Қорқыт ата жырларының тәрбиелік маңызы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ҚОРҚЫТ ATA ТАҒЫЛЫМДАРЫНЫҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ МӘНІНЕ СИПАТТАМА
1.1 Қорқыт ата кітабының халықтық ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Қазақ аңыздарындағы Қорқыт бейнесінің танымдық рөлі ... ... ... 13
2 ҚОРҚЫТ ATA ТАҒЫЛЫМЫН КІШІ МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ ОҚУШЫЛАР ТӘРБИЕСІНДЕ ПАЙДАЛАНУ
2.1 Қорқыт тағылымдарындағы мәдени.тарих маңызы ... ... ... ... ... ...19
2.2 Қорқыт туралы мифологиялық болжамдардың ұлттық этнопедагогикадағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.3 Қорқыт Ата мұралары туралы қазақ ағартушыларының ой.пікірлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
3 ҚОРҚЫТ АТАНЫҢ ХАЛЫҚ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ РӨЛІ
3.1 Халықтың бақытты өмірін аңсау Қорқыт тәлімінің
басты идеясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
3.2 Қорқыт Ата мұрасының халықтық маңызын талдау ... ... ... ... ... ..51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ҚОРҚЫТ ATA ТАҒЫЛЫМДАРЫНЫҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ МӘНІНЕ СИПАТТАМА
1.1 Қорқыт ата кітабының халықтық ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Қазақ аңыздарындағы Қорқыт бейнесінің танымдық рөлі ... ... ... 13
2 ҚОРҚЫТ ATA ТАҒЫЛЫМЫН КІШІ МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ ОҚУШЫЛАР ТӘРБИЕСІНДЕ ПАЙДАЛАНУ
2.1 Қорқыт тағылымдарындағы мәдени.тарих маңызы ... ... ... ... ... ...19
2.2 Қорқыт туралы мифологиялық болжамдардың ұлттық этнопедагогикадағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.3 Қорқыт Ата мұралары туралы қазақ ағартушыларының ой.пікірлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
3 ҚОРҚЫТ АТАНЫҢ ХАЛЫҚ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ РӨЛІ
3.1 Халықтың бақытты өмірін аңсау Қорқыт тәлімінің
басты идеясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
3.2 Қорқыт Ата мұрасының халықтық маңызын талдау ... ... ... ... ... ..51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Дипломдық жұмыстың көкейтестілігі хақында.
Этнопедагогика - белгілі бір халықтың өзіне тән ерекшелігі бар дүниетанымдық, тәрбиелік, мәдени мұрасы. Қазақтың халық педагогикасы (ауыз әдебиеті мен салт - дәстүрлері) педагогика ғылымының бір қайнар көзі ретінде ғасырлар бойы дүниетанымдық және тәрбие құралы болып қалыптасты да, ұлттық мәдени мұраға айналды. Ұлттық мәдениет пен халықтық білімді дамытуда педагогикалық (тәлім-тәрбиелік) ойлардың жазбаша түрде нұсқа болып қалуы - ұлттық тәлім-тәрбие ісіндегі негізгі бір алтын өзекті этнопедагогикалық арқау болып табылады. Сөйтіп, халықтың әдебиеті мен салт-дәстүрлері, ұлы адамдар жазып қалдырған ұлттық педагогикалық ойлар этнопедагогика ғылымының түзілуіне негіз болды.
Этнопедагогика ғылымы әр халықтың оқу, білім, тәлім-тәрбие т.б. мәдени болмысындағы ұлттық ерекшеліктерді көрсетеді. Әрбір ұлттың мәдениеті ана тілінде, төл әдебиеті мен ұлттық білім негізінде дамитыны белгілі. Мемлекеттік мәртебеге ие болған ұлттық тілімізде этнопедагогика ғылымын түзеп, оны пән ретінде сол мемлекеттік тілде жүргізудің өзі - халық санасын ұлттандырудың басты құралы болып табылады.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым миннистрлігі ұлттық мәдениетіміздің негізі болып табылатын қазақ этнопедагогикасын пән ретінде мектептерде оқыту жөнінде (1993-1998 жыл) мемлекеттік жарлықтар жариялады. Сондықтан да - егеменді ел мәдениетінің ұлттық белгісін айқындайтын абабалар тағлымдары екендігіне күмән жоқ. Біз кіші мектеп жасындағы оқушылардың дұрыс есеюіне қаншалықты ерте кіріссек, оның нәтижесі де жемірті болатынын тәірибе көрсетті.
Ұлағатты тағылымдар - азаматтық көзқарастың ұлттық және жалпы мәдениетінің қайнары. Сондықтан біз өзіміздің дипломдық жұмысымыздың тақырыбы етіп Қорқыт Ата өсиетіне арнадық.
«Қорқыт ата кітабын» зерттеуге қазақ ғалымдары да атсалысып келеді. Оған соңғы жылдар жазылған Р.Бердібаев, Х.Сүйіншәлиев, М. Жолдасбеков, Н.Келімбетов, С.Қасқабасов, Ш.Ибраев еңбектерін атауымызға болады.
Ал «Қорқыт ата кітабы» екінші қолжазба нұсқасы Ватикандағы (Италия) Аростолика кітапханасында сақталып келеді. Бұл қолжазба алты жардан құралған, ол: «Хикаят оғыз-наме Казанбек уа гайри» деп аталады. Мұны осы кітапханадан тауып, итальян тіліне тұңғыш рет аударған ғалым Эттория Росон болды.
«Қорқыт ата кітабының» Дрезден қаласында сақталған толық нұсқасын зерттеу, Еуропа тілдеріне аудару ісі XIX ғасырдың бірінші жартысында басталған еді.
Этнопедагогика - белгілі бір халықтың өзіне тән ерекшелігі бар дүниетанымдық, тәрбиелік, мәдени мұрасы. Қазақтың халық педагогикасы (ауыз әдебиеті мен салт - дәстүрлері) педагогика ғылымының бір қайнар көзі ретінде ғасырлар бойы дүниетанымдық және тәрбие құралы болып қалыптасты да, ұлттық мәдени мұраға айналды. Ұлттық мәдениет пен халықтық білімді дамытуда педагогикалық (тәлім-тәрбиелік) ойлардың жазбаша түрде нұсқа болып қалуы - ұлттық тәлім-тәрбие ісіндегі негізгі бір алтын өзекті этнопедагогикалық арқау болып табылады. Сөйтіп, халықтың әдебиеті мен салт-дәстүрлері, ұлы адамдар жазып қалдырған ұлттық педагогикалық ойлар этнопедагогика ғылымының түзілуіне негіз болды.
Этнопедагогика ғылымы әр халықтың оқу, білім, тәлім-тәрбие т.б. мәдени болмысындағы ұлттық ерекшеліктерді көрсетеді. Әрбір ұлттың мәдениеті ана тілінде, төл әдебиеті мен ұлттық білім негізінде дамитыны белгілі. Мемлекеттік мәртебеге ие болған ұлттық тілімізде этнопедагогика ғылымын түзеп, оны пән ретінде сол мемлекеттік тілде жүргізудің өзі - халық санасын ұлттандырудың басты құралы болып табылады.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым миннистрлігі ұлттық мәдениетіміздің негізі болып табылатын қазақ этнопедагогикасын пән ретінде мектептерде оқыту жөнінде (1993-1998 жыл) мемлекеттік жарлықтар жариялады. Сондықтан да - егеменді ел мәдениетінің ұлттық белгісін айқындайтын абабалар тағлымдары екендігіне күмән жоқ. Біз кіші мектеп жасындағы оқушылардың дұрыс есеюіне қаншалықты ерте кіріссек, оның нәтижесі де жемірті болатынын тәірибе көрсетті.
Ұлағатты тағылымдар - азаматтық көзқарастың ұлттық және жалпы мәдениетінің қайнары. Сондықтан біз өзіміздің дипломдық жұмысымыздың тақырыбы етіп Қорқыт Ата өсиетіне арнадық.
«Қорқыт ата кітабын» зерттеуге қазақ ғалымдары да атсалысып келеді. Оған соңғы жылдар жазылған Р.Бердібаев, Х.Сүйіншәлиев, М. Жолдасбеков, Н.Келімбетов, С.Қасқабасов, Ш.Ибраев еңбектерін атауымызға болады.
Ал «Қорқыт ата кітабы» екінші қолжазба нұсқасы Ватикандағы (Италия) Аростолика кітапханасында сақталып келеді. Бұл қолжазба алты жардан құралған, ол: «Хикаят оғыз-наме Казанбек уа гайри» деп аталады. Мұны осы кітапханадан тауып, итальян тіліне тұңғыш рет аударған ғалым Эттория Росон болды.
«Қорқыт ата кітабының» Дрезден қаласында сақталған толық нұсқасын зерттеу, Еуропа тілдеріне аудару ісі XIX ғасырдың бірінші жартысында басталған еді.
1. Айдосов А.Х. Қорқытнама. Алматы: Бастау, 1997. 68 бет.
2. Адамбаев Б. Казахское народное ораторское. Алматы: «Ана тілі» 1994г. 208с.
3. Бартольд В.В. Китаби Коркут. Борьба багатыря с ангелом смерти ЗВО, спб., 1984, т 13. с 203-204.
4. Данабаев К. Түркі жарық жұлдызы // Сыр бойы. - 1997- 17 қараша.
5. Жарықбаев К. Қазақ психологиясының тарихы. Алматы: Қазақстан, 1996-160 бет.
6. Жирмунский В.М. Книга моего деда Коркута. М., Л., 1962. с. 168.
7. Жарқынбаев М. Өмір жырын толғаған ұлы баба // Ақ Орда.-1993.- №1.-15-14 б.
8. Ислам энциклопедиясы (бас редактор. Б.Нұрғалиев.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1995 ж.
9. Ибраев Ш. Тәңірлік дін өкілі - Қорқыт ата. // Түркістан 1999.-3 наурыз.
10. Коргулы X. Огузский героический эпос. М., 1967, с.34
11. Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы: Ғалым, 1980, 120-130 б.
12. Көбесов А. Орта ғасырдағы қазақ ғалымдары.//Білім және еңбек 1961. №470-80 б.
13. Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және туркология. Алматы: Ғыльш, 1987. 160-187 б.
14. Қоңыратбаев Т. Қорқыт жырларының зерттелуі // Қазақ тілі мен әдебиеті. 1995. №3, 3-12 б.
15. Қоңыратбаев Ә., Қоңыратбаев Т. Көне Мәдениет жазбалары: Алматы: «Қазақ университеті», 1991 - 400 б.
16. Қоңыратбаев Ә. Қорқыт туралы ақиқат пен аңыз.// Жалын.- 1987. №4 35-37 б.
17. Қасқабасов С. Ажалмен айқасқан адам //Жұлдыз. 1989.-№8 190-198 б.
18. Қорқыт Ата кітабы. Түрік тілінен ауд. Б. Ысқақов. Алматы: Жазушы., 1994. 160 б.
19. Қорқыт Ата кітабы. Оғыздардың батырлық жырлары: эпос/орыс тілінен ауд. Ә. Қоңыратбаев, М. Байділдаев. Алматы: Жазушы, 1986-128 б.
20. Марғұлан Ә.Х. Қорқыт туралы жазбалар // Қазақ әдебиеті 1982. №4 2-12 б.
21. Марғулан Ә.Х Ежелгі жыр аңыздары. Аматы. 1985, 165 б.
22. Марғулан Ә.Х ҮІ-ХІІ ғасырдағы Қазақстан халықтары мен тайпаларының мәдениеті. Қазақ ССР тарихы, 1т, А., 1957.
23. Мұхтарұлы С. Қорқыт Ата. Түркістан: Мұра, 1997-68 6.
24. Нысанбаева Ә. Қорқыт-түркі әлемінің ғұлама ойшылы және гуманисі // Саясат. 1998. №2, 84-87 б.
25. Сағымнан озған сарындар // Сыр бойы. Мәдениет-1999. 1 б.ақпан
26. Сыдық К. Қорқыт түгел түріктің бабасы // Ана тілі-1997. 27 қараша.
27. Сейдімбеков А. Қорқыт // Халық кеңесі. -1992. 9 қаңтар.
28. Серікбаев Ш. Қорқыт туралы қолдағы деректерге қарасақ.// Сыр бойы.-1999. 5 наурыз
29. Ысқақов Ж. Қорқыт тағлымдарының психологиялық-педагогикалық негіздері. Шымкент-2002 ж.
30. Қожахметова К.Ж. Мектептің ұлттық тәрбие жүйесі: Теория және практика -Алматы: РБК, 1997, 242 б.
31. Қалиев С. Қазақтың халықтық тәлім-тәрбиесінің ғылыми-педагогикалық негіздері. /Пед. ғылымдар докторы ғылыми дәрежесін алу үшін ғылыми баяндама түрінде ұсынылған дисс. Алматы, 1996, 85 б.
32. Төлеубекова Р.К. Қоғам дамуының жаңа кезеңдеріндегі адамгершілік тәрбиесінің теориялық-әдіснамалық негізі - Алматы, 2001, 296 б.
33. Жарықбаев Қ.Б., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі /Оқу құралы - Алматы: Санат, 1995, 352 б.
2. Адамбаев Б. Казахское народное ораторское. Алматы: «Ана тілі» 1994г. 208с.
3. Бартольд В.В. Китаби Коркут. Борьба багатыря с ангелом смерти ЗВО, спб., 1984, т 13. с 203-204.
4. Данабаев К. Түркі жарық жұлдызы // Сыр бойы. - 1997- 17 қараша.
5. Жарықбаев К. Қазақ психологиясының тарихы. Алматы: Қазақстан, 1996-160 бет.
6. Жирмунский В.М. Книга моего деда Коркута. М., Л., 1962. с. 168.
7. Жарқынбаев М. Өмір жырын толғаған ұлы баба // Ақ Орда.-1993.- №1.-15-14 б.
8. Ислам энциклопедиясы (бас редактор. Б.Нұрғалиев.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1995 ж.
9. Ибраев Ш. Тәңірлік дін өкілі - Қорқыт ата. // Түркістан 1999.-3 наурыз.
10. Коргулы X. Огузский героический эпос. М., 1967, с.34
11. Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы: Ғалым, 1980, 120-130 б.
12. Көбесов А. Орта ғасырдағы қазақ ғалымдары.//Білім және еңбек 1961. №470-80 б.
13. Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және туркология. Алматы: Ғыльш, 1987. 160-187 б.
14. Қоңыратбаев Т. Қорқыт жырларының зерттелуі // Қазақ тілі мен әдебиеті. 1995. №3, 3-12 б.
15. Қоңыратбаев Ә., Қоңыратбаев Т. Көне Мәдениет жазбалары: Алматы: «Қазақ университеті», 1991 - 400 б.
16. Қоңыратбаев Ә. Қорқыт туралы ақиқат пен аңыз.// Жалын.- 1987. №4 35-37 б.
17. Қасқабасов С. Ажалмен айқасқан адам //Жұлдыз. 1989.-№8 190-198 б.
18. Қорқыт Ата кітабы. Түрік тілінен ауд. Б. Ысқақов. Алматы: Жазушы., 1994. 160 б.
19. Қорқыт Ата кітабы. Оғыздардың батырлық жырлары: эпос/орыс тілінен ауд. Ә. Қоңыратбаев, М. Байділдаев. Алматы: Жазушы, 1986-128 б.
20. Марғұлан Ә.Х. Қорқыт туралы жазбалар // Қазақ әдебиеті 1982. №4 2-12 б.
21. Марғулан Ә.Х Ежелгі жыр аңыздары. Аматы. 1985, 165 б.
22. Марғулан Ә.Х ҮІ-ХІІ ғасырдағы Қазақстан халықтары мен тайпаларының мәдениеті. Қазақ ССР тарихы, 1т, А., 1957.
23. Мұхтарұлы С. Қорқыт Ата. Түркістан: Мұра, 1997-68 6.
24. Нысанбаева Ә. Қорқыт-түркі әлемінің ғұлама ойшылы және гуманисі // Саясат. 1998. №2, 84-87 б.
25. Сағымнан озған сарындар // Сыр бойы. Мәдениет-1999. 1 б.ақпан
26. Сыдық К. Қорқыт түгел түріктің бабасы // Ана тілі-1997. 27 қараша.
27. Сейдімбеков А. Қорқыт // Халық кеңесі. -1992. 9 қаңтар.
28. Серікбаев Ш. Қорқыт туралы қолдағы деректерге қарасақ.// Сыр бойы.-1999. 5 наурыз
29. Ысқақов Ж. Қорқыт тағлымдарының психологиялық-педагогикалық негіздері. Шымкент-2002 ж.
30. Қожахметова К.Ж. Мектептің ұлттық тәрбие жүйесі: Теория және практика -Алматы: РБК, 1997, 242 б.
31. Қалиев С. Қазақтың халықтық тәлім-тәрбиесінің ғылыми-педагогикалық негіздері. /Пед. ғылымдар докторы ғылыми дәрежесін алу үшін ғылыми баяндама түрінде ұсынылған дисс. Алматы, 1996, 85 б.
