Жергілікті бюджеттің шығыс көрсеткіштері

инвестициялық жобалары іске асыру болып қалады, өндеуші өнеркәсіпті дамыту, шағын және орта бизнесті дамыту үшін жаңа мүмкіндіктерді құру, өнеркәсіптік және индустриалдық аймақтарды қалыптастыру. Орта мерзімді болашақта бюджеттік саясат мемлекеттік саясаттың әзірленген шараларын тиімді жүзеге асыруға және экономиканың теңгерімді өсуін қамтамасыз етуге бағытталған болады. Кәсіби деңгейді сапалы дамыту, қаржылық-құқықтық бақылаудың тиімділігін жақсарту мақсатында ішкі бақылау жүйесіне қойылатын талаптарды күшейту, тұжырымдаманы әзірлеу қажет.

Тиімді бақылау жоспардан басталады. Бұл тәуекелдерді басқару жүйесіне енгізіледі. Математикалық модельдің көмегімен әлеуметтік- экономикалық маңызы бар ыстық нүктелер анықталды. Бұл жаңалық мемлекеттік қаражатты дамытуды бюджеттік алушыларға тек заң формалінде сақтау рәсімі ретінде қараған кездегі дәуірлермен қоштасуға мүмкіндік беріледі.

Зерттеу жұмысының мақсаты - жергілікті бюджетке ғылыми-теориялық және кәсіптік-тәжірибелік талдау жасай отырып, Ақтөбе облысының жергілікті шығыс бөлігінің орындалуы және оның тиімділігін қамтамасыз ету жолдарына сараптама жасау.

Аталған мақсатқа жету үшін дипломдық жұмыста келесі міндеттерді жүзеге асыру қажет:

- жергілікті бюджеттің ғылыми теориялық мазмұны мен қызметін ашу;

- бюджеттерді құру, бекіту және орындау процесін қарастыру;

- Ақтөбе облысының шығыс бөлігінің көрсеткіштері, мың теңгеменн қолдана отырып таладу жасау;

- жергілікті бюджет шығыстарының тиімділік мәселелерін және оны қамтамасыз ету жолдарын көрсету.

Тиімділікті бақылау бюджеттік бағдарлама әкімшіліктерінің қызметіне назар аударуды мемлекеттік шығыстарды жоғары қайтаруға ынталандырады.

Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні - жергілікті бюджеттерді қалыптастыру мен орындаудың теориялық және тәжірибелік аспектілерін, шығыс бөлігінің тиімділігін қамтамасыз ету болып табылады.

Зерттеу объектісі - Ақтөбе облысының 2015-2017 жылдары бойынша жергілікті бюджеттің шығыс бөлігі.

Дипломдық жұмысты жазу барысында Казақстан Республикасының Бюджет кодексін, Ақтөбе облыс әкімдігінің ресми сайтынан пайдаланылды.

Дипломдық жұмыстың тәжірбиелік маңыздылығы жұмыста келтірілген кейбір тұжырымдарды жергілікті бюджеттердің шығыстарының орындалуы мен оның тиімділігін қамтамасыз ету қызметінде пайдалануға болатындығымен негізделеді, бұл Ақтөбе облысының Қаржы басқармасы ұсынған анықтама-актіде берілген.

Дипломдық жұмыс жоспардан, кіріспеден, үш бөлім мен бөлімшелерден және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1. Жергілікті бюджеттің құрылымы және оның экономикадағы рөлі

Жергiлiктi бюджетте түсiмдер, жергiлiктi салықтар, алымдар мен өсiмпұлдар, республикалық салықтардан Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген, ұзақ мерзiмдi негізде белгiленген, мемлекеттiк органдардың кейбiр мемлекеттiк өкiлеттiктердi жүзеге асыру үшiн жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарына беретiн қаржысы, мүлiктi жекешелендiруден түсетiн табыстар, муниципалдық мүлікті жалдауды жалға беруден, жергілікті несиелер мен лотереялардан, жергiлiктi аймақтық кәсiпорындардың, мекемелер мен ұйымдардың пайдаларының бiр бөлiгi, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының заңдарына және шешiмдерiне сәйкес субсидиялар, субвенциялар, аударым төлемдерi және басқа да табыстар [1] .

Ең алдымен, бюджет шығыстары олардың көбеюі процесіне әсері бойынша бөлінеді. Бұл жағдайды ағымдағы және күрделі бюджет шығыстары бөлінеді. Ағымдағы шығындар заңды тұлғаларға оларды ағымдағы күтіп бағу және ағымдағы қажеттіліктерімен қамтамасыз ету үшін бюджет қаражатын беруді қарастырады.

Бұл шығындар мемлекеттік тұтыну (экономикалық және әлеуметтік инфрақұрылым мен экономиканың мемлекеттік секторлары мазмұны, азаматтық және әскери сиппатағы тауарлар мен қызметтерді сатып алу, мемлекеттік мекемелердің ағымдағы шығыстар) құнын, ағымдағы субсидия бағынысты органдар, мемлекеттік және жеке кәсіпорындар, көлік төлемдер, пайыздық төлемдер кіреді, мемлекеттік қарыз және басқа да шығындар туралы. Әдетте, бұл шығындар негізінен құнына сәйкес, тұрақты бюджет немесе ағымдағы шығыстар мен кірістердің бюджетке көрініс болып табылады.

Күрделі шығыстар негізгі құралдарды инвестициялаумен және тауарлық-материалдық құндылықтардың өсуімен байланысты ақшалай шығынды білдіреді. Оларға халық шаруашылығының әр түрлі секторларында бюджет қаражаты, мемлекеттік субсидиялар және жергілікті мемлекеттік органдарға мемлекеттік және жеке кәсіпорындарға ұзақ мерзімді бюджеттік несиелер кіреді. Бұл шығындар тобы күрделі шығындар мен мемлекеттік кірістер бюджетінде көрсетілген.

Мұнда қоғамдық өмірдің әр түрлі салаларында мемлекеттің рөлі айқын көрінеді. Шығыстардың осы топтармен қатар жоғары басымдық ұлттық бағдарламаларды іске асыру шығындарды бөлуі мүмкін.

Мақсатты бағдарламалардың жекелеген түрлеріне қаражат бөлу бюджеттік қаражатрдың шоғырлануында және оларды мемлекеттік органдардың негізгі бағыттарында пайдалануда басымдықты қамтамассыз етеді. Экономикалық және әлеуметтік процестің ең таңғаларлық салдары аймақтық бюджеттердің шығыс жағында көрініс тапты. Аймақтық биліктің негізгі бағыттары олардың аумағында экономикалық және әлеуметтік даму жоспарларын әзірлеу және іске асыру. Шығыстардың өсуі тұрғын үй- коммуналдық және мәдени тұрмыстық объектілерді ұстауға жұмсалатын шығындар деңгейінің артуымен байланысты.

Аймақтық бюджеттердің жекелеген түрлеріне жұмсалатын шығындардың құрылымы бірдей емес және жергілікті экономиканың көлеміне және түрлі деңгейінде өңірлік органдарына бағынуға байланысты. Аудандық бюджеттің шығыстары (облыстық маңызы бар қала) мынадай бағыттар бойынша жүзеге асырылады.

Аймақтардың бюджет деңгейін қамтамасыз ету деңгейін теңестіру және бюджет деңгейінің біркелкі бөлінуін қамтамасыз ету және бюджеттің әрбір деңгейіне бекітілген шығыстар облыстарына сәйкес мемлекеттік кепілдендірілген қызметтерді ұсыну үшін жалпы трансферттер қарастырылған. Жалпы трансфеттерді анықтау кезінде өңірдің салық әлеуеті, өңірдегі мемлекеттік қызметтерді тұтынушылар саны, мемлекеттік қызметтердің бекітілген стандарттары және белгілі бір аймақтың ерекшілігіне байланысты мемлекеттік қызметтерді көрсету шығындарына әсер ететін факторлар ескеріледі [2] .

1. 2 Жергілікті бюджет шығыстарын жоспарлаудың негізгі бағыттары

Мемлекеттік шығыстар - бұл өз елінің үздіксіз жұмысын қамтамасыз ету, шетел валютасының орталықтандырылған және орталандырылмаған қорларынан тұратын қоғамдастық мүшелерінің қажеттіліктерінің қанағаттандыруға арналған шығындар. Елдің басым көпшілігі осы шығыстарды қалалалық бюджетте жинақталған қаражат есебінен қаржыландырады. Мемлекеттік бюджеттің қоғамдық қайта өндірістің рөліне шығындардың екі топқа бөлінеді:

а) тұрақты өндірістік процесін қамтамасыз ету, өндірістік активтерді ұлғайту;

б) қоғамдастық мүшелерінің әлеуметтік мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыру.

Бірінші топқа экономиканы қаржыландыруға бөлінген қалалық бюджет құны кіреді. Екінші топқа әлеуметтік және мәдени іс-шараларды, білім беруді, ғылымды, қорғанысты және үкіметті қаржыландырылатын бюджеттің шығындары кіреді.

Осы топтардың арақатынасы бюджеттің шығыстары тиімділігін сипаттайды. Бәсекеге қабілетті экономика қалыптастыруда бөлінген шығындарды дәрежесі үлкен, сондықтан, тұтынушылық бюджет шығыстарының тиімділігін өз кезегінде, әлеуметтік-экономикалық жағдайда осы уақытта мемлекет пен жүргізіп отырған әлеуметтік экономикалық жағдайды осы уақытта мемлекет жүргізіп отырған әлеуметтік саясаттың байланысты, қалалық бюджеттен қалыптастыру әдісіне байланысты.

Бюджет түрлері бойынша шығыстарды қалыптастыру ерекшелігі олардың функцияларының мәнінде болады. Бюджет түрлері бойынша шығыстарды қалыптастыру кезінде мынадай негізгі себептер ескеріледі:

а) басқару орагандары арасындаы функцияларды бөлу;

ә) мекемелердің тәуелділігі;

б) мекемелердің қызметін шектеу;

Экономкалық жүйе деңгейлерінің арасындағы шығындар Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінен сәйкес бөлінеді [3] .

Бюджет қаражатын жұмсаудың ұқсас бағыттары, бірақ тиісті әкімшілік аумақтық бірліктерге қатысты бағынышты бюджеттер деңгейінде қалыптасады. Жергілікті бюджеттердің шығындарын қалыптастыру Бюджет кодексі, нормативтік құқытық актілері, тиісті әкімшілік аумақтық бірліктердің маслихаттарының шешімдері арқылы реттелді. Жергілікті билік органдары аумақтардың экономикалық және қаржылық базасын пайдалануға құқылы.

Осылайша, мемлекеттік қазынашылық арқылы көптеген елдердігі барлық қаражаттардың төрттен үш бөлігі кірістердің 50 пайыздан астамын қайта бөліп келеді. Бұл мемлекеттің тек халықтың қажеттіліктерін қанағаттандыруға ғана емес, сонымен бірге біздің еліміздің экономикалық тұрақтылығын да қамтамасыз етеді.

Бюджеттің экономикалық маңызы, ең алдымен, кірістер (салықтар) арқылы олардың қаржысының көлемі әлеуметтік экономикалық процестерге кәсіпкерлік қызметке, жұмыспен қамтуға, капитал нарығына, жабдықтарға және тұтыну тауарларына, жалпы ұлттық өнімге әсер етеді. Қаржы жоспарын әзірлеу кезінде мемлекеттік бюджет мемлекеттік қазынаның материалдық мәнін анықтайды.

Республикалық және жергілікті бюджеттердің шығыстарының лимитін ағымдағы бюджеттік бағдарламаларды және бюджетті дамыту бағдарламаларын, бюджеттік жоспарлау жөніндегі тиісті уәкілетті органдар жасайды [4] .

Бюджеттің шығыс лимитін анықтаудың негізі болып бюджеттің болжамдық сипаттамалары, бюджет қаражатын жұмсаудың басым бағытарынның сипаттамалары, орташа мерзімді салық- бюджет саясаты мен республиканың және өнірлердің орта мерзімді даму жоспарларымен анықталған макроэкономикалық сипаттамаларына белгіленген төлем балансының ең жоғары ықтимал балансы.

Бюджеттік өтінім облыс, қалалық, салалық және өңірлік бағдарламаларды тиісті мерзімге әлеуметтік-экономикалық дамытудың орта мерзімді жоспарының негізінде жасалады.

Экономикалық қолдану туралы деректер ұсынылған бағдарламаның объективті ерекшеліктері негізінде жиналған бағдарлама туралы ағымдағы және мінсіз ақпаратты қорғауға тиіс. Бюджеттік бағдарламалардың әкімшелелері ағымдағы бюджеттік бағдараламалар мен бюджеттік бағдараламаға жұмсалған шығыстар шегінде, тиісті экономикалық комиссия анықталған инвестициялық жобалар тиісті бюджетінің тізбесі мен көлемі туралы бюджеттік өтінімді құрайды. Республикалық немесе жергілікті экономикалық бағдараламаның әкімшісі бір ғана бюджеттік өтінімді жасайды.

Бюджеттік өтінім төрт бөліктен тұрады:

- бюджеттік бадарламалардың тізбесі және оларға арналған шығындар сомасы ;

- әрбір бюджеттік бағдарламаға түсіндірме жазба;

- бюджеттік өтінімге енгізілген әрбір бюджеттік бағдарламларының паспортының жобасы.

Бюджеттің жыл сайынғы өтініші өткен жылдағы есептік деректер бойынша белгіленген нысан туралы ағымдағы жылға жоспарланған көрсеткіштер және алдағы үш жылдық кезеңге арналған болжамдық көрсеткіштер туралы ақпаратты қамтуы тиіс. Бюджеттік өтінімді тиісті бюджеттік комиссияның қарауында ескертулер мен ұсыныстар болған жағдайда, сондай-ақ Парламентте (мәслихатта) республикалық (жергілікті) бюджет жобасының өзгеруі жағдайында бұл өтініштер қараудың әрбір кезеңінде түсіндірілуге жатады.

Шығыстарды қайта құрылымдау саласындағы бюджеттік саясат экономиканың әр түрлі секторларында мемлекеттің қатысуының салыстырмалы тиімділігін бағалауға және мемлекет қатысу үшін маңызды емес және орынсыз бағыттардың бюджеттік қаражаты есебінен қаржыландыруды қысқартуға негізделген. Бұл бюджеттік қаражаты экономиалық дамудың басым бағыттарын жан-жақты шешу үшін бітіруге мүмкіндік береді, сонымен бірге қазіргі мемлекеттік міндеттемелерді орындауға [5] .

Қазақстан Республикасының 2014-2017 жылдарға арналған әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімді жоспарының негізінде және муниципалды және салалық бағдарламаларымен келісілген орта мерзімді кезеңдегі бюджеттің басымдықты шығыны мынадай түрде айқындалады:

- денсаулық сақтауды реформалау және қалыптастыру;

- білім беруді қалыптастыру;

- индустриялды- инновациялық білім;

- аграрлық секторды қалыптастыру;

- жаңа тұрғын үй саясатын енгізу.

Жергілікті бюджет шығыстарын ұйымдастыру оларды болжау сонымен бірге оларды қаржыландыру мен қаражаттарды пайдаланудың қатаң тәртібін белгілеу арқылы қол жеткізіледі. Мемлекеттің шығыстарын ұйымдастыру қағидаттарының бірі жоспарлау болып табылады. Ұлттық шаруашылықты дамыту және халықтың әлеуметтік тұрмыс деңгейін арттыру мақсатында мемлекет жалпы қоғамдық өнім мен ұлттық табысты өндірістік және өндірістік емес сфералары, салалар, экономикалық аудандар арасында бөлуге және қайта бөлуге қатысады. Жергілікті бюджет шығындарын жоспарлаудың басты әдісі баланстық болып табылады.

Жергілікті бюджет шығыстарын қаржыландырудың міндетті сипаты мемлекеттің қаражаттарын қатаң белгілі бір шараларға пайдалнуды керек етеді. Бұның негізінде ұлттық шаруашылықтың және аймақтың жекелеген салаларын дамытуда үйлесімділіктерге ие болу, қаржының ең алдымен ғылыми-техникалық прогресті айқындайтын неғұрлым прогрессивті салаларға бөлу және ең маңызды әлеуметтік проблемаларды шешуді қамтамасыз етеді.

Даму жоспарларының орындалуына қарай қаржыландыру қаржы ресурстарын тек өндірістік көрсеткіштер орындалғанда және шараларды экономикалық-әлеуметтік дамудың болжамдарына сәйкес жүзеге асырған кезде бөлуді қажет етеді.

Ресурстарды пайдалануда режимін сақтау мемлекеттің шығыстарын ұйымдастырудың маңызды қағидаты, ол ішкі резервтерді жұмылдыруға, өндірістік және өндірістік емес сфералардың барлық бөлімдерінде мелекет қаражаттарына бақылауда күшейтуге, оларды ұтымды пайдалануға бағытталған [6] .

Осылайша осыған дейінгі қарастырылған ақпараттар негізінде, мына сипатта қорытындыларды жасауға болады:

- бюджеттік шығыстардың экономикалық маңызы көптеген нысандарда көрініс табады. Әрбір шығыстың түрі сапалық және сандық сипаттамаға ие. Сонымен бірге, құбылыстың экономикалық сипатын көрсететін сапалық сипаттамалар бюджеттік шығындардың мақсатын, олардың сандық құндылығын анықтауға мүмкіндік береді.

- бюджеттік шығыстардың нақты түрлері әр түрлі факторларға байланысты: мемлекеттің табиғаты мен функциялары, елдің әлеуметтік-экономикалық дамудың деңгейі, бюджеттің халық шаруашылығымен байланысы, мелекеттің әкімшілік- аумақтық құрылысы, бюджет қаражатын ұсыну нысандары және басқалары. Бұл факторлардың үйлесуі әлеуметтік- экономикалық дамудың белгілі бір кезеңінде емес, кез-келген мемлекеттің бюджетін жұмсаудың бір немесе бірнеше жүйесін тудырады.

2 ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТІҢ НЕГІЗГІ КӨРСЕТКІШТЕРІ, МЫҢ ТЕҢГЕМЕНН ТАЛДАУ (АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫНЫҢ МАТЕРИАЛДАР НЕГІЗІНДЕ)

2. 1 Жергілікті бюджеттің кіріс көреткіштері

Қазіргі кезде кірістер мемлекеттік билікті жүзеге асырудың қаржылық негізі болып табылады, яғни мемлекеттік аппаратты сақтау үшін ақша қажет, бұл қаражаттардың негізі салықтар болып табылады. Қазіргі уақытта салықтар ұлттық заңнамамен анық белгіленген.

Салықтың алғашқы белгісі салық органы тек мемлекеттік органмен белгіленеді, ал бұл орган белгілі бір мемлекеттік органға тағайындалады.

Екінші белгі - салық тек заңды түрде жүзеге асырылады.

Заманауи мемлекет үшін салықтың заңды нысаны бар жоғын анықтау заң, қаулы, жарлық шығармай, салықты жүзеге асыру мүмкін емес. Салық нормативтік құқықтық актімен [7] .

Ақтөбе облысының 2017 жылға арналған бюджет түсімдер бойынша 103, 1% орындалды, бекітілген жоспары 93 808 194, 0 мың теңге, жаңартылған жоспар 97 584 752, 2 мың теңге, іс жүзінде 100 655 949, 5 мың теңге түсті немесе 3 071 197, 3 мың теңгеге көп.

Салықтық түсімдер үшін 2017 жылға арналған жергілікті бюджеттің жоспары 102, 7%-ға орындалды немесе 2 495 611, 2 мың теңгені асыра орындалды. Салықтық емес түсімдерге сәйкес, жоспар 493 114, 6 мың теңгеге орындалды немесе орындалу пайызы 115, 6% құрады. Негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер бойынша жоспар 103, 5%-ға орындалды немесе асары орындалды, 82 471, 5 мың теңге болды. Республикалық бюджеттен аударымдар толығымен немесе 100% алынды (1-кесте) .

Кесте 1

Облыстық бюджеттің салық түсімдерінің көрсеткіштері, мың теңгемен

1-кестенің жалғасы

Салықтық емес түсімдер жоспарға сәйкес 493 114, 6 мың теңгеге орындалды немесе орындалу пайызы 115, 6 % құрады (2 кесте) .

Негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер жоспар бойынша 103, 5 % орындалды немесе 82 471, 55 мың теңге асыра орындалды. Республикалық бюджеттен аударымдар толығымен немесе 100% алынды. Барлық аудандар мен қала бюджет кірістерінің болжанған көрсеткіштері, мың теңгеменнің орындалуын қамтамасыз етті.

Кесте 2

Облыстық бюджеттің салықтық емес түсімдерінің көрсеткіштері, мың теңгемен

2-кестенің жалғасы

2015-2017 жылдарға арналған облыс бюджетіне түсетін түсімдерді талдау оң өсу қарқынын көрсетіп отыр. Мәселен, 2015 жылы 87 323 606, 0 мың теңге, 2016 жылға 96 271 144, 0 мың теңге және 2017 100 655 949, 5 мың теңге. 1 суретте көріп тұрғанымыздай облысқа түсетін бюджет түсімдері 2015 жылға қарағанда 2017 жылы 13 332 343, 0 мың теңгеге көбейгенін байқаймыз. Яғни облысқа түскен түсім 14% көтерілгенін көрсетеді.

Сурет 1 - 2015-2017 жылдар бойынша облыс бюджет түсімдері, мың теңгемен

Ескерту - Ақтөбе облысы әкімдігінің деректері бойынша

Жалпы алғанда, табыс түсімінің құрылымы негізінен 94 546 793, 1 мың теңге (94%) мөлшерінде салық төлемдерін алу, салықтық емес түсімдер 3 651 681, 4 мың теңге (3, 5%) және негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдермен 2 457 475, 0 млн теңге (2, 5%) қамтамасыз етілді.

Сонымен қатар, салықтың төмендегі түрлері бойынша жоспардың асыра орындалу байқалады (3-кесте) .

Кесте 3

Салықтың жоспардан асыра орындалу көрсеткіштері, мың теңгемен

Жалпы алғанда, 2018 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша салық төлемдері бойынша берешек 1 247 950, 0 мың теңгені құрады, оның ішінде тек 923 154, 0 мың теңге немесе 74% Ақтөбе қаласына тиеді (4-кесте) .

Кесте 4

Салық төлемдері бойынша берешек, мың теңге

Өткен жылы 2016 жылға қарағанда облыста 277 005, 0 мың теңге салық бойынша берешектің артуы байқалды.

Талдаудың қорытындысы бойынша, жалпы алғанда, салықтың 4 кесте бойынша берешектреге жол берілді [8] .

2. 2 Жергілікті бюджеттің шығыс көрсеткіштері

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс