадыжәне өзінің ең маңызды еңбегі санаған түс жору
кітабын толықтыра түседі.
1901 ж. Күнделікті өмір психопотологиясы деген еңбегі жарыққа шығады.
Зиялы қауымның және білімді азаматтардың жағымсыз реакцияларына қарамастан
З.Фрейдтің идеялары кеі тарала бастады. Оның еңбектері көптеген тілдерге
аударылады.
Фрейдтің қасына көзқарасын қолдаушылар мен жас дәрігерлер жиналады.
Олардың ішінде Цюрих мектебінің түлектері К.Г.Юнг, А.Адлер, Ш.Ференчи,
О.Ранг, К.Абрахам болды. З.Фрейд өз бағытын әрі қарай жалғастырар,
теорияларды дамытар адам басқа емес К.Г.Юнг деп санайды әрі соған сенеді.
Бірақ уақыт өте келе З.Фрейд өз көзқарасына бір ғана бағытты көздейді және
концепциядан бірдебір өзгерісті қаламайды. Бұл (бөлінуге, кейіннен
бағыттарының) өз кезегінде З.Фрейдтің еі талантты шәкірттері А.Адлер,
К.Юнг. Ранкпен бөлінуіне, кейіннен мүлде басқа бағыттармен кетуіне өтеді.
З.Фрейд психоанализді одан әрі дамытып ол Еуропаны, АҚШ-ты, Ресейді
мойындатады.
1912 ж. Психоанализ деген журналдың негізінсалады. Бейсаналықтың
құпияларын зерттеген жаңа еңбектері баспадан шығады. Енді оның идеялары
медицина мен психология шеңберінен асып мәдениет пен қоғамның дамуына да
қатынасады.
1922 ж. Лондон университеті адамзаттың данышпандары деп 5-ін Филон,
Мемонид, Спиноза, Эйнштейн және Фрейдті жариялайды.
1923 ж. Фрейдтің ең маңызды еңбектерінің бірі Мен және Ол жарыққа
шыңады. Сол кездегі саяси жағдайға байланысты елде түрлі толқулар мен
(көтеріліс) тәртіпсіздіктер орын алады. Бірақ Фрейд ғылымға адал күйінде өз
зерттеулерін ары қарай жалғастырады. Әсіресе, діни және идеологиялық
догматтардың психологиялық құрылымына жиі тоқталады.
1933 ж. Германияда билікке фашизм келгеннен кейін басқалардікі сияқты,
Фрейдтің еңбектері жарамсыз деп табылып отқа жаңылады. Фрейд осы көріністі
көріп біз қандай кезеңге жеттік. Егер Орта ғасырларда болғанда, олар
өзімді отқа жағар еді, қазір кітаптарымды жағумен ғана шектелді - деген
екен. Осы жылы жазда Монотеистикалық дін және Мойсей адам деген еңбегін
жазуды бастайды.
1938 ж. тамызда соғысқа дейінгі соңғы Халықаралық Психоаналитикалық
конгресс өтеді. Күздің соңында Психоаналитикалық сеанстар өткізуді қайта
қолға алып, 1939 ж. 23 қыркүйекте З.Фрейд дүниеден өтеді.
Қазіргі уақытта З.Фрейд есімі аңызға айналды, ал оның жүмыстары
әлемдік мәдениеттің жаңа сатысы деп бір ауыздан мойындалуда. Психоанализге
(жаңалықтарына) философтар, жазушылар, суретшілер және режиссерлер
қызығушылық танытуда. Екінші Дүниежүзілік соғыстан кейін психоанализ АҚШ та
екінші дінге айналады. Қазіргі уақытта психоанолизге сійенбей еңбек еткен
атақты жазушы немесе ғалымды, философты немесе кинорежиссерді атау мүмкін
емес. З.Фрейд шынында да әлемді мойындатқан атақты, данышпан адамға
айналды.
ХХ ғ. Психологтардығ ішінде ХХғю психологияның қалпын мүлде өзгертіп
жіберді. Сондықтан болар қаншама өзгерістер болсада З.Фрейдтің ілімі өшпес
мұраретінде қалды. Қазіргі таңда оның теориялары көптеген елдерде
психология, психотерапия, психатрия оқулықтарына еніп оқытылуда. Ол адам
туралы басқа да ғылымдар социология, педагогика, антропология, этнография,
философияға және әдебиет пен өнерге де өз ықпалын тигізбей қойған жоқ.
Австриялық психолог және психиатр З.Фрейд қазіргі заманғы психолгияның
дамуына көп үлес қосқан және оның даму жолын жаңа арнаға салып кеткен
ғалымдардың бірі. Біздің жұмысымыздың өзектілігі:
Адам табиғатының механизмдері мен құрылымын психоанализ бойынша
түсіндіру.
- Біздің теориялық негізімізді зерттеп, психолгиялық үлес
қосқандардың бірі: А.Адлер (1870-1937) адамды биологиялық негізде
қарастырмай, әлеуметтік тіршілік иесі деп баяндаған даралық психологиясын
ендірді. В.Райх (1897-1957) З.Фрейдтің көптеген идеяларына келіспей отырып,
санадан тыс қандайда бір шындықтың барын мойындады. Психоанализ және
диалектикалық материализм деген еңбек жазған.
- Зерттеу жұмысымыздың объектісі: З.Фрейд негізін салған психоанализ.
- Мақсаты: Психоанализ бойынша адам психикасы мен мінез - құлқын
басқарушы механизімді анықтап, психоаналитикалық теорияны дамыту.
- Біздің зерттеу мақсатымызға байланысты келесі мәселелерді
қалыптастырамыз.
Зерттеп отырған мәселелерге байланысты әдебиеттерге психологиялық
талдау өңделген психологиялық әдебиеттер деңгейін айқындау.
Біздің адекваттық мақсаттың зерттелу әдісін таңдау.
Болжам: Психоанализ бойынша нервоздық белгілердің шығу тегі З.Фрейдтің
жыныстық құмарлықтарына емес, үрей мен сенімнің орын алуында жатыр.
І. ТАРАУ. З.ФРЕЙДТІҢ ЖЕКЕ ТҰЛҒА ПРОБЛЕМАЛАРЫ МЕН БАҒЫТЫНА ТЕОРИЯЛЫҚ
ЗЕРТТЕУ.
I.1. З. Фрейдтің жеке тұлға құрылымы және психологиялық
сипаттамасы.