32. Төлеубекова Р.К. Қоғам дамуының жаңа кезеңдеріндегі адамгершілік тәрбиесінің теориялық-әдіснамалық негізі - Алматы, 2001, 296 б.
33. Жарықбаев Қ.Б., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі /Оқу құралы - Алматы: Санат, 1995, 352 б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ҚОРҚЫТ ATA ТАҒЫЛЫМДАРЫНЫҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ МӘНІНЕ СИПАТТАМА
1.1 Қорқыт ата кітабының халықтық ұғымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Қазақ аңыздарындағы Қорқыт бейнесінің танымдық рөлі ... ... ... 13
2 ҚОРҚЫТ ATA ТАҒЫЛЫМЫН КІШІ МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ ОҚУШЫЛАР ТӘРБИЕСІНДЕ
ПАЙДАЛАНУ
2.1 Қорқыт тағылымдарындағы мәдени-тарих маңызы
... ... ... ... ... ...19
2.2 Қорқыт туралы мифологиялық болжамдардың ұлттық этнопедагогикадағы
рөлі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..25
2.3 Қорқыт Ата мұралары туралы қазақ ағартушыларының ой-пікірлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
3 ҚОРҚЫТ АТАНЫҢ ХАЛЫҚ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ РӨЛІ
3.1 Халықтың бақытты өмірін аңсау Қорқыт тәлімінің
басты идеясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..44
3.2 Қорқыт Ата мұрасының халықтық маңызын талдау
... ... ... ... ... ..51
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...59
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
КІРІСПЕ
Қазақ, халық боламын десең,бесігіңді сыйла.
М.Әуезов.
Дипломдық жұмыстың көкейтестілігі хақында.
Этнопедагогика - белгілі бір халықтың өзіне тән ерекшелігі бар
дүниетанымдық, тәрбиелік, мәдени мұрасы. Қазақтың халық педагогикасы (ауыз
әдебиеті мен салт - дәстүрлері) педагогика ғылымының бір қайнар көзі
ретінде ғасырлар бойы дүниетанымдық және тәрбие құралы болып қалыптасты да,
ұлттық мәдени мұраға айналды. Ұлттық мәдениет пен халықтық білімді дамытуда
педагогикалық (тәлім-тәрбиелік) ойлардың жазбаша түрде нұсқа болып қалуы -
ұлттық тәлім-тәрбие ісіндегі негізгі бір алтын өзекті этнопедагогикалық
арқау болып табылады. Сөйтіп, халықтың әдебиеті мен салт-дәстүрлері, ұлы
адамдар жазып қалдырған ұлттық педагогикалық ойлар этнопедагогика ғылымының
түзілуіне негіз болды.
Этнопедагогика ғылымы әр халықтың оқу, білім, тәлім-тәрбие т.б. мәдени
болмысындағы ұлттық ерекшеліктерді көрсетеді. Әрбір ұлттың мәдениеті ана
тілінде, төл әдебиеті мен ұлттық білім негізінде дамитыны белгілі.
Мемлекеттік мәртебеге ие болған ұлттық тілімізде этнопедагогика ғылымын
түзеп, оны пән ретінде сол мемлекеттік тілде жүргізудің өзі - халық санасын
ұлттандырудың басты құралы болып табылады.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым миннистрлігі ұлттық
мәдениетіміздің негізі болып табылатын қазақ этнопедагогикасын пән ретінде
мектептерде оқыту жөнінде (1993-1998 жыл) мемлекеттік жарлықтар жариялады.
Сондықтан да - егеменді ел мәдениетінің ұлттық белгісін айқындайтын
абабалар тағлымдары екендігіне күмән жоқ. Біз кіші мектеп жасындағы
оқушылардың дұрыс есеюіне қаншалықты ерте кіріссек, оның нәтижесі де
жемірті болатынын тәірибе көрсетті.
Ұлағатты тағылымдар - азаматтық көзқарастың ұлттық және жалпы
мәдениетінің қайнары. Сондықтан біз өзіміздің дипломдық жұмысымыздың
тақырыбы етіп Қорқыт Ата өсиетіне арнадық.
Қорқыт ата кітабын зерттеуге қазақ ғалымдары да атсалысып келеді.
Оған соңғы жылдар жазылған Р.Бердібаев, Х.Сүйіншәлиев, М. Жолдасбеков,
Н.Келімбетов, С.Қасқабасов, Ш.Ибраев еңбектерін атауымызға болады.
Ал Қорқыт ата кітабы екінші қолжазба нұсқасы Ватикандағы (Италия)
Аростолика кітапханасында сақталып келеді. Бұл қолжазба алты жардан
құралған, ол: Хикаят оғыз-наме Казанбек уа гайри деп аталады. Мұны осы
кітапханадан тауып, итальян тіліне тұңғыш рет аударған ғалым Эттория Росон
болды.
Қорқыт ата кітабының Дрезден қаласында сақталған толық нұсқасын
зерттеу, Еуропа тілдеріне аудару ісі XIX ғасырдың бірінші жартысында
басталған еді.
1885 жылы немістің белгілі ориенталист ғалымы Р.Ф.Диц бұл шығарманың
бір тарауын – сегізінші хикаясын неміс тіліне аударып, баспасөзде
жариялады. 1859 жылы екінші бір неміс ғалымы Теодор Нельдеке осы нұсқаны
неміс тіліне толық аударып шықпақ болды. Бірақ ол бұл істі аяғына дейін
жеткізе алмады да, барлық материалдарын өзінің шәкірті В.В.Бартольдке
тапсырды.
В.В.Бартольд бұл кітапты зерттеу, аудару ісімен ондаған жылдар боый
айналысты. Сөйтіп, ол Қорқыт ата кітабын 1922 жылы орыс тіліне аударып
шықты. Бірақ бұл аударма ғалымның көзі тірісінде жарық көрген жоқ. Бұл
аударма 1962 жылы академик В.М.Жирмунский мен А.Н.Колоновтың редакциясымен
басылып шықты.
Дрезден, Ватикан нұсқаларын негізге ала отырып, В.Бартольд басылымын Ә.
Қоңыратбаев қазақ тіліне тәжімалап шыққан.
Қорқыт ата кітабы жайында К.Иностранцев, Ә.Диваев, А.Тумажкий,
А.Кастанье, В.Бартольд, А.Н.Самойлович, А.Ю.Якубовский, т.б. ғалымдардың
көптеген еңбектері бар. В.М.Жирмунский жырдың Байбөрі баласы бәлісі
Байрақ туралы саласын Алпамыс батыр жырының басы дейді. Археология
қоғамының хаттарының 1910 жылы XX томында К.Иностранцевтің Қорқыттың
тарихтағы және аңыздағы келбеті, В.Бартольдтың Сұлтан Санжар және
оғыздар деген еңбектерінде бірқатар тарихи мағлұматтар келтірілген.
Оғыздардың қаһармандық эпосын әдеби, тарихи және тілдік тұрғыдан
кешенді түрде зерттеген белгілі әзірбайжан ғалымы, көрнекті түрколог
Х.Г.Көроғлы болды.
Стамбул университетінің профессоры Эргин Мухарям Қорқыт ата кітабының
толық мәтінін латын әрпімен транскрипция жасап, бастырып шығарды. Бұл
кітапқа қосымша ретінде шығарманың Дрезден және Ватикан қолжазба
нұсқаларының факсимилесі де енгізді.
Қорқыт ата кітабын өзінің тарихилығы, сюжеті, образдарының саралығы
суреттейтін өмір тұрғысы, салт-сана көрініс жағынан қазақтың батырлар
жырларына өте жақын. Сондай-ақ Қорқыт ата кітабында исламнан бұрынғы
мифология көріністері елеулі орын алды. Мысалы, Аруз батырдың қойшысы мен
пері қызынан Табакөз дәу туды. Аруыздың жау қолында өскен қыздын ұлы Бисат
өлтіреді. Сол Бисатты жасында таудағы арыстан асырайды. Букаш батырдың
өгізді' женуі.Д омрульдын Әзірейілмен соғысуы да мифологиялық желі. Бұл -
өте ерте заманнан келе жатқан мифологиянын аңыздар. Бұл сарын Оғызнамадан
бері келе жатқан Жетісу, Алтай, Қыпшақ. Оғыз тайпаларының патриархат
дәуірінде туған жаңа тотемдері болатын (арыстан, айдаһар, т.б.). Букаш
батыр тұсында сол төтем реалдық батыр пультіне айнала бастаған. Осы
белгілеріне қарағанда бұл жыр батысқа емес, шығысқа тән сюжет дейміз.
Жырдағы көшпелі өмір суреттері, ерлік аталар пульті ғана емес, шаманизм,
поэтиканың өрнектері де қазақ ұғымына өте жақын.
З.Бартольд, В.Жирмунский, Х.Коргулы Қорқыт ата кітабында ертедегі
көшпелі тайпалирға тән мифология, аңыз шежірелеріміз элементтері аралас жүр
десе, осы белгілерге қарап, біз жырдың Кавказ немесе Сыр бойында туғаның
ондағы анимизм, тотемизм, шаманизм сарандарына қарап анықтаймыз.
Бұл тарихи-әдеби мұра Сыр бойындағы оғыз-қыпшақ дәуірінде жырланып, ХҮ
ғасырда Қафказ жерінде хатқа түскен. Оны ерте замандарда Үзандар жырлаған.
Түрік лугатын жазған Фархант III ури бұл атауды қолына тамбур алып, өлен-
жыр айтатын адам, оларды оғыздар Үзам деп атаған. Өздері көбіне
Оғызнама жырлаған деп көрсетеді. Кейбір тарихи мағлұматтарға қарағанда,
Қорқыт ата кітабының айтушысы Қорқыттын өзі, тек соны ханына оның
немерелері жырлап беретін болған. Әрбір қиссаны аяқтаған соң, жырау: Бұл
жырды мәнін Қорқыт атам айтып, сөзін қүраған еді, деп отырады. Сол себепті
жырға Менім атам оғыз тайпасының ұлы тілінде жазылған кітабы (Китап
дадам Коркут гали лисан тайфа огузан) деген ат берілген.
Қорқыт ата кітабы бүкіл Орта Азиядағы түркі тілдес халықтарға,
Кавказдағы әзірбайжан, Осман түріктеріне кеңінен жайылған сюжет. ХІҮ-ХҮ
ғасырларда Оғызнама, Қорқыт ата кітабы иран, араб тілдеріне де
аударылған, академик В.Бартольд бұл сюжеттін Кавказ, Туркияға ортақтығын
Шынғыс шабуылы кезіндегі селжуктердің батысқа қарай ығысып көшуінен болған
құбылыс дейді. Ол кезде селжуктердін бір қанаты Кавказ, Иран жеріне дейін
барса, екінші қанаты - ғұздар ( оғыздар) осы күнгі түрікмен жерінде қалған.
Оғыз-қыпшақ руларының осы толқыны Қорқыт жырларын Кавказ, Анатолия
түріктері арасына жеткізген.
Бұл жырды әзірбайжан халқы да иемденіп келеді. ХІҮ ғасырдағы сұлтан
Баязит заманынан бері бұл сюжетті көбірек зерттеген елдердің бірі – Осман
түріктері. Баязит сұлтанның Қорқытзада дейтін баласы болды. Өзі әнші, ақын
әрі сауыққой болса керек. Осман түріктері Қорқыт жырларын соның есімімен
байланысты айтатын көрінеді. Иностранцев пен Бартольд Осман түріктерінің
мал бағудан қол үзе бастағанын ескеріп, бұл анықтаманы қабыл алмайды,
Қорқыт ата кітабында Сыр бойында көшпелі түрік тайпалардың өмірі
жырланады деп біледі.
Зерттеудің міндеттері.
– Қазақтың ұлттық тарихына ізі қалған тұлғалар тағылымдарын қазіргі
тәрбиеде пайдалану жолдарын сипаттау;
– Қорқыт Ата тағылымдарын этнопедагогика іліміне енгізу арқылы тәрбие
процесінің ұлттық нақышына баға беру мүмкіншіліктерін жасау;
– Ұлттық тәрбиенің педагогикалық ұстанымдарын қазіргі тәрбиенің
негізгі көзі ретінде пайдалану жолдары.
Зерттеудің жетекші идеясы.
Кіші жастағы оқушыларға тәрбие беруде қазақтың тағылымдарын
педагогикалық құрал ретінде пайдалану мүмкіншіліктерін оқу-тәрбие
процестеріне енгізу.
Ұлттық тағылымдардың психологиялық педагогикалық тұрғыдан ғылыми
негіздеу.
Зерттеудің мақсаты.
Қазіргі мектептегі ұлттық оқу-тәрбие процесінің теориялық және ғылыми-
әдіснамалық жағынан негіздеу, оны тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар
арқылы тексеріліп, әдістемелік ұсыныстар беру, арқылы зерттеуді жүйелеу
қажеттілігі.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері.
Жеке тұлғаның даму тәрбиесі, оқушылардағы ақыл-ой мен танымының, іс-
әрекеттің үйлесімдік теориясы және ұлттық өнегелерді оқу-тәрбие процесіне
пайдаланудың жүйелі тұтастық амалдарын ғылыми зерделеу.
Теория мен практиканың диалектикалық бірлігі туралы, жүйелі-құрлымдық
қатынас туралы философиялық және психологиялық-педагогикалық тұжырымдар
жүйесін жасау тұжырымдары.
1 ҚОРҚЫТ ATA ТАҒЫЛЫМДАРЫНЫҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ МӘНІНЕ СИПАТТАМА
1.1 Қорқыт ата кітабының халықтық ұғымы
Қорқыт атына байланысты ауызша жазбаша қыруар деректердің бас-аяғын
жүйелеп, олардың мазмұнының бір ізге түсіруге әрекеттенер болсақ, ең
алдымен ол кім, өз заманында қандай саяси және қоғамдық қызмет атқарады,
тарихта болған нақтылы тұлғама, әлде қиялдан туған діни немесе көркем бейне
ме дейтін сауалдар көкейде тұрары анық. Бұл сауалдардың түйіні берер қысқа
тұжырымнан шешіле қоймайды. Ондай болатыны Қорқыт есіміне қатысты
мәліметтердің қай-қайсысында да нақтылықтан гөрі аңыздық сипат басым. Түркі
халықтарының эпсаналарына, аңыздарына, мифтеріне, бақсылық сарындарына,
аталар сөзіне, өлең-жырларына, эпостарына бір сөзбен айтқанда фольклорлық
жанрлардың көбіне арқау болған мұндай тұлға арғы-бергі тарихта некен-саяқ.
Қалай болғанда да мұның астында қуатты бір құбылыстың болғаны анық.
Ғылымға белгілі болған барлық дерек көздеріне сүйенер болсақ, Қорқыт -
сегіз қырлы, бір сырлы қасиеті мен қызметі жан-жақты тұлға. Ол - бақсы
болашақты болжайтын көріпкел әулие, асқан күйші, емші, жырау (озан), ру мен
тайпа кеңесшісі, дана қарт барлық қиындыққа қарсы түра білген ержүрек адам,
тайпа кеңесшісі, елші, уәзір, сарай маңындағы беделді қызметкер, ислам
дінінің жақтаушысы Қорқыт есімімен тікелей тіркесіп қолданылатын
анықтамалар ата, әуеле, бақсы, дана сөздері. Бұлардан басқа сирек
ұллырасатын пір, баба, ер сияқты эпитеттер де бар.
Шығыстан батысқа дейін ұлан-ғайыр жерге созылып жатқан қазіргі түркі
халықтарының ауызша және жазбаша деректерінен орын алған бұл анықтамаларда
қайшылық бар. Алдымен екі дінге тәңірлікке де, исламға да құлшылық еткен
адамдарды көреміз. Ол аз болса, Қорқыт бір жағынан ру-тайпаның мүддесін
қорғайтын адам, екінші жағынан жалпы біртұтас мемлекеттің саяси қайраткері.
Бұл ұғымдарды бір кісінің бойшна үйлестіріп, тарихи бір мезгілде сыйдыру
мүмкін емес.
Бірақ осы деректерді тарихи сатылары бойынша қоғамдық-әлеуметтік
құбылыстармен, саяси өзгерістермен сабақтастыра отырып, нақтылы тарихи
адамнаң өзін емес, ол туралы ел санасындағы ұғымды мезгілдік шекарасы
бойынша созып қарайтын болсақ, онда белгілі бір пәтуаға келуімізге болады.
Бұл түптеп келгенде, Қорқыт бейнесінің халық түсінігіндегі эволюциясы болып
шығады.
Осы орайда, мына бір мәлімет аса қызықты. Аңыз бойынша Қорқыт өте ұзақ
жасаған. Рашид Әл-Дин мен Әбілғазының айтуына қарағанда, оның жасы 295
жасқа келген. Мұның себебеі Қорқыттың өмірі мен қызметі әмбебап сипат алып,
түрлі дәуірге, саяси-әлеуметтік оқиғаларға апарып телінгендіктен де оның
жасын ұзартып көрсету орын алған болуы керек. Оның үстіне бұл жағдайға
бақсылар ұзақ жасайды, олар іс жүзінде өлмейді деген түсінік те қосарлануы
ықтимал.
Арғы-бергі шекарасы шартты осы үш ғасырға жуық уақыттың тұпқазығы, яғни
Қорқыттың өмір сүрген дәуірі қай ғасырларға жатуы мүмкін?
Деректерге жүгінейік. Қорқыт ата кітабының кіріспе сөзінде (Қорқыттың
нақыл сөздері) Қорқыт Мұхаммед пайғамбар заманында өмір сүрді деп
көрсетіледі. Рашид Ад-Диннің Жамиғат тауарихында ол оғыз әмірлерінің
оныншы үрпағы Қайы – Инал ханның замандасы. Бұл мәліметтерді Әбілғазы
толығырақ келтіреді.
Әзірбайжан мен Кіші Азия жеріндегі Қорқытқа қатысты ғұмырнамалық дерек
көздеріне және Қорқыт ата кітабында бұл тұлғаны сарай маңындағы
кеңесшіге, уәзірге, ислам дінін жақтаушыға айналдыру басым екенін бірден
аңғаруға болады. Осыған қарап, қорқыт заманы ХІ-ХІІІ ғасырлар аралығы
дегенге ойысу орын алып жүр. Алайда, бұл деоектерге сүйеніп, Қорқыттың өмір
сүрген заманы және қоғамдық қызметі дәл омылар деп түсінбесек керек. Оны
сарай кеңесшісінен һәм мұсылман әулиесіне айналдыру кейінгі дәуірдің
қоспасы екені даусыз.
Әрине, Қорқытқа қатысты айтылатын мейлі ол ауызша аңыз-әңгіме болсын,
мейлі ол мүлдем өзгертілген жазба мәдениеттер болсын, олардың тақыр жерге
пайда болмағаны анық. Там-тұмдап болса да әрбір деректердің өз қисыны,
табан тірер дәлелі бар. Оның өзегі қайсы, қиял болса да шындық деп
қабылдаған ұғымдық астары қайсы, оны ажырату зерттеушілердің ісі. Дерек пен
тарихи шындықтың арасындағы сәйкессіздік әрдайым жазып не айтып отырған
адамның өткенді білмеуінен ғана пайда болмайды. Бұл арада өз дәуірінің
саяси-әлеуметтік жағдайларын, қоғамдық тұғырын, тарихи тағлымын ескеріп,
деректі икемдеп кәдеге асырудың да орын алатынын есте ұстау қажет.
Қорқыт есімінің мүлдем өшіп қалмай, исламдық түркі халықтарының
арасында сақталып келуі осының айғағы. ХҮ ғ. Ә.Науаидің Қорқыт жайлы
түсіндіріп жатудың қажеті жоқ, оның есімі барлық түріктерге кеңінен
танымал - деуі де осындай жағдайға байланысты болса керек.
Асылында, Қорқыт ислам дінін қабылдап болған оғыздардың ішінде дүниеге
келсе, осыдан кейін оны шамандық идеологиясының басты өкілі етіп көрсетудің
ешбір қисыны болмас еді. Ал оғыздардың ежелгі мекені Қазақстан мен Орта
Азияда Қорқыт бақсылардың пірі, алғашқы бақсы ретінде айтылатынын жұртшылық
жақсы біледі.
Жалпы фольклордық дәстүрде бергі заманда өмір сүрген, болмаса ойдан
шығарылған кейіпкерлерді мифтік түсініктерімен араластырып, іс-әрекетін
заманы жағынан көнертіп көрсететің құбылыстар жиі кездесе береді. Бірақ,
бұл идеологиялық тұлғаларға жүрмейтін заңдылық.
Ислам дініне берілген адамды қобыз тартырып, ажалға қарсы тұрғызу
мүмкін емес, оған не Қорқыттың өзін, не болмаса ол жайында әңгіме шығарған
халық исламды бергі заманда да қабыл алмағандықтан деуден басқа лаж жоқ.
Бұл қисынсыз.
Сондықтан да Қорқыт оғыздар ислам дініне кіргенге дейін өмір сүрген
адам деп айту дұрыс. Ал бұл IX ғасырдан бері болуы мүмкін емес. Сонда ғана
Қорқытқа қатысты деректер жүйесін тауып, мән-мазмұны бойынша ретке келмек.
X ғасырдың кейін батысқа қарай қоныс аударған оғыздардың ислам дініне
бір жола ден қойғандығы белгілі. Әрине, бұрынғы діни ұғымдарды есте сақтап
қалған шағын топтың рулардың бұл кезде де болатындығы анық. Бірақ, мұндай
шағын топ Қорқыт сияқты қуатты тұлғаны тарих аренасына шығарып, оны қыпшақ
және оғыз тобындағы түріктерге түгел мойындата алмаған болар еді.
Демек Қорқыттың тарихи ортасын исламға әлі бас ұрмаған қалың оғыз бен
қыпшақтардың арасынан іздеуіміз қажет. Бұл мерзім шамамен алғанда
оғыздардың Оңтүстік және Батыс Қазақстан, Сырдарияның төңірегін мекендеген
ҮІІІ-ІХ ғасырлар аралығына деп келеді.
Қорқыт заманын ықшамдай келіп бұл мерзімнің ішінен ҮІІІ ғасырға
тоқталған жөн. Себебі Қорқыт туралы айтылатын деректердің дені, әсіресе
ауызша аңыз-әңгімелер эпсаналар исламға деген наразылықты байқатады. Қорқыт
маңдайға жазылған тағдырға мойынсынбай, өлімге қарсы күреседі, мәңгі
өлмеудің жолын іздейді. Бірақ бәрібір ажал тырнағынан қашып құтыла алмайды.
Бұл - Қорқытқа дейін де болған әлемдік сюжет. Мәселе бұл жерде осы
сюжеттің қайта жаңғыруында. Оған қозғау салған екі идеологияның, екі діннің
бетпе-бет келген жағдайы керек. Тәңірлік ұғым мәңгілік ұғымды өмірді
дәріптесе, ислам о дүниеге тірілу қиамет қайымнан кейін ғана болады деп
уағыздайды. Адамның өлімі бар болғаны өмір сүрудің басқа бір түріне ауысу
деп санайтын тәңірлік дінге қысым түсе бастаған тұста оның ең негізгі
идеологиялық мүмкіндігі адамның шындап өлетіндігіне, өлгеннен кейін құдай
қайта тірліткенше жоқ болатындығына қарсы күресуге бағытталады. Қорқыт
тұлғасы осы идеологияның ең негізгі тұжырымдалған қозғаушы күшіне, басты
мән - мазмұнына айналады. Оның барлық әрекеті адамның бір жола өлмейтіне
өзгелердің көзін жеткізуі еді.
Бұл әрекеттің астарында көшпелілердің ғасырлар бойы сенген діни
идеологиясы тұрды. Әруақтарға сену, олардың басқа дүниеде бізбен бірдей
қатар өмір сүретіндігіне иланған көшпелілер бұл көзқараспен оңай қоштаса
алмаған. ҮІІІ ғасырда ислам қанатын кен жайып, дүниені дүр сілкіндірген
араб империясының іргелес елдерге, көшпелі әлемге ықпалы артқаны мен,
байырғы дінің құндылықтары күнбе-күн тіршіліктен толық ығыстырылған жоқ
еді. Мұның сипаты, әсіресе өтпелі кезен болып саналатын ҮІІІ-ІХ ғасырларда
айрықша көрінеді. Тәңірлік дін Азия мен Қазақстан жеріне мыңдаған жылдық
тарихының соңғы ұлы серпілісін дәл осы кезеңде бастап өткеріп жатты.
Осы орайда, атап өтерлік жайт тәңірлік сенімнен мұсылмандыққа ауысудың
ортасында жалпы дін атаулына жоққа шығарған атеистік көзқарас тұрған жоқ.
Мұнда бір дінді екінші бір дінмен алмастыру процесі жүріп жатты. Жалпы
сенім атаулыны жоққа шығару, яғни атеистік көзқарас арқылы, бір діннің
орнына екінші дінді қатарға қосу қисынсыз жағдай. Сондықтан да ойға қуат,
бойға дәт беретін қастерлі ұғымдар біртіндеп алмастырылады.
Табиғатты аялап, әруақтарға сиыну сияқты тәңірлік діннің дүниетанымдық
қағидаларға ұштастырылды. Бұны исламға ден қойған байырғы көшпенділердің
тарихы күні бүгінгі дейін растап отыр. Әруаққа табынып, қысылғанда жәрдем
сұрау, қазақ, қырғыз, түркімен, өзбек сияқты халақтар әлі ұмытпаған.
Жібек жолымен тек бұйымдар ғана емес, әртүрлі көркемдік стиль модалары
да тек таратылатын болған, әрине егер олардың әлеуметтік заказы болса, олар
белгілі этикалық мәдени ортадағы күнілгері әзірленген жерге тап бола қалса,
кенінен тарап кетеді екен.
Орта ғасырдың бастапқы кезінде Азияда аса кен аймақтары мен елдердің
бейнесі ретінде әлемнің төрт патшалығының концепсиясы етек алып жайлаған
еді. Осынау Әлем патшалығының әр қайсысы замандастарының көз алдында
өзіне ғана тән артықшылығымен дараланған. Суй әулеті (589-618 ж.ж) мен Таң
әулеті (618-907 ж.ж) өкіметтерінің қаласында біріккен Қытай, Үнді
билеушілерінің патшалықтары. Тынық мұхиттан бастап, қара теңізге дейінгі
Түрік бірлестігі. Перция мен Византия сияқты мемлекеттер дүниенің төрт
тұсында орналасқан әлемдік төрт монархияның негізі деп саналады:
оңтүстіктегілдер патшасының империясы (Үндістан) батыста-бағалы тастар
патшасы (Иран мен Византия), солтүстікте сәйгүліктер патшасы (Түрік
қағанаты), шығыста-адамдар патшасы (Қытай). Осы идея сосьш мұсылман
авторларына да ауысып келеді.
Самарханд маңындағы Хушония қыстағы үйлерінің қабырғаларындағы суреттер
осы концепцияның айқын көрінісі болады, онда бір Қытай императорлары. 2-ші
қабырғаларында Түрік хандары, мен Үнді врахмандары, 3-де Парсы патшалары
мен Рим императорлары бейнеленген еді.
Сол бір алыс оқиғалар замандастары тек өз мемлекеттерінің табыстары
туралы ғана емес, басқа мәдинеттері құндылықтарында игеру туралы жазған,
мәдениеттің шынайы бір түрінің негізгі мәні міне осында тауарларды,
қолданбалы өнердің, сәулет өнері мен эталондарын таратумен бірге, Шығыс пен
Батыс елдеріне саз бен би өнері де, сақналық ойындар да кенінен таратылып
отырды. Шетел оркестрлері сарай қызметіндегі кісілер құрамына енгізілген.
Таң әулеті Қытайында ен көп жайылған сөз Шығыс Түркімен Орта Азияның ән-
күйлері болған. Күш пен қамқордың, Бұхарамен Самарханд Үндістанның
сазгерлік дәстүрі, Сарайдың ресми қамқарлығы арқасында Қытайдың саздық
дәстүрі мен ұласып, табысып кетеді.
Иран соғды мен түрік актерлары Қытайдың хорегрифиялық мәдениетіне
көптеген жинақтар енгізді. Мәселен, Константинопольде Шығыс артистері жиі-
жиі өнер көрсетіп тұрған. Визонтиде имперотрде әйелінің орыстың княз әйелі
Ольганың қызметіне берген қабылдауы кезінде шығыс масқаапаздары мен
эквилибристері жиналғандардың көнілін көтеріп, рахатқа бөлейді.
Мұндай дәстүрлер кейінгі уақытта дейін мұсылман елдерінде сақталған.
Наураз мейрамы кезінде Бағдатта актерлер маска киіп, Халиф алдында ойын
көрсеткен.
Жібек жолы бойынан әртүрлі жердегі ескеткіштері қазған кездері
мәдениеттері дамуы және өзара бірін-бірі байытуын дәлелдейтін көптеген
материалдық деректер табылған: бишілер мен биші әйелдерді, маскалы
актерларды, түйе үстіне жайғасып отырған музыкалық ансамбльдерді
бейнелейтін Таң дәуірінің теракет колекциясы-осының айғағы.
Сырдария бойындағы Кедер қаласында қазба жүргізген кезде Х-ІІІ ғ.ғ.
артистің қыш маскасы кездесті.
Жібек жолы діни идеяларда кең тарату, отырған, ол миссионерлер өз дінін
тіпті теңіздің арғы бетіндегі елдерге барып таратқан. Үндістаннан Орта Азия
мен Шығыс түркінің арқылы Қытайға буддизм келген, Сирия мен Ираннан,
Арабиядан христиан діні, сосын барып ислам жеткен. Зерттеушілердің пікіріне
қарағанда Қытайға буддизм Үндістаннан Орта Азия мен Қазақстан арқылы
барған.
Бідің дәуірімізге дейін ІІ-ІІІ ғ. буддизм белсенді түрде таратылған,
тегі бұл Куман империясының шығыстағы саяси мақсаттарына байланысты болған
ұқсайды. Ұлы Жібек жолы үстіндегі бірқатар қалалардан Будда ескерткіші
табылды.
Қазақстаннның оңтүстігі мен Жетісуда Буддизм едәуір дәрежеде кең
тараған. Сюань - Изянь Батыс Түрік қағанының будда дініне ықылас
білдіргенін жазады.
Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісуда буддизм едәуір дәрежеде кең
тарағаң. Ең әуелі бұл осы өлкеден буддалық құрылыстардың табылуынан
көрінеді.
Будда ескерткіштері Шу алқабыйың Ақбөшім, Қызылөзен, Неопокровск,
Новопавловск секілді қала жұртынан кездесті: олар ғимараттар, шіркеулер,
сол сияқты будда кейіпкерлері мен көріністері бейнеленген мүсіншелер мен
стенкалар.
Жібек жолы бойымен, Батыстан Шығысқа қарай жалжып отырып Буддизмнен
қалмай христиан діні де тараған. Ү ғ. бірінші жартысында Шығыс Рим
империясында Священник Несторий үмбеттерінің дінсіздік болды. Христос тек
құдайдың шапағаты түскен, оның рухының иесі ғана деп үйретеді, 325 ж. Никей
соборында қабылдаған дін бейнесіне қабылданған қағидаға қарама-қайшы еді,
ол қағида бойынша Христос бөлуге болмайтын ипостастық-адамдық және құдайдың
киелі қасиеттің иесі болвып есептелетін, сол себепті де оның құдай әкемен
біртамырлас екенін жоққа шығаруды ресми шіркеу барып тұрған дінсіздік деп
таниды. Несторийдің ілімі 431 ж. Эфес соборында айыпталып, нестормандар
рақымсыз қаталдықпен қудалана бастайды. Осындай салдарынан олар
шарасыздықтан Иранға қаша бастайды. Несторийдің жақтастары Персиядағы
Нисибин қаласында мектеп ұйымдастырады. Византияға қарсы саяси оппозицяның
бәрінің басын біріктіреді.
Сирияның бай көпестері мен қалаперілерімен Константинополдегі базардан
айырғаның кейін, Шығысқа қарай жылжиды. Олардың отарлары мен сауда
факторилері Жерорта теңізінен Аспан империясына дейін созылып жатыр. Осынау
жолдың ұшына бойынан Сирия жазуы мен Сирия христиандығының белгілері
кездесіп жатады, ал онда христиан дінінің таралуы өте лезде басталған.
Сириялықтардың сан ғасырға созылған экономикалық байланысы нәтижесінде
Арабия түбегі мен Үндістанға, Орта Азия елдеріне олардың мәдени ықпалы арта
түседі.
Біздің тағы бір айтатын өзімізше жаңа пікіріміз Нығмет Мыңжанның Алматы
қаласы Жалын баспасынан 1994 жылы шыққан Қазақтың көне тарихы кітабын
оқығанымызда еліміздің, халқымыздың, ата-бабамыздың бізден бұрын жасаған
аталарымыздың діни көріністерін байқағанымызда қазақ ұлтының ішіндегі
наймандар, керейлер уақтар ҮІІ-ғасырда христиандық діннің нистормандық
тармағының (сектада) бір тобы болған екен. Таратула да жетекші роль
атқарады. ҮІІІ ғ. бас кезінде манихейлердің жоғары басшысының Самаркандта
сарайы болған манихейлік дін Орта Азияда ұзақ уақыт бойы өмір сүрген, сонда
оның пантеонына терминалогиясына, тіпті концепциясына дейін буддизм қатты
әсер еткен.
Орта ғасырлардағы Қазақстан қалалары тұрғындары арасында біздің
заманымызға дейін ҮІІ-ҮІ ғ.ғ. ежелгі Иран территориясында туған зороастрлық
діннің де өкілдері болған. Оның әеп-ғұрыпы бойынша әлемнің төрт нәрсесі -
су, ет, жер мен ауа киелі деп қатты құрметтеледі. Зерастр діні
ескерткіштерін Орта Азиядан, Сагдиядан, Сырдария қалалары мен Жетісудан
кездестіруге болады. Олар мұнара секілді құрылыс қалдықтары, әдетте ет
мұнараларына ұқсайды. Олар Көстөбемен Қызылөзек қала жұртының
типографиясына сақталған.
Алайда Орта Азия мен Қазақстанда зорастрлықтың қағидаға айналған
үйреншікті түрі емес, айрықша түрі таралған. Ол жергілікті мәжусилік
байырғы дін мен отқа, ата-бабалар әруағына, жануарларға қойға, ат пен
түйеге табынушылық сінісіп бірге өріліп кеткен. Осы дінге байланысты
табылған нәрселер: мәйітті ассуарилерге - қыш жәшіктерге, құмдағы салып
жерлеу, өлікті жер бетіндегі бейіттерге - қаусаларға қою, сүйекті үйіп
жерлеу сияқты болып келеді. Зоастр дініне байланысты көптеген табынудың
ырым-жарымдары Қазақстан қалаларында ислам пайда болғаннан кейін де
сақталып жасалып жүрді.
Мәселен XII ғ. Отырар қаласының үйлері еденінен жерещак михрабтар
табылған. Бедерлі оюлармен өрнектелген сол ошақтар киелі отты жағуға
арналған. Бұл қала тұрғындарының, тіпті исламды мойындап, араб жазуын
қабылдаған кісілер, үйлерінің өзінде жылтырап жанып тұратын ұлы маздеизміні
қасиетті отының алыстап жеткен сәулесі болатын.
Дегенмен Қазақстанда бел алған ислам бірте-бірте хрисиан діні де, будда
дінің де зороастр дінің де жергілікті тәңірге табынушылықты да ығыстырып,
ысырып тастады. Жаңа дін Жібек жолымен көптеген қалаларда бір жолата қоныс
тебеді.
ҮІІІ-ІХ ғ.ғ. оқиғаларын баяндайтын деректер Оңтүстік Қазақстан халқының
жаппай ислам дініне кіргенің жазады. 840 ж НУ ибн Асад Испиджабты
бағындырады. 899 ж оның інісі Ахмет ибн Асад Исавгарга жорық жасайды. 766 ж
бастап Жетісуға және Қазақстанның өністігіне саяси өктемдігін жүргізген
қарлықтар мұсылман мәдениетінің ықпалына өзгелерден гөрі бұрынырақ түседі.
Олар исламда тіпті Махди халифтын (775-785 ж.ж.) кезінде қабылдады деген де
пікір бар. Алайда бұл пікір олардың белгілі бір бөлігі жөнінде ғана болса
керек, өткені 853 ж Исмани ибн Ахмад Таразды алғанда оның басты шіркеуін
мешітке айналдырады.
IX ғ. мен XIII ғ.бас кезіндегі ескерткіштерге археологиялық қазбалар
жүргізген кездері сол аймақта мұсылмандардың қалалық мәдениетін құрылып,
қалыптаса бастағаның байқаймыз. Тараз бен Меркеде христиан шіркеулері
мешіттерге айналдырылады. Исламда ұстайтын халық саны көбейген сайын
қалаларда үлкен мешіттер салына бастайды. Исламды тарату заманы кезінде
Орта Азия мен Қазақстан қалаларында пайда болған құрылыстар қатарына
қоғамдық моншаларда жатады.
ІХ-Х ғ.ғ екінші жартысында өлікті жер қазып қабырғаға қою, қамкесектен
мола салып қою ғұрпы өзгертіліп, мәйіттің басы қүбылаға қаратылып қойылатын
болды. Мұсылмандардың ең ертедегі қорымы Отырар көгалды аймағында ІХ-Х ғ.ғ.
пайда болған, ал Боран қала жұртының қорымы X ғ. жатады...
ХІ-ХІІ ғ.ғ. қорымдада зират басына үлкен мазарлар, сағаналар мәселен,
Жамбыл қаласы жанындағы Айша бибі салына бастайды.
Араб әріпінің көркемдік мүмкіншілігі пайдалануға арналған керамика
табылады. Сондай жазулардың бірсыпырасын көркемдік сипаты ғана болса керек,
кейбіреулерінде алуан игі тілектер, өсиеттер айтылады. Металдан жасалған
сәндік бұйымдарға мода таралады, сол сияқты ізгі тілеуші діни мағанадағы
жазулары бар заттарға мода басталады.
Қазақстанның Жібек жолы бойындағы қалаларда Батыс пен Шығыс, Еуропа мен
Азияның Біріне бірі ұқсамайтын әртүрлі мәдениеттері бір-бірімен араласып,
бірін-бірі байытуына қолайлы жағдай жасалады. Төл тарихымыздың қырық
қатпары қыртысын бойына бүгін жатқан жәдігерлеріміздің бірі саналатын көне
қалалар сол тұнып тұрған тарихи мұраттарға зор мән беріп, сырын түсінуге
біз үшін ескінін ескерткіші ғана емес, теңдесі жоқ тәрбие құралы, ұлттық
мақтаныш айғағы болып табылады.
1.2 Қазақ аңыздарындағы Қорқыт бейнесінің танымдық рөлі
Қорқыт жырлары күнің жоймайтын, ғылыми болжамдармен еңбектер барысында
айқындала түсетін азық туынды. Сол себептен бүгінгі біздің ғылыми
жұмысымыздың тақырыбы Қорқыт ата кітабының философиялық, методологиялық,
әлеуметтік-психологиялық идеяларына негізделе алынып отыр.
Қорқыт ата кітабы - қазақ өмірінің асыл қазынасы атты тақырыпта
жазылған осы жұмыс Қорқыт мұрасын зерттеу саласындағы ұлан ізденістердің
белгілі бір бастамасы. Қорқыт атаның діни философиялық көзқарасы.
Қорқыт философиясын оның дүниетанымын ел арасында сақталған Қорқыт
туралы аңыздардан танып білеміз. Бұл аңыздардың негізгі философиялық өзегі-
мәңгілік, мәңгі-бақи өмірлік, жанның мәңгі бақи екеніне сену, мәңгілік
етуге талпыну. Адамдар қашанда мәңгі өшпес өмір сүруді армандап келеді. Оны
барлық жерден іздеді, оған жол таба алмаған жағдайда адамдар адам жаның
міңгі етер жанды су т.б. нәрселерді ойдан құрастырып, талай аңыз
әңгімелерді дүниеге келтірді. Қазақтардың ауызша-поэтикалық
шығармаларындағы ең құнды аңыздар - Қорқыт туралы аңыздар болып табылады.
Оғыз эпосында Қорқыттың барлық қызметі оғыз тайпаларының ортақ мақсат
мүдделерімен байланысты. Оның жатса-түрса ойлайтыны - құдайға құлшылық жолы
емес, оғыздардың тағдыры, жырлайтыны әулие - пайғамбарлар туралы діни
сюжеттер емес, оғыз батырларының ерлігі.
Қорқыт туралы аңыздарда Қорқыттан асқан күйші, қобызшы болғандығын айта
келе, табиғаттың дүлей күшіне қарсы күрескен, өліммен алысқан алып жанды
танытады.
Қорқыт халық ұғымында, болашақты көре білетін сәуегей, философ,
қобызшы, Қорқыт өміріне байланысты тараған аңыздарда ұлы күйшінің барлық
өмірі күй шығаруға арналғаны айтылады. Ол өзінің астындағы жалғыз түйесін
сойып-терісін қобызына шанақ етіпті дейтін сөз бар.
VII-VIII ғ.ғ. бастап ІХ-Х ғасырда Орта Азиядағы мәдени оянуға Қорқыттың
күйшілік дәстүрінен әсері өте зор болды. Қазақ халқы үшін оның эпостық
жырлары мен музыкасы теңдесі жоқ ұлттық аспаптар-әсіресе қобыз-күйлерін
шығаруы, классикалық музыкаға зор жаңалық болды.
Ұлы жазушы Мұхтар Әуезов: Қазақ музыкасының атасы Қорқыт туралы
эпсананың философиялық мазмұны өте терең. Ажалды тоқтату мүмкін емес
екендігін мойындағысы келмеген Қорқыт жұрттан безіп, айдалаға табиғат
айасына кетеді, бірақ таулар да, жазықтары да, ормандары да, оған өлім
күтіп тұрғаның айтады: содан Қорқыт қорқып шырғайдан бірінші рет қобыз
жасап, жер бетіне бірінші болып күй тартады. Сөйтіп өлмеудің амалын өнерден
табады.
Қазақ аңыздарындағы Қорқыт бейнесі енді өліммен қашқан жан емес,
керісінше өмір үшін күрескен , өлімнен құтылуды қандай құдретті күштен
емес, өнерден іздеген, ажалмен айқасқан алып тұлға, Қорқыт күйлерін бүкіл
дүние, жан иесі ұйып тыңдайды. Күй тартып отырған Қорқытқа ешқандай ажал
жақындай алмайды, ажал күйден, күй таратушыдан өзін әлсіз сезінеді деген
аңыздарда сақталған. Көп замандар бойы үздіксіз қобыз тартқан Қорқыттың
ізіне түскен ажал Қорқыт Ата Сыр өзені үстіндегі кілемге жүзім жеп отырған
кезінде яғни, мейіз арасынан қарақұрт болып жорғалап кілейге келіп,
шаққанда, Қорқыт Ата осыдан ауырып өледі, - деген аңыз халық аузында
сақталған айтуымыз керек. Соның өзінде ажал анық келмей, қарақұрт
кейіпінде келеді. Бұдан халықтың өлімге деген көзқарасын, өлім айтып
келмейді деген философиялық тұжырымның негізін көреміз.
Қазақ аңыздарында Қорқыт бір ғана бақсы емес, көптеген күйлер мен
дастандар тудырған тарихи тұлға. Қорқыт жанындағы аңыздарды жинақтай келе,
оның бойындағы үш түрлі өнері айқындала түседі. Біріншіден, ол оғыз-қыпшақ
ұлысынан шыққан айтулы бақсы шаман. Э.Диваев бақсы (бахиш)-шағатай сөзі, ол
балгер, сиқыршы деген ұғымды береді деген. Бұл сөз манжур елінде де бар.
Оларда бақсы-ақылшы, ғалым дегені білдіреді. Екіншіден Қорқыт-күйші,
музыкант, ең тұңғыш қобыз сарының класикалық күйлер шығарған композитор.
Қобыз - қасиетті құрал. Қобыздың аққудын түріке келтіріліп жасаудың зор
тарихи, дәстүрі бар.
Біріншіден - халықтың сұлулықты сүйетін ой санасы бойынша аққудын
дауысы жаратылыстағы ең сұлу үннің бірі, қулыққа жағымды естілетін көркем
елес болса, екіншіден - аққу адамдардың ерекше қадірлейтін киелі құсы-
бақсының әруақтарды шақырудағы көмекшісі, көріп келушісі болады. Сөйтіп
қазақ аңыз, әңгімелері бойынша Қорқыт күй атасы әрі бақсы-әулие болып
есептеледі. Қазақ музыкасының атасы Қорқыт туралы аңыздардың философиялық
терең мән бар, - дейді М.Әуезов - өлімнен құтылуға болмайды дегенде Қорқыт
мойынсынбайды, ол өнерден өлмес өмір табады.
Үшіншіден, Қорқыт - эпос айтушы, әйгілі жырау. Оның жырдағы оғыз-
қыпшақтардың өмірінен қалған әдеби-тарихи мұра.
Қорқыт ата жырларындағы көшпенділер өмірінің таза суреттелуі, және
В.Жирмунский, Х.Коргулы жырларындағы ертедегі көшпелілер тайпаларға тән
мифология, аңыз-шежіре элементтері аралас жүр десе, осы белгілерге қарап
Кітаби Қорқыт жырларының ХҮ ғасырда Кавказда емес, ІХ-Х ғ. Сыр бойындағы
туғаның ондағы шаманизм, тотемизм, анимизм сарындарына қарап анықтаймыз.
Ә.Қоңыратбаев атамыз халық фольклорының тарихын жазғанда анимизм,
тотемизм, шаманизм ислам діні деген ғылыми негіз айтылады, Біз оны түгел
мақұлдаймыз да қосыламыз да, бірақ-та өзіміздің зерттеу барысымызда тапқан
жаңа ғылыми философиялық категория ұғымдар, ғылыми философиялық
көзқарастарға жататын жаңа деректерді келтіріп отырмыз.
Ертедегі түркі тайпаларында табиғат құбылыстарына сиыну басым болды.
Соның бірі - анимизм. Анимизм (латынша апіпа немесе апіни - жан, рух) - жан
мен рухты тірі және өлі табиғаттын сезіммен қабылдайтын барлық заттары мен
құбылыстарында жататын, оларды басқарып отыратын жаратылыстан тыс күш деп
есептеді. Анимизм - адамдардың жан жануарлардын өміріне заттар мен қоршаған
дүниенің құбылыстарына ықпал ететін әруақтарға сену. (38; 30) Анимистік
ұғымда егер жан жеке зат пен яки оның бір белгілі мен (көп жанға сену
осыдан шыққан) байланысты болса, онда рух дербес тіршілік етеді, кең
көлемде қимыл жасайды, белгілі бір затқа дари алады. Анимизм - алғашқы
қауымда қоғамда пайда болған тарихи құбылыс. Ол кезде адам жабайы табиғат
алдында дәрменсіз, дененің, мидын, психологияның ерекшеліктеріне, жалпы
материалдық заттардың өзгешелігінен бейхабар болды. Ұйықтау, түс көру,
талу, өлу сияқты құбылыстарды келіп кетіп жүретін дене қосағы деп түсінді.
Анимизм дінге тән дуализм мен антропеморимизм негізін алынған: тіршілік бұл
дүние, о дүние болып екіге бөлінеді. Мысалы, О дүниеде рухтар мен жандар
тұрады. Алғашқы қауым адамдары бұларды бастапқыда өмірдегі тірі жандардан
ғажайып қосақтары, яғни адам сықылды тамақ ішетін, Іс - істейтін, өлетін
етене сінісіп кеткен тірі жандылар деп үққан. Ұзақ уақыт сүзгіден өтіп,
тазарту барысында олар аспан, эфир кескін-көлеңкеге, жаңғырыққа т.б.
ақырында материалдық емес бейнелердің тобына айналды. Бұл даму процесі-әлем
тірегі-бір құдайға сену мен аяқталды. Анимизм - бүкіл дін атаулының
бөлінбес бір элементі, идеализмнің түп тамырларының бірі.
О дүниеге, әулие-періштелерге, жын-шайтанға, әруақтарға аян беретін
түске т.б. сену. Анимизмнің қалған сарқыншақтары қазіргі діндерін
спиритулизмінде де, идеалистік философияның абстракцияларында да сезімнен,
жаратылыстан тыс дүние бар дегенге сену. Мысалы , Кітаби Қорқыт жырында:
қазанның аулын жау шапқанда ол даладағы қасқыр, өзен, сумен тілдеседі. Ибн-
Фадлан Еділге барғанда жағасына бір тутам сексеуілді байлап қойатын
башқұрларды көрген, олар тырнаға табынған.
Түркі тайпаларының ежелгі нанымдарының келесі бір сатысы - тотемизм.
Тотемизм - алғашқы қауымдық қоғам діндерінің ерте кездегі формаларының
бірі. Тотемизмнің негізгі - қандай да болсын адамдар тобының белгілі бір
жануарлар, өсімдіктер, заттар немесе құбылыстармен ортақ тектестігіне және
қандас туыстығына нану. (38;429) Мұнда аң, мал, жан-жауарға табынудың ізі
бар Мысалы оғызнама түріктер көк бөріге табынған. Содан Шин (бері)
атауы туады. Қазан - бабалар жырында оғыз тайпалары өздерін Ұлаштың ұлы,
арыстан тақпасы, қасқыр руы деп атайды. Мұнда әруаққа сиынудын бастапқы
көрінісі көрінісі де бар. Осыдан келіп көк тәңірі, әруаққа сиыну туа
бастайды. Тайпа көсемдерінің бәрі де әруақты адам болып саналған. Бұл сарын
Қорқыт ата кітабында көп.
Осы ретпен түпкі тайпаларында шаманизм туады. Ораз батыр жау қолына
түскенде: Қошқар болса, қозы бар деп, әкесі Қазан батырдын әруағына
сиынады. Бұл ата-баба рухына табынудын көрінісі. Аталық қоғам салты,
шамандық наным-сенім жырдан үлкен орын алған. Оларда діннен гөрі музыканы
(қобыз сарының) қастерлеу үстем болған. Оғыз батырлары жауға аттанарда
қобыз сарыны ойналған. Әрбір оғыз батыры жанына қобыз байлап жүретін
болған. Сол қобызға қарап Иекенк өзін іздеп келген інісін таниды. Қобыз -
шаманизм нанымның басты бір символы болса, көшпелі елдерге тән бұл әдет-
ғұрып Қорқыт жырларында өте көп.
Бір қызығы, Қорқыт ата кітабында Кавказ түріктеріне тән наным-
зороастризм отқа табыну) жоқ. Әруаққа албасты мыстандар қарсы қойылған.
Шаманизм ұғымына аталар рухына сиынудын басқа қасқырға, бұраға,
терекке, нарға сиыну, яғни ескі тотомизм мен аталық қоғам нанымдарының ізі
бар. Мұндай шамандық ұғымдар Қорқыт жырларында көптеп кездеседі.
Қорқыт Ата жырларының негізгі алғашқы философиялық арқауы Сыр бойында
дүниеге келіп, кейін Кавказ, Анатолия жерінде хатқа түсті. Қорқыт жырлары -
Орталық Азия, Кавказ, Қазақ халқына ортақ әдеби философиялық мұра. Бұл
елдердің қай-қайсысы болса да Қорқыт Ата жырларында өз эпосының арғы атасы
прототипі деп атауға қақысы бар. Қорқыт мұналарын жапы адамзаттық, мәдени
жоғары философиялық құндылықтар қатарына жатқызамыз.
Қорқыт туралы аңыздардың көпшілігі шамандық бақсылық мазмұнда көрінеді.
Белгілі фольклоршы ғалым С.Қасқабасов Миф пен эпсананың тарихилығы
еңбегінде: Қорқыт сөзі мен есімі шамандық миф дүниетаным аясында пайда
болып, қазақ халқы ислам дініне негеннен кейін ислам мифологиясына кірген
бұрынғы Қорқыт бақсы шаман енді Қорқыт әулие болып бейнеленген. (20;89)
Бірақ соның өзінде исламның діни қағидаларын, оның тағдыры, алла ісіне
мойынсынуы принциптерін бойына дарытпаған десе де ол мұсылманшылық
ұғымында құдайдын барлығын мойындаған жырларынан көреміз. Оның бұл қылығы
шамандық түсініктердің белгісі. Қорқыт әулие деп аталады да бейнесінде
мұсылман әулиесіне тән барлық қасиеттері болған.
Демек, Қорқыт жайындағы аңыздың философиясы өліммен күрсу, мәңгілік
өмірі, Қорқыт жазмыш, тағдыр даярлап қойған талайына қарсы алысады. Ол өзі
өлімді өнерімен женіп, халыққа қызмет етті. Қорқыт туралы аңыздарда
кездесетін үлкен философиялық мәселе уақыт және кеңістік мәселесі. Бұл
аңыздарды Қорқыт өлімнен қашып, бүкіл космосты аралайды түсінен шошынған
Қорқыт ажалдан құтылуы үшін ертеңіне дүниенің екінші шегіне көшіп кетеді.
Мұнда ол баяғы түсті тағы да көреді. Таң атысымен ол тағы да жолға шығады.
He керек әулие осылайша түсінен шошып дүниенің төрт бұрышын түгел аралап
шығады. He істерін білмей ол жердін ортасына бармақ болады. Жердің ортасы
Сырдың жағасы екен. Қазіргі Қорқыт моласы тұрған жер екен.
Міне, көріп отырсыздар қазақ аңыздарында Қорқыт бейнесі енді өлімнен
қашқан шаман-бақсы емес, керісінше өмір сүрген өмір үшін күрескен өмір үшін
күрескен өлімнен құтылудың қандай да бір құдіретті күштен емем, өнерден
іздеген ажалмен айқасқан алып рухани тұлға.
Қорқыт жырларының фиософиялық мән-мағанасының алтын дінгегі- әлемге,
табиғаттын заңдарына әсемдік деген көзқарастын биік гуманистік тұрғыда
болуын құрметтеу болып табылады. Қорқыттың өмір сүйгіштік дүниетанымды
күнделікті күйкі тірліктін шеңберінен шыға білу және адамзат үшін (жалпы
тірі табиғат үшін) әрбір тіршілік сәтінің құнды екенің ескерту, қайталанбас
уақытты қадірлеуге шақыру, сол арқылы өмірді мәңгілік ету идеясы - оның
философиясының іргетасын құрайды.
2 ҚОРҚЫТ ATA ТАҒЫЛЫМЫН КІШІ МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ ОҚУШЫЛАР ТӘРБИЕСІНДЕ
ПАЙДАЛАНУ
2.1 Қорқыт тағылымдарындағы мәдени-тарих маңызы
ІХ-Х ғ.ғ шамасында айрықша қорлық метрополиясы құрылады. Тараз бен
Меркеде хрестиан шіркеулері жұмыс істейді: христиан Сырдария қалаларында да
тарап жатады.
Жұмақат пен Науакет қалаларының мазарларын қазған кезде олардан күміс
және қола крестері бар христиандар қойылғаны анықталды. Қызылөзек қала
жұртынан нефит крестінің кездейсоқ табылғаны да елге мәлім.
Шымкент музейінде Төрткүлтөбе қала жұртынан табылған бүйірінде
христиандықтың белгісі – крест пен көгершін салынған келі қойылған. Таразды
қазған кезде ҮІ-ҮІІІ ғ.ғ. қабатынан сирия жазуымен Петр мен Гавриил деген
жазуы бар қола can таяк кездесті.
Осынау өлкелерге христиандардың келген кезенінен ХІҮ ғ. аяғына дейін
жасалған, ұлттары түрік, орта Азия христиандарының діни өнері мен
символикасының аса көрнекті туындылары қатарына, бетінде нестармандар жазу
мен симвеликасы бар қайрат тастар жатады.
Сөйтіп, археологиялық және эпиграфиялық олжалар, ортағасырлар
деректерімен қосыла келе, христиан дінінің тараған жолдарын анық көрсетеді.
Жібек жолымен III ғ. Иранда пайда болған маникейлік діні де тараған, ел
аз уақыт ішінде жетелдетіп Италиядан Қытайға дейін жайылады. Тұтас алғанда
ол зороастризм мен христиан дінінің қорытындылауынынан туған. Христиан
дінінен ол мессиандық идеясын, ал зороастризмнен жақсылық пен жамандықтын,
жарық пен қаранғының күресі идеясын алады. Соғдылар манихейлікті дәуір
адамдарының өмірі мен өлімі туралы түсініктері негізінде қалыптасқан. Яғни,
егер алғашқы қауым адамдары өлім адам өмірінің жалғасы емес екендігін
сезіне бастады, осы түсінігін фольклорға енгізген. Одан бертінгі кезеңде
адамның қалай да өлмеудің амалын іздеп, жер жүзін шарлауы-тәңірге қарсылық
ету сипатында қабылданады. Мұны құл иеленуші және феодалдық қоғамдық
фольклорынан көруге болады. Ал, қазақ фольклорындағы Қорқыттың саяхаты -
құл иеленуші қоғамның эпосынан да, феодализм дәуірінің ертегісінен де көне.
Қазақ аңыздарында Қорқыт өлімінен қашып бүкіл ғарышты аралайды. Қорқыт
ертемен өзінің желмаясына мініп, дүниенін бір бұрышына батысқа (магрибка)
сапар шегеді. Ондағы үміті - өлімнен құтылу. Қорқыт желмаясын кері бұрып,
дүниенің басқа бұрышына-жүнібке тартады. ...Қорқыт желмаясын, дүниенін
үшінші бұрышына - шығысқа (машрихка) ... Онан шығып, дүниенің төртінші
бұрышына - солтүстікке шамалға бет бүрады. Онда да сол өзіне мола қазып
жатқан кісіге ұшырасады.
Енді оған жоғарыдан мынандай хабар келеді: Кері қайт, өзін шыққан
жерге бар. Сол жерде мәңгілікке тыныш табасын. Өзін бұрын тұрған мекенің-
дәл жердің ортасы, басқа жерден гөрі сонда саған жақсы болады.
Сонымен Қорқыт бұрынғы жеріне, Сырдарияның жағасына оралуға мәжбүр
болады. Сол жерде әзірейліге өз еркімен жанын береді.
Бізге мәлім деректердін бәріне де осылай: Қорқыт өлімнен қашып,
дүниенің төрт бұрышын шарлайды., бірақ құтыла алмасан білген соң жердің
ортасы деп Сырдарияға қайтып келеді.
Қорқыт жайындағы әңгімелерді дүниенің төрт бұрышы, жердің ортасы болуы,
оның Сырдарияда орналасуы, кейіпкердін осы жер ортасына келуі және
Сырдарияда тыныштық табуы, судын ортасында ұзақ өмір сүруі, оның тұңғыш
қобыз жасауы, күй тартуы міне, осының бәрі ежелгі рулық қауым адамдарының
Космос төрт бұрышты болады, оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ҚОРҚЫТ ATA ТАҒЫЛЫМДАРЫНЫҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ МӘНІНЕ СИПАТТАМА
1.1 Қорқыт ата кітабының халықтық ұғымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Қазақ аңыздарындағы Қорқыт бейнесінің танымдық рөлі ... ... ... 13
2 ҚОРҚЫТ ATA ТАҒЫЛЫМЫН КІШІ МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ ОҚУШЫЛАР ТӘРБИЕСІНДЕ
ПАЙДАЛАНУ
2.1 Қорқыт тағылымдарындағы мәдени-тарих маңызы
... ... ... ... ... ...19
2.2 Қорқыт туралы мифологиялық болжамдардың ұлттық этнопедагогикадағы
рөлі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..25
2.3 Қорқыт Ата мұралары туралы қазақ ағартушыларының ой-пікірлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
3 ҚОРҚЫТ АТАНЫҢ ХАЛЫҚ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ РӨЛІ
3.1 Халықтың бақытты өмірін аңсау Қорқыт тәлімінің
басты идеясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..44
3.2 Қорқыт Ата мұрасының халықтық маңызын талдау
... ... ... ... ... ..51
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...59
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
КІРІСПЕ
Қазақ, халық боламын десең,бесігіңді сыйла.
М.Әуезов.
Дипломдық жұмыстың көкейтестілігі хақында.
Этнопедагогика - белгілі бір халықтың өзіне тән ерекшелігі бар
дүниетанымдық, тәрбиелік, мәдени мұрасы. Қазақтың халық педагогикасы (ауыз
әдебиеті мен салт - дәстүрлері) педагогика ғылымының бір қайнар көзі
ретінде ғасырлар бойы дүниетанымдық және тәрбие құралы болып қалыптасты да,
ұлттық мәдени мұраға айналды. Ұлттық мәдениет пен халықтық білімді дамытуда
педагогикалық (тәлім-тәрбиелік) ойлардың жазбаша түрде нұсқа болып қалуы -
ұлттық тәлім-тәрбие ісіндегі негізгі бір алтын өзекті этнопедагогикалық
арқау болып табылады. Сөйтіп, халықтың әдебиеті мен салт-дәстүрлері, ұлы
адамдар жазып қалдырған ұлттық педагогикалық ойлар этнопедагогика ғылымының
түзілуіне негіз болды.
Этнопедагогика ғылымы әр халықтың оқу, білім, тәлім-тәрбие т.б. мәдени
болмысындағы ұлттық ерекшеліктерді көрсетеді. Әрбір ұлттың мәдениеті ана
тілінде, төл әдебиеті мен ұлттық білім негізінде дамитыны белгілі.
Мемлекеттік мәртебеге ие болған ұлттық тілімізде этнопедагогика ғылымын
түзеп, оны пән ретінде сол мемлекеттік тілде жүргізудің өзі - халық санасын
ұлттандырудың басты құралы болып табылады.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым миннистрлігі ұлттық
мәдениетіміздің негізі болып табылатын қазақ этнопедагогикасын пән ретінде
мектептерде оқыту жөнінде (1993-1998 жыл) мемлекеттік жарлықтар жариялады.
Сондықтан да - егеменді ел мәдениетінің ұлттық белгісін айқындайтын
абабалар тағлымдары екендігіне күмән жоқ. Біз кіші мектеп жасындағы
оқушылардың дұрыс есеюіне қаншалықты ерте кіріссек, оның нәтижесі де
жемірті болатынын тәірибе көрсетті.
Ұлағатты тағылымдар - азаматтық көзқарастың ұлттық және жалпы
мәдениетінің қайнары. Сондықтан біз өзіміздің дипломдық жұмысымыздың
тақырыбы етіп Қорқыт Ата өсиетіне арнадық.
Қорқыт ата кітабын зерттеуге қазақ ғалымдары да атсалысып келеді.
Оған соңғы жылдар жазылған Р.Бердібаев, Х.Сүйіншәлиев, М. Жолдасбеков,
Н.Келімбетов, С.Қасқабасов, Ш.Ибраев еңбектерін атауымызға болады.
Ал Қорқыт ата кітабы екінші қолжазба нұсқасы Ватикандағы (Италия)
Аростолика кітапханасында сақталып келеді. Бұл қолжазба алты жардан
құралған, ол: Хикаят оғыз-наме Казанбек уа гайри деп аталады. Мұны осы
кітапханадан тауып, итальян тіліне тұңғыш рет аударған ғалым Эттория Росон
болды.
Қорқыт ата кітабының Дрезден қаласында сақталған толық нұсқасын
зерттеу, Еуропа тілдеріне аудару ісі XIX ғасырдың бірінші жартысында
басталған еді.
1885 жылы немістің белгілі ориенталист ғалымы Р.Ф.Диц бұл шығарманың
бір тарауын – сегізінші хикаясын неміс тіліне аударып, баспасөзде
жариялады. 1859 жылы екінші бір неміс ғалымы Теодор Нельдеке осы нұсқаны
неміс тіліне толық аударып шықпақ болды. Бірақ ол бұл істі аяғына дейін
жеткізе алмады да, барлық материалдарын өзінің шәкірті В.В.Бартольдке
тапсырды.
В.В.Бартольд бұл кітапты зерттеу, аудару ісімен ондаған жылдар боый
айналысты. Сөйтіп, ол Қорқыт ата кітабын 1922 жылы орыс тіліне аударып
шықты. Бірақ бұл аударма ғалымның көзі тірісінде жарық көрген жоқ. Бұл
аударма 1962 жылы академик В.М.Жирмунский мен А.Н.Колоновтың редакциясымен
басылып шықты.
Дрезден, Ватикан нұсқаларын негізге ала отырып, В.Бартольд басылымын Ә.
Қоңыратбаев қазақ тіліне тәжімалап шыққан.
Қорқыт ата кітабы жайында К.Иностранцев, Ә.Диваев, А.Тумажкий,
А.Кастанье, В.Бартольд, А.Н.Самойлович, А.Ю.Якубовский, т.б. ғалымдардың
көптеген еңбектері бар. В.М.Жирмунский жырдың Байбөрі баласы бәлісі
Байрақ туралы саласын Алпамыс батыр жырының басы дейді. Археология
қоғамының хаттарының 1910 жылы XX томында К.Иностранцевтің Қорқыттың
тарихтағы және аңыздағы келбеті, В.Бартольдтың Сұлтан Санжар және
оғыздар деген еңбектерінде бірқатар тарихи мағлұматтар келтірілген.
Оғыздардың қаһармандық эпосын әдеби, тарихи және тілдік тұрғыдан
кешенді түрде зерттеген белгілі әзірбайжан ғалымы, көрнекті түрколог
Х.Г.Көроғлы болды.
Стамбул университетінің профессоры Эргин Мухарям Қорқыт ата кітабының
толық мәтінін латын әрпімен транскрипция жасап, бастырып шығарды. Бұл
кітапқа қосымша ретінде шығарманың Дрезден және Ватикан қолжазба
нұсқаларының факсимилесі де енгізді.
Қорқыт ата кітабын өзінің тарихилығы, сюжеті, образдарының саралығы
суреттейтін өмір тұрғысы, салт-сана көрініс жағынан қазақтың батырлар
жырларына өте жақын. Сондай-ақ Қорқыт ата кітабында исламнан бұрынғы
мифология көріністері елеулі орын алды. Мысалы, Аруз батырдың қойшысы мен
пері қызынан Табакөз дәу туды. Аруыздың жау қолында өскен қыздын ұлы Бисат
өлтіреді. Сол Бисатты жасында таудағы арыстан асырайды. Букаш батырдың
өгізді' женуі.Д омрульдын Әзірейілмен соғысуы да мифологиялық желі. Бұл -
өте ерте заманнан келе жатқан мифологиянын аңыздар. Бұл сарын Оғызнамадан
бері келе жатқан Жетісу, Алтай, Қыпшақ. Оғыз тайпаларының патриархат
дәуірінде туған жаңа тотемдері болатын (арыстан, айдаһар, т.б.). Букаш
батыр тұсында сол төтем реалдық батыр пультіне айнала бастаған. Осы
белгілеріне қарағанда бұл жыр батысқа емес, шығысқа тән сюжет дейміз.
Жырдағы көшпелі өмір суреттері, ерлік аталар пульті ғана емес, шаманизм,
поэтиканың өрнектері де қазақ ұғымына өте жақын.
З.Бартольд, В.Жирмунский, Х.Коргулы Қорқыт ата кітабында ертедегі
көшпелі тайпалирға тән мифология, аңыз шежірелеріміз элементтері аралас жүр
десе, осы белгілерге қарап, біз жырдың Кавказ немесе Сыр бойында туғаның
ондағы анимизм, тотемизм, шаманизм сарандарына қарап анықтаймыз.
Бұл тарихи-әдеби мұра Сыр бойындағы оғыз-қыпшақ дәуірінде жырланып, ХҮ
ғасырда Қафказ жерінде хатқа түскен. Оны ерте замандарда Үзандар жырлаған.
Түрік лугатын жазған Фархант III ури бұл атауды қолына тамбур алып, өлен-
жыр айтатын адам, оларды оғыздар Үзам деп атаған. Өздері көбіне
Оғызнама жырлаған деп көрсетеді. Кейбір тарихи мағлұматтарға қарағанда,
Қорқыт ата кітабының айтушысы Қорқыттын өзі, тек соны ханына оның
немерелері жырлап беретін болған. Әрбір қиссаны аяқтаған соң, жырау: Бұл
жырды мәнін Қорқыт атам айтып, сөзін қүраған еді, деп отырады. Сол себепті
жырға Менім атам оғыз тайпасының ұлы тілінде жазылған кітабы (Китап
дадам Коркут гали лисан тайфа огузан) деген ат берілген.
Қорқыт ата кітабы бүкіл Орта Азиядағы түркі тілдес халықтарға,
Кавказдағы әзірбайжан, Осман түріктеріне кеңінен жайылған сюжет. ХІҮ-ХҮ
ғасырларда Оғызнама, Қорқыт ата кітабы иран, араб тілдеріне де
аударылған, академик В.Бартольд бұл сюжеттін Кавказ, Туркияға ортақтығын
Шынғыс шабуылы кезіндегі селжуктердің батысқа қарай ығысып көшуінен болған
құбылыс дейді. Ол кезде селжуктердін бір қанаты Кавказ, Иран жеріне дейін
барса, екінші қанаты - ғұздар ( оғыздар) осы күнгі түрікмен жерінде қалған.
Оғыз-қыпшақ руларының осы толқыны Қорқыт жырларын Кавказ, Анатолия
түріктері арасына жеткізген.
Бұл жырды әзірбайжан халқы да иемденіп келеді. ХІҮ ғасырдағы сұлтан
Баязит заманынан бері бұл сюжетті көбірек зерттеген елдердің бірі – Осман
түріктері. Баязит сұлтанның Қорқытзада дейтін баласы болды. Өзі әнші, ақын
әрі сауыққой болса керек. Осман түріктері Қорқыт жырларын соның есімімен
байланысты айтатын көрінеді. Иностранцев пен Бартольд Осман түріктерінің
мал бағудан қол үзе бастағанын ескеріп, бұл анықтаманы қабыл алмайды,
Қорқыт ата кітабында Сыр бойында көшпелі түрік тайпалардың өмірі
жырланады деп біледі.
Зерттеудің міндеттері.
– Қазақтың ұлттық тарихына ізі қалған тұлғалар тағылымдарын қазіргі
тәрбиеде пайдалану жолдарын сипаттау;
– Қорқыт Ата тағылымдарын этнопедагогика іліміне енгізу арқылы тәрбие
процесінің ұлттық нақышына баға беру мүмкіншіліктерін жасау;
– Ұлттық тәрбиенің педагогикалық ұстанымдарын қазіргі тәрбиенің
негізгі көзі ретінде пайдалану жолдары.
Зерттеудің жетекші идеясы.
Кіші жастағы оқушыларға тәрбие беруде қазақтың тағылымдарын
педагогикалық құрал ретінде пайдалану мүмкіншіліктерін оқу-тәрбие
процестеріне енгізу.
Ұлттық тағылымдардың психологиялық педагогикалық тұрғыдан ғылыми
негіздеу.
Зерттеудің мақсаты.
Қазіргі мектептегі ұлттық оқу-тәрбие процесінің теориялық және ғылыми-
әдіснамалық жағынан негіздеу, оны тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар
арқылы тексеріліп, әдістемелік ұсыныстар беру, арқылы зерттеуді жүйелеу
қажеттілігі.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері.
Жеке тұлғаның даму тәрбиесі, оқушылардағы ақыл-ой мен танымының, іс-
әрекеттің үйлесімдік теориясы және ұлттық өнегелерді оқу-тәрбие процесіне
пайдаланудың жүйелі тұтастық амалдарын ғылыми зерделеу.
Теория мен практиканың диалектикалық бірлігі туралы, жүйелі-құрлымдық
қатынас туралы философиялық және психологиялық-педагогикалық тұжырымдар
жүйесін жасау тұжырымдары.
1 ҚОРҚЫТ ATA ТАҒЫЛЫМДАРЫНЫҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ МӘНІНЕ СИПАТТАМА
1.1 Қорқыт ата кітабының халықтық ұғымы
Қорқыт атына байланысты ауызша жазбаша қыруар деректердің бас-аяғын
жүйелеп, олардың мазмұнының бір ізге түсіруге әрекеттенер болсақ, ең
алдымен ол кім, өз заманында қандай саяси және қоғамдық қызмет атқарады,
тарихта болған нақтылы тұлғама, әлде қиялдан туған діни немесе көркем бейне
ме дейтін сауалдар көкейде тұрары анық. Бұл сауалдардың түйіні берер қысқа
тұжырымнан шешіле қоймайды. Ондай болатыны Қорқыт есіміне қатысты
мәліметтердің қай-қайсысында да нақтылықтан гөрі аңыздық сипат басым. Түркі
халықтарының эпсаналарына, аңыздарына, мифтеріне, бақсылық сарындарына,
аталар сөзіне, өлең-жырларына, эпостарына бір сөзбен айтқанда фольклорлық
жанрлардың көбіне арқау болған мұндай тұлға арғы-бергі тарихта некен-саяқ.
Қалай болғанда да мұның астында қуатты бір құбылыстың болғаны анық.
Ғылымға белгілі болған барлық дерек көздеріне сүйенер болсақ, Қорқыт -
сегіз қырлы, бір сырлы қасиеті мен қызметі жан-жақты тұлға. Ол - бақсы
болашақты болжайтын көріпкел әулие, асқан күйші, емші, жырау (озан), ру мен
тайпа кеңесшісі, дана қарт барлық қиындыққа қарсы түра білген ержүрек адам,
тайпа кеңесшісі, елші, уәзір, сарай маңындағы беделді қызметкер, ислам
дінінің жақтаушысы Қорқыт есімімен тікелей тіркесіп қолданылатын
анықтамалар ата, әуеле, бақсы, дана сөздері. Бұлардан басқа сирек
ұллырасатын пір, баба, ер сияқты эпитеттер де бар.
Шығыстан батысқа дейін ұлан-ғайыр жерге созылып жатқан қазіргі түркі
халықтарының ауызша және жазбаша деректерінен орын алған бұл анықтамаларда
қайшылық бар. Алдымен екі дінге тәңірлікке де, исламға да құлшылық еткен
адамдарды көреміз. Ол аз болса, Қорқыт бір жағынан ру-тайпаның мүддесін
қорғайтын адам, екінші жағынан жалпы біртұтас мемлекеттің саяси қайраткері.
Бұл ұғымдарды бір кісінің бойшна үйлестіріп, тарихи бір мезгілде сыйдыру
мүмкін емес.
Бірақ осы деректерді тарихи сатылары бойынша қоғамдық-әлеуметтік
құбылыстармен, саяси өзгерістермен сабақтастыра отырып, нақтылы тарихи
адамнаң өзін емес, ол туралы ел санасындағы ұғымды мезгілдік шекарасы
бойынша созып қарайтын болсақ, онда белгілі бір пәтуаға келуімізге болады.
Бұл түптеп келгенде, Қорқыт бейнесінің халық түсінігіндегі эволюциясы болып
шығады.
Осы орайда, мына бір мәлімет аса қызықты. Аңыз бойынша Қорқыт өте ұзақ
жасаған. Рашид Әл-Дин мен Әбілғазының айтуына қарағанда, оның жасы 295
жасқа келген. Мұның себебеі Қорқыттың өмірі мен қызметі әмбебап сипат алып,
түрлі дәуірге, саяси-әлеуметтік оқиғаларға апарып телінгендіктен де оның
жасын ұзартып көрсету орын алған болуы керек. Оның үстіне бұл жағдайға
бақсылар ұзақ жасайды, олар іс жүзінде өлмейді деген түсінік те қосарлануы
ықтимал.
Арғы-бергі шекарасы шартты осы үш ғасырға жуық уақыттың тұпқазығы, яғни
Қорқыттың өмір сүрген дәуірі қай ғасырларға жатуы мүмкін?
Деректерге жүгінейік. Қорқыт ата кітабының кіріспе сөзінде (Қорқыттың
нақыл сөздері) Қорқыт Мұхаммед пайғамбар заманында өмір сүрді деп
көрсетіледі. Рашид Ад-Диннің Жамиғат тауарихында ол оғыз әмірлерінің
оныншы үрпағы Қайы – Инал ханның замандасы. Бұл мәліметтерді Әбілғазы
толығырақ келтіреді.
Әзірбайжан мен Кіші Азия жеріндегі Қорқытқа қатысты ғұмырнамалық дерек
көздеріне және Қорқыт ата кітабында бұл тұлғаны сарай маңындағы
кеңесшіге, уәзірге, ислам дінін жақтаушыға айналдыру басым екенін бірден
аңғаруға болады. Осыған қарап, қорқыт заманы ХІ-ХІІІ ғасырлар аралығы
дегенге ойысу орын алып жүр. Алайда, бұл деоектерге сүйеніп, Қорқыттың өмір
сүрген заманы және қоғамдық қызметі дәл омылар деп түсінбесек керек. Оны
сарай кеңесшісінен һәм мұсылман әулиесіне айналдыру кейінгі дәуірдің
қоспасы екені даусыз.
Әрине, Қорқытқа қатысты айтылатын мейлі ол ауызша аңыз-әңгіме болсын,
мейлі ол мүлдем өзгертілген жазба мәдениеттер болсын, олардың тақыр жерге
пайда болмағаны анық. Там-тұмдап болса да әрбір деректердің өз қисыны,
табан тірер дәлелі бар. Оның өзегі қайсы, қиял болса да шындық деп
қабылдаған ұғымдық астары қайсы, оны ажырату зерттеушілердің ісі. Дерек пен
тарихи шындықтың арасындағы сәйкессіздік әрдайым жазып не айтып отырған
адамның өткенді білмеуінен ғана пайда болмайды. Бұл арада өз дәуірінің
саяси-әлеуметтік жағдайларын, қоғамдық тұғырын, тарихи тағлымын ескеріп,
деректі икемдеп кәдеге асырудың да орын алатынын есте ұстау қажет.
Қорқыт есімінің мүлдем өшіп қалмай, исламдық түркі халықтарының
арасында сақталып келуі осының айғағы. ХҮ ғ. Ә.Науаидің Қорқыт жайлы
түсіндіріп жатудың қажеті жоқ, оның есімі барлық түріктерге кеңінен
танымал - деуі де осындай жағдайға байланысты болса керек.
Асылында, Қорқыт ислам дінін қабылдап болған оғыздардың ішінде дүниеге
келсе, осыдан кейін оны шамандық идеологиясының басты өкілі етіп көрсетудің
ешбір қисыны болмас еді. Ал оғыздардың ежелгі мекені Қазақстан мен Орта
Азияда Қорқыт бақсылардың пірі, алғашқы бақсы ретінде айтылатынын жұртшылық
жақсы біледі.
Жалпы фольклордық дәстүрде бергі заманда өмір сүрген, болмаса ойдан
шығарылған кейіпкерлерді мифтік түсініктерімен араластырып, іс-әрекетін
заманы жағынан көнертіп көрсететің құбылыстар жиі кездесе береді. Бірақ,
бұл идеологиялық тұлғаларға жүрмейтін заңдылық.
Ислам дініне берілген адамды қобыз тартырып, ажалға қарсы тұрғызу
мүмкін емес, оған не Қорқыттың өзін, не болмаса ол жайында әңгіме шығарған
халық исламды бергі заманда да қабыл алмағандықтан деуден басқа лаж жоқ.
Бұл қисынсыз.
Сондықтан да Қорқыт оғыздар ислам дініне кіргенге дейін өмір сүрген
адам деп айту дұрыс. Ал бұл IX ғасырдан бері болуы мүмкін емес. Сонда ғана
Қорқытқа қатысты деректер жүйесін тауып, мән-мазмұны бойынша ретке келмек.
X ғасырдың кейін батысқа қарай қоныс аударған оғыздардың ислам дініне
бір жола ден қойғандығы белгілі. Әрине, бұрынғы діни ұғымдарды есте сақтап
қалған шағын топтың рулардың бұл кезде де болатындығы анық. Бірақ, мұндай
шағын топ Қорқыт сияқты қуатты тұлғаны тарих аренасына шығарып, оны қыпшақ
және оғыз тобындағы түріктерге түгел мойындата алмаған болар еді.
Демек Қорқыттың тарихи ортасын исламға әлі бас ұрмаған қалың оғыз бен
қыпшақтардың арасынан іздеуіміз қажет. Бұл мерзім шамамен алғанда
оғыздардың Оңтүстік және Батыс Қазақстан, Сырдарияның төңірегін мекендеген
ҮІІІ-ІХ ғасырлар аралығына деп келеді.
Қорқыт заманын ықшамдай келіп бұл мерзімнің ішінен ҮІІІ ғасырға
тоқталған жөн. Себебі Қорқыт туралы айтылатын деректердің дені, әсіресе
ауызша аңыз-әңгімелер эпсаналар исламға деген наразылықты байқатады. Қорқыт
маңдайға жазылған тағдырға мойынсынбай, өлімге қарсы күреседі, мәңгі
өлмеудің жолын іздейді. Бірақ бәрібір ажал тырнағынан қашып құтыла алмайды.
Бұл - Қорқытқа дейін де болған әлемдік сюжет. Мәселе бұл жерде осы
сюжеттің қайта жаңғыруында. Оған қозғау салған екі идеологияның, екі діннің
бетпе-бет келген жағдайы керек. Тәңірлік ұғым мәңгілік ұғымды өмірді
дәріптесе, ислам о дүниеге тірілу қиамет қайымнан кейін ғана болады деп
уағыздайды. Адамның өлімі бар болғаны өмір сүрудің басқа бір түріне ауысу
деп санайтын тәңірлік дінге қысым түсе бастаған тұста оның ең негізгі
идеологиялық мүмкіндігі адамның шындап өлетіндігіне, өлгеннен кейін құдай
қайта тірліткенше жоқ болатындығына қарсы күресуге бағытталады. Қорқыт
тұлғасы осы идеологияның ең негізгі тұжырымдалған қозғаушы күшіне, басты
мән - мазмұнына айналады. Оның барлық әрекеті адамның бір жола өлмейтіне
өзгелердің көзін жеткізуі еді.
Бұл әрекеттің астарында көшпелілердің ғасырлар бойы сенген діни
идеологиясы тұрды. Әруақтарға сену, олардың басқа дүниеде бізбен бірдей
қатар өмір сүретіндігіне иланған көшпелілер бұл көзқараспен оңай қоштаса
алмаған. ҮІІІ ғасырда ислам қанатын кен жайып, дүниені дүр сілкіндірген
араб империясының іргелес елдерге, көшпелі әлемге ықпалы артқаны мен,
байырғы дінің құндылықтары күнбе-күн тіршіліктен толық ығыстырылған жоқ
еді. Мұның сипаты, әсіресе өтпелі кезен болып саналатын ҮІІІ-ІХ ғасырларда
айрықша көрінеді. Тәңірлік дін Азия мен Қазақстан жеріне мыңдаған жылдық
тарихының соңғы ұлы серпілісін дәл осы кезеңде бастап өткеріп жатты.
Осы орайда, атап өтерлік жайт тәңірлік сенімнен мұсылмандыққа ауысудың
ортасында жалпы дін атаулына жоққа шығарған атеистік көзқарас тұрған жоқ.
Мұнда бір дінді екінші бір дінмен алмастыру процесі жүріп жатты. Жалпы
сенім атаулыны жоққа шығару, яғни атеистік көзқарас арқылы, бір діннің
орнына екінші дінді қатарға қосу қисынсыз жағдай. Сондықтан да ойға қуат,
бойға дәт беретін қастерлі ұғымдар біртіндеп алмастырылады.
Табиғатты аялап, әруақтарға сиыну сияқты тәңірлік діннің дүниетанымдық
қағидаларға ұштастырылды. Бұны исламға ден қойған байырғы көшпенділердің
тарихы күні бүгінгі дейін растап отыр. Әруаққа табынып, қысылғанда жәрдем
сұрау, қазақ, қырғыз, түркімен, өзбек сияқты халақтар әлі ұмытпаған.
Жібек жолымен тек бұйымдар ғана емес, әртүрлі көркемдік стиль модалары
да тек таратылатын болған, әрине егер олардың әлеуметтік заказы болса, олар
белгілі этикалық мәдени ортадағы күнілгері әзірленген жерге тап бола қалса,
кенінен тарап кетеді екен.
Орта ғасырдың бастапқы кезінде Азияда аса кен аймақтары мен елдердің
бейнесі ретінде әлемнің төрт патшалығының концепсиясы етек алып жайлаған
еді. Осынау Әлем патшалығының әр қайсысы замандастарының көз алдында
өзіне ғана тән артықшылығымен дараланған. Суй әулеті (589-618 ж.ж) мен Таң
әулеті (618-907 ж.ж) өкіметтерінің қаласында біріккен Қытай, Үнді
билеушілерінің патшалықтары. Тынық мұхиттан бастап, қара теңізге дейінгі
Түрік бірлестігі. Перция мен Византия сияқты мемлекеттер дүниенің төрт
тұсында орналасқан әлемдік төрт монархияның негізі деп саналады:
оңтүстіктегілдер патшасының империясы (Үндістан) батыста-бағалы тастар
патшасы (Иран мен Византия), солтүстікте сәйгүліктер патшасы (Түрік
қағанаты), шығыста-адамдар патшасы (Қытай). Осы идея сосьш мұсылман
авторларына да ауысып келеді.
Самарханд маңындағы Хушония қыстағы үйлерінің қабырғаларындағы суреттер
осы концепцияның айқын көрінісі болады, онда бір Қытай императорлары. 2-ші
қабырғаларында Түрік хандары, мен Үнді врахмандары, 3-де Парсы патшалары
мен Рим императорлары бейнеленген еді.
Сол бір алыс оқиғалар замандастары тек өз мемлекеттерінің табыстары
туралы ғана емес, басқа мәдинеттері құндылықтарында игеру туралы жазған,
мәдениеттің шынайы бір түрінің негізгі мәні міне осында тауарларды,
қолданбалы өнердің, сәулет өнері мен эталондарын таратумен бірге, Шығыс пен
Батыс елдеріне саз бен би өнері де, сақналық ойындар да кенінен таратылып
отырды. Шетел оркестрлері сарай қызметіндегі кісілер құрамына енгізілген.
Таң әулеті Қытайында ен көп жайылған сөз Шығыс Түркімен Орта Азияның ән-
күйлері болған. Күш пен қамқордың, Бұхарамен Самарханд Үндістанның
сазгерлік дәстүрі, Сарайдың ресми қамқарлығы арқасында Қытайдың саздық
дәстүрі мен ұласып, табысып кетеді.
Иран соғды мен түрік актерлары Қытайдың хорегрифиялық мәдениетіне
көптеген жинақтар енгізді. Мәселен, Константинопольде Шығыс артистері жиі-
жиі өнер көрсетіп тұрған. Визонтиде имперотрде әйелінің орыстың княз әйелі
Ольганың қызметіне берген қабылдауы кезінде шығыс масқаапаздары мен
эквилибристері жиналғандардың көнілін көтеріп, рахатқа бөлейді.
Мұндай дәстүрлер кейінгі уақытта дейін мұсылман елдерінде сақталған.
Наураз мейрамы кезінде Бағдатта актерлер маска киіп, Халиф алдында ойын
көрсеткен.
Жібек жолы бойынан әртүрлі жердегі ескеткіштері қазған кездері
мәдениеттері дамуы және өзара бірін-бірі байытуын дәлелдейтін көптеген
материалдық деректер табылған: бишілер мен биші әйелдерді, маскалы
актерларды, түйе үстіне жайғасып отырған музыкалық ансамбльдерді
бейнелейтін Таң дәуірінің теракет колекциясы-осының айғағы.
Сырдария бойындағы Кедер қаласында қазба жүргізген кезде Х-ІІІ ғ.ғ.
артистің қыш маскасы кездесті.
Жібек жолы діни идеяларда кең тарату, отырған, ол миссионерлер өз дінін
тіпті теңіздің арғы бетіндегі елдерге барып таратқан. Үндістаннан Орта Азия
мен Шығыс түркінің арқылы Қытайға буддизм келген, Сирия мен Ираннан,
Арабиядан христиан діні, сосын барып ислам жеткен. Зерттеушілердің пікіріне
қарағанда Қытайға буддизм Үндістаннан Орта Азия мен Қазақстан арқылы
барған.
Бідің дәуірімізге дейін ІІ-ІІІ ғ. буддизм белсенді түрде таратылған,
тегі бұл Куман империясының шығыстағы саяси мақсаттарына байланысты болған
ұқсайды. Ұлы Жібек жолы үстіндегі бірқатар қалалардан Будда ескерткіші
табылды.
Қазақстаннның оңтүстігі мен Жетісуда Буддизм едәуір дәрежеде кең
тараған. Сюань - Изянь Батыс Түрік қағанының будда дініне ықылас
білдіргенін жазады.
Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісуда буддизм едәуір дәрежеде кең
тарағаң. Ең әуелі бұл осы өлкеден буддалық құрылыстардың табылуынан
көрінеді.
Будда ескерткіштері Шу алқабыйың Ақбөшім, Қызылөзен, Неопокровск,
Новопавловск секілді қала жұртынан кездесті: олар ғимараттар, шіркеулер,
сол сияқты будда кейіпкерлері мен көріністері бейнеленген мүсіншелер мен
стенкалар.
Жібек жолы бойымен, Батыстан Шығысқа қарай жалжып отырып Буддизмнен
қалмай христиан діні де тараған. Ү ғ. бірінші жартысында Шығыс Рим
империясында Священник Несторий үмбеттерінің дінсіздік болды. Христос тек
құдайдың шапағаты түскен, оның рухының иесі ғана деп үйретеді, 325 ж. Никей
соборында қабылдаған дін бейнесіне қабылданған қағидаға қарама-қайшы еді,
ол қағида бойынша Христос бөлуге болмайтын ипостастық-адамдық және құдайдың
киелі қасиеттің иесі болвып есептелетін, сол себепті де оның құдай әкемен
біртамырлас екенін жоққа шығаруды ресми шіркеу барып тұрған дінсіздік деп
таниды. Несторийдің ілімі 431 ж. Эфес соборында айыпталып, нестормандар
рақымсыз қаталдықпен қудалана бастайды. Осындай салдарынан олар
шарасыздықтан Иранға қаша бастайды. Несторийдің жақтастары Персиядағы
Нисибин қаласында мектеп ұйымдастырады. Византияға қарсы саяси оппозицяның
бәрінің басын біріктіреді.
Сирияның бай көпестері мен қалаперілерімен Константинополдегі базардан
айырғаның кейін, Шығысқа қарай жылжиды. Олардың отарлары мен сауда
факторилері Жерорта теңізінен Аспан империясына дейін созылып жатыр. Осынау
жолдың ұшына бойынан Сирия жазуы мен Сирия христиандығының белгілері
кездесіп жатады, ал онда христиан дінінің таралуы өте лезде басталған.
Сириялықтардың сан ғасырға созылған экономикалық байланысы нәтижесінде
Арабия түбегі мен Үндістанға, Орта Азия елдеріне олардың мәдени ықпалы арта
түседі.
Біздің тағы бір айтатын өзімізше жаңа пікіріміз Нығмет Мыңжанның Алматы
қаласы Жалын баспасынан 1994 жылы шыққан Қазақтың көне тарихы кітабын
оқығанымызда еліміздің, халқымыздың, ата-бабамыздың бізден бұрын жасаған
аталарымыздың діни көріністерін байқағанымызда қазақ ұлтының ішіндегі
наймандар, керейлер уақтар ҮІІ-ғасырда христиандық діннің нистормандық
тармағының (сектада) бір тобы болған екен. Таратула да жетекші роль
атқарады. ҮІІІ ғ. бас кезінде манихейлердің жоғары басшысының Самаркандта
сарайы болған манихейлік дін Орта Азияда ұзақ уақыт бойы өмір сүрген, сонда
оның пантеонына терминалогиясына, тіпті концепциясына дейін буддизм қатты
әсер еткен.
Орта ғасырлардағы Қазақстан қалалары тұрғындары арасында біздің
заманымызға дейін ҮІІ-ҮІ ғ.ғ. ежелгі Иран территориясында туған зороастрлық
діннің де өкілдері болған. Оның әеп-ғұрыпы бойынша әлемнің төрт нәрсесі -
су, ет, жер мен ауа киелі деп қатты құрметтеледі. Зерастр діні
ескерткіштерін Орта Азиядан, Сагдиядан, Сырдария қалалары мен Жетісудан
кездестіруге болады. Олар мұнара секілді құрылыс қалдықтары, әдетте ет
мұнараларына ұқсайды. Олар Көстөбемен Қызылөзек қала жұртының
типографиясына сақталған.
Алайда Орта Азия мен Қазақстанда зорастрлықтың қағидаға айналған
үйреншікті түрі емес, айрықша түрі таралған. Ол жергілікті мәжусилік
байырғы дін мен отқа, ата-бабалар әруағына, жануарларға қойға, ат пен
түйеге табынушылық сінісіп бірге өріліп кеткен. Осы дінге байланысты
табылған нәрселер: мәйітті ассуарилерге - қыш жәшіктерге, құмдағы салып
жерлеу, өлікті жер бетіндегі бейіттерге - қаусаларға қою, сүйекті үйіп
жерлеу сияқты болып келеді. Зоастр дініне байланысты көптеген табынудың
ырым-жарымдары Қазақстан қалаларында ислам пайда болғаннан кейін де
сақталып жасалып жүрді.
Мәселен XII ғ. Отырар қаласының үйлері еденінен жерещак михрабтар
табылған. Бедерлі оюлармен өрнектелген сол ошақтар киелі отты жағуға
арналған. Бұл қала тұрғындарының, тіпті исламды мойындап, араб жазуын
қабылдаған кісілер, үйлерінің өзінде жылтырап жанып тұратын ұлы маздеизміні
қасиетті отының алыстап жеткен сәулесі болатын.
Дегенмен Қазақстанда бел алған ислам бірте-бірте хрисиан діні де, будда
дінің де зороастр дінің де жергілікті тәңірге табынушылықты да ығыстырып,
ысырып тастады. Жаңа дін Жібек жолымен көптеген қалаларда бір жолата қоныс
тебеді.
ҮІІІ-ІХ ғ.ғ. оқиғаларын баяндайтын деректер Оңтүстік Қазақстан халқының
жаппай ислам дініне кіргенің жазады. 840 ж НУ ибн Асад Испиджабты
бағындырады. 899 ж оның інісі Ахмет ибн Асад Исавгарга жорық жасайды. 766 ж
бастап Жетісуға және Қазақстанның өністігіне саяси өктемдігін жүргізген
қарлықтар мұсылман мәдениетінің ықпалына өзгелерден гөрі бұрынырақ түседі.
Олар исламда тіпті Махди халифтын (775-785 ж.ж.) кезінде қабылдады деген де
пікір бар. Алайда бұл пікір олардың белгілі бір бөлігі жөнінде ғана болса
керек, өткені 853 ж Исмани ибн Ахмад Таразды алғанда оның басты шіркеуін
мешітке айналдырады.
IX ғ. мен XIII ғ.бас кезіндегі ескерткіштерге археологиялық қазбалар
жүргізген кездері сол аймақта мұсылмандардың қалалық мәдениетін құрылып,
қалыптаса бастағаның байқаймыз. Тараз бен Меркеде христиан шіркеулері
мешіттерге айналдырылады. Исламда ұстайтын халық саны көбейген сайын
қалаларда үлкен мешіттер салына бастайды. Исламды тарату заманы кезінде
Орта Азия мен Қазақстан қалаларында пайда болған құрылыстар қатарына
қоғамдық моншаларда жатады.
ІХ-Х ғ.ғ екінші жартысында өлікті жер қазып қабырғаға қою, қамкесектен
мола салып қою ғұрпы өзгертіліп, мәйіттің басы қүбылаға қаратылып қойылатын
болды. Мұсылмандардың ең ертедегі қорымы Отырар көгалды аймағында ІХ-Х ғ.ғ.
пайда болған, ал Боран қала жұртының қорымы X ғ. жатады...
ХІ-ХІІ ғ.ғ. қорымдада зират басына үлкен мазарлар, сағаналар мәселен,
Жамбыл қаласы жанындағы Айша бибі салына бастайды.
Араб әріпінің көркемдік мүмкіншілігі пайдалануға арналған керамика
табылады. Сондай жазулардың бірсыпырасын көркемдік сипаты ғана болса керек,
кейбіреулерінде алуан игі тілектер, өсиеттер айтылады. Металдан жасалған
сәндік бұйымдарға мода таралады, сол сияқты ізгі тілеуші діни мағанадағы
жазулары бар заттарға мода басталады.
Қазақстанның Жібек жолы бойындағы қалаларда Батыс пен Шығыс, Еуропа мен
Азияның Біріне бірі ұқсамайтын әртүрлі мәдениеттері бір-бірімен араласып,
бірін-бірі байытуына қолайлы жағдай жасалады. Төл тарихымыздың қырық
қатпары қыртысын бойына бүгін жатқан жәдігерлеріміздің бірі саналатын көне
қалалар сол тұнып тұрған тарихи мұраттарға зор мән беріп, сырын түсінуге
біз үшін ескінін ескерткіші ғана емес, теңдесі жоқ тәрбие құралы, ұлттық
мақтаныш айғағы болып табылады.
1.2 Қазақ аңыздарындағы Қорқыт бейнесінің танымдық рөлі
Қорқыт жырлары күнің жоймайтын, ғылыми болжамдармен еңбектер барысында
айқындала түсетін азық туынды. Сол себептен бүгінгі біздің ғылыми
жұмысымыздың тақырыбы Қорқыт ата кітабының философиялық, методологиялық,
әлеуметтік-психологиялық идеяларына негізделе алынып отыр.
Қорқыт ата кітабы - қазақ өмірінің асыл қазынасы атты тақырыпта
жазылған осы жұмыс Қорқыт мұрасын зерттеу саласындағы ұлан ізденістердің
белгілі бір бастамасы. Қорқыт атаның діни философиялық көзқарасы.
Қорқыт философиясын оның дүниетанымын ел арасында сақталған Қорқыт
туралы аңыздардан танып білеміз. Бұл аңыздардың негізгі философиялық өзегі-
мәңгілік, мәңгі-бақи өмірлік, жанның мәңгі бақи екеніне сену, мәңгілік
етуге талпыну. Адамдар қашанда мәңгі өшпес өмір сүруді армандап келеді. Оны
барлық жерден іздеді, оған жол таба алмаған жағдайда адамдар адам жаның
міңгі етер жанды су т.б. нәрселерді ойдан құрастырып, талай аңыз
әңгімелерді дүниеге келтірді. Қазақтардың ауызша-поэтикалық
шығармаларындағы ең құнды аңыздар - Қорқыт туралы аңыздар болып табылады.
Оғыз эпосында Қорқыттың барлық қызметі оғыз тайпаларының ортақ мақсат
мүдделерімен байланысты. Оның жатса-түрса ойлайтыны - құдайға құлшылық жолы
емес, оғыздардың тағдыры, жырлайтыны әулие - пайғамбарлар туралы діни
сюжеттер емес, оғыз батырларының ерлігі.
Қорқыт туралы аңыздарда Қорқыттан асқан күйші, қобызшы болғандығын айта
келе, табиғаттың дүлей күшіне қарсы күрескен, өліммен алысқан алып жанды
танытады.
Қорқыт халық ұғымында, болашақты көре білетін сәуегей, философ,
қобызшы, Қорқыт өміріне байланысты тараған аңыздарда ұлы күйшінің барлық
өмірі күй шығаруға арналғаны айтылады. Ол өзінің астындағы жалғыз түйесін
сойып-терісін қобызына шанақ етіпті дейтін сөз бар.
VII-VIII ғ.ғ. бастап ІХ-Х ғасырда Орта Азиядағы мәдени оянуға Қорқыттың
күйшілік дәстүрінен әсері өте зор болды. Қазақ халқы үшін оның эпостық
жырлары мен музыкасы теңдесі жоқ ұлттық аспаптар-әсіресе қобыз-күйлерін
шығаруы, классикалық музыкаға зор жаңалық болды.
Ұлы жазушы Мұхтар Әуезов: Қазақ музыкасының атасы Қорқыт туралы
эпсананың философиялық мазмұны өте терең. Ажалды тоқтату мүмкін емес
екендігін мойындағысы келмеген Қорқыт жұрттан безіп, айдалаға табиғат
айасына кетеді, бірақ таулар да, жазықтары да, ормандары да, оған өлім
күтіп тұрғаның айтады: содан Қорқыт қорқып шырғайдан бірінші рет қобыз
жасап, жер бетіне бірінші болып күй тартады. Сөйтіп өлмеудің амалын өнерден
табады.
Қазақ аңыздарындағы Қорқыт бейнесі енді өліммен қашқан жан емес,
керісінше өмір үшін күрескен , өлімнен құтылуды қандай құдретті күштен
емес, өнерден іздеген, ажалмен айқасқан алып тұлға, Қорқыт күйлерін бүкіл
дүние, жан иесі ұйып тыңдайды. Күй тартып отырған Қорқытқа ешқандай ажал
жақындай алмайды, ажал күйден, күй таратушыдан өзін әлсіз сезінеді деген
аңыздарда сақталған. Көп замандар бойы үздіксіз қобыз тартқан Қорқыттың
ізіне түскен ажал Қорқыт Ата Сыр өзені үстіндегі кілемге жүзім жеп отырған
кезінде яғни, мейіз арасынан қарақұрт болып жорғалап кілейге келіп,
шаққанда, Қорқыт Ата осыдан ауырып өледі, - деген аңыз халық аузында
сақталған айтуымыз керек. Соның өзінде ажал анық келмей, қарақұрт
кейіпінде келеді. Бұдан халықтың өлімге деген көзқарасын, өлім айтып
келмейді деген философиялық тұжырымның негізін көреміз.
Қазақ аңыздарында Қорқыт бір ғана бақсы емес, көптеген күйлер мен
дастандар тудырған тарихи тұлға. Қорқыт жанындағы аңыздарды жинақтай келе,
оның бойындағы үш түрлі өнері айқындала түседі. Біріншіден, ол оғыз-қыпшақ
ұлысынан шыққан айтулы бақсы шаман. Э.Диваев бақсы (бахиш)-шағатай сөзі, ол
балгер, сиқыршы деген ұғымды береді деген. Бұл сөз манжур елінде де бар.
Оларда бақсы-ақылшы, ғалым дегені білдіреді. Екіншіден Қорқыт-күйші,
музыкант, ең тұңғыш қобыз сарының класикалық күйлер шығарған композитор.
Қобыз - қасиетті құрал. Қобыздың аққудын түріке келтіріліп жасаудың зор
тарихи, дәстүрі бар.
Біріншіден - халықтың сұлулықты сүйетін ой санасы бойынша аққудын
дауысы жаратылыстағы ең сұлу үннің бірі, қулыққа жағымды естілетін көркем
елес болса, екіншіден - аққу адамдардың ерекше қадірлейтін киелі құсы-
бақсының әруақтарды шақырудағы көмекшісі, көріп келушісі болады. Сөйтіп
қазақ аңыз, әңгімелері бойынша Қорқыт күй атасы әрі бақсы-әулие болып
есептеледі. Қазақ музыкасының атасы Қорқыт туралы аңыздардың философиялық
терең мән бар, - дейді М.Әуезов - өлімнен құтылуға болмайды дегенде Қорқыт
мойынсынбайды, ол өнерден өлмес өмір табады.
Үшіншіден, Қорқыт - эпос айтушы, әйгілі жырау. Оның жырдағы оғыз-
қыпшақтардың өмірінен қалған әдеби-тарихи мұра.
Қорқыт ата жырларындағы көшпенділер өмірінің таза суреттелуі, және
В.Жирмунский, Х.Коргулы жырларындағы ертедегі көшпелілер тайпаларға тән
мифология, аңыз-шежіре элементтері аралас жүр десе, осы белгілерге қарап
Кітаби Қорқыт жырларының ХҮ ғасырда Кавказда емес, ІХ-Х ғ. Сыр бойындағы
туғаның ондағы шаманизм, тотемизм, анимизм сарындарына қарап анықтаймыз.
Ә.Қоңыратбаев атамыз халық фольклорының тарихын жазғанда анимизм,
тотемизм, шаманизм ислам діні деген ғылыми негіз айтылады, Біз оны түгел
мақұлдаймыз да қосыламыз да, бірақ-та өзіміздің зерттеу барысымызда тапқан
жаңа ғылыми философиялық категория ұғымдар, ғылыми философиялық
көзқарастарға жататын жаңа деректерді келтіріп отырмыз.
Ертедегі түркі тайпаларында табиғат құбылыстарына сиыну басым болды.
Соның бірі - анимизм. Анимизм (латынша апіпа немесе апіни - жан, рух) - жан
мен рухты тірі және өлі табиғаттын сезіммен қабылдайтын барлық заттары мен
құбылыстарында жататын, оларды басқарып отыратын жаратылыстан тыс күш деп
есептеді. Анимизм - адамдардың жан жануарлардын өміріне заттар мен қоршаған
дүниенің құбылыстарына ықпал ететін әруақтарға сену. (38; 30) Анимистік
ұғымда егер жан жеке зат пен яки оның бір белгілі мен (көп жанға сену
осыдан шыққан) байланысты болса, онда рух дербес тіршілік етеді, кең
көлемде қимыл жасайды, белгілі бір затқа дари алады. Анимизм - алғашқы
қауымда қоғамда пайда болған тарихи құбылыс. Ол кезде адам жабайы табиғат
алдында дәрменсіз, дененің, мидын, психологияның ерекшеліктеріне, жалпы
материалдық заттардың өзгешелігінен бейхабар болды. Ұйықтау, түс көру,
талу, өлу сияқты құбылыстарды келіп кетіп жүретін дене қосағы деп түсінді.
Анимизм дінге тән дуализм мен антропеморимизм негізін алынған: тіршілік бұл
дүние, о дүние болып екіге бөлінеді. Мысалы, О дүниеде рухтар мен жандар
тұрады. Алғашқы қауым адамдары бұларды бастапқыда өмірдегі тірі жандардан
ғажайып қосақтары, яғни адам сықылды тамақ ішетін, Іс - істейтін, өлетін
етене сінісіп кеткен тірі жандылар деп үққан. Ұзақ уақыт сүзгіден өтіп,
тазарту барысында олар аспан, эфир кескін-көлеңкеге, жаңғырыққа т.б.
ақырында материалдық емес бейнелердің тобына айналды. Бұл даму процесі-әлем
тірегі-бір құдайға сену мен аяқталды. Анимизм - бүкіл дін атаулының
бөлінбес бір элементі, идеализмнің түп тамырларының бірі.
О дүниеге, әулие-періштелерге, жын-шайтанға, әруақтарға аян беретін
түске т.б. сену. Анимизмнің қалған сарқыншақтары қазіргі діндерін
спиритулизмінде де, идеалистік философияның абстракцияларында да сезімнен,
жаратылыстан тыс дүние бар дегенге сену. Мысалы , Кітаби Қорқыт жырында:
қазанның аулын жау шапқанда ол даладағы қасқыр, өзен, сумен тілдеседі. Ибн-
Фадлан Еділге барғанда жағасына бір тутам сексеуілді байлап қойатын
башқұрларды көрген, олар тырнаға табынған.
Түркі тайпаларының ежелгі нанымдарының келесі бір сатысы - тотемизм.
Тотемизм - алғашқы қауымдық қоғам діндерінің ерте кездегі формаларының
бірі. Тотемизмнің негізгі - қандай да болсын адамдар тобының белгілі бір
жануарлар, өсімдіктер, заттар немесе құбылыстармен ортақ тектестігіне және
қандас туыстығына нану. (38;429) Мұнда аң, мал, жан-жауарға табынудың ізі
бар Мысалы оғызнама түріктер көк бөріге табынған. Содан Шин (бері)
атауы туады. Қазан - бабалар жырында оғыз тайпалары өздерін Ұлаштың ұлы,
арыстан тақпасы, қасқыр руы деп атайды. Мұнда әруаққа сиынудын бастапқы
көрінісі көрінісі де бар. Осыдан келіп көк тәңірі, әруаққа сиыну туа
бастайды. Тайпа көсемдерінің бәрі де әруақты адам болып саналған. Бұл сарын
Қорқыт ата кітабында көп.
Осы ретпен түпкі тайпаларында шаманизм туады. Ораз батыр жау қолына
түскенде: Қошқар болса, қозы бар деп, әкесі Қазан батырдын әруағына
сиынады. Бұл ата-баба рухына табынудын көрінісі. Аталық қоғам салты,
шамандық наным-сенім жырдан үлкен орын алған. Оларда діннен гөрі музыканы
(қобыз сарының) қастерлеу үстем болған. Оғыз батырлары жауға аттанарда
қобыз сарыны ойналған. Әрбір оғыз батыры жанына қобыз байлап жүретін
болған. Сол қобызға қарап Иекенк өзін іздеп келген інісін таниды. Қобыз -
шаманизм нанымның басты бір символы болса, көшпелі елдерге тән бұл әдет-
ғұрып Қорқыт жырларында өте көп.
Бір қызығы, Қорқыт ата кітабында Кавказ түріктеріне тән наным-
зороастризм отқа табыну) жоқ. Әруаққа албасты мыстандар қарсы қойылған.
Шаманизм ұғымына аталар рухына сиынудын басқа қасқырға, бұраға,
терекке, нарға сиыну, яғни ескі тотомизм мен аталық қоғам нанымдарының ізі
бар. Мұндай шамандық ұғымдар Қорқыт жырларында көптеп кездеседі.
Қорқыт Ата жырларының негізгі алғашқы философиялық арқауы Сыр бойында
дүниеге келіп, кейін Кавказ, Анатолия жерінде хатқа түсті. Қорқыт жырлары -
Орталық Азия, Кавказ, Қазақ халқына ортақ әдеби философиялық мұра. Бұл
елдердің қай-қайсысы болса да Қорқыт Ата жырларында өз эпосының арғы атасы
прототипі деп атауға қақысы бар. Қорқыт мұналарын жапы адамзаттық, мәдени
жоғары философиялық құндылықтар қатарына жатқызамыз.
Қорқыт туралы аңыздардың көпшілігі шамандық бақсылық мазмұнда көрінеді.
Белгілі фольклоршы ғалым С.Қасқабасов Миф пен эпсананың тарихилығы
еңбегінде: Қорқыт сөзі мен есімі шамандық миф дүниетаным аясында пайда
болып, қазақ халқы ислам дініне негеннен кейін ислам мифологиясына кірген
бұрынғы Қорқыт бақсы шаман енді Қорқыт әулие болып бейнеленген. (20;89)
Бірақ соның өзінде исламның діни қағидаларын, оның тағдыры, алла ісіне
мойынсынуы принциптерін бойына дарытпаған десе де ол мұсылманшылық
ұғымында құдайдын барлығын мойындаған жырларынан көреміз. Оның бұл қылығы
шамандық түсініктердің белгісі. Қорқыт әулие деп аталады да бейнесінде
мұсылман әулиесіне тән барлық қасиеттері болған.
Демек, Қорқыт жайындағы аңыздың философиясы өліммен күрсу, мәңгілік
өмірі, Қорқыт жазмыш, тағдыр даярлап қойған талайына қарсы алысады. Ол өзі
өлімді өнерімен женіп, халыққа қызмет етті. Қорқыт туралы аңыздарда
кездесетін үлкен философиялық мәселе уақыт және кеңістік мәселесі. Бұл
аңыздарды Қорқыт өлімнен қашып, бүкіл космосты аралайды түсінен шошынған
Қорқыт ажалдан құтылуы үшін ертеңіне дүниенің екінші шегіне көшіп кетеді.
Мұнда ол баяғы түсті тағы да көреді. Таң атысымен ол тағы да жолға шығады.
He керек әулие осылайша түсінен шошып дүниенің төрт бұрышын түгел аралап
шығады. He істерін білмей ол жердін ортасына бармақ болады. Жердің ортасы
Сырдың жағасы екен. Қазіргі Қорқыт моласы тұрған жер екен.
Міне, көріп отырсыздар қазақ аңыздарында Қорқыт бейнесі енді өлімнен
қашқан шаман-бақсы емес, керісінше өмір сүрген өмір үшін күрескен өмір үшін
күрескен өлімнен құтылудың қандай да бір құдіретті күштен емем, өнерден
іздеген ажалмен айқасқан алып рухани тұлға.
Қорқыт жырларының фиософиялық мән-мағанасының алтын дінгегі- әлемге,
табиғаттын заңдарына әсемдік деген көзқарастын биік гуманистік тұрғыда
болуын құрметтеу болып табылады. Қорқыттың өмір сүйгіштік дүниетанымды
күнделікті күйкі тірліктін шеңберінен шыға білу және адамзат үшін (жалпы
тірі табиғат үшін) әрбір тіршілік сәтінің құнды екенің ескерту, қайталанбас
уақытты қадірлеуге шақыру, сол арқылы өмірді мәңгілік ету идеясы - оның
философиясының іргетасын құрайды.
2 ҚОРҚЫТ ATA ТАҒЫЛЫМЫН КІШІ МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ ОҚУШЫЛАР ТӘРБИЕСІНДЕ
ПАЙДАЛАНУ
2.1 Қорқыт тағылымдарындағы мәдени-тарих маңызы
ІХ-Х ғ.ғ шамасында айрықша қорлық метрополиясы құрылады. Тараз бен
Меркеде хрестиан шіркеулері жұмыс істейді: христиан Сырдария қалаларында да
тарап жатады.
Жұмақат пен Науакет қалаларының мазарларын қазған кезде олардан күміс
және қола крестері бар христиандар қойылғаны анықталды. Қызылөзек қала
жұртынан нефит крестінің кездейсоқ табылғаны да елге мәлім.
Шымкент музейінде Төрткүлтөбе қала жұртынан табылған бүйірінде
христиандықтың белгісі – крест пен көгершін салынған келі қойылған. Таразды
қазған кезде ҮІ-ҮІІІ ғ.ғ. қабатынан сирия жазуымен Петр мен Гавриил деген
жазуы бар қола can таяк кездесті.
Осынау өлкелерге христиандардың келген кезенінен ХІҮ ғ. аяғына дейін
жасалған, ұлттары түрік, орта Азия христиандарының діни өнері мен
символикасының аса көрнекті туындылары қатарына, бетінде нестармандар жазу
мен симвеликасы бар қайрат тастар жатады.
Сөйтіп, археологиялық және эпиграфиялық олжалар, ортағасырлар
деректерімен қосыла келе, христиан дінінің тараған жолдарын анық көрсетеді.
Жібек жолымен III ғ. Иранда пайда болған маникейлік діні де тараған, ел
аз уақыт ішінде жетелдетіп Италиядан Қытайға дейін жайылады. Тұтас алғанда
ол зороастризм мен христиан дінінің қорытындылауынынан туған. Христиан
дінінен ол мессиандық идеясын, ал зороастризмнен жақсылық пен жамандықтын,
жарық пен қаранғының күресі идеясын алады. Соғдылар манихейлікті дәуір
адамдарының өмірі мен өлімі туралы түсініктері негізінде қалыптасқан. Яғни,
егер алғашқы қауым адамдары өлім адам өмірінің жалғасы емес екендігін
сезіне бастады, осы түсінігін фольклорға енгізген. Одан бертінгі кезеңде
адамның қалай да өлмеудің амалын іздеп, жер жүзін шарлауы-тәңірге қарсылық
ету сипатында қабылданады. Мұны құл иеленуші және феодалдық қоғамдық
фольклорынан көруге болады. Ал, қазақ фольклорындағы Қорқыттың саяхаты -
құл иеленуші қоғамның эпосынан да, феодализм дәуірінің ертегісінен де көне.
Қазақ аңыздарында Қорқыт өлімінен қашып бүкіл ғарышты аралайды. Қорқыт
ертемен өзінің желмаясына мініп, дүниенін бір бұрышына батысқа (магрибка)
сапар шегеді. Ондағы үміті - өлімнен құтылу. Қорқыт желмаясын кері бұрып,
дүниенің басқа бұрышына-жүнібке тартады. ...Қорқыт желмаясын, дүниенін
үшінші бұрышына - шығысқа (машрихка) ... Онан шығып, дүниенің төртінші
бұрышына - солтүстікке шамалға бет бүрады. Онда да сол өзіне мола қазып
жатқан кісіге ұшырасады.
Енді оған жоғарыдан мынандай хабар келеді: Кері қайт, өзін шыққан
жерге бар. Сол жерде мәңгілікке тыныш табасын. Өзін бұрын тұрған мекенің-
дәл жердің ортасы, басқа жерден гөрі сонда саған жақсы болады.
Сонымен Қорқыт бұрынғы жеріне, Сырдарияның жағасына оралуға мәжбүр
болады. Сол жерде әзірейліге өз еркімен жанын береді.
Бізге мәлім деректердін бәріне де осылай: Қорқыт өлімнен қашып,
дүниенің төрт бұрышын шарлайды., бірақ құтыла алмасан білген соң жердің
ортасы деп Сырдарияға қайтып келеді.
Қорқыт жайындағы әңгімелерді дүниенің төрт бұрышы, жердің ортасы болуы,
оның Сырдарияда орналасуы, кейіпкердін осы жер ортасына келуі және
Сырдарияда тыныштық табуы, судын ортасында ұзақ өмір сүруі, оның тұңғыш
қобыз жасауы, күй тартуы міне, осының бәрі ежелгі рулық қауым адамдарының
Космос төрт бұрышты болады, оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz