Елші Нәзір Төреқұлов

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе. . …3

Негізгі бөлім.

Алаш қайраткері Н. Төреқұловтың өмір жолы мен қоғамдық қызметі. 5
Н. Төреқұлов мұрасының зерттелуі. 10
Н. Төреқұловтың публицистикалық еңбектерінің идеялық мазмұны……. . 21
Нәзір Төреқұловтың әдеби-сын еңбектері. . … . . 28

Қорытынды42

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі47

Кіріспе

Зерттеу тақырыбының өзектілігі

1920-жылдары көптеген ұлт қайраткерлері шығармашылықпен айналысумен бірге баспасөз бетінде әдебиет, өнер жайында өз пікірлерін білдірді. Сынға, аудармаға қатысып, сын-айтыстарға араласқан бұл қаламгерлердің өзіндік жазғандары көп болмаса да, олардың әдебиет ағымына тигізген әсері мол болғандықтан, бұлардан қалған мұралар зерттеліп, әдебиет тарихына енуде. Олардың қатарында Нәзір Төреқұлов, Ғаббас Тоғжанов, Смағұл Садуақасов, Мұстафа Қайыпназаров, Ыдырыс Мұстамбаев, Шаймерден Тоқжігітов сынды қаламгерлерді атауға болады [1, 6] . Қазақ әдебиеті мен мәдениеті тарихына үлес қосқан алаштың асыл азаматтарының, ұлт қайраткерлерінің есімі қайта жаңғырып, олардың әдеби мұрасы әдебиеттану ғылымының зерттеу нысанасына айналды.

Кеңестік ресми тарих мүлдем елемей келген, аты бірыңғай мансұқталған алаш азаматтарының бірі - көрнекті қоғам қайраткері, әдебиетші, сыншы Нәзір Төреқұлов. 1937 жылы репрессияға ұшыраған оның қайраткерлік еңбегі, шығармашылығы кеңес дәуірінде қалыптасқан танымға байланысты арнайы зерттелінген емес.

Ал, өткенге сындарлы көзбен қарау мүмкіндігі туған шақта ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиетіне айтарлықтай үлес қосқан алаш қайраткері Нәзір Төреқұловтың шығармашылық мұрасын зерттеу қажеттелігі туып тұр. Сондай-ақ, ұлтымыздың мүддесіне қатысты істерге белсене араласқан, рухани салада да зор игі істер атқарған азаматтың мәдениет, әдебиет тарихындағы тұлғалық орнын бағамждау қажет. Осы тұрғыдан келгенде сыншы Н. Төреқұловтың әдеби мұрасын зерттеудің өзектілігі айқын байқалады.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. 1920-жылдардағы қазақ әдеби сыны мәселелері С. Қирабаев, Т. Кәкішев, Д. Ысқақұлы, Қ. Ергөбек, Ж. Әлмашұлы, Д. Қамзабекұлы, Г. Орда еңбектерінде қарастырылған. 1920-жылдардағы әдеби тартыстың бел ортасында болған Н. Төреқұловтың сын мақалаларының орнын ашып зерттеудің ғылыми маңызы зор.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты - 1920-жылдардағы әдеби-тарихи үдерісте Нәзір Төреқұловтың сыншылық-зерттеушілік орнын айқындау, шығармашылық еңбегіне ғылыми сипаттама беру. Осы орайда алдымызға мынадай міндеттер қойылды:

- Алаш қайраткері Нәзір Төреқұловтың ғылыми мұрасының зерттелу тарихын анықтау;

- Нәзір Төреқұловтың әдеби-публицистикалық мұрасын зерттеп-саралау;

- 1920-жылдардағы қазақ әдеби сынының қалыптасу, даму үдерісіндегі Н. Төреқұловтың ролін көрсету;

- Қаламгердің әдеби-сын еңбектерін талдап, сыншының қазақ әдебиеттануына қосқан үлесін көрсету.

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:

Диплом жұмысында Н. Төреқұловтың әдеби мұрасы ғылыми айналымға түсіп отыр. Сондай-ақ, жұмыста еңбекте 20-жылдардағы әдеби үдерісті, соның ішінде әдебиетші, сыншы Н. Төреқұловтың әдеби мұрасы зерттелді.

- Н. Төреқұловтың қазақ әдеби сынына қатысты еңбектері арнайы зерттеу жұмысының өзегін құрады. Оның әдебиеттанушы, сыншы ретінде қалыптасу жолы, қазақ әдебиетін зерделеуге қосқан үлесі жан-жақты, жүйелі түрде, біртұтас бірлікте алынып, зерттеу еңбектері тәуелсіздік талаптарына сай жаңаша бағамдалды.

- Диплом жұмысында ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетін зерттеген ғалымдардың еңбектері ғылыми тұрғыдан жүйелі тұтас бірлікте салыстырыла сараланды. Сол арқылы қазақ әдебиеттануындағы қаламгерлердің әр жылдардағы көзқарастарының қалыптасу жолдары айқындалды.

Зерттеудің нысаны. Диплом жұмысының нысаны ретінде 20-жылдардағы А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Ж. Аймауытов, М. Әуезов, Н. Төреқұлов, Ғ. Тоғжанов, С. Садуақасов, М. Қайыпназаров, М. Дәулетбаев, Қ. Кемеңгеровтің сын мақалалары, Н. Төреқұлов өміріне қатысты материалдар мен мақалалар, зерттеулер алынды.

Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:

- ХХ ғасыр басындағы қаламгерлердің қазақ әдеби сыны мен дәуір үніне қатысты әр жылдары айтылған ғылыми пікірлердің қызметі айрықша;

- 20-жылдардағы қазақ әдеби сыны мен қазақ әдебиеті дәуірге жіктелуде, ондағы бағыттар мен ағымдардың анықталуында Н. Төреқұловтың еңбектерінің маңызы зор;

- Алаш қайраткері Н. Төреқұловтың мақалалары ХХ ғасыр басындағы өзекті мәселелерді көтерді. Оның мақалаларында оқу-ағарту, әдебиет, тіл тазалығы туралы айтылды.

- Н. Төреқұлов - 20-жылдардағы қазақ әдеби сынына араласқан қазақ қаламгерлерінің бірегейлерінің қатарынан орын алатын тарихи тұлға.

Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Еңбектің соңында пайдаланылған әдебиеттердің тізімі берілген.

1. Алаш қайраткері Н. Төреқұловтың өмір жолы мен қоғамдық қызметі

Нәзір Төреқұлов қазіргі Қызылорда облысы, Жаңақорған ауданына қарасты Сыр бойындағы Қандөз деген жерде 1892 жылы туған. Әке балаға сыншы дегендей, Төреғұлдың үміт күткен тұңғышы осы Нәзір болады. Әкесі Төреқұл өз ортасынан өнер-білімге ерте қол созған талантты жастың бірі болса керек. Ол кезде құмды шөлейт сахарадан он екі қақпадан Ташкент жағына білім іздеп барып, оқуға түсу тек талантты жастарға тән қасиет болатын. Кейбір мәліметтерде Төреқұл арнаулы білімі бар, қазақтан шыққан алғашқы заңгерлердің бірі деп айтылады. Бірақ ол жөнінде нақты деректер кездестіре алмадық. Дегенмен Төреқұл көп нәрседен хабары бар, заман ағымына жетік, сауда-саттыққа бейімді, еті тірі пысық кісі болған [2, 6] .

Төреқұл Нәзірді жасынан мұсылман мектебіне береді. Мұнан соң Қоқан училищесінде оқиды. Мұндағы оқу бағдарламасы кең көлемде болады. Соның нәтижесінде Нәзір сол жылдардың өзінде-ақ орыс және шет тілдерін жақсы меңгеріп шығады. Нәзірді жете білетін көз көрген кісілердің айтуына қарағанда ол сегіз тілді білген. Шешесі тәжік қызы болғандықтан парсы тілі Нәзірдің екінші ана тілі санатында еді. Сол кездегі жақсы мамандықтың бірі - заңгерлік пен сауда-саттық жұмысы. Осы мақсатпен Нәзір Қоқан қаласындағы сегізжылдық коммерциялық училищеге түседі. Төреқұл Нәзірді өз мамандығына баулуды көздеді. 1913 жылы Нәзір Мәскеудегі коммерциялық институтына түсіп оқиды. 3-курста оқып жүрген кезде 1916-жылғы ақ патшаның 25-маусым жарлығына байланысты қазақ жастары майдандағы қара жұмысқа алынғандығын естиді. Әлихан Бөкейхановтың шақыруы бойынша Міржақып Дулатов, М. Есболов батыс майдандағы жұмысқа алынған қазақ жастарының арасына барады [3, 9] . Бұл кезде олар Минск даласында болатын. Студент Нәзір де Мәскеудегі оқуын тастап, солардың қатарына қосылады.

Ақпан төңкерісі болысымен ол Түркістан өлкесіне оралып, жаңа қоғам орнату ісіне белсене кірісіп кетті. 1917 жылы шілдеде Орынборда өткен жалпықазақтық бірінші құрылтайға Ферғанадан өкіл болып, ұлт қамын ойластырған келелі әңгіменің ішінде болды. Торғай облыстық «Қазақ мұңы» газетін ұйымдастырып, редакторлық етті. Кейіннен Қоқанға қайта оралып, қалалық совдеп хатшылығына сайланады. 1918-1919 жылдары Ферғана облревкомы төрағасының орынбасары, облыстық ағарту комиссары, Түркістан Орталық Атқару комитетінің мүшесі қызметтерін атқарады. 1920 жылы Түркістан республикасының оқу-ағарту комиссары, Түркістан компартиясы уақытша Орталық Комитетінің жауапты хатышыс, РКП/б/ Орталық Комитеті Түркістан бюросының мүшесі болады. Түркістан республикасы басшыларының бірі - Тұрар Рысқұловпен қызметтес, пікірлес үлкен мақсат жолында бірге күресті. Осы кезде екеуі Түркістанда Түрік республикасы мен Түрік Компартиясын құру идеяларын көтерді . . . Н. Төреқұлов 1920-1922 жылдары Түркістан республикасы Орталық Атқару комитетінің төрағасы қызметін атқарады. Сөйтіп, құрамына қазіргі Өзбекстан, Түркіменстан, Тәжікстан, Қырғызстан, Қазақстанның Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда, Жамбыл, Алматы облыстары кірген көпұлтты мемлекеттің басшысы болды. Мұндай биік дәрежеге ол асқан білімінің, парасатылығының, ұйымдастырушылық қабілетінің, сіңірген қажырлы еңбегінің арқасында жетті. Түркістан республикасының басшысы ретінде ол түркі халықтарын біріктіру мақсатында Акмал Икрамов, Абдулла Рахымбаев, Қайғысыз Атабаев, Абдулла Әуляни, Сағидулла Тұрсынқожаев сияқты қоғам қайраткерлерімен бірге өлшейсіз еңбек сіңірді. Халықтың жағдайын жақсарту жолында қыруар жұмыс атқарды: экономика, жер, ұлт, мәдениет, дін мәселелері бойынша ол ұстанған бағыттың дұрыс болғандығын бүгінгі күн көрсетіп отыр [4, 6] . Ол түркі халықтарының ұлттық дамуына ерекше көңіл бөлді. Үкіметтің жанынан жергілікті ұлттармен жұмыс жасайтын арнаулы бөлімдер ашты. Қазақ бөлімін тікелей өзі басқарды.

Н. Төреқұлов 1922-1928 жылдары Мәскеудегі Ұлттар Комиссариаты жанындағы КСРО халықтарының Орталық баспасын басқарды; шығыс еңбекшілерінің коммунистік университетінде /КУТВ/ дәріс оқыды; біраз уақыт осында проректорлық қызмет атқарды. Баспаны басқарған жылдары шығыс әдебиетінің асқан білгірі ретінде ғалымдық дарыны жарқырап көрінді. Қазақ, орыс, өзбек, түркі, араб, парсы, ағылшын, неміс, француз тілдерін еркін меңгерген жан-жақты білімдар Н. Төреқұлов Мәскеу зиялылары арасында кеңінен танымал болған.

Н. Төреқұлов - қазақ, өзбек, тәжік тілдерін «ана тілім» деп білген, татар, башқұрт, қырғыз, әзірбайжан тілдерінде оқыған, ағылшын тілін білген, аз уақытта араб тілін меңгерген полиглот, меңгерген білімін іске жаратқан үлкен ғалым. 1926 жылы Бакуде өткен І түркологиялық конгреске арнайы қатысып алфавит жайында баяндама жасады. Онда латын әліпбиін қолдады. Қазақ, өзбек, тәжік тілдерінде оқулық жазды. Өмірінің соңында түрік тілдерін салыстыра морфологиялық зерттеу жүргізді. «Түрік халықтары кіндік баспасы» бас редакторы кезінде 12 тілде кітап ұйымдастырып, басып шығарып отырды.

Н. Төреқұлов - Қазақстандағы алғашқы баспагерлердің бірі. Ұлт республикасында баспа ісін ұйымдастырушы болған ол Мәскеуде 1922-28 жылдары «Күншығыс халықтары Орталық баспасында» бас редактор болып істеді. Халық даналығы дерлік түркі халықтары мақал-мәтелдерін, жұмбақтарын кітап етіп бастырды. Қазақ Бөкейханов, Жұмабаев, өзбек Аблани, башқұрт Вилданов секілді түркі халықтары ардақтыларын шығармашылық іске тартты [4, 7] .

1918 жылы РКП (б) қатарына өтіп, Қоқан автономиясын құлатуға қатысқан. Қоқан Ревком төрағасының орынбасары және хатшысы болды. Ферғана облревкомының және Түркістан Республикасы Орталық атқару комитетінің төрағасы болды.

1920 жылы Түркістан КП Уақытша орталық комитетінің мүшесі және оның Атқару бюросының жауапты хатшысы қызметін атқарды. 1922 ж. Түркістан Республикасының Оқу-ағарту комиссары болып сайланды.

1922 жылдың қыркүйегінен КСРО ОАК жанындағы Орталық баспаның басқарма бастығы, сонымен бірге Мәскеу жоғары оқу орындарында шығыс тілдерінен сабақ берді, ғылыми еңбектер жазды. Оның «Бұхара Советтік Халық Республикасы», «Қоқан автономиясы», «Ферғана мәселесі» деген тарихи шығармалары бар. Өзбек мектебі үшін алғашқы оқулықтар жазды. 1923 жылы «Темірқазық» журналын шығаруды қолға алды. Бұл журнал қазақ әдебиетіндегі кенжелеп қалған сын мәселесіне көңіл аудара бастады. «Нәзір жолдастың сыны қазақ әдебиетіндегі алғашқы сын деп айтуға болады» [5, 114] .

1922-1928 жылдары Нәзір Төреқұлұлы СССР халықтарының Орталық баспасы басқармасының председателі болды. Орта Азия мен Қазақстанда баспасөз орындарын ұйымдастыру, газет-журналдар шығару, марксизм-ленинизм классиктерін, озық көркем әдебиет туындыларын ұл тілдеріне аудару және оларды редакциялау ісіне басшылық жасады. Орталық баспа басқармасының жанындағы Шығыс халықтары тілінде кітап шығаратын редакциялық алқаны да тікелей өзі басқарды. Қазақтар үшін «Темірқазық» атты «айына бір шығатын саясат, шаруашылық, білім, әдебиет журналын» ашып, оның әрі бас редакторы, әрі белсенді авторы болды. Абай шығармаларын тұңғыш рет Ташкентте бастыру ісін тікелей жүзеге асырған да - Нәзір Төреқұлов.

Көп ұлтты Түркістан Республикасының саяси тынысында Нәзір Төреқұлов партиялық және мемлекеттік жоғары билік тұтқаларын ұстаған. Жергілікті ұлт өкілдерінің алғашқылары қатарында Түркістан Компартиясы Орталық комитетінің бірінші хатшылығына сайланған. Одан кейін де Түркістан Республикасы Орталық Атқару комитетін (ЦИК), Оқу-ағарту халық комиссариатын басқарды. Түркістан майданы революциялық әскери кеңесіне мүше болды. Сондай-ақ партия тарихы институтын өз қолымен ұйымдастырып, оның органы «Түркістанның қызыл жылнамасы» журналын шығарды. Сауаттылығы төмен елде қоғам құрып, мемлекеттік құрылысты енгізудің қиыншылығын түсінген Т. Рысқұлов, С. Қожанов, М. Тынышпаев, Х. Досмұхамедовтер оқу-ағарту ісіне аса мән беріп, Ташкентте тұңғыш қазақ жоғары оқу орнын ашты, бұл істің басында Нәзір Төреқұлов тұрды. Ірі лауазымды қызметтер атқара жүріп, саяси ғана емес, мәдени шаралар бойынша да оң шешімдер қабылдады. Бүкіл адамзаттық құндылықтарды игеруді қадір тұтуды өз ұлтының дәстүрімен ұштастырды.

Нәзір Төреқұловтың Түркістандағы қызметі аса бір күрделі кезеңге - жаңа қоғамның әлеуметтік мұраттары жүзеге асырылған ауқымды әлеуметтік сынақ уақытына тұстас келді. Л. Троцкийдің пікірінше, жұмыс барысында кедергі аздай жергілікті саяси топтарға «орталықтан жіберілген басшылар . . . дем беріп, желіктіріп, түптің түбінде өз үстемдігін нығайтты . . . орталықтың саясатына қатысты мәселелерден шебер бұрып әкетіп отырды . . . » [4, 7] . Мұндай аласапыранда өз танымы мен берік тоқтамын жүзеге асыру Нәзірге оңайға түсе қоймады. Әйтсе де ол принциптеріне адалдық танытып, ешкімге бас ұрмады, ұлтын, жолдастарын жасытып, сатып кетпеді. Әділдік орнығар деген үмітпен ғұмыр кешіп, еңбек етті.

Н. Төреқұловтың оқу-ағарту саласындағы атқарған жұмыстары, айтқан сөздері, жазған мақалалары бүгінгі күнге дейін күн тәртібінен түспей келеді. Кезінде ол елді сауаттандыруға баса назар аударып, бірінші кезекте жергілікті ұлттық мамандарды даярлауға ерекше мән берген еді. Осы ұлттық мамандар арқылы ұлттық мектептер ашуға, әр ұлттың өз тілінде білім алуына баса назар аударды.

Түркістаннан тысқары кеткен соң Нәзір Мәскеудегі КСРО халықтарының Орталық баспасын басқарды, ғылыми-педагогикалық жұмысқа араласты. КСРО Ғылым академиясы түркология секторын басқарып, ғылымға біржолата ден қойды. Шығыс еңбекшілерінің Коммунистік университетінде (КУТВ) дәріс оқып, біраз уақыт осы оқу орнында проректорлық қызмет атқарған. Осы жылдары Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев сияқты ақыл-ой алыптары, “алашордашылдарды” қамқорлығына алып, қолдау көрсеткені үшін ұлтшыл атанды. Осылайша, өкінішке қарай, 1937 жылы нақақтан жала жабылып, жазықсыз атылып кетті [6, 114] .

Өзінің қысқа өмірін Нәзір Төреқұлов толығымен ұлтына, оның болашағына арнады. Сол бір аласапыран заманда одақтық деңгейде басшылық қызметтер атқарды. Соның ішінде Түркістан Орталық атқару комитетінің төрағасы ретінде халқымыздың жағдайын, әл-ауқатын жақсарту, олардың рухани мәдениетін арттыру, мәдениет, білім ошақтарын көбейту, жастарды тәрбиелеудегі еңбегі ұшан теңіз. Ол тек қана қазақ халқы емес, бүкіл түркі тілдес халықтардың мақтанышына айналды. Өмір жолының қай кезеңінде болсын, халықтармен етене араласып, оларды мәдениетке, әдебиетке баулыды. Өзі шығарып отырған газет, журналдар беттерінде жарияланған мақалалары езілген халықтарды жігерлендіріп, бойларына күш-қуат берді.

1928-1936 жылдар - Н. Төреқұлов өмірінің үшінші кезеңі. Ол 1928 жылы КСРО-ның һижаздағы (Сауд Арабиясы) бас консулы болып бекітілді де, көп ұзамай-ақ өкілетті елші қызметіне тағайындалды. Осы жерде Н. Төреқұловтың Орта Азия халықтарынан шыққан тұңғыш профессионал дипломат, өкілетті елші екендігін де айта кеткен жөн. Бұрын дипломатиялық қарым-қатынас болмаған араб елдерінде Н. Төреқұлов алғаш рет түрлі байланыстарға жол ашты. Екі елдің арасындағы түрлі саяси, экономикалық мәдени қатынастардың орнығуына тікелей қол жеткізді. Осындай орнықты істерінің арқасында өз әріптестері арасында зор беделге ие болды; Сауд Арабиясындағы шетел елшілері корпусының құрметті төрағасы - дуайені болып сайланады.

1936 жылы Н. Төреқұлов дипломатиялық қызметтен босатылған соң КСРО Ғылым Академиясының Марр атындағы тілтану институтында түркі тілдері секторын басқарып, біржола ғылымға бет бұрды. Жалпы, Н. Төреқұловтың энциклопедиялық білім иесі болған [4, 16] . 1928 жылы 36 жасында ол Хиджаздағы (Сауд Арабиясы) КСРО-ның өкілетті уәкілі болып тағайындалды. Ол кезде мұндай жауапты қызметке жас адамның тағайындалуы дипломотиялық тәжірибеде өте сирек кездесетін. Араға екі жыл салып, Н. Төреқұлов КСРО-дағы тұңғыш қазақ елшісі атанды. Жаңадан іргесі қаланып, әлемді тек мұнайымен ғана емес, рухани байлығымен аузына қаратқан Сауд Арабиясына КСРО-ның елшісі болу қарапайым кезекті қызметке тағайындалу емес еді. Бұл елге елші таңдаудың өзі үлкен саясаттың жемісі болатын. Тағайындау алдында мұсылмандығы, қабілеті, білім дәрежесі, қазақ халқының өкілі екендігі - бәрі-бәрі ескерілген. Оның үстіне Түркістан Автономиясында оқып, білім алғаны, қызмет істегені еске алынды. Осылай ол алып империяның өкілі ретінде шетелде 8 жыл бойы қайраткерлік көрсетті.

XX ғасырдың бас кезінде қоғамдық, мемлекеттік істерге араласа бастаған қазақ интеллигенттері ұлттар арасындағы теңсіздікті жоюға, оқу, білім, мәдениет, ғылым, техника саласында артта қалған жергілікті халықтарды алға сүйреуге ұмтылды. Өзінің білім дәрежесі, күрескерлік тәжірибесі, мұсылман елдері өркениетін жақсы білетіндігі жағынан Н. Төреқұлов өзге замандастарынан оқ бойы озық тұрды.

Н. Төреқұловтың КСРО дипломатиясы мен саяси тарихындағы алар орны ерекше екендігіне қарамастан, Алаштың абзал арыстары С. Қожанов, Т. Рысқұлов, С. Сейфуллин сияқты Н. Төреқұлов та Кеңес өкіметінің солақай саясатының құрбаны болды [7, 45] . Бір айырмашылығы, Н. Төреқұлов дербес мемлекет құруды армандаған алашордалықтардың құрамында болғаны үшін емес, мұсылман елдері өкілдерімен тығыз байланыста болғаны және мұсылмандық дінді сақтап қалуды үгіттегені үшін кеңестік жендеттердің қолынан мерт болды. Бірақ, кеш болса да 1958 жылы толығымен ақталды.

2. Н. Төреқұлов мұрасының зерттелуі

Қазақ елінің, қазақ жұртының тағдыры сынға түскен тарихи кезеңдерде, алмағайып замандарда әсіресе қазақ оқығандары, ұлт зиялылары жанқиярлық еңбек көрсетті. Ұлт болашағын ойлап қам жеген, халқы үшін от пен суға түскен, азап шеккен, керек болса осы мақсатта басын бәйгеге тігіп, жан қиған да осы Алаш арыстары болды. Әсіресе, ұлттық тәуелсіздік үшін күресте олардың бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып, тізе біріктіріп, ел санасын оятудағы қыруар еңбегін ешуақытта ұмытуға болмайды. Алайда, 1937 жылдың қырғынында осынау қазақтың қаймағы болған арыстарымыз барлығы дерлік қуғын-сүргінге ұшырап, басым көпшілігі ату жазасына кесілді. Ажалдан аман қалғандарының өзі ұзақ жылдар бойында ескерусіз қалдырылды.

Осылайша, қазақ ұлтының іргетасын қаласуға сонау өткен ХХ ғасырдың алғашқы жылдарында аянбай еңбек еткен, қыруар жұмыс жасаған А. Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов, М. Дулатов, Ж. Аймауытов, М. Шоқай, С. Садуақасов, Т. Рысқұлов т. б. көрнекті мемлекет және қоғам қайраткерлерінің бел ортасында Нәзір Төреқұловтың да есімі жарқырап көрінеді. Алаш идеясы бастарын біріктірген осынау саңлақтарымыздың қоғамдық және саяси өміріміздің әр саласында еңбек етіп, сол арқылы әрқайсысының түптің түбінде ұлттық тәуелсіздігімізге қол жеткізуге әрекет жасағандығын аңғарамыз.

Патшалық Ресейдің отаршылдыққа негізделген империялистік саясаты алдағы кезде Орта Азия мен Қазақстан халықтарының басына метрополиялық бұғаудың темір ноқтасын мықтап кигізуді көздеді. Осы оймен олар жергілікті жерлерден орыс-түземдік, тағы басқа мектептер ашты. Ондағы мақсаты - жергілікті халықтан келешекте өзіне шын берілген сенімді адамдарды тәрбиелеп шығару еді. Солардың алдыңғы тобы М. Шоқаев, Ә. Бөкейханов, Б. Қаратаев, А. Байтұрсынов, Ә. Ермеков т. б. Бұлардан кейінгі екінші толқынның қатарына Н. Төреқұлов, Т. Рысқұлов, С. Қожанов т. б. келіп қосылды.

Мемлекет және қоғам қайраткері Нәзір Төреқұлов та осы идея үшін күресті, азабы мен абыройы қатар түсіп жатқан, қатал да қатыгез тағдыр кешті. Оның өмір жолына қарап отырсақ, қоғамдық және саяси қызметінің барлық белестерінде алдымен ұлтына, туған халқына аянбай көмек беруге ұмтылғанын көреміз. Керек болса, осы мақсатта қолына қалам алып ғылыммен, әдебиетпен және журналистік қызметпен де айналысты. Соның арқасында қазақ әдебиеті мен өнері үшін, қазақ тіл ғылымы мен баспасөзі үшін, бір сөзбен айтқанда, жалпы қазақ тарихы мен руханияты үшін қаншама құнды дүниелер жазып тастап кетті.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.