З.Фрейд 20-шы жылдары психикалық өмірдің концепциялық моделін қайта
қарап, жеке тұлға теориясына 3 негізгі құрылымды енгізді:
Ид, эго, және супер - эго. З.Фрейд бұл 3 бөлік жеке тұлғадағы ерекше
бір құрылым деп емес, жай ғана процестер ретінде қарауды ұсынды. Бірақ бұл
ұсынған құрылым сол уақыттарда нейроанатомияның даму деңгейі жеткілікті
дәрежеде болмаандықтан маңызға ие болмады.
Ид. ид (латын сөзі ол деген мағынаны білдіреді) Фрейдтің
пікірінше жеке тұлғаның инстинкті және тума аспектілерін білдіреді. Ид
бейсаналықта тұтастай функцияланады және біздің мінез - құлқымызды
қуаттайтын биологиялық инстинкттермен (тамақ, ұйқы т.б) өте тығыз
байланысты. Ид Фрейдтің пікірінше ешқандай заңды білмейтін, көлеңке
қараңқылық. Ид өзінің маңыздылығын адамның бүкіл өмір барысында сақтап
отырады. Ол шектеусіз ид қорқу немесе үрейді білмейді, өз мақсатына
жетуде сақтық шараларын қолданбайды - бұл дәлел Фрейдтің пікірінше жеке
адамғада қоғамғада қауіп төндіреді. Басқаша айтқанда олды көзі соқыр
патшамен салыстыруға болады. Ол билікті жүзеге асыру үшін өз
қоластындағыларға сүйенуге мәжбүр болады.
Фрейд идті ағзадағы соматикалық және психикалық процестерге ара
түсуші ретінде қарастырды.
Фрейд жеке тұлғаны ауыртпалыұтан құтқаратын идтің механизімін
көрсетті: 1. рефлекторлық әрекеттер және алғашқы процестер. Бірінші
жағдайда ид қозудың сигналдарына автоматты түрде жауап қайтарады және
тәтәркену арқылы пайда болған ауыртпалықты бірден төмендетеді. Мұндай тума
рефлекторлық механизмдерге мысал ретінде - жоғары тыныс жолдарының
тітіркенуінен пайда болған жөтелді, көзге бірнәрсе түсіп кеткенде шыққан
жасты келтіруге рефлекторлық ірекеттер әрдайым тәтәркену немесе ауыртпалық
деәгейән төмендете алмаған жағдайда әрекетке идтің аләашқы функциясы
кіріседі . ид алғашқы кезде негізгі қажеттілікті қанағаттандырумен
байланысты объектінің психикалық бейнесін қалыптастырады. Мысалы, бала аш
кезде осы аталған процесс кезінде ананың емшегін немесе ыдыстаы сүттің
бейнесін елестеуі мүмкін.
Алғашқы процестер - адам елестеулерінің қиялы, шындықпен жалғанды,
өзін және өзі емес екенін айрыла алмайтын формасы.
Адам алғашқы прцестерге сай әрекет етсе, қажеттілігін
қанағаттандыратын объекті мен оның бейнесін ажырата алмай қалады. (Мысалы,
шөлде адамға су болып көрінген сағым). Мұндай жағдайлар адамды өлімге душар
еткізуі мүмкін . сондықтан Фрейд үшін алғашқы қажеттіліктерді
қанағаттандыруды кейінге қалдыру қабілеті сәбилерге алғашқы кезде өз талап
тілектерді мен қажеттілігінен басқа сыртқы әлемнің бар екенін сезінгенде
қалыптасады. Осы білімнің пайда болумен тұлғаның екінші құрылымы эго
қалыптасады.
Эго (латын сөзі - мен деген мағынаны білдіреді) - бұл шешім
қабылдауға жауапты психикалық аппараттың компоненті. Эго сыртқы әлемнің
шектеулеріне сәйкес идтің талап тілектерін орындауға ұмтылады. Эго өзінің
құрылымы мен функциясын идтен алады. Осындай жолмен эго ағзаны
қауіпсіздендіруге және өзін -өзі сақтауына жәрдем береді. Тіршілік үшін
күресте, жалпы сыртқы әлеуметтік әлемге қарсылық ретінде эго әрқашан
шындықтаы оқиғалар мен психикалық жүйені дифференцациялап отыруы қажет.
Мысалы, аш адам тамақ іздеуде мидағы тамақтын бейнесі мен шындықтағы
тамақтың бейнесін ажырата білуі керек. Яғни ол ауыртпалық т-мендегенде
дейін тамақты тауып, қолдана білуі шарт. Бұл мақсат адамды оқуға, ойлауға,
қорытынды шығаруға, қабылдауға, шешуге, есте сақтауға және т.б. мәжбүр
етеді.
Қажеттілікті қанағаттандыру табиғаты бойынша эгоның идтен
айырмашылығы, шындық принциптеріне бағынады. Оның мақсаты - ағзаның
тұтастығын сақтау. Шындық принципі индивидке дөрекі қуаттарын әлеуметтік
шектеулер шеңберінде пайдалануға, дұрыс бағыттауға мүмкіндік береді.
Мысалы, жыныстық қажеттілік сәйкес объект және жағдай жақсы болса мінез -
құлықты ләзаттану принципі басқарады. Шындық принципі біздін мінез -
құлқымызға саналылықтың шегін береді. Эго идке қарағанда шындық пен қияды
ажырата алады, адамның өзін қалыпты ұстауына жәрдем береді және рационалды
танымдық әрекеттерге қатысады. Логикалық ойлаудың күшіне сүйене отырып Эго
мінез - құлықты қажетті жерге бағыттап отырады, себебі инстингті
қажеттіліктер индивидке және басқа да адамдарға зиянын тигізбей
қанағаттандырылуы керек. Сонымен эго тұлғаның орындаушы мүшесі және ақыл
ой процестерінің жүретін облысы болып табылады.
Супер эго (латын сөзі super - жоғары және его - мен) қоғамдық
ережелер және мінез - құлық стандартын көрсететән тұлға дамуындағы соңғы
компонент.
Адам қоғамда нәтижелі әрекет ету үшін оны қоршаған ортаға сәйкес
құндылықтары, ережелері мен тәртібі болуы қажет. Бұлардың барлығы
әлеуметтендіру процесіне қалыптасады. З.Фрейдтің көзқарасы бойынша адам
ағзасы супер эгомен туылмайды. Балалар оны ата - ана, оқытушы және т.б.
қалыптастырушы (фигуралар) кейіпкерлермен өзара қарым - қатынасы арқылы
қалыптастыруы міндетті. Тұлғаның адамгершілік күші болып табылатын супер
эго болашақта баланың ата анаға тәуелділігін жалғастырушы болып табылады.
Ол формальды түрде болады дұрыс және бұрысты айыра бастағанда, жақсы
және жаманды танығанда (шамамен 3жастан 5 жасқа дейін) пайда болады. Бала
әрбір әрекетін қақтығыс пен жазалаудан қашып осы шектеулерге сәйкес
орындауды үйренеді. Бірақ баланың әлеуметтік әлемі кеңейген сайын, (мектеп,
дін және достарының арқасында) суперэго кеңістігі белгілі бір дәрежеге
дейін үлкейеді.
Фрейд суперэгоны 2 жүйеге бөлді: ар және эго - идеал. Ар ата - ананың
жазалауы нәтижесінде қалыптасады. Ол ата - ананың тыңдамайтын мінез деп
атап балаға сөгіс жариялаған қылықтармен байланысты. Суперэгоның мадақтау
аспектісі - бұл эго - идеал. Ол ата - ананың үнемі қолдап қуаттауынан
немесе жоғары бағалауынан пайда болады. Ол индивдтің өзіне жоғары
ұстамдарды қалыптастыруына жетелейді және жоғары мақсаттарға ұмтылуына алып
келеді. Егер мақсат орындалса, мақтаныш және жоғары мақсаттарға ұмтылуына
алып келеді. Егер мақсат орындалса, мақтаныш және өзін өзі құрметтеу
сезімін қалыптастырады. Мысалы, баланы мектептегі жеткен жетістіктері мен
үлгілі тәртібі үшін мадақтаса, ол барлық уақытта өз жетістіктеріне мақтаныш
сезімінде болып, жоғарғы мақсаттарға ұмтылады.
Ата - ананың бақылауы өзіндік баөылауға ауысса суперэго толық
қалыптасты деуге болады. Бірақ өзіндік бақылаудың бұл принципі шындық
принципінің мақсаттарына қызмет етпейді. Қоғамдық талаптарға сай қылықтарды
толығымен тоқтатып, адамды сөзге, ойда, әрекетте шексіз жетілуге бағттайды.
Қысқаша айтқанда ол эгоны идеялық мақсаттың шындықтағы мақсаттардан жоғары
тұратынын мойындатуға тырысады.
Сонымен Фрейд теориясы бойынша адамның жеке тұлғасы 3 құрылымдық
компонентті қамтиды: Ол, мен және жоғары мен. Ол ләзаттану принципіне
бағынады. Ол инстингтті қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін рефлекторлық
әрекеттер мен алғашқы елестетулерді пайдаланады. Мен шындық принципін
басшылыққа алып әрекет етеді. Оның басты мақсаты - әлеуметтік шектеулерге
сәйкес әрекет жоспсрын дайындау. Бұл тапсырманы мен елестеудің екінші
процестері арқылы шешеді. Тұлғаның дамуындағы соңғы құрылым жоғары - мен
адамгершілік негіздерін көрсетеді. Жоғары – мен 2 құрылымнан тұрады ар
және идеал - мен.
Жоғары - мен бала мен әке қатынасы арқылы қалыптасады. Егер мен,
олардың пайдасы үшін әрекет етіп шешім қабылдаса, бірақ бұл әрекет
Жоғары менге қарсылықты болса, онда Ол өзін кінәлі сезінеді. Егер Ол
ген арқылы берілсе, мен өмірден жинаған тәжірибе, ал жоғары - мен қоршаған
ортадағы адамдар ықпалыныә жемісі.
З.Фрейдтің жеке тұлға құрылымы
құрылым қалыптасуы негізі функциясы
атаулары
Ол (ид) Гентика арқылы тума Қажеттілікті
беріледі қанағаттандыру
Мен (эго) Даралық тәжірибеОлдан бөліну Қажеттілікті
қанағаттандыру
инстинктілерді
басқару, ағзаны
сақтау, тәжірибе
жинау, шешім
қабылдау. Осы
құрылымдардың
барлық тараптарына
келісу.
Жоғары - мен Жоғары - мен ата - анамен ар, өзін - өзі
Супер - эго ата - ана идентификация, бақылау идеалары
әлеуметтік қалыптастыру. Қоғам
нормалар тарапына мінез -
құлықты қадағалау
I.2. Жеке тұлға дамуындағы психосексуалдық кезең.
Дамудың психоаналитикалық теориясы 2 негізден тұрады: Біріншісі,
немесе генетикалық негіз ерте балалықта бастан кешкендердітұлғаның
қалыптасуына маңызды рөл атқарады деп есептейді. З.Фрейдтің пікірінше тұлға
5 жасқа дейін қалыптасып үлгереді. Екінші негіз адам дүниеге белгілі бір
мөлшердегі жыныстық қуаты (либидо) мен туылады, кейінірек өзінің даму
барысында тұлға бірнеше жыныстық сатылардан өтеді деген принциптен тұрады.
З.Фрейд жеке тұлғаның дамуы 4 негізге байланысты дейді. Олар: оральды,
анальды, фалликалық және генитальдық фрейд дамудың ішіне баланың жыныстық
жетілуінің басталуына қатынасты 6-7 жас аралығында өтетін латентті кезеіді
кіргізеді.
Психосексуалдық деген термин адамныі дамуындағы ең басты фактор
жыныстық инстинкттер екенін көрсетеді. Фрейд теориясына сәйкес дамудың әр
кезеәінде дененің белгілі бір бөлігі жағымды қысым жасау үшін, белгілі бір
әрекетке немесе объектіге ұмтылады. Психосексуалдық даму - бұл өзгермелі
күйде берілетін және мәдени деңгейіне қатыссыз барлық адамға тән
биологиялық басымдылық. Индивид жинаған әлеуметтік тәжірибесі бойынша әр
кезеңге белгілі бір мөлшерде үлес қосады.
З.Фрейдтің теориялық құрылым логикасы 2 факторға негізделеді: 1.
фрустациялар, 2. аса қамқорлық. Баланың жыныстық қажеттілігі фрустрация
жағдайында (мысалы, сору, тістеу немесе шайнау) ата - ана немесе
тәрбиешілермен қиылысады да, жеткілікті дәрежеде қанағаттана алмайды. Ата -
ана тарапынан көп қамқорлық жасалса балада өзінің ішкі функцияларын
басқаруға мүмкіндік аз болады немесе мүлде болмайды. Осы себептен балада
тәуелділік және қолынан ештеңе келмеу сезімі қалыптасады.
Психоаналитикалық теорияда регрессия түсінігі маңызды орын алады, яғни
психосексуалдық дамудың ерте кезеңіне қайта орау және адамда сол кезеңге
тән балалық мінез - құлықтық көрініс беруі. Мысалы, ересек адамның күшті
стрестік жағдайда жылауы, саусағын соруы, бірнәрсе ішкісі келуі мүмкін.
Регрессия – Фрейдтің атауы бойынша фиксация (белгілі бір психосексуалдық
кезеңде дамудың тоқтауы немесе үзілуі). Фиксация бір психожыныстық кезеңнен
екіншісіне өтуге қабілетсіздікті білдіреді. Ол белгілі бір кезеңдегі
қажеттіліктерді шамадан тыс әкеп соғады. Мысалы, 10 жасар баланың үнемі
саусағын сорып жүруі оральдік фиксация белгісі. Бұл жағдайда либидо қуаты
дамудың ерте кезеңіне сәйкесбелсенділік көрсетеді. Сонымен әрбір индивидтің
жеке тұлға құрылымы психожыныстық дамудың кезеңдеріне тоқталып өтейік.
1. Оральды кезең (Ор латынша ауыз) ауыз арқылы болады. Ол баланың
дүниеге келгенінен бастап 18 айлығына дейін жалғасады. Сәби анасының сүтін
емгенде оның ерні мен тілі қозады. Сондықтан ауыздаң айналасы, ерінмен қоса
сәбидің белсенді қызығушылығын оятады. Сәбилер емшек ему арқылы
тамақтанады және осы сору қозғалысы арқылы қанағаттану сезімінде болады.
Фрейдтің пікірінше ауыз адамның бүкіл өмір барысында маңызды эрогенді аймақ
болып қала береді. Ересектік кезде де сағыз шайнау, тырнақты тістеу, темекі
шегуі сүйісу т.б. оральдік мінез құлыққа тән көріністер байқалады.
Бұл кезеңдегі сәбидің алдында тұрған ең басты мақсат - негізгі
ұстанымдардан тұрады. өйткені сәби алғашқы кезде өзінің денесін анасының
емшегінен ажырвта алмайды. Сору процесі кезінде сәби аралас тойыну мен
жұмсақтықты түсінеді. Уақыт өте келе ананың көкірегі махаббат объектісі
ретінде өз маңыздылығын жоғалтады және өзінің денесін, оның бөліктерін
байқайды. Ол ананың қамқорлығын қажет еткенде еткенде, оның орнын басу үшін
өзінің саусағын немесе тілін сорады.
Оралды кезең емшектен шығарумен аяқталады. Психоаналитикалық теория
бойынша барлық сәбилер емшектен шыққанда бірқатар қиындықтардан бастан
кешіреді. өйткені бұл процесс оларды ләззат алу сезімінен айырады.
Қиыншылықтар қаншалықты көп болса, сәбидің келесі кезеңіндегі қиыншылықтар
қаншалықты көп болса, сәбидің келесі кезеңіндегі қиыншылықтарды жеңуі
қиынырақ болады.
З.Фрейд бала сәби кезінде шамадан тыс немесе жеткіліксіз стимул алса,
болашақта тұлғаның оральды пассивті типі қалыптасады деп айтқан болатын.
Оральдік - пассивті тип - көңілді, болашаққа сенімді, өзінің қоршаған
ортасынан әрқашан аналық қатынасты талап етеді және қандай жолмен болмын
басқалардың өзін құптағанын, мақтағанын қалап отырады. Оның психологиялық
бейімділігі сенгіштігі, ынжықтығы және шамадан тыс тәуелділігі мен
жетілегендігі көрінеді.
Бірінші жылдың екінші жартысында оральды кезеңнің 2 фазасы - пассивті,
немесе, оральды - садистік фаза басталды. Енді сәбидің тістері шыға
бастайды, сол арқылы фрустрацияны білдірудің маңызы құралдары болып тістеу
және шайнау есептелді.
Кезең анальдық (anal - латынша – артқы тесік) кезең 18 айдан 3
жасқа дейін жалғасады. Бұл кезеңде сәбидің жыныстық қанағаттануы нәжіс
немесе зәр бөлген кезде жүзеге асады. Олар біртіндеп ішекке қысым жасау
арқылы қанағаттануды үйренеді. Ішек және қуықты басқару жүйке жүйесінің
дамуына байланысты болса да Фрейд баланың ата ана немесе олардың орның
басушы әжетханаға отыруды қалай үйретсе, оның тұлға ретінде қалыптасуына да
ықпалын тигізеді. Бала әжетханаға отыруды үйреніп идтің талаптарын шектеуді
және ата ана тарапынан болатын жасауды үйренуі қажет Фрейдтің пікірінше
өзін - өзі бақылау және реттеу формалары болашақты өз бастауларын анальдық
кезеңнен алады.
З.Фрейд баланы әжетханаға отырғызуды үйретуде ата - ананың 2 негізгі
әдісін бөліп көрсетті. Кейбір ата - аналар мұндай жағдайда жұмсақтық
танытпайды, қазір ақ әжетханаға барып кел деп баласынан талап етпді. Бала
бұған жауап ретінде шешесі немесе әкесінің айтқаның орындамайды да,
оның іші қата бастайды. Егер де осы ұстап тұру тенденциясы баланың
басқада қылықтарына әсер етсе, балада тұлғаның ұстап тұрушы типі
қалыптасады. Анальды - ұстап тұрушы типтегі адам қырсық, қолы тар және
әдісшіл. Мұндай адам тәртіпсіздікті және белгісіздікті көтере алмайды.
Әжетханаға үйретуде ата - ана қаталдығынан пайда болатын екінші бір анальды
- шығарушы тип. Мұндай тұлға бұзып - қиратуға, мазасыздыққа және садисттік
қатігездікке бейім келеді.
Кейбір ата - аналар керісінше өз балаларын қалыпты және тұрақты зәр
шығаруын қолдап мақтап отырады. Фрейдтің көзқарасы бойынша баланы осылай
қолдап қуаттап отыру, баланың шығармашылық қабілетін дамытуға және өзіне
жағымды баға беруіне жағдай жасайды.
3. Кезең . фалликалық кезең (fallo - латынша - жыныс мүшесі) деп
аталады. Ол 3 пен 6 жас аралығын қамтиды. Фалликалық кезеңің даму барысында
балалар өздпрінің жыныс мүшелерін зерттеп қарастырады және жыныстық
қатынаспен туылу, туралы сұрақтарға қызығушылық танытады. Фрейдтің
пікірінше балалардың көпшілігі жыныстық қатынастын негізгі мәнән анық
түсінеді, бірақ ата ана түсінбейді деп ойлайды. Балалар ата - анасының
жыныстық қатынас жасауын кездейсоқ көруі мүмкін, немесе ата ана. Басқа да
балалардың айтқандарынан қиялдарында алғашқы қатынасты суреттеп дамытып
отырады. Фрейдтіңи пікірінше, балалардың көпшілігі жыныстық қатынасты
әкенің анаға деген зорлық әрекеті деп түсінеді.
Фрейдтің айтуынша фалликалық кезеңде Эдип комплексі (қыздарда электра
комплексі) басымдау болады. Фрейд бұл комплексті Софоклдің Эдип патша
трагедиясына сүйене отырып сипаттаған. Фив патшасы Эдип өз әкесін өлтіріп,
анасына деген құштарлық махаббаттан жыныстық қатынасқа түседі. Бұның
азғындық, қандай күнә жасағанын түсінгенде, Эдип өзінің көздерін ойып алып
тастайды. Фрейд бұл оқиғаның грек елінің аңызынынан бастау алатынын
білседе, оны бүкіл адамзат алдындағы психологиялық қақтығыстардың символы
ретінде қарастырды. Жалпы алғанда бұл ағыз әрбәр баланың өзіне қарсылықты
жыныс мүшесі бар ата анасын иеруге және өзінікімен бірдей жыныс мүшесі
барын шығарып тастауға ұғынылмаған тілегі бар екенін білдіреді. әрине
қарапайым бала өз әкесін өлтірмейді және анасымен жыныстық қатынасза
түспейді, бірақ фрейдистер оның бейсаналығына біріншісі немесе екіншісін
істеуге тілегі ьар екеніне сенімді.
Эдип комплексі ережесі ұлдардада да қыздарда түрліше дамиды. Балаларда
қалай көрініс беретінің қарастырып өтейік. Баланың алғашқы махаббат
объектісі анасы немесе оның орнын басушы болады. Туылғанынан бастап ана
баланың қажеттілігін қанағаттандырушы негіз болып табылады. Ол анасын
иемдегені қалайды және ересектердің жасаған қылықтарына ұқсас, өзінің
эротикалық сезімін білдіргесі келеді. өзінің жыныс мүшесін мақтанып
көрсетуі арұылы анасын өзіне баурап алуға тырысады. Бұл факт баланың өз
әкесінің рөлін ойнауға ұмтылатынын кқрсетеді. Сонымен қатар ол әкесін
гениталды ләззат алуға кедергі жасайтын бәсекелес ретінде қабылдайды. Содан
барып, әке бала үшін ең басты қарсылас немесе дұшпанға айналады.
Сонымен қатар бала әкесімен салыстырған өзінің төмен екенің сезінеді
және өзінің анасына деген романтикалық сезіміне әкесінің шыдай алмайтыныңн
түсінеді. Қарсыласу балада қорқыныш сезімін ұялатады. Бұл Фрейдтің
кастрация қорқынышы, баланың анасына деген тілегінен бас тартуына мәжбүр
етеді.
5 және 7 жас аралығында Эдип комплексі рұхсат етіледі: бала санасынан
анасына деген өзінің жыныстық тілегін сыртқа шығарады және әкесінің кейбәр
қылықтарын өз бойына аударады. өкесімен идентификация жасау процесі бірнеше
функцияларды атқарады. Біріншеден, балада еркекке тән құндылықтар,
адамгершілік ережелері ұстанымдары мен мінез - құлық моделі қалыптасады.
Екіншіден, бала әкесімен идентификация жасау арқылы қосымша жолмен анасын
махаббат объекті ретінде ұстауға мүмкіндік алады, өйткені енді анасы
өкесінің бойындағы бағалайтын ерекшеліктері мұның бойынан да табылады.
Қыздардағы Эдип комплексі Электра комплексі деп аталады. Бұл оқиғадағы
негізгі көрініс электра деп аталатын грек аңызынан алынған. Аңыз бойынша
ағасы Оресті өзінің анасы мен оның нақсүйерін өлтіруге үгіттейді жіне
осындай жолмен әкеміз үшін кек аламыз дейді. Балалар сияқты, қыздар да
махабаттың бірінші объектісі - ана болып есептеледі. Бірақ қыздар
фалликалық кезеңге өткенде ағасы немесе әкесінікі сияқты жыныс мүшесінің
жоқ екенің сезінеді. Қыздар бұны сезіне сала өздерінде жыныс мүшесінің
болғаның қалап, соған тәуелді болып қалады. Нәтижесінде қыз өз анасына
жыныс мүшесіз туған немесе қандай да бір қылық үшін жаза ретінде алып
қойған деген пікірде ашық дұшпандық көрсете бастайды. Сонымен қатар қыздар
өз әкесін иемденуге ұмтылады, өйткені оның қызғаныш тудыратын мүшесі бар.
Бірақ оны ала алмайтынын қыз түсінген кезде, жыныстық қанаұаттануда
жыныстық мішенің орнын басатын басқа бір түбірді іздейді.
Фрейдтің пікірінше қыздар уақыт өте келе әкесіне жақындау және
анасымен идентификация жасау жолымен электр комплексінен арылады. Басқаша
сөзбен айтқанда уақыт өте келе анасына ұқсас болады, әкесіне жақындауға
символикалық рұхсат алады, осындай жолмен қашан болмасын әкесіне ұқсас ер
адамға тұрмысқа шығуға мүмкіндігін көбейтеді.
Фалликалық кезеңдегі фиксациямен ересек ер адамдар өздеоін дөрекі,
мақтаншақ етіп көрсетеді. Фалликалық типтегілер табысқа жетуге ұмтылады
(табыс олар үшін өзіне қарсылықты жыныс мүшесі бар ата - ананы жеңу) және
үнемі өздерінің батылдығын және жыныстық жетілгенділігін дәлелдеуге
тырысады. Олар өздерінің нағыз еркек екендіктерін басқаларға да
мойындатады. Бұл мақсатқа жетудің бір жолы - әйелдерді аямай иемдену.
Фрейдтің пікірінше әйелдердегі фалликалық фиксация жағымпаздыққа, бей
берект жыныстық қатынасқа бейімділікке әкеп соғады, бірақ олар сырт
қарағанда жыныстық қатынаста күнәсіз және сенгіш болып, көрінеді. Кейбір
әйелдер керісінше ер адамдар үстінен басым болуға күреседі, яғни шамадан
тыс батыл, қайсар және өзіне өзі сенімді болады. Мұндай әйелдерді
кастритивті деп атайды.
Латентті кезең 6-7 жас аралығынан жас өспірімдік шаққа дейін
жалғасатын жыныстық дамудың басқа әрекеттерге айналуы. Енді баланың
жыныстық қуаты ақыл - ой әрекетіне, спорт және құрдастарымен қатынасқа
бағытталады. Латинтті кезеңді соңғы психосексуальды даму кезеңі кіргенде
дейінгі ересектерге дайындық ретінде қарастыруға болады. Мұндай жағдайдағы
жыныстық қажеттіліктің төмендеуін Фрейд бала ағзасындағы физиологиялық
өзгерістерге, соның ішінде оның тұлғасында пайда болған эго және суперэго
құрылымына жатқызады.
4. Генитальдық кезең (бастапқы генитальды фазасы ересектіктен өлімге
дейін жалғасады) ағзадағы биохимиялық және физиологиялық өзгерістермен
сипатталады. Репродуктивті мүшелер өз даму шетіне жетеді, эндокриндік
жүйедегі гормондардың бөлінуі екінші жыныстық белгілердің (мысалы,
еркектердің бетінің айналасыцнда шаш сияқты түктің шығуы, әйелдерде сүт
безінің пайда болуы) пайда болуына әкеп соғады. Бұл өзгерістердің нәтижесі
жасөспірімдерге тән қозудың күшеюі және жыныстық белсенділіктің жоғарылауы
болып табылады.
Фрейд теориясына сәйкес, ерте жасөспірімдік шақта барлық адам
гомосексуалды кезеңнен өтеді. Жасөспірімнің жыныстық қуаты жыныс мүшесі
өзінікімен бірдей адамға бағытталады (мысалы, мұғалімге, көршіге, құрбы
құрдасқа) бұл үлкейе келе, некелік серік табуға және отбасы құруға әкеледі.
Генитальдық мінез - бұл психоаналитикалық теориядағы тұлғаның идеалды
типі. Мұндай адам жетілген және әлеуметтік жыныстық қатынасқа
жауапкершілікпен қарайды. Ол гетеросексуальды махабаттан ләззат алады.
Фрейдтің пікірінше гетиальды - идеал мінез қалыптасуы үшін адам ерте
балалыққа тән ынжықтықтан арылу керек, ол кезде махаббат, қауіпсіздік,
физикалық жағдай, жалпы, алғанда қанағаттанудың барлық формалары оңай
берілетін және оған қайтарымы ретінде ештеңе талап етілмейтін. Адамдар
білім алып, еңбек етіп, басқаларға жылылық пен қамқорлық көрсетіп, өз
қажеттілігін қанағаттандыруды кейінге қалдыруға тиіс және бәрінен де бұрын
өмірлік мәселелерді шешуде белсенді рөл атқаруды өз мойындарына алғаны жөн.
Керісінше, егер ерте балалықта түрлі деңгейдегі сызат түсіруші оқиғалар мен
келеңсіздіктер орын алса, генитальдық кезеңге адекватты кіру қиын немесе
мүмкін емес. Фрейдтің көзарасы бойынша бала кездегі қайшылықтар ересектік
жылдардағы қайшылықтардың негізгі бұлағы болып есептеледі.
Осы аталыпөткен психосексуальдық кезеідерге З.Фрейдтің берген түсінігі
бойынша, жыныстық даму келесі 4 кезеңге өтеді: Оральды, Анальдық,
Фалликалық және Генитальдық. Латентті кезең психосексуальдық дамудың
кезеңдеріне жатпайды. Фрейд психосексуальдық даму кезеңдеріне шешімін
таппаған мәселелер фиксация және белгілі бір мінез типтерінің қалыптасуына
әкеліп соғады деген болжам жасаған.
I.3. З. Фрейдтің психоаналитикалық концепциясы.
Психоанализ термині 3 мағынаны, жеке тұлға теориясы мен паталогиясын,
психикалық бұзылулардың терапиялық әдісін, жеке адамның жасырын жатқан
ойлары мен сезімдерін зерттеу әдісін қамтиды.
Психоанализ жалпы мағынада - жеке тұлғаның рухани психологиялық
құндылықтары мен ұстанымдары, ой - пікірі мен іс - әрекетінің жасырын
жатқан түткілерін сыртқа шығару. Көпшілік адамдар сананың толық психика
емес екенін, тіпті көп бөлігі де емес екенін байқай бермейді. Сананың
шекарадан тыс аймағында мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан, адамның
бақылауынан тыс жатқан күшті психикалық аппарат (қоңдырғы) орналасқан.
Бірақ ең қызығы тура осы жасырын психикалық бейсана бөлігінде біздің
қаншама сөзіміздің түбі жатыр.
Психоанализдің алдына қойған бірінші мақсаты - жеке адам санасындағы
қақтығыстарды айқындау.
Психоанализдің медицинадан арнайы жәрігер мен әңгімелесу курсы ретінде
бөлініп шығуы ХХ ғасырда басталды, себебі адамдар арасындағы өзара қарым
-қатынастың үздіксіз және терең өзгеріп отыруы түрлі психикалық
қолайсыздықтар тудырды. Урбанизация ықпалынан, автокөліктердің көбеюінен,
мәдениет және басқада факторлардың жылдам дамуынан адамдар арасындағы
қалыптасқан байланыс өзгерді. Кешегі мен бүгінгінің, кешегі жастар мен
бүгінгі жастардың арасында жер мен көктей айырмашылық елең алды, өмір
сүруде мағынасыздық, адамдардан алшақтау, өмірдегі түрлі қиындықтар пайда
болды. Осылардың негізінен түрлі деңгейдегі аурулар саны, қылмыстар, өзіне
- өзі қол жұмсау көбейді, түрлі идеологиялық қақтығыстар өрши бастады.
Психоанализ медицина және психологияның бағыты ретінде ХХғ.
Қалыптасты. Ол тек қана ғылыми жаңалық болған жоқ. Ол адамдар арасындағы
өзара қатынасты қайта қолына келтіруге, мәдени - әлеуметтік өзгерістерге
жауап болып табылды.
Психоанализдің бірегейлігі және ерекшелігі мынада, ол тәжірибелік
(психология)тмедицинамен ғылым, тұрмыстық жағдай шеңберінде қалыптасты.
Осыдан - ақ оның әылыми төңкеріс екендігі түсіндіріледі. Психоанализге
деген кең ауқымды айрықша қызығулар психоаналитиктерді түрлі қауесетке,
сынға, кедергілерге ұшыратты. Соған қарамастан психоанализ адамның өзін
өзі тануы тарихында жаңа дәуірге жол ашты.
Психоанализге 2 басты теориялық мәселені ажырата білу аса қажет. Оның
бірінші қабаты медицинамен, жүйке жүйесі бұзылғандарды емдеумен, түс жору,
топтық тренингтер өткізумен және т.б. байланысты. Тәжірибелік
психоанализдің мақсаты - психиканы түзету, адамдағы комплекстерді жою.
Клиникалық психоанализ процесіне ауру немесе сау психика туралы өптеген
нақты білімдер жинақталады. Олар дәрігер мен емделушілер өзара қайталанбас
қарым қатынасы негізінде қалыптасатындықтан жалпылау бір жүйеге келтіру
оңай емес.
Психоанализдің екінші қабаты жеке түлға теориясымен сәйкес келеді. Ол
психоаналитиктерге тәжірибе жасау, ұжымдағы басқада психиатрлармен ой
бөлісіп, пікір алмасу негізінде пайда болады. Бұл 2- ші қабат
психологиядағы басқада теориялармен мысалы, рефлексология, гештальттерапия,
конгитивті, психологиямен өзара қаитынасқа түсетін теорияны қамтиды.
Психоанализ адамды тек бір ғана мәселе аспектінде қарастырмай адамды
жеке тұлға ретінде есептеп толықтай зерттеген психологияның қазіргі заман
жүйесі. Қалыптасқан белгілі бір дәстүрлі шеңберден аса алмайтын тәжірибелік
психологияға З.Фрейд тұлғаны тұтастай тануға, әрі адамды іс - әрекетке
итермелейтін қандай да бір күшті түсіндіруге мүмкіндік беретін жаңа әдіс
енгізді. Бұл әдіс еркін байланыстар бұрын жасырын жатқан сана жағдайын
индивид пен психоаналитик қатынасы арқылы сыртқа шығаруға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар психоаналитикалық әдіс басқа жолдармен бақылау жасала
бермейтін құбылыстарды бақылау жасала бермейтін құбылыстарды бақылап
зерттеуге жағдай жасайды.
Зерттеулердің бастапқы кезінде Фрейдті нервоздық белгілер қызықтырды,
бірақ психоанализ алға дамыған сайын нервоздық белгілерді толық түсіну адам
мінезінің типін түсінуден басталатыны айқындала түсті. Қазіргі таңда
белгілердің өзі ғана емес, нервоздық мінез психоанализ және
психоаналитикалық терапияның негізгі пәніне айналды.
Психоанализді түсіндірудің жалпы принципі қандай жолмен комбинациялар
және психикалық күштердің қақтығысынан мәдени - әлеуметтік құбылыстардың
туатынын көрсетеді. Психика әлеуметтік көрініске проекцияланады. Құштарлық
сезімдер мен бейнелер - түрлі әлеуметтік орындарда және атақты адамдар
тұлғасында көрініс табады. Тура осы жерде психоанализдің тағы бір жұмбағы
жасырулы жатыр: Фрейдтің психикалық зерттеулерінде басты негіз болып
есептелетін механизм, физикализм символизм және мифологияға айналады, осы
механизмдер арқылы мәдениеттегі құбылыстар мен процестерді түсіндіруге
тырысады.
Ортағасырда истериялық ауру деп түсіндірді. ХІ - ХІV ғ.ғ. қаншама есі
ауысқан әйелдер мыстан атанып отқа өртенді. Жаңа дәуір басталғанда мұндай
ауру қалыпты деп танылғандықтан истерияға симуляция есебінде қарай бастады
немесе оны өзін - өзі иландырудың нәтижесі деп есептеді.
Истерияны емдеудің қиындығы алғашқыда дәрігерге ығыстырудың себебі
мәлім болмайды, ғыстыру мен белгілердің ара қатынасын ажырата алмады. Бұл
белгілер репрессивті функциядан әжептеуір алынып тасталуы мүмкін. Сонымен
қатар - әр адамда бейсана психикасының құрылымы бірдей емес. Психоаналитик
мұның барлығын истерияның себебін іздегенде есепке салған жөн.
Егер де біз психоаналитик емделушіні еркін ассоцияция күйіне келтітіп
оның есінде қалған ауыр күйзелісті іздеп табуға тырысады. Деп ойласақ,
қателескен болар едік. Психоаналитиктің мақсаты емделушіге берілген
импульсті сезініп ықпал ету.
Еркін байланыстар әдісі Брейердің катарсистік (тазару) әдісінің терең
дамуы. Бұл жерде гипноз эмоционалды қарым қатынаспен, дәрігердің ауруға
адамгершілік тұрғысында ықпал етумен орын алмасады.
Түс жору ертеден жоғары бағаланып келген көнерген өнердің бір түрі,
осы процесс З.Фрейдтің зейінін аударады, себебі ол аурулардан естерінде
қалған ауруларды айтуын талап еткенде, көпшілігі көрген түстерін айта
бастаған. Дәрігермен түсті талдау кейде пайдалы нәтиже береді. Кейіннен
Фрейд емдеушілерден арнайы түстерін айтқызуды дағдыға айналдырды. Ол өзінің
түстерін де талдауды бастайды, сол арқылы бейсана механизмдері туралы
болжамды тексерді. З.Фрейдтің 1900 ж. жарыққа шыққан түстерді жору кітабы
бейсана туралы жазылған ең негізгі еңбек болып саналады. Психоанализдің
теориялық тарихы содан басталады. өйткені сол еңбекте алдын маңызсыз
саналған психикаық құбылыстардың жасырын мағыналары жазылған. Кейіннен бұл
қатарға түс жорумен бірге қателік ұмыту, ойластырылмаған еріксіз әрекеттер
қосылды.
Түс көру теориясының басты тезисі, түс бұл тілектердің орындалуы.
Түс болашақты болжайды, бірақ өткенді қайта жаңғыртадвы оның невроздық
белгілермен ұқсастығы осында. Екі жағдайда да тілектердің тікелей
орындалуына жол жабық болады да ол перделі күйде болады.
Түс шектеулі құбылыс ретінде енеді.
Бір жағынан алғанда ол қалыпты, тыныш өмір сүруге аса қажетті
психикалық жағдай. Екінші жақтан алғанда, ол жүйке жүйесі бұзылғандардың
шаршаңқы психикасын еске түсіреді. Түс көруді бірде - бір психолог немесе
психиатр айрықша психикалық функция деп есептемеген. Сондықтан болар ойлау,
ес, қабылдау психологиясы сияқты, түс көрудің психологиясы қазірге дейін
қалыптаспаған. Түстерді жору өмірбаян жазуға, мінезді анықтауға күшті құрал
бола алады.олар жеңіл қиындықсыз, аса қызығушылықпен көрінеді. Түс көруде
қарсыласу әрекеті түнде білінбейді. Кейде өңде шешімі табылмаған мәселенің
немесе есте сақтай алмағандардың түсте анықталып шешімі табылып жатады.
Бұлардың барлығы түс көруде немесе адам ұйықтап жатқанда бейсананың
белсенді жұмыс істейтінің көрсетеді. Кішкентай балалардың түстерін жору
оңай. Олардың әдетте күндіз орындалмаған тілектері түсте асып орындалып
жатады. Ал ересектердің түстері қиын, бір бірімен қиюласып кетседе
шындыққа жақын. (мынадай оқиғалар) қарны ашқан адамдардың түстерінде тоя
тамақ жеуі, темекісі таусылып қиналғанда тау болып үйілген темекіні көргені
сияқты оқиғалар көптеп кездеседі. Ащы шөлдететін тағам жеген адамға әдетте
су ішіп жатқаны түсіне кіреді. Бірақ түстің басым бөлігі талдауға қиын
фантастикалық (қиялы) қиюласқан бөлшектерден тұратын түсініксіз бейнелерден
тұрады. З.Фрейд түстің мағынасының бұлдырлығы мен қиындығын күнделікті
өмірдегі сынмен түсіндіреді, ол әлсіз болса да түсте әрекет ете береді де
кейбәр бейнелерді өткізіп, араластырып, толықтырып жіберіп отырады.
З.Фрейд түс көруді тәуліктік психотерапия формасы ретінде қарастыпды.
Солардың көмегімен өмірдегі туындаған қақтығыстар мен жеңілістер жарасы
жазылып жатады. Түс көріп жатқанда адам ойы бейнеге айналады, ал негізгі
көрініс белгілер есебінде көрінеді. Түсті жору үшін адамның көрген
белгілерін нақты алу қажет
Психоаналитик түстің әрбір элементін орын - орнымен қойып талдауды
қажет. Бір қызығы түс көруде сана да бейсанада оларды бөліп жатқан ара
қашықтық болмағаннан кейін 2 еселенген қуатпен жұмыс істейтін сияқты. Түс
көруде істің сонау түкпірінде қалып әлдеқашан ұмытып болған шындықтағы
бейнелер байытылып айқын көрінеді. Сонымен қатар тура осы сәтте түсте алдын
ала кездеспеген фантастикалық бейнелерде пайда болады.
Нервозың ауыр түрінде бір түс жиі қайталанады. Ондағы оқиғалар үрейді
туғызатын жағдайға дейін жетеді. Бұл әсіресе ұстап тұру үшін қорғаныш
қуатының күші жетпейді де адам қорқып оянады. Бұдан нервоз ары дами береді
және адам ұйқыдан қорқатын дәрежеге жетеді. Мұндай жағдайда арнайы емдеу
қажет.
Сонымен түс көру Фрейдтің пікірінше паталогиялық емес, өмірдегі
қалыпты құбылыс. Ол психикалық тепе - теңдікті сақтап тұрады, адамның бүкіл
өмір бойындағы қалған ауырлықтарды өңдеп алып тастайды. Сондықтан да
бейсананың бар екендігін әрі айқын түрде көрсететін осы түс көру процесі.
Түс көрутек қана дара психикалық процксс емес, ол тарихи мәдени шығармаылық
негізі. Көптеген дарынды, талантты адамдар Гете, Гельмгольц, Пушкин,
Менделеев және т.б. өздерінің ашқан жаңалықтары мен жырларын алғашқыда
түстерінде көрген, естігенін, ояніанда есте қалғанын жазып отырғанын біз
білеміз. Түстер әрине өткен өмірден туындайды, бірақ тілектердің орындалуын
көрсетуі арқылы бізді болашаққа жетелейді.
Елес - немесе қандай да бір психикалық элемент бір уақытта санада
нақты күйінде болуы, ал келесі бір уақытта бірден жоқ болып кетуі мүмкін.
Шамалы уақыт өткенде ол қайта жарқ етіп еш өзгеріссіз біздің есімізде пайда
болуы мүмкін. Осы құбылысты есепке ала отырып, біз елестің осы уақыт
аралығында санадан жасырын күйде біздің жанымызда сақталғанын қабылдауға
мәжбүрміз. Ол жанда санадан жасырын күйде сақталғанда қандай түрде, қалыпта
болғандығы туралы ешқандай болжам жасай алмаймыз.
Сонымен санадағы құбылыстарды - саналы деп алсақ керісінше жасырын
күйдегі көріністерді бейсаналық деп атай мыз. Біздер бейсаналықты
байқамаймыз, бірақ бар екендігін де жоққа шығара алмаймыз.
Истериялық аурулар өмірі үнемі әрекет етуші, бірақ бейсаналық ойларға
толы. Барлық белгілер содан шығады. Егер де есі ауысқан әйел құсса бұл онда
өзін екіқабатпын деп санаудан болады. Ол осы ойы туралы ештеңе білмеуі
мүмкін бірақ психоанализдің техникалық құралдары арқылы түсіндіруге, ойды
саналыға ауыстыруға болады. Егер ол естен тануға ұқсас әрекеттер мен
қимыл жасаса, қандай жағдайда болмасын өзінің еріксіз әрекеттерін сезбейді
жіне ташалаушы көрермен ретінде сырттай бақылайды. Осыған қарамастан
психоанализ оның рөл ойнайтынын өміріндегі қайғылы оқиғаны көрсетуге
тырысқанын көрсетеді.
Адам психикасының терең әрі маңызды бөлігі - бейсана болып табылады.
Бейсана инстинктті эмоциялар мен есте қалған оқиғалар қоймасы.
Бейсананы ерте кездерден зерттеп келеді, әсіресе (емшілікпен)
дәрігерлікпен айналысқандар оны өз тәжірибелерінде мойындап өлгерген.
Платон бейсананың бар екендігін мойындау арқылы теориясын қалыптастырды. Ал
Фрейд өз кезегінде Платон еңбектерімен таныс болғандықтан бейсана туралы
мәліметтерді содан алады.
Барлығымызға белгілі адамды басқарушы сана. Фрейд сананың астарында
адамға білінбейтін еліктеу, құштарлықтар, ұмытылулардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz