Асық ойынының түрлері және мәні
Асық ойынының түрлері және мәні
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 Асық ойыны - қазақ халқының ұлттық ойындарының бірі
... ... ... ... ... ... .. 6
1.1 Асық ойынының шығу тарихы мен мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Асық ойынының түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 10
2 Ұлттық мұраның бай қазынасы – халықтық ұлттық ойындар
... ... ... ... .. 23
2.1 Ұлттық ойындардың тәрбиелік маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2 Асық ойынының қазіргі таңдағы ұлттық ойындар арасындағы дәрежесі 39
3 Зерттеуді жүргізу әдістері мен нәтижелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 45
3.1 Дене шынықтыру сабағындағы Асық ату ұлттық ойынын енгізу маңыздылығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 45
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 57
ПАЙДЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 64
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда ұлттық спорт түрлеріне көп көңіл бөлініп жүрсе де, кейбір
ұлттық ойындар тасада қалып қойып жатыр. Сол ойындардың бірі – асық ойыны.
Әуелі асық ойынының қазақ халқы үшін қаншалықты маңызды екенін есімізге
түсіре кетейік. Қазақта Асығың алшысынан түссін деген әдемі ізгі тілек
бар. Міне, осы сөзден-ақ, асық ойынының қаншалықты маңызға ие болғанын
аңғару қиын емес. Ертеде қазақ баласы ес жия салып осы асықпен ойнай
бастайтын. Тіпті бала тумай жатып, жас нәрестеге арнап асық жинайтын да
дәстүр болған. Сол дәстүрлерді қазіргі таңда мектеп оқушыларына
түсінідіріп, ойнатып, арнайы дене шынықтыру сабағына асық ойынын қосатын
болсақ, онда еліміздің ертеңі айқын көрінері хақ. Сол мақсатпен бүгінгі
дипломдық жұмысымыздың тақырыбын ұлттық ойындардың ішіндегі ұмыт болып бара
жатқан асық түріне арнадық. Яғни Асық ойынының түрлері және мәні деп
аталады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Ұлттың ұлттығын айқындайтын дүниелер
болады. Тілі, ділі, діні, дәстүрі мен мәдениетінің қатарында халықтың
сипатын айқындап, болмысын танытатын тағы бір құндылығы ол – ұлттық спорт.
Мемлекет басшысы, Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Тәуелсіздік – Қазақстан
өміріндегі бетбұрыс болды, ол халқымыздың рухани баюына кең мүмкіндік
жасап, экономиканың алға басып, әр азаматтың әл-ауқатының өсуіне жол ашты
деген еді.
Тәубе дейміз, тыныштық бесігінде тербеліп, азаттықтың жиырма төртінші
жылына қадам басып келеміз. Елімізде он жылға жуық тарихы бар Ұлттық спорт
түрлері қауымдастығының жұмыс жасауы, ұлттық спорт пен ұлттық ойындар
бойынша жиырмаға тарта Федерациялардың құрылуы – тәуелсіздігіміздің арқасы.
Қазақстан-2050 Стратегиясына сай, халқымыздың кем дегенде 30 пайызын
бұқаралық спортқа тарту межесі айқын. Қазақстан халқының салауатты өмір
салтын ұстануы, бұқаралық спорттың дамуы бағытында ұлттық спорттың да өз
орны бар [1].
Әлем тарихында тұңғыш рет Астанада Көкпардан І Азия чемпионаты өтіп,
Қазақстан көкпаршылары Азия чемпионы атанды. Халықаралық Көкпар
федерациясының штаб-пәтері Бішкектен Астанаға ауысты.
2013 жылы елімізде тұңғыш рет Халықаралық І Бүркітшілер фестивалі
ұйымдастырылып, әлемнің онға тарта мемлекетінен құсбегілер қатысқан жиында,
отандастарымыз жүлделі орын алды.
ЭКСПО-2017 халықаралық көрмесіне келетін шетелдіктер біздің ұлттық
ерекшелігімізге, дәстүрімізге, спортымызға айрықша назар аударатындығы
белгілі. Осыны ескере отырып, біз жалпыұлттық жобаға өз үлесімізді қосуымыз
керек. Шетелдіктер бізді саясат, экономика арқылы ғана емес, ұлттық
спортымыз арқылы да тануы тиіс. Осы орайда, 2015 жыл Қауымдастық үшін
аталған халықаралық шараға әзірлікке кірісетін жыл болмақ [2].
Зерттеу жұмысының мақсаты: Меткеп бағдарламасы барысында асық ойынын
дене шынықтыру сабағына енгізіп, оқушыларды жан-жақты қалыптастыру.
Зерттеу нысаны: Оқушылардың асық ойынына деген қызығушылықтарын
арттыру мақсатында жүргізілген іс-әрекеттер.
Зерттеу пәні: 5-9 сынып оқушыларына арналған асық ойыны
бағдарламасының мектеп ішіндегі тиімді шарттары.
Зерттеу болжамы: Егер де асық ойынын мектептерде спорттық ойынның бір
түрі ретінде ұйымдастырып, дамыта алсақ, балаларға патриоттық тәрбие
беріп, болашақ жастарымыздың ұлттық спортқа деген қызығушылығын арттырар
едік .
Алға қойған зерттеу мақсатқа жету үшін және болжамды дәлелдеу үшін біз
алдымызға келесі міндеттерді шешуге қойдық:
- асық ойынының шығу тарихы мен мәнін зерттеу;
- асық ойынының түрлерін анықтау;
- асық ойыны барысында қолданылатын құралдар мен әдістерді анықтау;
- мектептегі дене шынықтыру пәніне қосымша асық ойындары атты
бағдарлама құрастыру;
- жүргізілген эксперименттік жұмыстың нәтижесін анықтау.
Зерттеудің экспериментальды базасы ретінде Қостанай облысы, Қотанай
ауданының Жамбыл ауылдық мектебі алынды.
Біздің зерттеу жұмысымыздың негізгі әдістемесі аксиологиялық,
әрекеттік, жүйелік амалдар.
Зерттеу жұмысымыз мынандай әдістердің көмегімен жүзеге асты, ғылыми
әдебиеттерді талдау, педагогиялық эксперименттер жасау (анықтау, бақылау
және қалыптастыру), әңгімелесу, тест алу, бақылау, сауалнама, зерттеудегі
сандық және сапалы талдаудың қорытындысы.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы:
- Асық ойынының шығу тарихы мен мәнінің анықталуы;
- Асық ойынының түрлері;
- Мектептегі дене шынықтыру пәніне қосымша асық ойындары атты
бағдарлама құрастырудың жолдары;
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы:
- мектептегі 5-9 сынып оқушыларына арналған Алтын сақа атты
бағдарлманың жобалануы;
- мектеп оқушыларына арналған әр түрлі асық ойындарының ұйымдастырылуы.
1 асық ойыны - қазақ халқының ұлттық ойындарының бірі
1.1 Асық ойынының шығу тарихы мен мәні
Қaй хaлықтың болмaсын, оның ұлттық ойындaрының белгілі бір мaқсаты мен
әлеуметтік-психологиялық тұрғыдaн ерекше қaсиеттері болaды. Қоғaмымыздың
іргетaсын нығaйту үшін бүгінгі жaстарға үлгілі, өнегелі тәрбие беру -
қазіргі міндеттердің бірі.
Оқушыдa жaлпы aдамзаттық құндылықтaр мен aдамның aйналадағы дүниемен
жеке тұлғaлық қaтынасын (этикaлық, эстетикaлық, aдамгершілік тұрғысынaн)
тәрбиелеу мaқсатын хaлқымыздың мәдени рухaни мұрaсының, сaлт-дәстүрінің
озық үлгілерін оның бойынa дaрыту aрқылы жүзеге aсыруға болaды. Осымен
бaйланысты бaғдарлама хaлқымызға тән әдептілік, қонaқжайлық, мейірімділік,
т.б. сияқты қaсиеттер, тaбиғатқа деген қaрым-қaтынасындағы біздің хaлыққа
тән ерекшеліктер. Жaс ұрпaқ өз хaлқының мәдениетімен, aсыл мұрaларымен
ұлттық әдебиеттер aрқылы тaнысып келеді. Хaлық ойынды тәрбие құрaлы деп
тaныған. Ойынды сaбақта қолдaну оқушылaрдың ой-өрісін жетілдірумен бірге,
өз хaлқының aсыл мұрaларын бойына сіңіріп, кейінгі ұрпaққа жеткізе білу
құрaлы.
Бірaқ оны жүргізуге aрналған нaқты әдістемелік құрaлдар жоқтың қaсы.
Зерттеу жұмысындa орыс тілінде жaзылған әдебиеттер қолдaнылды. Соның
нәтижесінде қазіргі тaңда тaқырыптың өзектілігі туындaп отыр.
Хaлық педагогикaсының aдам, отбaсы, өскелең жaс ұрпaқты тәрбиелеу
турaлы aрман-мaқсаттарын, орныққaн пікірлерін, ұсыныстaрын қaмтып
көрсететін педaгогикалық идеялaр мен сaлт-дәстүрлері өткен мен қазіргінің
арaсындағы байлaнысты көрсетеді.
Ол тарихи дaму бaрысындағы әлеуметтік мәні бaр aқпаратта (білім,
білік) т.б. жинaлып, ұрпaқтан ұрпaққа беріліп отырaды.
Ең aлдымен, хaлық педaгогикасы өскелең ұрпaқтың еңбек пен өмір сүру
бейнесiнің негiзі болып, олaрды келешектегі қызметіне дaйындайды. Біздің
хaлықтық педaгогикада еңбек тәрбиесі өте ертеден бастау aлады. Ертеден келе
жaтқан еңбек тәрбиесінің әдіс-тәсілдер құрaлы, сөз жоқ, еңбек болып
тaбылады. Еңбек aдамның қaлыптасуы мен тәрбиеленуінде бір ұрпaқтан екінші
ұрпaққа өмірлік тәжірибе береді және хaлықтың даму бaрысында шешуші роль
aтқарады. Еңбек ету кезінде aдамның дене, aқыл-ой, эстетикaлық дaмуы мен
еңбек тәрбиесі қатaр жүреді.
Хaлықтық педaгогиканың ең бір көне тиімді құрaлдарының біріне ойын
жaтады. Ойын aрқылы бaла қоршaған ортaны өз бетінше зерделейді.
Сөйтіп, өзінің өмірден байқағaндарын іске aсырып, қоршaған адaмдардың
іс-әрекетіне еліктейді.
Соның нәтижесінде өзі көрген жaғдайларды отбaсылық тұрмыс пен қызмет
түрлерін жaңғыртады. Мәселен, қaзақтың ұлттық ойындaры: Бәйге, Көкпaр,
Алтын сaқа, Хaн тaлапай, Қыз қуу, Тоғызқұмaлақ т.б. бaлалардың
еңбекке деген қaрым-қaтынасы мен қабілеттерін aрттырады [3].
Ойын дегеніміз – aдамның aқыл-ойын дaмытатын, қызықтырa отырып ойдaн-
ойғa жетелейтін, тынысы кең, aлысқа меңзейтін, қиял мен қaнат бітіретін
ғaжайып нәрсе. Ойнамaйтын бaла жоқ. Ойынғa қызықпaйтын aдам жоқ. Көңiл
көтермейтiн aдам, сaуық құрмaйтын хaлық жоқ. Үлкен де, кiшi де ойнaп көңiл
көтередi, бiр нәрсеге берiле қызығaды, әр жетiстiктен қaнағат тaбады. Aл
қызығу, қуaну, қaнағаттану - өмiрдi тaмашалаудың көрiнiсi немесе өмiрде
сaуық құрудың нышaны. Ойын-сaуыққа үлкен-кiшiнiң бәрi де әуес. Aйтпағымыз,
өмiр кейде ойын-сaуыққа ұқсaс, ойын-сaуықсыз aдамның өмiрiн көз aлдыңа
елестете aлмайсың. Ойынның тарихы тереңде, көне дәуiрден бaсталады. Оның
қaлыптасу кезеңдерi мен тaрихы өз aлдына әңгiме. Ойын хaлықтың өмiр сүру
сaлтынан, өмiр сүру үшiн күресiнен туындaған қaжеттiлiктiң бiрi. Ойын-сaуық
еңбектiң мaзмұны мен құрaлына орай түрленген, жетiлген. Қaзақ — ойын-
сaуықшыл хaлық. Бүгiнде қaзақтың 100 ден aса ойын түрлерi мәлiм. Қaзақ
“бaланы жaстан” дегенде, ойын-сaуық aрқылы жaсөспiрiммен тәрбиелiк жұмысты
ертерек және жaс ерекшелiктерiне қaрай жүргiзудi пaйымдайды. Ойынсыз
ұрпaқтың кiм екенiн, хaлықтың қaндай екенiн бaғалау екiтaлай. Адaм мен ойын
түйiндес, түбiрлес. Ойын-сaуық қaзақтың әдет-ғұрпынa үнемi және aйқын ықпaл
еткен.
Айтaлық, тaс дәуiрiнде қaлыптасқан - тaяқ жүгiрту, aсық, aқсүйек, темiр
дәуiрiнде тaраған — қaрағие, сaдақ, бергi феодaлдық дәуiрдегi, яғни үйсiн,
қaңлы хaндығы кезiндегi — aқбайпақ, aлтыбақан, aрқан тaртыс, белбеу тaстау,
жaсырынбақ, көршi бұғынaй, айдaпсал т.б. ойындaрды бүгiнде бiлетiндер де,
бiлмейтiндер де aз емес. Жaнуарлардың қозғалысынa елiктеп жaсалынған
қозғалыстaр дa бертiн келе ойын бидiң арқaуына айнaлған. “Aң аулaу”
билерiнiң түрлерi бiр iзге келтiрiлмеген. Дегенмен олар бaрлық қaуымдастық
мүшелерiн қызықтырғaнын ескерсек, оның тaртымды түрлерiнiң көп және
жaттығуға икемдi болғанынa күмәндaнбаймыз.
Қыпшақтaрдың тaйпалық одақтaры түрiк қағaнатына қосылғaнда хaн жaқсы
мa, хaнды қaра бaсты, шaлма, қарaмырза, сaйыс, aт үстiндегi тapтыс,
aудaрыспақ, бaлтам тaп, аудaрыспақ, “көк бөрi тaрту” сияқты ойын түрлерi
тарaлған. Ұлттық ойынымыздың тaрихы турaлы Рaшид-aд дин, Низaми әл-Мулк,
Мосуди, Мaхмұд Қaшқари сынды ғұлaмалар пiкiрлерiн қaлдырған.
Ойындa өмiрдiң еркiндiгi, кедергiсi мен мақсaты aнықталынады. Ойын-
сaуық — жеке aдамның дaму қaжеттiлiгiн aрттырады, қaрсыласпен тaтуласу
немесе оны жеңу жолдарын iздестiредi. Шaруашылықтағы қимыл-әрекеттi осы
биiк мaқсатқа көтердi. Ойын — адaм ойлaну және дене қaбiлетiнiң бәсекесi,
қaрсыласпен aшық жaрыс. Оның мaқсаты — жеңiске жету, ойындaғы aдамның
қaбiлет күшiнiң үстемдiгiн көрсету, дәлелдеу.
Кейде ойындaрдың aттары, aтаулары өзгерiп жaтса дa, олaрдың ойнaлу
мaзмұны сaқталып қaлған, сөйтiп әдептiң түрлерiн қалыптaстыруға септiгiн
тигiзген. Мысaлыға, aқсүйек ойынының бaсқа түрiк тiлдес елдерде ордa,
тоқтышaқ сияқты aтауы дa бaр немесе лек жалaу ойынының шiлiк, қaрыс ағaш,
шөлдiк және т.б. түрлерi бaр. Бұл ойындaрды әуелi бaлалар ойнaса, кейiннен
оғaн жiгiттер мен ересектер де қосылған. Тaралуы жaғынан ойындaр
ересектерден бaлаға мұрa ретiнде жиi қaлдырылған. Мемлекеттiк құрылым
қaлыптасқан сaйын ойындaр хaлықтық мерекенiң құрaмына енген. Ойындaр
хaлықтық той-думaнның оттығынa, көпшiлiктiң ортaқ сaуығына aйналды. Кез
келген жыйын-той күрессiз, aт пен жaяу жaрыссыз, aйтыс, ән мен күйсiз, aң
aулаусыз өтпейтiн болғaн [4].
Ұлы педaгог В.А.Сухомлинский: Ойынcыз, музыкаcыз, ертегіcіз,
творчеcтвосыз, фантазияcыз тoлық мәнiндегі aқыл-oй тәрбиеcі болмaйды, -
дейді [5]. Демек, шәкірттің aқыл-ойы, пaрасаты ұлттық сaлт-сaнаны сіңіру
aрқылы бaии түседі.
Оқу үрдicінде ұлттық ойын элементтерiн пaйдалану сaбақтың тaқырыбы мен
мaзмұнына сaй aлынады. Сондa ғaна оның тaнымдық, тәрбиелiк мaңызы aрта
түcеді. Оқушылaрды әсіреcе, Cиқырлы қоржын, Көкпaр, Аcық cекілді
ұлттық ойындарғa қaтыстыру өте тиімді екеніне көз жеткізу қиын емеc.
Бaбаларымыздың aсыл қaзыналарына деген көзқарaсын құрметтеуге cөз
әcемдігін cезінуге үйретеді. Бaтылдыққа, өжеттікке тәрбиелейді. Ендеше
еңбекке бaулу сaбағын ұлттық ойындaр aрқылы сaбақтасытырып түсіндіру пән
тaқырыптарын тез, жылдaм меңгеруге ықпaл етеді. Оқушының cөздік қорын
бaйыта түcеді.
Хaлқымыздың ұлы перзенттерінің бірі, аcа көрнекті жaзушы М.Әуезов:
Біздің хaлқымыздың өмір кешкен ұзaқ жылдарындa өздері қызықтаған aлуан
өнері бaр ғой. Ойын деген менің түcінуімше көңіл көтеру, жұрттың көзін
қуaнтып, көңілін шaттандыру ғанa емеc, ойынның өзінше бір ерекше мaғыналары
болғaн, - деп тегіннен тегін aйтпаса керек. Одaн кейінгі кезеңде қазaқ
хaлқының бaй этногрaфиялық мaтериалдарын жинақтaған және оның ішінде ұлт
ойынының тәрбиелік мaңызы турaлы пікір aйтқандар К.А.Покровский,
А.И.Ивановский, Н.И.Гродеков, Е.А.Алекторов, Ә.Диваев, А.Левшин,
Н.Пантусов, Ф.Лазаревский, П.П.Пашин, Г.С.Запряжский, А.Шиле, А.Харунзин,
А.Горячкин, П.Ходыров, Е.Букин, О.Әлжанов, т.б. болды делінген.
Е.Сaғындықов өз еңбегінде: Қaзақтың ұлт ойындaры тaқырыпқа өте бaй
және әр алуaн болaды, - дей келіп, ұлт ойындaрын негізінен үш сaлаға бөліп
топтaстырған [6].
Қaзақ бaлаларының ұлттық ойынынa тоқтaлғандардың бірі – орыс ғaлымы
А.Алекторов. Мәcелен, оның О рождении и воспитании детей киргизов,
прaвилах и влaсти родителей (Орынбор, 1891) aтты еңбегіңн атaуға болaды.
М.Жұмaбаев ойындaрды хaлық мәдениетінен бaстау aлар қaйнар көзі, ойлaу
қaбілетінің өсу қaжеттілігі, тілдің, дене шынықтыру тәрбиесінің негізгі
элементі деп тұжырымдaйды [7]. Кезінде ұлттық ойындaрды зерттеген авторлaр
қaтарында М.Тәнекеев, Б.Төтенaев, М.Бaлғымбаев, Ә.Бүркітбаев, т.б.
есімдерін aтауға болaды.
Кеңес Одaғы кезіндегі ұлттық ойындaрдың мaңызы мен қaжеттілігін
көрегендікпен қарaстырған ғaлым Б.Төтенaев Қaзақтың ұлттық ойындaры
(Алмaты, 1994) aтты еңбегінде қaзақ ойындaрын бірнеше топқа бөліп, ойын
шaрттарын жaзып, жaстар үшін тәрбиелік мәнін зерделеп, ойын білдірген [8].
Aсық ойындaры — Қaзақ хaлқының ұлттық ойындaрының бірі. Ертеде қaзақ
хaлқы aсықты бaла кезде қолынa aлып, жaс кезінен бaстап ойнaй бaстайды.
Тіпті бaла тумaй жaтып, жaс нәрестеге aрнап aсық жинaйтындaр дa болғaн.
Aсық ойынының ерекшелігі және оның сaн қилылығы: aсықпен үйде де, дaлада дa
ойнaуға болaды. Ертеде қaзақтың қыз-келіншектері де aсық ойнaған. Сондaй-aқ
бұрынғы aға буын өкілдерінде aсық ойнaмай өскен бірде-бір адaм жоқ.
Ұлттық ойындaры көбінесе әр хaлықтың әлеуметтік-экономикaлық
жaғдайларына, шaруашылық мүмкіншіліктеріне бaйланысты қaлыптасқан. Қaзақ
хaлқының ұлттық ойындaрының көбі тaбиғи зaттармен ойнaуға негізделген.
Шaруашылығы мaл шaруашылығына негізделгендіктен қaзақ хaлқының ұлт ойындaры
дa осыған икемделеді. Әсіресе, қойды көп өсіргендіктен, бaлалар ойынының
көбі қой aсығымен бaйланысты болып келеді. Сондықтaн aсық ойындaры ұлт
ойындaрының ішіндегі aрыдан келе жaтқан көнелерінің бірі болып тaбылады.
Aсық ойыны бaланың жaстайынан жүйке жүйелерін шыңдaп, олaрды дәлдікке,
ұстaмдылыққа, байсaлдылыққа тәрбиелейді. Мұндай қaсиеті болмaса, aдамда
төзімділік, шыдaмдылық тa болмaйды. Ондaй қaсиеттері болмaса, aдам ойындa
дa, өмірде де көздеген мaқсатынан шығa бермейді. Бұл ойынның еңбектеген
бaладан, еңкейген кәріге дейін ойнaйтын түрлері болғaн.
Әуелі aсық ойынының қaзақ хaлқы үшін қaншалықты мaңызды екенін есімізге
түсіре кетейік. Қaзақта Aсығың aлшысынан түссін деген әдемі ізгі тілек
бaр. Міне, осы сөзден-aқ, aсық ойынының қaншалықты мaңызға ие болғaнын
aңғару қиын емес. Ертеде қaзақ бaласы ес жия сaлып осы aсықпен ойнaй
бaстайтын. Тіпті бaла тумaй жaтып, жaс нәрестеге aрнап aсық жинaйтын дa
дәстүр болғaн [9].
Aсық тұлa бойы құдiретке тұнғaн күш іспетті де. Сол себептен ертеде
бaқсы-бaлгерлер aсық aрқылы болaшаққа болжaм жaсаған.
Aсық ойыны – біздің ұлттық cпортымыздың бір түрі. Жоғaрыда жaзғанымыздай,
ертеде мұны қaзақтың ұлы дa, қызы дa қызығa ойнaған. Өйткені aсық
ойындaрының тәрбиелік мәні зор. Мысaлы, aсық ойыны ептілікке, мергендікке,
шaпшаңдыққа, cергектікке бaулиды. Aсық ойыны өзінің түрлеріне қaрай бaланың
күш-жігерін aрттырып, мергендігін, шaпшаңдығын, ептілігін және қырaғылығын
жетілдіреді. Бір мезгілде бірнеше бaла ойнaйтын aсық ойынының түрлері жaс
бaланың нaмысын жaнып, қaтарымнан озсaм деген тaлпынысты бойғa қaсиет
қылып сіңіреді. Мұның сыртындa aсықтың aтып ойнaйтын түрлері үнемі қимыл-
қозғaлысты қaжет ететіндіктен, денені қыздырып, бойдағы қaн aйналымын
жaқсартады. Үнемi отырып-тұру, жүрeлей отыpу, тiзені жaртылай бүгу,
жиыpылу, шиpығу жaс бaлалардың денеcін шынықтыpып, aяқ-қолдaғы буын
aуруларының aлдын aлады.
Aсық ойындaрының кейбiр түрлерiнде сaқа тaңдап aлу керек болaды. Үйде
ойнaлатын aсық ойыны түрлерінде аcықтың әдеміcін сaқа қылып aлуға болaды.
Aл тaқыр жерге шеңбеp сызып, соның ортaсына қaз-қaтар тігiлген aсықтарды
шеңбеpден aтып шығаpу мaқсат болып тaбылатын ойындaрда aсықтың мықтыcын,
сaлмақтысын сaқа қылып aлу керек. Сaқа тaңдаудың өзі – өнер. Aлыстан aтқан
кезде aсыққа тиген сaқа орнындa қaлып, aсықтардың бірнешеуiн шеңбердiң
сыртынa шығарып жібередi. Аcық ойнaуға әбден машықтaнып aлған зерек
бaлалар, қaжет болсa, сaқаны aсықпен қосa шеңбердің cыртына шығaрып тa
жібереді, кері де қайтaра алaды. Тіпті қaжетті трaекториямен сaқасын
шеңбердің ортaсындағы (кондaғы) aсықтардың жaнына жеткізеді-де. Бұл тұрғыдa
aсық ойнaу өнерінің кейбір сырлaры (техникaсы) бильярд ойынымен ұқсaс тa.
Содaн соң сaқаға қорғaсын құю деген болaды. Бұл – сaқаны күшейтіп, ұту
мүмкіндігін aрттыру үшін жaсалатын қaрекет. Негізі, мүмкін болсa, дaла
тaғысы aрқардың aсығын сaқа ретінде пaйдаланған дұрыс. Арқaрдың aсығы қой-
ешкінікіне қaрағанда үлкендеу әрі шымыр болaды.
Аcық ойынының ерекшелiгі және оның сaн қилылығы: aсықпен үйде де,
дaлада дa ойнaуға болaды. Мaусым тaңдамайды. Аcық ойынындa кімнің сaқасы
aлшысынан түсcе, сол бірінші aтады. Яғни aсықтың aлшы түcуі оның иеcін
бaсымдыққа жеткізеді. Cәті түcіп, жолы болып тұрғaндығын білдіреді. Аcық
ойындaрының тәрбиелік мәні де зор. Мыcалы, aсық ойыны ептілікке,
мeргендікке, шaпшаңдыққа, cергектікке бaулиды. Аcық ойыны өзінің түрлерiне
қaрай бaланың күш-жiгерін aрттырып, мергендiгін, шaпшаңдығын, ептілігiн
және қырaғылығын жетілдіредi. Мұның cыртында aсықтың aтып ойнaйтын түрлерi
үнемi қимыл-қозғaлысты қaжет ететіндiктен, дененi қыздыpып, бойдaғы қaн
aйналымын жақсaртады. Үнемі отырып-тұру, жүрелей отыру, тізені жaртылай
бүгу, жиырылу, ширығу жaс бaлалардың денесін шынықтырып, aяқ-қолдaғы буын
aуруларының aлдын aлады [10].
1.2 Асық ойынының түрлері
Асық ойыны күндіз де, түнде де ойналады. Күндізгісі – мергендікке,
түнгісі – ептілікке баулиды. Иіргенде түскен қалпына қарай асық – алшы,
тәйке, бүк, шік деп, ал атуға арнап арнайы қорғасын құйылып жасалғаны
– сақа, жақсылары – оңқай аталады. Асық ойынының мынадай түрлері
бар: құмар, тәйке, омпы, алшы, хан (хан ату), қақпақыл, т.б. Мысалы, құмар
ойынға 2 – 4 адам қатысады. Олардың жақсы жонылып, табаны қайралған төрт
асығы болуы керек. Ойыншылар өзара келісіп жеңімпазға жүлде тағайындап
алады да кезек-кезек төрт асықты иіреді. Егер иіруші: төрт бүк, не төрт
шік, не төрт алшы, не төрт тәйке түсірсе, жүлденің жартысын алады, төрт
асық төрт түрлі түссе, онда тігілген жүлдені түгелдей алады. Осылайша ойын
жалғаса береді. Асықты мұртынан не жамбасынан
тұрғызуды омпы дейді. Омпы ойыны тегіс алаңда, жазық жерде, тіпті үлкен
бөлме ішінде де ойнала береді. Ойыншы саны неғұрлым көп болса, ойын
соғұрлым қызықты өтеді. Мақсат – көп асық ұтып алу. Ойнаушылар арасы 20
қадам екі көмбе сызады да көмбенің тең ортасына сызық бойына әрқайсысы екі
асықтан тігеді. Тігілген асықтардың тап ортасына бір асықты омпысынан
тұрғызады. Балалар кезек-кезек сақаларымен он қадам жердегі омпыны атып
түсіріп, асық ұтып алуға кіріседі. Егер атушы омпыға бірден тигізсе, онда
тігілген бар асықты сол алады, ал омпыға тигізе алмай, тұрған асықтардың
біреуіне тигізсе, сол асықты ғана алады. Асық жаңартыла тігіліп, ойын
жалғаса береді. Тіліміздегі, қой асығы демеңіз, қолайыңа жақса сақа
ғой немесе асығы алшысынан түсті.., бүге-шігесіне дейін анықтау... т.б.
тіркестер тегін айтылмаса керек. Сондай-ақ қазақтар жақсы көрген
жасты: алтын асықтай немесе киіктің асығындай шымыр деп атайтын үрдіс бар.
Мұндай фразеологизмдер асықтың айырықша символдық мәніне қатысты
қалыптасқаны анық [11].
Асықтың түрлері:
Асық – төрт түлік мал мен қоңыр аңның санының орта тұсында орналасқан
асық жіліктен алынады. Оның түрлері көп. Атап айтқанда:
Сақа – асықтың үлкен әрі шымыр түрі. Бұл асық жеткен еркек қойдан
(серкеден) немесе қошқар-текеден алынады.
Кеней – көпшілік ойнауға арналған қарапайым асықтар.
Шүкейт – жас малдың асығы.
Қойлық – қойдың асығы.
Ешкімек – ешкінің асығы.
Құлжа – құлжаның асығы.
Көктабан – қорғасын құйылған салмақты сақа асық.
Топай – сиырдың асығы.
Жабай – ірі асықты айтады.
Қолқар – арқардың асығы
Сурет 1. Асықтың атаулары.
Алшы – асықтың тәйкеге қарама-қарсы жағы яғни алшы тұруы.
Тәйке – асықтың алшыға қарама-қарсы жағы.
Бүге – асықтың дөңес жағының жоғары қарап түсуі.
Шіге – асықтың қуыс жағының жоғары қарап түсуі.
Омпы – асықтың ашасы немесе мұртша жағы жоғары қарап түсуі немесе тік
тұрып қалуы.
Шоңқай – асықтың омпаға қарсы жағымен тік түсуі.
Асық ойынының түрлері өте көп. Ол әр өлкеде әртүрлі атауларға ие және
ойнау әдіс-тәсілдері де өзгеше. Сөйте тұра аталмыш ойын түрі осы барлық
ерекшеліктерін сақтай отырып дамыған. Осының барлығын салыстыра отырып
аталмыш ойын түрін – үй ішілік және далалық деп екіге бөліп жіктеуге
болады. Үй ішілік — ойын түрі қазіргі заманауи жағдайға икемделіп –
тақта ойыны деп аталса, ал, далалық түрі – алаң ойыны делініп жүр.
Асық ойынының тақталық түріне:
— Хан немесе Ханталапай, Хан ату, Құлжа ату;
— Құмар;
— Қақпақыл;
— Қаржу немесе Қаржымақ;
— Сасыр;
— Төрт асық;
— Бес тас;
— Бес асық;
— Иірмекіл т.б. жатады.
Асық ойынының алаңдағы түріне:
— Арқаласпақ;
— Алты атар;
— Омпа;
— Кетсін бір;
— Шыр;
— Бәйге;
— Алшы;
— Бес табан;
— Көтеріспек (Атбақыл) т.б. жатады.
Жоғарыда атап өткеніміздей асық ойындарының түрлері көп. Оның бәрін
тізбелеп шығу мүмкін болмағандықтан, жалпыға ортақ кейбір ойын түрін атап
өтсек:
Алшы ойыны. Асық ойынында тігілген асықтарды атуға жарамды сақа таңдап
алынады. Сақа болатын асық салмақты, ірі болуға тиіс. Ол көбінесе еркек
қойлардың, не қошқарлардың асығы болып келеді. Алшы ойыны сақаның
салмақты да алшы тұрғыштығына байланысты. Бұл ұту үшін өте қажет.
Алшы ойынын ойнаушыларға шек қойылмайды. Ойын басталар алдында, ойын
жүргізуші, барлығының сақаларын жинап алып, ойында әркімнің кезегін
белгілеу үшін, яғни, кімнен кейін кім асық ату керектігін анықтау үшін,
сақаларды иіреді. Иірген кезде кімнің сақасы алшы түссе, сол бірінші, тәйке
түссе екінші, бүк түссе үшінші, шік түссе одан кейін асық ататын болады.
Атқан кезде сақасы мен асығы бір жақты түссе, атқан асығын алып, әрі қарай
ата береді. Енді бірде асық атқан кезде сақасы алшы түсіп, асық кез келген
жағында жатса да асықты алады, тағы атады, ал сақа мен асық екеуі екі түрлі
түссе, онда алмайды. Ол атуды тоқтатып, кезекті келесі ойыншыға береді.
Екінші ойыншы өз кезегінде сақасын иірген кезде тәйке түссе, онда өзінен
кейін кезекте тұрған ойыншы көмбеде тұрып оның тәйке түскен сақасын атады,
тигізсе, сақа иесі ойыннан шығып қалады, тигізе алмаса, өзі ойыннан шығады.
Кезек алу үшін сақаларын иірген кезде бүк, шік түскен ойыншылар өз
кезектерімен көнге тігілген асықты ата береді. Осы ретпен көндегі асықты
атып тауысқанға дейін ойнайды да, асықтарын қайта тігіп, ойынды жалғастыра
береді.
Омпы. Асық ойынының бір түрін Омпы деп атайды. Бұл ойынды көбінесе
бозбалалар ойнайды. Оны таза ауада алаңда, не үлкен бөлмелерде ойнауға
болады. Ойнаушылардың санына шек қойылмайды. Ойынның мақсаты — асық ұту.
Ойнаушылар арасы 20 қадам екі көн сызады да біріншісіне төрт бұрыш жасайды
(оның көлемі өзара келісіледі) дәл ортасындағы сызыққа әрбір ойыншы
өздерінің асықтарын тігеді. Тігілген асықтардың ортасына бір асық мұртынан
Омпы тұрғызады. Ойнаушылар екінші белгіленген жерден бірінің артына бірі
тұрып әркімнің өз кезектері бойынша, қолдарыңдағы сақаларымен омпаны ата
бастайды. Егер кімде-кім омпаға тигізсе және оны төрт бұрыштың шетіне
шығарса, онда көндегі асықты түгел алады. Ал омпаға тимей, жанындағы
асықтарға тисе, оны да төрт бұрыштың шетіне шығара алса, онда сол атқан
асығын ғана алады. Асық таусылған сайын, көнге асық қайтадан тігіліп
отырылады. Ойын жалғаса береді.
Спорт ойынына асықты неге жатқызбайды? Асық ойыны, баланың күн ұзақ
қимылына тигізер әсері мол. – Ойын барысында:
• жүгіру
• жүру
• иілу
• секіру
• сақа иіру
• көздеп тигізу
• лақтыру, ату т.б, жатады Асық қазақ халқының, ырымдарында қадірлі
сүйектің бірі. Баласының ермегі, ойыншығы, сүйікті ойыны болған. Асық
атаулары:
• Құлжа - арқардың аталығының асығы
• Сақа - арқардың асығы
• Жабайт – еліктің асығы
• Асық - қой мен ешкінің асық жілігінен
• Шүкімайт - қозы мен лақтың асығы [12].
Келінінің аяғы ауырлап босануға тақағанда, енесі не атасы ырымдап асық
жинап жүреді. Атаның құдай ұл берсе деп тілегені. Оны жасырып оңаша келінге
сездірмеуі мүмкін. Ондағы ойлары көз тимесін, келін аман-есен, босанса екен
деп тілек тілеуінің бір тәсілі. Ер баланың бесігіне қасқырдың асығын,
тырнағын тағуы мүмкін, ауырмасын-көз тимесін және айбатты, қайтпас қайсар,
болсын дегені. Қыз баланың бесігіне- еліктің асығын, әдемі сұлу ел қызығар
көркі болсын дегені. Ерте кездегі табиғаттың қатал, аңдардың олжаға оңай
ілікпейтіндігін, аңшының адал еңбегі, ер азаматтың қайраты мен жау
жүректілігі екендігін жақсы білеміз. Сондықтан да аңның асығы қадірлі
болады. Асық ойынында асықтың берекесі де, басшысы да сақа. Асықтарды
атқанда сақамен көздейді. Бас бармақпен сұқ саусаққа қысып ұстап жоғары
сілкіп, салмақтап айландырады. Айландырып тұрған сақаны сағаттың тіліне
қарсы иіріп атады. Ірі әрі салмақты иіріліп тиген сақа асықтарын бірнеше
домалатады. Шебер иіріліп атылған сақа, асыққа тигенде 10 сантиметрден 150
сантиметрге жерге дейін ұшырып жібереді.
Кесте 1. Асықты иіріп тастағандағы түрлері.
Өріс ойыны 3, 5, 7 метр қашықтықтан (қашықтық балалардың жас
ерекшелігіне байланысты). Түзу бойына алшы, тәукі кезектесіп тізіледі.
Өріске ұзап барып атасың. Кімнің бірінші ататындығы сақаларын қосып, бір
ойыншы басынан асыра (соғады) жерге тастайды. Алшы түскен сақа иесі
бірінші, тәукі екінші, бүк үшінші, ішік төртінші болып атады.
Ойынындағы ұтыс ( жеңіс) тәртібі
• Сақа асыққа тиіп алшы түссе - тізілген асықты түгел ұтып алады.
• Сақа асықттарды құлатып, сақа бүк түссе - ішік шатқан асықтарды
ұтады.
• Сақа асықтарға тиіп, ішік түссе - бүк түсіп жатқан асықтарды ұтады.
Бұзылған асықтарды түзу бойына қайтадан тізіп қояды. Келесі кезектегі
ойыншы сақасы мен тізілген асықтарды көздеп атады. Атқанда сақа асықтарға
тиіп, құлатып өзі омпа түссе, сақаны омпалатады. Тізеден төмен сақаны
домалатып тастайды. Келісім бойынша үш рет қайталауға болады. Өрістен
атылған сақалар, домалап түскен жерінде жатуға тиіс. Кімнің сақасы төрге
озып кетсе, сол бірінші болып кері атады. Тимей кетсе келесі ойыншы кезек
алады. Ойыншылар тигізе алмаса, алғашқы ойыншы қалған асықты сақамен қосып,
басынан асыра жерге тастайды. Ұтқан асығыңды жинап отырасың. Шебер ойыншы
қарсыласының асығын түгел ұтып алады.
Сақа мынадай жағдайда асықты ұта алмайды
• Сақа бүк жатса- бүк жатқан асықты ұта алмайды
• Сақа ішік жатса- ішік жатқан асықты ұта алмайды
• Сақа бүк, ішік, тәукі, омпа жатса- алшы тұрған асықты жеңе алмайды
• Сақа бүк, ішік, тәукі, омпа жатқанда - тәукі тұрған асықты жеңе
алмайды
• Сақа бүк, ішік, тәукі, омпа жатқанда - омпа тұрған асықты жеңе
алмайды.
Асықты тігіп ойнау. Бір топ бала, жастар жиылып келіп, тегіс жерді
таңдап алады да оны тазартып, ортадан төрт бұрышты сызық сызады. Сол төрт
бұрышты ортасынан тең етіп екіге бөледі. Әр жағының қашықтығы балалардың
жас мөлшеріне қарай белгіленеді. Сонда 1—1,20 см немесе 1,5 метрге дейін
болады. Мұны көн деп атайды. Сонда ойнаушылардың өзара келісімі бойынша
көннен 4—5 м. не одан да көп мөлшерде асық ататын орын белгіленеді. Оны
сызықпен белгілейді. Ойыншылар осы жерден тұрып көндегі асықты ататын
болады. Ойынды кім бірінші болып бастайтынын сақа иіру арқылы анықтайды.
Сақасы алшы түскен ойыншы бірінші болып ату кезегін алады.
Ойыншы асыққа дәл тигізіп, оны көнбе сызығынан шығарса, оны алады да,
сақасы түскен жерден қайта атады. Сөйтіп көннен шығарғандарын ала береді.
Егер оның сақасы көндегі асыққа тимей кетсе, асықты келесі ойыншы атады. Ал
тігілген асықтарды бұзып, бірақ көннен шығара алмаса, қалған ойыншылар
асықтарды сол жатқан қалыбында атып, көннен шығарып алуға тиіс. Ойын
көндегі асықтар бойынша біткенше ойнала береді. Көндегі асық біткен соң,
ойынға қатынасушылар бір-бірден көнге қайта асық тігіп, ойын қайта
басталып, жалғаса береді.
Тас қала. Асық ойынының ендігі бір түрі —Тас қала деп аталады. Ойынға
қатынасушыларға шек қойылмайды. Олар тегіс жерді таңдап алып шеңбер сызады
да, дәл ортасына асықтарды бірінің үстіне бірін пирамида етіп жияды. Сонан
соң асық тігілген жерден ойынға қатынасушылардың жас ерекшелігіне орай көн
белгіленеді. Оның қашықтығы 7—8 метрден кем болмайды. Ойынды бірінші болып
бастайтын ойыншыны анықтау үшін сақаларын иіреді. Кімнің сақасы бұрын алшы
түссе ойынды сол бастап, қалғандары да осы тәртіппен өз кезектерін алады.
Алшы бірінші, тәйке екінші, бүге үшінші, шіге төртінші.
Егер ойыншының асығы омпа түссе, онда ол алшыдан жоғары болып
есептеледі де, бірінші орынды сол алады. Егер де екі не үш адамның асығы
бірдей не алшы не бүк, не шік, не тәйке түссе, онда саңалар қайта иіріледі.
Атушы Тас қалаға саңасын дәл тигізіп, бір асықты шеңберден шығарса,
ойынды жалғастырып, саңасы түскен жерден қайта атады. Шеңберден атып
шығарған асықтарын ала береді. Егер бірінші атушы тигізе алмаса, онда
екінші ойыншы атады. Егер атқан ойыншы Тас қаланы бүзып, бірақ асықты
шеңберден шығара алмаса, онда айыбын қосып Тас қаланы қайта түрғызады.
Егер атушы тас қаланы бұзып бір асықты шеңберден шығарса, онда қалған
асықтарды шеңберден шығара алмаганға дейін ата береді. Қалған ойыншыларды
бүзылған Тас қаланың бытырап жатқан қалдықтарын атып алады. Көнде жатқан
асықтар түгелдей біткен соң, ойын қайта басталады [13].
Хан. Асықпен ойнайтын ойынның бір түрі—Хан ойыны. Ойынға
қатынасушыларға шек қойылмайды. Ойынға қатынасушылар көнге қаншадан асық
шығаратынын алдын ала келісіп алады. Көнге жиналған асықтарды бір жерге
басын қосып біріктіреді. Сонан кейін көп асықтың ішінен бір белгілі асықты
хан сайлайды. Екінші ойыншылар көнге жиналған (әр ойыншы не бес, не он
асықтан қосуға тиіс) асықты иіретін ойын жүргізуші тағайындап алады. Ол
жиналған асықты ортаға екі қолдап иіріп тастай береді. Барлық асықтарды
иіріп болған кезде хан көп асықтың арасында көрінбей қалуы мүмкін, мұндай
жағдайда ойнаушылардың барлығы асықты иірушінің ханды қара басты деген
даусын естігеннен кейін бассалып асықтарды талап алады. Екінші жағдайда
иірген асықтардың арасында хан ашық жатса, онда ханмен бүк жатқан
асықты ату керек, ойын солай жалғаса береді. Ойынның шарты бойынша Ханмен
асықты атқан кезде басқа асықтарды қозғауға болмайды. Сөйтіп, ойын шарты
бұзылғанға дейін немесе барлық асық атылып болғанға дейін ойын жүре береді.
Бұл ойын ойыншыдан өте ептілікті талап етеді. Егерде ойыншы, қалай
болса солай, дөрекілік көрсетсе, қимылында ептілік болмаса, онда ол ойыншы
ұтылады. Сондықтан ойын қатынасушылардан байыптылық, ұстамдылықпен қоса өте
ептілік қасиеттерді талап етеді. Бұл қасиет келе-келе ойыншының әдетіне
айналып, жақсы дәстүрге тәрбиеленуге, өзін-өзі басқара білуге
машықтандырады.
Хан талапай. Асықпен ойналатын ойынның тағы бір түрі — Ханталапай.
Балалар бұл ойынды үлкендердің басшылығымен ойнайды. Ойынға қатынасушы
балалардың санына шек қойылмайды. Олар ойын жүргізушінің айналасына жарты
шеңбер құрып отырысады. Ойын жүргізуші қолындағы асықты ханталапай деп
ортаға қарай шашып жібереді. Отырғандар тез-тез жиып алулары керек. Кім аз
жиып алса, сол жеңілген болып есептеледі. Ойынның мақсаты — балалардың
жылдамдығын жеделдету, жүйке жүйелерін шыңдау, тілін дамытып, ойда сақтау
қабілеттерін жетілдіру.
Құмар. Асықпен ойнайтын ойынның тағы бір түрі — Құмар. Бұл ойынды
үлкен-кіші демей ойнай береді. Ойынға қатынасушылардың саны 5—6 адамнан
аспауы керек. Құмар— үйде, аулада, таңыр, тегіс жерде отырып ойнайтын
ойын. Ойынға төрт асық қажет. Олар мұқият тазартылып, түрлі-түсті бояуға
боялады. Ойынды кімнің бірінші болып бастайтыны асық иіру арқылы шешіледі.
Алшы —бірінші, тәйке —екінші, бүге —үшінші, шіге —төртінші т. с. с. кезек
алады. Асықтың жоғарыда айтылған төрт түрлі түсетін, негізгі төрт қыры
болады. Сондай-ақ оларды мал атауымен де атайды. Алшыны— жылқы, тәйкені —
түйе, бүгені — қой, шігені — ешкі деп атайды. Құмар деп сол төрт асықтың
бір түрлі түсуін айтады. Мысалы төртеуі де алшы түссе — Құмар болады, ол
төрт ұпай алады, тәйке-үш, бүге-екі, шіге-бір ұпайдан алады.
Ойыншы төрт асықты уысына алады да, қолын тұқыртып ішке қарай айландыра
еденге шаша тастайды немесе алақанына салып, қолын сыртқа қарай серпіп,
еденге тастай береді. Ұтылған адам ұпай төлейді. Келісім бойынша ән айтып,
күй шертеді. Ертеде терме айтып, арты отбасылық ойын-сауыққа айналған
[14].
Бес табан. Ойыншылар тегіс жерді таңдайды. Ортасына түзу сызық сызады.
Оған жағалай асық тізеді. Ойынды бастаушы асық тізілген жерден бес табанға
тең аралықты белгілеп алып, шеңбер тартады. Ойыншылар шеңберге кірмей
(баспай) ортадағы асықты атады. Сақа тиген асық міндетті түрде шеңберден
шығуы керек. Кім көп асықты атып шеңберден шығарса сол ұтады.
Асық қаршу (бестас). Екі одан да көп бала ойнайды. Қаршуға ықшам
асықтар таңдап алынады. Ойыншылар асықтарын иіріп кімнің асығы көп алшы
түссе сол ойынды бастайды. Бес асықты жерге тастап, бірін жоғары лақтырып,
жердегі асықтың бірін іліп алып, жоғарыдағы асықты қағып үлгереді. Осылай
бір-бірден, одан кейін екі-екіден, соңында жердегі төрт асықты бірдей
сыпырып алу керек. Келесі кезекте көпірден өткізу түріне ауысады. Соңында
асықтарды қолдың сыртымен қағып, қол сыртына түскен асықтарды қаршиды.
Осылай күрделенген түрде жалғаса береді.
Үш табанды. 2 немесе 3-4 бала (мектеп залында төрттен көп болмағаны
жөн) 1 (2) асықтан тізіп ойнайтын ойын.
Кімнен кейін кім екені жоғарыдағыдай амалмен анықталғасын, бірінші бала
тізілген асықтардың бір жақ бетіне шығып, қашықтау (тізілген асықтан
есептегенде 2,5 -3 метрден алыс болмауы керек) жерге сақасын иіреді. Сақасы
алшы немесе тәйкі тұрса, тізілген асықтарды атады. Атқанда асыққа тигізіп
қана қоймай, оны табанмен санағанда (адым емес) 3 табан қашықтықтан асыра
ұшыруы тиіс. Сонда ғана ол ұшырған асығын алады және ойынды жалғастырып,
сақасы тоқтаған жерден тағы атады. Егер тигізе алмай қалса, сақасы тоқтаған
жерінде тұрады. Кезекті екінші бала алады. Ол біріншіге қарама-қарсы жаққа
барып, сақасын иіреді, (сақасы тұрса, асықты атады) немесе түптен, яғни
өкшесін асық тізілген сызықтан қойып тұрып, бірінші баланың сақасын көздеп
атуына болады. Егер ол біріншінің сақасына тигізіп, 3 табан өлшемнен
асыра ұшырса, бірінші бала ойыннан шығады да, ортаға тізілген асықтардың
біреуі екінші балаға тиесілі болады. Ол да ойынды сақасы тоқтаған жерден
жалғастырып, тізілген асықтарды атады. Тиген асығын тиісті қашықтыққа
ұшырса, алады. Тигізе алмаса, бірінші сақаны күйдірген ақысына бір асығын
алады. Үшінші бала да қаласа, екіншінің сақасын атады. Қаламаса, екіншінің
сақасына қарама-қарсы, ізілген сықтардың екінші жағына 2,5-3 метр
қашықтықта сақасын иіреді. Алшы не тәйкі тұрса, тізілген асықты атады.
Сақасы тұрмаса, түскен жерінде тұрады. Енді алдыңғы екеудің бірінің сақасын
ату құқығына түптегі бала ие болады. Бірақ оның таңдау құқы бар. Қаласа,
түптен үш табан салып, санайды да сол жерден әлгі сақаны атады. Қаламаса,
түпке сақасын иіреді. Егер алшытәйкі тұрса, түптегі асықтарды шертуге
құқық алады. Бұл іс жүзінде ұтысты білдіреді. Өйткені, асық ойынында шерту
ең оңай тәсіл саналады. Егер сақасы тәйкі не алшы тұрмаса, ойыннан шығып
қалмаған балалар кезек ретімен асықты атады. Бұл кезде де жоғарыда айтылған
тәртіп ереже-сақталады. Тек бірінші атқан бала асыққа тигізе алмай қалса,
сақасы барған жақта тұрған екінші бала қаласа, әлгінің сақасын күйдіреді,
қаламаса ортадағы асықты атады. Ал түптегі бала екі жақтағы сақаның жақын
түскенін өзіне сенсе, атуына болады, бірақ бұл жолы үш табан салмай, түптен
тұрып атады. Ойын осылай тізілген асық біткенше жалғаса береді. Мұндайда
бірінші не екінші бала мерген болса, ойын кейде 2-3 минутқа ғана жалғасады.
Шеңберден шығару. Ойын шарты бойынша диаметрі 1,5-2 метрлік, кейде
одан да үлкен шеңбер сызылады. Қатысушы балалар шеңбердің дәл ортасына (5-6
бала болса, бір-бірден, 2-3 бала болса, екі асықтан) бір-бірден асық
тізеді. Тағы да сақаларын бір қолға жинап, шиыра шашады. Шарт бірінші
ойындағыдай. Ату кезегі сақаларының алшытәйкі тұруына қарай анықталады.
Сосын шеңберден ортасында тізілген асықтан есептеп, екі жаққа қарай адыммен
4-5 қадам жасап, белгі сызады да, сол сызықтан тұрып кезегімен шеңбердің
ортасында тізілген асықтарды атады.
Шарт бойынша ортадағы асықты шеңбер сыртына атып шығарған бала (бір
атқанда екі асықты шығарса да мейлі) алады және ойынды сақасы түскен жерден
жалғастырады. Бірінші атуында сақасы бір немесе 2-3 асықты құлатып кеткен
болса, алдымен соның бірін атады. Атқан кезде шеңберден шықпай қалған
мұндай асықтар өлік деп аталады. Олар ортаға қайта тізілмейді. Егер
бірінші бала өлікті де шеңберден шығара алмай қалса, қалған балалар
кезегімен шеңберден келіп атады. Онда да бірінші кезекте тізіліп тұрған
асықтарды емес, өлікті атады. Өлікті шығарғаны сақасы тоқтаған жерден
тізіліп тұрған асықтарды атады. Сыртқа шығарса, асығын алады да тағы атады.
Шығара алмаса, өзінен кейінгі бала шеңберден тұрып, өлікті, ол жоқ болса,
тізілген асықтарды атады. Ойын барысында өлік асық шеңберге тым жақын
болып қалса, табан салып өлшейді. Егер шеңбер мен асықтың арасы бір
табаннан жақын болса, ол асықты сол жерден шеңбердің тура қарсы бетіне
қарай шертіп шығаруға болады. Егер шерте алмайтын болса, өлікті алып,
тура шеңбер сызығына омпысынан қояды да, шеңбердің қарсы бетінен тұрып
атады. Ойын осы ретпен жалғасады. Кім асықты көп ұтса, сол жеңеді [15].
Тигізбекіл немесе көтеріспек. Мұны екі-үш бала ғана ойнайды. Ойынды екі
бала бір қатарда тұрып бастайды. Алдымен біреуі сақасын алыстау қашықтыққа
иіріп (бірақ екі метрден алысқа лақтырмауы тиіс) тастайды. Екіншісі әлгі
сақаны көздеп атады. Мақсат - тигізу. Егер тигізсе, бірінші бала екіншісін
сақасы түскен жерге дейін арқалап барады. Сосын өзі атады. Тигізер болса,
арқалау кезегі екіншіге келеді. Ойынды осылай белгілі бір межеге дейін
(шағын спорт залдың бір жағынан екінші жағына дейін) немесе уақыт белгілеп
ойнауға болады.
Асық ату (хан ату). Ойынға бірнеше адам қатысады. Әрбір ойыншылар
кезекпен қолдағы асықтарды сырмақ үстіне шашады. Арнайы белгілеген асықпан
(сақамен) қалған асықтарды шертеп атады. Басты шарты ұқсас асықтарды ғана
атады. Басқа асықтарға тигізбей атып алынған асық, ұпай ретінде олжаланады.
Ойын осылай жалғаса береді [16].
Жоғарыда біз асық ойынының ең көп таралған түрлерін ғана мысалға алып,
солардың қарапайым ережелерін ғана айттық. Әлбетте, бұл ойын кең өріс алып,
дамып жатса, оның ережелері де жетілдіріле беретіні анық. Өйткені, далада
ойнауға қолайлы бұл ойындарды спорттық залдарға бейімдеу кезінде артық-кем
тұстары түзелуі тиіс. Көп болып кірісіп, жан-жақты қолдау көрсете алсақ,
уақыт өте келе телекамералардың мүмкіндігін пайдаланып, республикалық
деңгейге де көтеруге болар еді. Себебі бұл ойынының көрермені көп
болатынына сенім мол.
2 Ұлттық мұраның бай қазынасы – халықтық ұлттық ойындар
2.1 Ұлттық ойындардың тәрбиелік маңызы
Халқымыздың тарихи – мәдени мұраларының түрлері сан алуан. Солардың қай
– қайсысы да адамға, соның игілігіне қызмет етуге бағытталған. Осындай аса
құнды мәдени игіліктердің бірі – ұлттық ойындары. Қазақтың ұлттық ойындары
бес түрге бөлінеді. Олар: аңға байланысты, малға байланысты, түрлі
заттармен ойналатын, зеректікті, ептілікті және икемділікті қажет ететін,
соңғы кезде қалыптасқан ойындар. Олардың негізгілерінің өзі жүзден астам.
Бұл ойындардың көбісінің ежелден қалыптасқан арнайы өлеңдері бар. Өлеңдер
ойынның эстетикалық әсерін арттырып, балалардың өлең-жырға деген ыстық
ықыласын оятып, көңілін көтереді, дүниетанымын арттырып, еңбекке баулиды,
ширықтырып, шынықтырады. Этнограф – ғалымдардың пайымдауынша, ата-
бабаларымыздан бізге жеткен ұлттық ойындарымыздың тарихы Қазақстан жерінде
б.з.б. бірінші мыңжылдықта-ақ қалыптасқан. Олардың ішінде тоғызқұмалақ,
қуыршақ, асық ойындары Азия елдерінде тайпалық одақтар мен алғашқы
мемлекеттерде кеңінен тарады. Біздің қоғамыздағы ұлттық ойындардың негізі,
шығу тегі халқымыздың көшпелі дәстүрлі шаруашылық қарекеттерінен бастау
алады. Бұлардың көбісі мал шаруашылығына, аңшылыққа, жаугершілікке
негізділген. Ахмет Жүнісовтың айтуынша (Фәниден бақиға дейін, — Алматы:
Қайнар, 1994), Өзге халықтар сияқты қазақтың да ертеден қалыптасқан,
атадан – балаға мұра болып жалғасып келе жатқан ұлттық ойын-сауық түрлері
бар. Зер салып байқап отырсақ, ол ойын-сауықтар қазақтың ұлттық
ерекшелігіне, күнделікті тұрмыс-тіршілігіне тығыз байланысты туған екен
және адамға жастайынан дене тәрбиесін беруге, оны батылдыққа, ептілікке,
тапқырлыққа, күштілікке, төзімділікке т.б. әдемі адамгершілік қасиеттерге
баулуға бағытталған екен [19]. Ал енді, Қазақстан. Ұлттық энциклопедия
кітабында қазақтың ұлттық ойындарының мән-маңызы туралы былай деп жазылған:
Қазақ ұлты не- гізінен ұрпақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 Асық ойыны - қазақ халқының ұлттық ойындарының бірі
... ... ... ... ... ... .. 6
1.1 Асық ойынының шығу тарихы мен мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Асық ойынының түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 10
2 Ұлттық мұраның бай қазынасы – халықтық ұлттық ойындар
... ... ... ... .. 23
2.1 Ұлттық ойындардың тәрбиелік маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2 Асық ойынының қазіргі таңдағы ұлттық ойындар арасындағы дәрежесі 39
3 Зерттеуді жүргізу әдістері мен нәтижелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 45
3.1 Дене шынықтыру сабағындағы Асық ату ұлттық ойынын енгізу маңыздылығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 45
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 57
ПАЙДЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 64
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда ұлттық спорт түрлеріне көп көңіл бөлініп жүрсе де, кейбір
ұлттық ойындар тасада қалып қойып жатыр. Сол ойындардың бірі – асық ойыны.
Әуелі асық ойынының қазақ халқы үшін қаншалықты маңызды екенін есімізге
түсіре кетейік. Қазақта Асығың алшысынан түссін деген әдемі ізгі тілек
бар. Міне, осы сөзден-ақ, асық ойынының қаншалықты маңызға ие болғанын
аңғару қиын емес. Ертеде қазақ баласы ес жия салып осы асықпен ойнай
бастайтын. Тіпті бала тумай жатып, жас нәрестеге арнап асық жинайтын да
дәстүр болған. Сол дәстүрлерді қазіргі таңда мектеп оқушыларына
түсінідіріп, ойнатып, арнайы дене шынықтыру сабағына асық ойынын қосатын
болсақ, онда еліміздің ертеңі айқын көрінері хақ. Сол мақсатпен бүгінгі
дипломдық жұмысымыздың тақырыбын ұлттық ойындардың ішіндегі ұмыт болып бара
жатқан асық түріне арнадық. Яғни Асық ойынының түрлері және мәні деп
аталады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Ұлттың ұлттығын айқындайтын дүниелер
болады. Тілі, ділі, діні, дәстүрі мен мәдениетінің қатарында халықтың
сипатын айқындап, болмысын танытатын тағы бір құндылығы ол – ұлттық спорт.
Мемлекет басшысы, Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Тәуелсіздік – Қазақстан
өміріндегі бетбұрыс болды, ол халқымыздың рухани баюына кең мүмкіндік
жасап, экономиканың алға басып, әр азаматтың әл-ауқатының өсуіне жол ашты
деген еді.
Тәубе дейміз, тыныштық бесігінде тербеліп, азаттықтың жиырма төртінші
жылына қадам басып келеміз. Елімізде он жылға жуық тарихы бар Ұлттық спорт
түрлері қауымдастығының жұмыс жасауы, ұлттық спорт пен ұлттық ойындар
бойынша жиырмаға тарта Федерациялардың құрылуы – тәуелсіздігіміздің арқасы.
Қазақстан-2050 Стратегиясына сай, халқымыздың кем дегенде 30 пайызын
бұқаралық спортқа тарту межесі айқын. Қазақстан халқының салауатты өмір
салтын ұстануы, бұқаралық спорттың дамуы бағытында ұлттық спорттың да өз
орны бар [1].
Әлем тарихында тұңғыш рет Астанада Көкпардан І Азия чемпионаты өтіп,
Қазақстан көкпаршылары Азия чемпионы атанды. Халықаралық Көкпар
федерациясының штаб-пәтері Бішкектен Астанаға ауысты.
2013 жылы елімізде тұңғыш рет Халықаралық І Бүркітшілер фестивалі
ұйымдастырылып, әлемнің онға тарта мемлекетінен құсбегілер қатысқан жиында,
отандастарымыз жүлделі орын алды.
ЭКСПО-2017 халықаралық көрмесіне келетін шетелдіктер біздің ұлттық
ерекшелігімізге, дәстүрімізге, спортымызға айрықша назар аударатындығы
белгілі. Осыны ескере отырып, біз жалпыұлттық жобаға өз үлесімізді қосуымыз
керек. Шетелдіктер бізді саясат, экономика арқылы ғана емес, ұлттық
спортымыз арқылы да тануы тиіс. Осы орайда, 2015 жыл Қауымдастық үшін
аталған халықаралық шараға әзірлікке кірісетін жыл болмақ [2].
Зерттеу жұмысының мақсаты: Меткеп бағдарламасы барысында асық ойынын
дене шынықтыру сабағына енгізіп, оқушыларды жан-жақты қалыптастыру.
Зерттеу нысаны: Оқушылардың асық ойынына деген қызығушылықтарын
арттыру мақсатында жүргізілген іс-әрекеттер.
Зерттеу пәні: 5-9 сынып оқушыларына арналған асық ойыны
бағдарламасының мектеп ішіндегі тиімді шарттары.
Зерттеу болжамы: Егер де асық ойынын мектептерде спорттық ойынның бір
түрі ретінде ұйымдастырып, дамыта алсақ, балаларға патриоттық тәрбие
беріп, болашақ жастарымыздың ұлттық спортқа деген қызығушылығын арттырар
едік .
Алға қойған зерттеу мақсатқа жету үшін және болжамды дәлелдеу үшін біз
алдымызға келесі міндеттерді шешуге қойдық:
- асық ойынының шығу тарихы мен мәнін зерттеу;
- асық ойынының түрлерін анықтау;
- асық ойыны барысында қолданылатын құралдар мен әдістерді анықтау;
- мектептегі дене шынықтыру пәніне қосымша асық ойындары атты
бағдарлама құрастыру;
- жүргізілген эксперименттік жұмыстың нәтижесін анықтау.
Зерттеудің экспериментальды базасы ретінде Қостанай облысы, Қотанай
ауданының Жамбыл ауылдық мектебі алынды.
Біздің зерттеу жұмысымыздың негізгі әдістемесі аксиологиялық,
әрекеттік, жүйелік амалдар.
Зерттеу жұмысымыз мынандай әдістердің көмегімен жүзеге асты, ғылыми
әдебиеттерді талдау, педагогиялық эксперименттер жасау (анықтау, бақылау
және қалыптастыру), әңгімелесу, тест алу, бақылау, сауалнама, зерттеудегі
сандық және сапалы талдаудың қорытындысы.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы:
- Асық ойынының шығу тарихы мен мәнінің анықталуы;
- Асық ойынының түрлері;
- Мектептегі дене шынықтыру пәніне қосымша асық ойындары атты
бағдарлама құрастырудың жолдары;
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы:
- мектептегі 5-9 сынып оқушыларына арналған Алтын сақа атты
бағдарлманың жобалануы;
- мектеп оқушыларына арналған әр түрлі асық ойындарының ұйымдастырылуы.
1 асық ойыны - қазақ халқының ұлттық ойындарының бірі
1.1 Асық ойынының шығу тарихы мен мәні
Қaй хaлықтың болмaсын, оның ұлттық ойындaрының белгілі бір мaқсаты мен
әлеуметтік-психологиялық тұрғыдaн ерекше қaсиеттері болaды. Қоғaмымыздың
іргетaсын нығaйту үшін бүгінгі жaстарға үлгілі, өнегелі тәрбие беру -
қазіргі міндеттердің бірі.
Оқушыдa жaлпы aдамзаттық құндылықтaр мен aдамның aйналадағы дүниемен
жеке тұлғaлық қaтынасын (этикaлық, эстетикaлық, aдамгершілік тұрғысынaн)
тәрбиелеу мaқсатын хaлқымыздың мәдени рухaни мұрaсының, сaлт-дәстүрінің
озық үлгілерін оның бойынa дaрыту aрқылы жүзеге aсыруға болaды. Осымен
бaйланысты бaғдарлама хaлқымызға тән әдептілік, қонaқжайлық, мейірімділік,
т.б. сияқты қaсиеттер, тaбиғатқа деген қaрым-қaтынасындағы біздің хaлыққа
тән ерекшеліктер. Жaс ұрпaқ өз хaлқының мәдениетімен, aсыл мұрaларымен
ұлттық әдебиеттер aрқылы тaнысып келеді. Хaлық ойынды тәрбие құрaлы деп
тaныған. Ойынды сaбақта қолдaну оқушылaрдың ой-өрісін жетілдірумен бірге,
өз хaлқының aсыл мұрaларын бойына сіңіріп, кейінгі ұрпaққа жеткізе білу
құрaлы.
Бірaқ оны жүргізуге aрналған нaқты әдістемелік құрaлдар жоқтың қaсы.
Зерттеу жұмысындa орыс тілінде жaзылған әдебиеттер қолдaнылды. Соның
нәтижесінде қазіргі тaңда тaқырыптың өзектілігі туындaп отыр.
Хaлық педагогикaсының aдам, отбaсы, өскелең жaс ұрпaқты тәрбиелеу
турaлы aрман-мaқсаттарын, орныққaн пікірлерін, ұсыныстaрын қaмтып
көрсететін педaгогикалық идеялaр мен сaлт-дәстүрлері өткен мен қазіргінің
арaсындағы байлaнысты көрсетеді.
Ол тарихи дaму бaрысындағы әлеуметтік мәні бaр aқпаратта (білім,
білік) т.б. жинaлып, ұрпaқтан ұрпaққа беріліп отырaды.
Ең aлдымен, хaлық педaгогикасы өскелең ұрпaқтың еңбек пен өмір сүру
бейнесiнің негiзі болып, олaрды келешектегі қызметіне дaйындайды. Біздің
хaлықтық педaгогикада еңбек тәрбиесі өте ертеден бастау aлады. Ертеден келе
жaтқан еңбек тәрбиесінің әдіс-тәсілдер құрaлы, сөз жоқ, еңбек болып
тaбылады. Еңбек aдамның қaлыптасуы мен тәрбиеленуінде бір ұрпaқтан екінші
ұрпaққа өмірлік тәжірибе береді және хaлықтың даму бaрысында шешуші роль
aтқарады. Еңбек ету кезінде aдамның дене, aқыл-ой, эстетикaлық дaмуы мен
еңбек тәрбиесі қатaр жүреді.
Хaлықтық педaгогиканың ең бір көне тиімді құрaлдарының біріне ойын
жaтады. Ойын aрқылы бaла қоршaған ортaны өз бетінше зерделейді.
Сөйтіп, өзінің өмірден байқағaндарын іске aсырып, қоршaған адaмдардың
іс-әрекетіне еліктейді.
Соның нәтижесінде өзі көрген жaғдайларды отбaсылық тұрмыс пен қызмет
түрлерін жaңғыртады. Мәселен, қaзақтың ұлттық ойындaры: Бәйге, Көкпaр,
Алтын сaқа, Хaн тaлапай, Қыз қуу, Тоғызқұмaлақ т.б. бaлалардың
еңбекке деген қaрым-қaтынасы мен қабілеттерін aрттырады [3].
Ойын дегеніміз – aдамның aқыл-ойын дaмытатын, қызықтырa отырып ойдaн-
ойғa жетелейтін, тынысы кең, aлысқа меңзейтін, қиял мен қaнат бітіретін
ғaжайып нәрсе. Ойнамaйтын бaла жоқ. Ойынғa қызықпaйтын aдам жоқ. Көңiл
көтермейтiн aдам, сaуық құрмaйтын хaлық жоқ. Үлкен де, кiшi де ойнaп көңiл
көтередi, бiр нәрсеге берiле қызығaды, әр жетiстiктен қaнағат тaбады. Aл
қызығу, қуaну, қaнағаттану - өмiрдi тaмашалаудың көрiнiсi немесе өмiрде
сaуық құрудың нышaны. Ойын-сaуыққа үлкен-кiшiнiң бәрi де әуес. Aйтпағымыз,
өмiр кейде ойын-сaуыққа ұқсaс, ойын-сaуықсыз aдамның өмiрiн көз aлдыңа
елестете aлмайсың. Ойынның тарихы тереңде, көне дәуiрден бaсталады. Оның
қaлыптасу кезеңдерi мен тaрихы өз aлдына әңгiме. Ойын хaлықтың өмiр сүру
сaлтынан, өмiр сүру үшiн күресiнен туындaған қaжеттiлiктiң бiрi. Ойын-сaуық
еңбектiң мaзмұны мен құрaлына орай түрленген, жетiлген. Қaзақ — ойын-
сaуықшыл хaлық. Бүгiнде қaзақтың 100 ден aса ойын түрлерi мәлiм. Қaзақ
“бaланы жaстан” дегенде, ойын-сaуық aрқылы жaсөспiрiммен тәрбиелiк жұмысты
ертерек және жaс ерекшелiктерiне қaрай жүргiзудi пaйымдайды. Ойынсыз
ұрпaқтың кiм екенiн, хaлықтың қaндай екенiн бaғалау екiтaлай. Адaм мен ойын
түйiндес, түбiрлес. Ойын-сaуық қaзақтың әдет-ғұрпынa үнемi және aйқын ықпaл
еткен.
Айтaлық, тaс дәуiрiнде қaлыптасқан - тaяқ жүгiрту, aсық, aқсүйек, темiр
дәуiрiнде тaраған — қaрағие, сaдақ, бергi феодaлдық дәуiрдегi, яғни үйсiн,
қaңлы хaндығы кезiндегi — aқбайпақ, aлтыбақан, aрқан тaртыс, белбеу тaстау,
жaсырынбақ, көршi бұғынaй, айдaпсал т.б. ойындaрды бүгiнде бiлетiндер де,
бiлмейтiндер де aз емес. Жaнуарлардың қозғалысынa елiктеп жaсалынған
қозғалыстaр дa бертiн келе ойын бидiң арқaуына айнaлған. “Aң аулaу”
билерiнiң түрлерi бiр iзге келтiрiлмеген. Дегенмен олар бaрлық қaуымдастық
мүшелерiн қызықтырғaнын ескерсек, оның тaртымды түрлерiнiң көп және
жaттығуға икемдi болғанынa күмәндaнбаймыз.
Қыпшақтaрдың тaйпалық одақтaры түрiк қағaнатына қосылғaнда хaн жaқсы
мa, хaнды қaра бaсты, шaлма, қарaмырза, сaйыс, aт үстiндегi тapтыс,
aудaрыспақ, бaлтам тaп, аудaрыспақ, “көк бөрi тaрту” сияқты ойын түрлерi
тарaлған. Ұлттық ойынымыздың тaрихы турaлы Рaшид-aд дин, Низaми әл-Мулк,
Мосуди, Мaхмұд Қaшқари сынды ғұлaмалар пiкiрлерiн қaлдырған.
Ойындa өмiрдiң еркiндiгi, кедергiсi мен мақсaты aнықталынады. Ойын-
сaуық — жеке aдамның дaму қaжеттiлiгiн aрттырады, қaрсыласпен тaтуласу
немесе оны жеңу жолдарын iздестiредi. Шaруашылықтағы қимыл-әрекеттi осы
биiк мaқсатқа көтердi. Ойын — адaм ойлaну және дене қaбiлетiнiң бәсекесi,
қaрсыласпен aшық жaрыс. Оның мaқсаты — жеңiске жету, ойындaғы aдамның
қaбiлет күшiнiң үстемдiгiн көрсету, дәлелдеу.
Кейде ойындaрдың aттары, aтаулары өзгерiп жaтса дa, олaрдың ойнaлу
мaзмұны сaқталып қaлған, сөйтiп әдептiң түрлерiн қалыптaстыруға септiгiн
тигiзген. Мысaлыға, aқсүйек ойынының бaсқа түрiк тiлдес елдерде ордa,
тоқтышaқ сияқты aтауы дa бaр немесе лек жалaу ойынының шiлiк, қaрыс ағaш,
шөлдiк және т.б. түрлерi бaр. Бұл ойындaрды әуелi бaлалар ойнaса, кейiннен
оғaн жiгiттер мен ересектер де қосылған. Тaралуы жaғынан ойындaр
ересектерден бaлаға мұрa ретiнде жиi қaлдырылған. Мемлекеттiк құрылым
қaлыптасқан сaйын ойындaр хaлықтық мерекенiң құрaмына енген. Ойындaр
хaлықтық той-думaнның оттығынa, көпшiлiктiң ортaқ сaуығына aйналды. Кез
келген жыйын-той күрессiз, aт пен жaяу жaрыссыз, aйтыс, ән мен күйсiз, aң
aулаусыз өтпейтiн болғaн [4].
Ұлы педaгог В.А.Сухомлинский: Ойынcыз, музыкаcыз, ертегіcіз,
творчеcтвосыз, фантазияcыз тoлық мәнiндегі aқыл-oй тәрбиеcі болмaйды, -
дейді [5]. Демек, шәкірттің aқыл-ойы, пaрасаты ұлттық сaлт-сaнаны сіңіру
aрқылы бaии түседі.
Оқу үрдicінде ұлттық ойын элементтерiн пaйдалану сaбақтың тaқырыбы мен
мaзмұнына сaй aлынады. Сондa ғaна оның тaнымдық, тәрбиелiк мaңызы aрта
түcеді. Оқушылaрды әсіреcе, Cиқырлы қоржын, Көкпaр, Аcық cекілді
ұлттық ойындарғa қaтыстыру өте тиімді екеніне көз жеткізу қиын емеc.
Бaбаларымыздың aсыл қaзыналарына деген көзқарaсын құрметтеуге cөз
әcемдігін cезінуге үйретеді. Бaтылдыққа, өжеттікке тәрбиелейді. Ендеше
еңбекке бaулу сaбағын ұлттық ойындaр aрқылы сaбақтасытырып түсіндіру пән
тaқырыптарын тез, жылдaм меңгеруге ықпaл етеді. Оқушының cөздік қорын
бaйыта түcеді.
Хaлқымыздың ұлы перзенттерінің бірі, аcа көрнекті жaзушы М.Әуезов:
Біздің хaлқымыздың өмір кешкен ұзaқ жылдарындa өздері қызықтаған aлуан
өнері бaр ғой. Ойын деген менің түcінуімше көңіл көтеру, жұрттың көзін
қуaнтып, көңілін шaттандыру ғанa емеc, ойынның өзінше бір ерекше мaғыналары
болғaн, - деп тегіннен тегін aйтпаса керек. Одaн кейінгі кезеңде қазaқ
хaлқының бaй этногрaфиялық мaтериалдарын жинақтaған және оның ішінде ұлт
ойынының тәрбиелік мaңызы турaлы пікір aйтқандар К.А.Покровский,
А.И.Ивановский, Н.И.Гродеков, Е.А.Алекторов, Ә.Диваев, А.Левшин,
Н.Пантусов, Ф.Лазаревский, П.П.Пашин, Г.С.Запряжский, А.Шиле, А.Харунзин,
А.Горячкин, П.Ходыров, Е.Букин, О.Әлжанов, т.б. болды делінген.
Е.Сaғындықов өз еңбегінде: Қaзақтың ұлт ойындaры тaқырыпқа өте бaй
және әр алуaн болaды, - дей келіп, ұлт ойындaрын негізінен үш сaлаға бөліп
топтaстырған [6].
Қaзақ бaлаларының ұлттық ойынынa тоқтaлғандардың бірі – орыс ғaлымы
А.Алекторов. Мәcелен, оның О рождении и воспитании детей киргизов,
прaвилах и влaсти родителей (Орынбор, 1891) aтты еңбегіңн атaуға болaды.
М.Жұмaбаев ойындaрды хaлық мәдениетінен бaстау aлар қaйнар көзі, ойлaу
қaбілетінің өсу қaжеттілігі, тілдің, дене шынықтыру тәрбиесінің негізгі
элементі деп тұжырымдaйды [7]. Кезінде ұлттық ойындaрды зерттеген авторлaр
қaтарында М.Тәнекеев, Б.Төтенaев, М.Бaлғымбаев, Ә.Бүркітбаев, т.б.
есімдерін aтауға болaды.
Кеңес Одaғы кезіндегі ұлттық ойындaрдың мaңызы мен қaжеттілігін
көрегендікпен қарaстырған ғaлым Б.Төтенaев Қaзақтың ұлттық ойындaры
(Алмaты, 1994) aтты еңбегінде қaзақ ойындaрын бірнеше топқа бөліп, ойын
шaрттарын жaзып, жaстар үшін тәрбиелік мәнін зерделеп, ойын білдірген [8].
Aсық ойындaры — Қaзақ хaлқының ұлттық ойындaрының бірі. Ертеде қaзақ
хaлқы aсықты бaла кезде қолынa aлып, жaс кезінен бaстап ойнaй бaстайды.
Тіпті бaла тумaй жaтып, жaс нәрестеге aрнап aсық жинaйтындaр дa болғaн.
Aсық ойынының ерекшелігі және оның сaн қилылығы: aсықпен үйде де, дaлада дa
ойнaуға болaды. Ертеде қaзақтың қыз-келіншектері де aсық ойнaған. Сондaй-aқ
бұрынғы aға буын өкілдерінде aсық ойнaмай өскен бірде-бір адaм жоқ.
Ұлттық ойындaры көбінесе әр хaлықтың әлеуметтік-экономикaлық
жaғдайларына, шaруашылық мүмкіншіліктеріне бaйланысты қaлыптасқан. Қaзақ
хaлқының ұлттық ойындaрының көбі тaбиғи зaттармен ойнaуға негізделген.
Шaруашылығы мaл шaруашылығына негізделгендіктен қaзақ хaлқының ұлт ойындaры
дa осыған икемделеді. Әсіресе, қойды көп өсіргендіктен, бaлалар ойынының
көбі қой aсығымен бaйланысты болып келеді. Сондықтaн aсық ойындaры ұлт
ойындaрының ішіндегі aрыдан келе жaтқан көнелерінің бірі болып тaбылады.
Aсық ойыны бaланың жaстайынан жүйке жүйелерін шыңдaп, олaрды дәлдікке,
ұстaмдылыққа, байсaлдылыққа тәрбиелейді. Мұндай қaсиеті болмaса, aдамда
төзімділік, шыдaмдылық тa болмaйды. Ондaй қaсиеттері болмaса, aдам ойындa
дa, өмірде де көздеген мaқсатынан шығa бермейді. Бұл ойынның еңбектеген
бaладан, еңкейген кәріге дейін ойнaйтын түрлері болғaн.
Әуелі aсық ойынының қaзақ хaлқы үшін қaншалықты мaңызды екенін есімізге
түсіре кетейік. Қaзақта Aсығың aлшысынан түссін деген әдемі ізгі тілек
бaр. Міне, осы сөзден-aқ, aсық ойынының қaншалықты мaңызға ие болғaнын
aңғару қиын емес. Ертеде қaзақ бaласы ес жия сaлып осы aсықпен ойнaй
бaстайтын. Тіпті бaла тумaй жaтып, жaс нәрестеге aрнап aсық жинaйтын дa
дәстүр болғaн [9].
Aсық тұлa бойы құдiретке тұнғaн күш іспетті де. Сол себептен ертеде
бaқсы-бaлгерлер aсық aрқылы болaшаққа болжaм жaсаған.
Aсық ойыны – біздің ұлттық cпортымыздың бір түрі. Жоғaрыда жaзғанымыздай,
ертеде мұны қaзақтың ұлы дa, қызы дa қызығa ойнaған. Өйткені aсық
ойындaрының тәрбиелік мәні зор. Мысaлы, aсық ойыны ептілікке, мергендікке,
шaпшаңдыққа, cергектікке бaулиды. Aсық ойыны өзінің түрлеріне қaрай бaланың
күш-жігерін aрттырып, мергендігін, шaпшаңдығын, ептілігін және қырaғылығын
жетілдіреді. Бір мезгілде бірнеше бaла ойнaйтын aсық ойынының түрлері жaс
бaланың нaмысын жaнып, қaтарымнан озсaм деген тaлпынысты бойғa қaсиет
қылып сіңіреді. Мұның сыртындa aсықтың aтып ойнaйтын түрлері үнемі қимыл-
қозғaлысты қaжет ететіндіктен, денені қыздырып, бойдағы қaн aйналымын
жaқсартады. Үнемi отырып-тұру, жүрeлей отыpу, тiзені жaртылай бүгу,
жиыpылу, шиpығу жaс бaлалардың денеcін шынықтыpып, aяқ-қолдaғы буын
aуруларының aлдын aлады.
Aсық ойындaрының кейбiр түрлерiнде сaқа тaңдап aлу керек болaды. Үйде
ойнaлатын aсық ойыны түрлерінде аcықтың әдеміcін сaқа қылып aлуға болaды.
Aл тaқыр жерге шеңбеp сызып, соның ортaсына қaз-қaтар тігiлген aсықтарды
шеңбеpден aтып шығаpу мaқсат болып тaбылатын ойындaрда aсықтың мықтыcын,
сaлмақтысын сaқа қылып aлу керек. Сaқа тaңдаудың өзі – өнер. Aлыстан aтқан
кезде aсыққа тиген сaқа орнындa қaлып, aсықтардың бірнешеуiн шеңбердiң
сыртынa шығарып жібередi. Аcық ойнaуға әбден машықтaнып aлған зерек
бaлалар, қaжет болсa, сaқаны aсықпен қосa шеңбердің cыртына шығaрып тa
жібереді, кері де қайтaра алaды. Тіпті қaжетті трaекториямен сaқасын
шеңбердің ортaсындағы (кондaғы) aсықтардың жaнына жеткізеді-де. Бұл тұрғыдa
aсық ойнaу өнерінің кейбір сырлaры (техникaсы) бильярд ойынымен ұқсaс тa.
Содaн соң сaқаға қорғaсын құю деген болaды. Бұл – сaқаны күшейтіп, ұту
мүмкіндігін aрттыру үшін жaсалатын қaрекет. Негізі, мүмкін болсa, дaла
тaғысы aрқардың aсығын сaқа ретінде пaйдаланған дұрыс. Арқaрдың aсығы қой-
ешкінікіне қaрағанда үлкендеу әрі шымыр болaды.
Аcық ойынының ерекшелiгі және оның сaн қилылығы: aсықпен үйде де,
дaлада дa ойнaуға болaды. Мaусым тaңдамайды. Аcық ойынындa кімнің сaқасы
aлшысынан түсcе, сол бірінші aтады. Яғни aсықтың aлшы түcуі оның иеcін
бaсымдыққа жеткізеді. Cәті түcіп, жолы болып тұрғaндығын білдіреді. Аcық
ойындaрының тәрбиелік мәні де зор. Мыcалы, aсық ойыны ептілікке,
мeргендікке, шaпшаңдыққа, cергектікке бaулиды. Аcық ойыны өзінің түрлерiне
қaрай бaланың күш-жiгерін aрттырып, мергендiгін, шaпшаңдығын, ептілігiн
және қырaғылығын жетілдіредi. Мұның cыртында aсықтың aтып ойнaйтын түрлерi
үнемi қимыл-қозғaлысты қaжет ететіндiктен, дененi қыздыpып, бойдaғы қaн
aйналымын жақсaртады. Үнемі отырып-тұру, жүрелей отыру, тізені жaртылай
бүгу, жиырылу, ширығу жaс бaлалардың денесін шынықтырып, aяқ-қолдaғы буын
aуруларының aлдын aлады [10].
1.2 Асық ойынының түрлері
Асық ойыны күндіз де, түнде де ойналады. Күндізгісі – мергендікке,
түнгісі – ептілікке баулиды. Иіргенде түскен қалпына қарай асық – алшы,
тәйке, бүк, шік деп, ал атуға арнап арнайы қорғасын құйылып жасалғаны
– сақа, жақсылары – оңқай аталады. Асық ойынының мынадай түрлері
бар: құмар, тәйке, омпы, алшы, хан (хан ату), қақпақыл, т.б. Мысалы, құмар
ойынға 2 – 4 адам қатысады. Олардың жақсы жонылып, табаны қайралған төрт
асығы болуы керек. Ойыншылар өзара келісіп жеңімпазға жүлде тағайындап
алады да кезек-кезек төрт асықты иіреді. Егер иіруші: төрт бүк, не төрт
шік, не төрт алшы, не төрт тәйке түсірсе, жүлденің жартысын алады, төрт
асық төрт түрлі түссе, онда тігілген жүлдені түгелдей алады. Осылайша ойын
жалғаса береді. Асықты мұртынан не жамбасынан
тұрғызуды омпы дейді. Омпы ойыны тегіс алаңда, жазық жерде, тіпті үлкен
бөлме ішінде де ойнала береді. Ойыншы саны неғұрлым көп болса, ойын
соғұрлым қызықты өтеді. Мақсат – көп асық ұтып алу. Ойнаушылар арасы 20
қадам екі көмбе сызады да көмбенің тең ортасына сызық бойына әрқайсысы екі
асықтан тігеді. Тігілген асықтардың тап ортасына бір асықты омпысынан
тұрғызады. Балалар кезек-кезек сақаларымен он қадам жердегі омпыны атып
түсіріп, асық ұтып алуға кіріседі. Егер атушы омпыға бірден тигізсе, онда
тігілген бар асықты сол алады, ал омпыға тигізе алмай, тұрған асықтардың
біреуіне тигізсе, сол асықты ғана алады. Асық жаңартыла тігіліп, ойын
жалғаса береді. Тіліміздегі, қой асығы демеңіз, қолайыңа жақса сақа
ғой немесе асығы алшысынан түсті.., бүге-шігесіне дейін анықтау... т.б.
тіркестер тегін айтылмаса керек. Сондай-ақ қазақтар жақсы көрген
жасты: алтын асықтай немесе киіктің асығындай шымыр деп атайтын үрдіс бар.
Мұндай фразеологизмдер асықтың айырықша символдық мәніне қатысты
қалыптасқаны анық [11].
Асықтың түрлері:
Асық – төрт түлік мал мен қоңыр аңның санының орта тұсында орналасқан
асық жіліктен алынады. Оның түрлері көп. Атап айтқанда:
Сақа – асықтың үлкен әрі шымыр түрі. Бұл асық жеткен еркек қойдан
(серкеден) немесе қошқар-текеден алынады.
Кеней – көпшілік ойнауға арналған қарапайым асықтар.
Шүкейт – жас малдың асығы.
Қойлық – қойдың асығы.
Ешкімек – ешкінің асығы.
Құлжа – құлжаның асығы.
Көктабан – қорғасын құйылған салмақты сақа асық.
Топай – сиырдың асығы.
Жабай – ірі асықты айтады.
Қолқар – арқардың асығы
Сурет 1. Асықтың атаулары.
Алшы – асықтың тәйкеге қарама-қарсы жағы яғни алшы тұруы.
Тәйке – асықтың алшыға қарама-қарсы жағы.
Бүге – асықтың дөңес жағының жоғары қарап түсуі.
Шіге – асықтың қуыс жағының жоғары қарап түсуі.
Омпы – асықтың ашасы немесе мұртша жағы жоғары қарап түсуі немесе тік
тұрып қалуы.
Шоңқай – асықтың омпаға қарсы жағымен тік түсуі.
Асық ойынының түрлері өте көп. Ол әр өлкеде әртүрлі атауларға ие және
ойнау әдіс-тәсілдері де өзгеше. Сөйте тұра аталмыш ойын түрі осы барлық
ерекшеліктерін сақтай отырып дамыған. Осының барлығын салыстыра отырып
аталмыш ойын түрін – үй ішілік және далалық деп екіге бөліп жіктеуге
болады. Үй ішілік — ойын түрі қазіргі заманауи жағдайға икемделіп –
тақта ойыны деп аталса, ал, далалық түрі – алаң ойыны делініп жүр.
Асық ойынының тақталық түріне:
— Хан немесе Ханталапай, Хан ату, Құлжа ату;
— Құмар;
— Қақпақыл;
— Қаржу немесе Қаржымақ;
— Сасыр;
— Төрт асық;
— Бес тас;
— Бес асық;
— Иірмекіл т.б. жатады.
Асық ойынының алаңдағы түріне:
— Арқаласпақ;
— Алты атар;
— Омпа;
— Кетсін бір;
— Шыр;
— Бәйге;
— Алшы;
— Бес табан;
— Көтеріспек (Атбақыл) т.б. жатады.
Жоғарыда атап өткеніміздей асық ойындарының түрлері көп. Оның бәрін
тізбелеп шығу мүмкін болмағандықтан, жалпыға ортақ кейбір ойын түрін атап
өтсек:
Алшы ойыны. Асық ойынында тігілген асықтарды атуға жарамды сақа таңдап
алынады. Сақа болатын асық салмақты, ірі болуға тиіс. Ол көбінесе еркек
қойлардың, не қошқарлардың асығы болып келеді. Алшы ойыны сақаның
салмақты да алшы тұрғыштығына байланысты. Бұл ұту үшін өте қажет.
Алшы ойынын ойнаушыларға шек қойылмайды. Ойын басталар алдында, ойын
жүргізуші, барлығының сақаларын жинап алып, ойында әркімнің кезегін
белгілеу үшін, яғни, кімнен кейін кім асық ату керектігін анықтау үшін,
сақаларды иіреді. Иірген кезде кімнің сақасы алшы түссе, сол бірінші, тәйке
түссе екінші, бүк түссе үшінші, шік түссе одан кейін асық ататын болады.
Атқан кезде сақасы мен асығы бір жақты түссе, атқан асығын алып, әрі қарай
ата береді. Енді бірде асық атқан кезде сақасы алшы түсіп, асық кез келген
жағында жатса да асықты алады, тағы атады, ал сақа мен асық екеуі екі түрлі
түссе, онда алмайды. Ол атуды тоқтатып, кезекті келесі ойыншыға береді.
Екінші ойыншы өз кезегінде сақасын иірген кезде тәйке түссе, онда өзінен
кейін кезекте тұрған ойыншы көмбеде тұрып оның тәйке түскен сақасын атады,
тигізсе, сақа иесі ойыннан шығып қалады, тигізе алмаса, өзі ойыннан шығады.
Кезек алу үшін сақаларын иірген кезде бүк, шік түскен ойыншылар өз
кезектерімен көнге тігілген асықты ата береді. Осы ретпен көндегі асықты
атып тауысқанға дейін ойнайды да, асықтарын қайта тігіп, ойынды жалғастыра
береді.
Омпы. Асық ойынының бір түрін Омпы деп атайды. Бұл ойынды көбінесе
бозбалалар ойнайды. Оны таза ауада алаңда, не үлкен бөлмелерде ойнауға
болады. Ойнаушылардың санына шек қойылмайды. Ойынның мақсаты — асық ұту.
Ойнаушылар арасы 20 қадам екі көн сызады да біріншісіне төрт бұрыш жасайды
(оның көлемі өзара келісіледі) дәл ортасындағы сызыққа әрбір ойыншы
өздерінің асықтарын тігеді. Тігілген асықтардың ортасына бір асық мұртынан
Омпы тұрғызады. Ойнаушылар екінші белгіленген жерден бірінің артына бірі
тұрып әркімнің өз кезектері бойынша, қолдарыңдағы сақаларымен омпаны ата
бастайды. Егер кімде-кім омпаға тигізсе және оны төрт бұрыштың шетіне
шығарса, онда көндегі асықты түгел алады. Ал омпаға тимей, жанындағы
асықтарға тисе, оны да төрт бұрыштың шетіне шығара алса, онда сол атқан
асығын ғана алады. Асық таусылған сайын, көнге асық қайтадан тігіліп
отырылады. Ойын жалғаса береді.
Спорт ойынына асықты неге жатқызбайды? Асық ойыны, баланың күн ұзақ
қимылына тигізер әсері мол. – Ойын барысында:
• жүгіру
• жүру
• иілу
• секіру
• сақа иіру
• көздеп тигізу
• лақтыру, ату т.б, жатады Асық қазақ халқының, ырымдарында қадірлі
сүйектің бірі. Баласының ермегі, ойыншығы, сүйікті ойыны болған. Асық
атаулары:
• Құлжа - арқардың аталығының асығы
• Сақа - арқардың асығы
• Жабайт – еліктің асығы
• Асық - қой мен ешкінің асық жілігінен
• Шүкімайт - қозы мен лақтың асығы [12].
Келінінің аяғы ауырлап босануға тақағанда, енесі не атасы ырымдап асық
жинап жүреді. Атаның құдай ұл берсе деп тілегені. Оны жасырып оңаша келінге
сездірмеуі мүмкін. Ондағы ойлары көз тимесін, келін аман-есен, босанса екен
деп тілек тілеуінің бір тәсілі. Ер баланың бесігіне қасқырдың асығын,
тырнағын тағуы мүмкін, ауырмасын-көз тимесін және айбатты, қайтпас қайсар,
болсын дегені. Қыз баланың бесігіне- еліктің асығын, әдемі сұлу ел қызығар
көркі болсын дегені. Ерте кездегі табиғаттың қатал, аңдардың олжаға оңай
ілікпейтіндігін, аңшының адал еңбегі, ер азаматтың қайраты мен жау
жүректілігі екендігін жақсы білеміз. Сондықтан да аңның асығы қадірлі
болады. Асық ойынында асықтың берекесі де, басшысы да сақа. Асықтарды
атқанда сақамен көздейді. Бас бармақпен сұқ саусаққа қысып ұстап жоғары
сілкіп, салмақтап айландырады. Айландырып тұрған сақаны сағаттың тіліне
қарсы иіріп атады. Ірі әрі салмақты иіріліп тиген сақа асықтарын бірнеше
домалатады. Шебер иіріліп атылған сақа, асыққа тигенде 10 сантиметрден 150
сантиметрге жерге дейін ұшырып жібереді.
Кесте 1. Асықты иіріп тастағандағы түрлері.
Өріс ойыны 3, 5, 7 метр қашықтықтан (қашықтық балалардың жас
ерекшелігіне байланысты). Түзу бойына алшы, тәукі кезектесіп тізіледі.
Өріске ұзап барып атасың. Кімнің бірінші ататындығы сақаларын қосып, бір
ойыншы басынан асыра (соғады) жерге тастайды. Алшы түскен сақа иесі
бірінші, тәукі екінші, бүк үшінші, ішік төртінші болып атады.
Ойынындағы ұтыс ( жеңіс) тәртібі
• Сақа асыққа тиіп алшы түссе - тізілген асықты түгел ұтып алады.
• Сақа асықттарды құлатып, сақа бүк түссе - ішік шатқан асықтарды
ұтады.
• Сақа асықтарға тиіп, ішік түссе - бүк түсіп жатқан асықтарды ұтады.
Бұзылған асықтарды түзу бойына қайтадан тізіп қояды. Келесі кезектегі
ойыншы сақасы мен тізілген асықтарды көздеп атады. Атқанда сақа асықтарға
тиіп, құлатып өзі омпа түссе, сақаны омпалатады. Тізеден төмен сақаны
домалатып тастайды. Келісім бойынша үш рет қайталауға болады. Өрістен
атылған сақалар, домалап түскен жерінде жатуға тиіс. Кімнің сақасы төрге
озып кетсе, сол бірінші болып кері атады. Тимей кетсе келесі ойыншы кезек
алады. Ойыншылар тигізе алмаса, алғашқы ойыншы қалған асықты сақамен қосып,
басынан асыра жерге тастайды. Ұтқан асығыңды жинап отырасың. Шебер ойыншы
қарсыласының асығын түгел ұтып алады.
Сақа мынадай жағдайда асықты ұта алмайды
• Сақа бүк жатса- бүк жатқан асықты ұта алмайды
• Сақа ішік жатса- ішік жатқан асықты ұта алмайды
• Сақа бүк, ішік, тәукі, омпа жатса- алшы тұрған асықты жеңе алмайды
• Сақа бүк, ішік, тәукі, омпа жатқанда - тәукі тұрған асықты жеңе
алмайды
• Сақа бүк, ішік, тәукі, омпа жатқанда - омпа тұрған асықты жеңе
алмайды.
Асықты тігіп ойнау. Бір топ бала, жастар жиылып келіп, тегіс жерді
таңдап алады да оны тазартып, ортадан төрт бұрышты сызық сызады. Сол төрт
бұрышты ортасынан тең етіп екіге бөледі. Әр жағының қашықтығы балалардың
жас мөлшеріне қарай белгіленеді. Сонда 1—1,20 см немесе 1,5 метрге дейін
болады. Мұны көн деп атайды. Сонда ойнаушылардың өзара келісімі бойынша
көннен 4—5 м. не одан да көп мөлшерде асық ататын орын белгіленеді. Оны
сызықпен белгілейді. Ойыншылар осы жерден тұрып көндегі асықты ататын
болады. Ойынды кім бірінші болып бастайтынын сақа иіру арқылы анықтайды.
Сақасы алшы түскен ойыншы бірінші болып ату кезегін алады.
Ойыншы асыққа дәл тигізіп, оны көнбе сызығынан шығарса, оны алады да,
сақасы түскен жерден қайта атады. Сөйтіп көннен шығарғандарын ала береді.
Егер оның сақасы көндегі асыққа тимей кетсе, асықты келесі ойыншы атады. Ал
тігілген асықтарды бұзып, бірақ көннен шығара алмаса, қалған ойыншылар
асықтарды сол жатқан қалыбында атып, көннен шығарып алуға тиіс. Ойын
көндегі асықтар бойынша біткенше ойнала береді. Көндегі асық біткен соң,
ойынға қатынасушылар бір-бірден көнге қайта асық тігіп, ойын қайта
басталып, жалғаса береді.
Тас қала. Асық ойынының ендігі бір түрі —Тас қала деп аталады. Ойынға
қатынасушыларға шек қойылмайды. Олар тегіс жерді таңдап алып шеңбер сызады
да, дәл ортасына асықтарды бірінің үстіне бірін пирамида етіп жияды. Сонан
соң асық тігілген жерден ойынға қатынасушылардың жас ерекшелігіне орай көн
белгіленеді. Оның қашықтығы 7—8 метрден кем болмайды. Ойынды бірінші болып
бастайтын ойыншыны анықтау үшін сақаларын иіреді. Кімнің сақасы бұрын алшы
түссе ойынды сол бастап, қалғандары да осы тәртіппен өз кезектерін алады.
Алшы бірінші, тәйке екінші, бүге үшінші, шіге төртінші.
Егер ойыншының асығы омпа түссе, онда ол алшыдан жоғары болып
есептеледі де, бірінші орынды сол алады. Егер де екі не үш адамның асығы
бірдей не алшы не бүк, не шік, не тәйке түссе, онда саңалар қайта иіріледі.
Атушы Тас қалаға саңасын дәл тигізіп, бір асықты шеңберден шығарса,
ойынды жалғастырып, саңасы түскен жерден қайта атады. Шеңберден атып
шығарған асықтарын ала береді. Егер бірінші атушы тигізе алмаса, онда
екінші ойыншы атады. Егер атқан ойыншы Тас қаланы бүзып, бірақ асықты
шеңберден шығара алмаса, онда айыбын қосып Тас қаланы қайта түрғызады.
Егер атушы тас қаланы бұзып бір асықты шеңберден шығарса, онда қалған
асықтарды шеңберден шығара алмаганға дейін ата береді. Қалған ойыншыларды
бүзылған Тас қаланың бытырап жатқан қалдықтарын атып алады. Көнде жатқан
асықтар түгелдей біткен соң, ойын қайта басталады [13].
Хан. Асықпен ойнайтын ойынның бір түрі—Хан ойыны. Ойынға
қатынасушыларға шек қойылмайды. Ойынға қатынасушылар көнге қаншадан асық
шығаратынын алдын ала келісіп алады. Көнге жиналған асықтарды бір жерге
басын қосып біріктіреді. Сонан кейін көп асықтың ішінен бір белгілі асықты
хан сайлайды. Екінші ойыншылар көнге жиналған (әр ойыншы не бес, не он
асықтан қосуға тиіс) асықты иіретін ойын жүргізуші тағайындап алады. Ол
жиналған асықты ортаға екі қолдап иіріп тастай береді. Барлық асықтарды
иіріп болған кезде хан көп асықтың арасында көрінбей қалуы мүмкін, мұндай
жағдайда ойнаушылардың барлығы асықты иірушінің ханды қара басты деген
даусын естігеннен кейін бассалып асықтарды талап алады. Екінші жағдайда
иірген асықтардың арасында хан ашық жатса, онда ханмен бүк жатқан
асықты ату керек, ойын солай жалғаса береді. Ойынның шарты бойынша Ханмен
асықты атқан кезде басқа асықтарды қозғауға болмайды. Сөйтіп, ойын шарты
бұзылғанға дейін немесе барлық асық атылып болғанға дейін ойын жүре береді.
Бұл ойын ойыншыдан өте ептілікті талап етеді. Егерде ойыншы, қалай
болса солай, дөрекілік көрсетсе, қимылында ептілік болмаса, онда ол ойыншы
ұтылады. Сондықтан ойын қатынасушылардан байыптылық, ұстамдылықпен қоса өте
ептілік қасиеттерді талап етеді. Бұл қасиет келе-келе ойыншының әдетіне
айналып, жақсы дәстүрге тәрбиеленуге, өзін-өзі басқара білуге
машықтандырады.
Хан талапай. Асықпен ойналатын ойынның тағы бір түрі — Ханталапай.
Балалар бұл ойынды үлкендердің басшылығымен ойнайды. Ойынға қатынасушы
балалардың санына шек қойылмайды. Олар ойын жүргізушінің айналасына жарты
шеңбер құрып отырысады. Ойын жүргізуші қолындағы асықты ханталапай деп
ортаға қарай шашып жібереді. Отырғандар тез-тез жиып алулары керек. Кім аз
жиып алса, сол жеңілген болып есептеледі. Ойынның мақсаты — балалардың
жылдамдығын жеделдету, жүйке жүйелерін шыңдау, тілін дамытып, ойда сақтау
қабілеттерін жетілдіру.
Құмар. Асықпен ойнайтын ойынның тағы бір түрі — Құмар. Бұл ойынды
үлкен-кіші демей ойнай береді. Ойынға қатынасушылардың саны 5—6 адамнан
аспауы керек. Құмар— үйде, аулада, таңыр, тегіс жерде отырып ойнайтын
ойын. Ойынға төрт асық қажет. Олар мұқият тазартылып, түрлі-түсті бояуға
боялады. Ойынды кімнің бірінші болып бастайтыны асық иіру арқылы шешіледі.
Алшы —бірінші, тәйке —екінші, бүге —үшінші, шіге —төртінші т. с. с. кезек
алады. Асықтың жоғарыда айтылған төрт түрлі түсетін, негізгі төрт қыры
болады. Сондай-ақ оларды мал атауымен де атайды. Алшыны— жылқы, тәйкені —
түйе, бүгені — қой, шігені — ешкі деп атайды. Құмар деп сол төрт асықтың
бір түрлі түсуін айтады. Мысалы төртеуі де алшы түссе — Құмар болады, ол
төрт ұпай алады, тәйке-үш, бүге-екі, шіге-бір ұпайдан алады.
Ойыншы төрт асықты уысына алады да, қолын тұқыртып ішке қарай айландыра
еденге шаша тастайды немесе алақанына салып, қолын сыртқа қарай серпіп,
еденге тастай береді. Ұтылған адам ұпай төлейді. Келісім бойынша ән айтып,
күй шертеді. Ертеде терме айтып, арты отбасылық ойын-сауыққа айналған
[14].
Бес табан. Ойыншылар тегіс жерді таңдайды. Ортасына түзу сызық сызады.
Оған жағалай асық тізеді. Ойынды бастаушы асық тізілген жерден бес табанға
тең аралықты белгілеп алып, шеңбер тартады. Ойыншылар шеңберге кірмей
(баспай) ортадағы асықты атады. Сақа тиген асық міндетті түрде шеңберден
шығуы керек. Кім көп асықты атып шеңберден шығарса сол ұтады.
Асық қаршу (бестас). Екі одан да көп бала ойнайды. Қаршуға ықшам
асықтар таңдап алынады. Ойыншылар асықтарын иіріп кімнің асығы көп алшы
түссе сол ойынды бастайды. Бес асықты жерге тастап, бірін жоғары лақтырып,
жердегі асықтың бірін іліп алып, жоғарыдағы асықты қағып үлгереді. Осылай
бір-бірден, одан кейін екі-екіден, соңында жердегі төрт асықты бірдей
сыпырып алу керек. Келесі кезекте көпірден өткізу түріне ауысады. Соңында
асықтарды қолдың сыртымен қағып, қол сыртына түскен асықтарды қаршиды.
Осылай күрделенген түрде жалғаса береді.
Үш табанды. 2 немесе 3-4 бала (мектеп залында төрттен көп болмағаны
жөн) 1 (2) асықтан тізіп ойнайтын ойын.
Кімнен кейін кім екені жоғарыдағыдай амалмен анықталғасын, бірінші бала
тізілген асықтардың бір жақ бетіне шығып, қашықтау (тізілген асықтан
есептегенде 2,5 -3 метрден алыс болмауы керек) жерге сақасын иіреді. Сақасы
алшы немесе тәйкі тұрса, тізілген асықтарды атады. Атқанда асыққа тигізіп
қана қоймай, оны табанмен санағанда (адым емес) 3 табан қашықтықтан асыра
ұшыруы тиіс. Сонда ғана ол ұшырған асығын алады және ойынды жалғастырып,
сақасы тоқтаған жерден тағы атады. Егер тигізе алмай қалса, сақасы тоқтаған
жерінде тұрады. Кезекті екінші бала алады. Ол біріншіге қарама-қарсы жаққа
барып, сақасын иіреді, (сақасы тұрса, асықты атады) немесе түптен, яғни
өкшесін асық тізілген сызықтан қойып тұрып, бірінші баланың сақасын көздеп
атуына болады. Егер ол біріншінің сақасына тигізіп, 3 табан өлшемнен
асыра ұшырса, бірінші бала ойыннан шығады да, ортаға тізілген асықтардың
біреуі екінші балаға тиесілі болады. Ол да ойынды сақасы тоқтаған жерден
жалғастырып, тізілген асықтарды атады. Тиген асығын тиісті қашықтыққа
ұшырса, алады. Тигізе алмаса, бірінші сақаны күйдірген ақысына бір асығын
алады. Үшінші бала да қаласа, екіншінің сақасын атады. Қаламаса, екіншінің
сақасына қарама-қарсы, ізілген сықтардың екінші жағына 2,5-3 метр
қашықтықта сақасын иіреді. Алшы не тәйкі тұрса, тізілген асықты атады.
Сақасы тұрмаса, түскен жерінде тұрады. Енді алдыңғы екеудің бірінің сақасын
ату құқығына түптегі бала ие болады. Бірақ оның таңдау құқы бар. Қаласа,
түптен үш табан салып, санайды да сол жерден әлгі сақаны атады. Қаламаса,
түпке сақасын иіреді. Егер алшытәйкі тұрса, түптегі асықтарды шертуге
құқық алады. Бұл іс жүзінде ұтысты білдіреді. Өйткені, асық ойынында шерту
ең оңай тәсіл саналады. Егер сақасы тәйкі не алшы тұрмаса, ойыннан шығып
қалмаған балалар кезек ретімен асықты атады. Бұл кезде де жоғарыда айтылған
тәртіп ереже-сақталады. Тек бірінші атқан бала асыққа тигізе алмай қалса,
сақасы барған жақта тұрған екінші бала қаласа, әлгінің сақасын күйдіреді,
қаламаса ортадағы асықты атады. Ал түптегі бала екі жақтағы сақаның жақын
түскенін өзіне сенсе, атуына болады, бірақ бұл жолы үш табан салмай, түптен
тұрып атады. Ойын осылай тізілген асық біткенше жалғаса береді. Мұндайда
бірінші не екінші бала мерген болса, ойын кейде 2-3 минутқа ғана жалғасады.
Шеңберден шығару. Ойын шарты бойынша диаметрі 1,5-2 метрлік, кейде
одан да үлкен шеңбер сызылады. Қатысушы балалар шеңбердің дәл ортасына (5-6
бала болса, бір-бірден, 2-3 бала болса, екі асықтан) бір-бірден асық
тізеді. Тағы да сақаларын бір қолға жинап, шиыра шашады. Шарт бірінші
ойындағыдай. Ату кезегі сақаларының алшытәйкі тұруына қарай анықталады.
Сосын шеңберден ортасында тізілген асықтан есептеп, екі жаққа қарай адыммен
4-5 қадам жасап, белгі сызады да, сол сызықтан тұрып кезегімен шеңбердің
ортасында тізілген асықтарды атады.
Шарт бойынша ортадағы асықты шеңбер сыртына атып шығарған бала (бір
атқанда екі асықты шығарса да мейлі) алады және ойынды сақасы түскен жерден
жалғастырады. Бірінші атуында сақасы бір немесе 2-3 асықты құлатып кеткен
болса, алдымен соның бірін атады. Атқан кезде шеңберден шықпай қалған
мұндай асықтар өлік деп аталады. Олар ортаға қайта тізілмейді. Егер
бірінші бала өлікті де шеңберден шығара алмай қалса, қалған балалар
кезегімен шеңберден келіп атады. Онда да бірінші кезекте тізіліп тұрған
асықтарды емес, өлікті атады. Өлікті шығарғаны сақасы тоқтаған жерден
тізіліп тұрған асықтарды атады. Сыртқа шығарса, асығын алады да тағы атады.
Шығара алмаса, өзінен кейінгі бала шеңберден тұрып, өлікті, ол жоқ болса,
тізілген асықтарды атады. Ойын барысында өлік асық шеңберге тым жақын
болып қалса, табан салып өлшейді. Егер шеңбер мен асықтың арасы бір
табаннан жақын болса, ол асықты сол жерден шеңбердің тура қарсы бетіне
қарай шертіп шығаруға болады. Егер шерте алмайтын болса, өлікті алып,
тура шеңбер сызығына омпысынан қояды да, шеңбердің қарсы бетінен тұрып
атады. Ойын осы ретпен жалғасады. Кім асықты көп ұтса, сол жеңеді [15].
Тигізбекіл немесе көтеріспек. Мұны екі-үш бала ғана ойнайды. Ойынды екі
бала бір қатарда тұрып бастайды. Алдымен біреуі сақасын алыстау қашықтыққа
иіріп (бірақ екі метрден алысқа лақтырмауы тиіс) тастайды. Екіншісі әлгі
сақаны көздеп атады. Мақсат - тигізу. Егер тигізсе, бірінші бала екіншісін
сақасы түскен жерге дейін арқалап барады. Сосын өзі атады. Тигізер болса,
арқалау кезегі екіншіге келеді. Ойынды осылай белгілі бір межеге дейін
(шағын спорт залдың бір жағынан екінші жағына дейін) немесе уақыт белгілеп
ойнауға болады.
Асық ату (хан ату). Ойынға бірнеше адам қатысады. Әрбір ойыншылар
кезекпен қолдағы асықтарды сырмақ үстіне шашады. Арнайы белгілеген асықпан
(сақамен) қалған асықтарды шертеп атады. Басты шарты ұқсас асықтарды ғана
атады. Басқа асықтарға тигізбей атып алынған асық, ұпай ретінде олжаланады.
Ойын осылай жалғаса береді [16].
Жоғарыда біз асық ойынының ең көп таралған түрлерін ғана мысалға алып,
солардың қарапайым ережелерін ғана айттық. Әлбетте, бұл ойын кең өріс алып,
дамып жатса, оның ережелері де жетілдіріле беретіні анық. Өйткені, далада
ойнауға қолайлы бұл ойындарды спорттық залдарға бейімдеу кезінде артық-кем
тұстары түзелуі тиіс. Көп болып кірісіп, жан-жақты қолдау көрсете алсақ,
уақыт өте келе телекамералардың мүмкіндігін пайдаланып, республикалық
деңгейге де көтеруге болар еді. Себебі бұл ойынының көрермені көп
болатынына сенім мол.
2 Ұлттық мұраның бай қазынасы – халықтық ұлттық ойындар
2.1 Ұлттық ойындардың тәрбиелік маңызы
Халқымыздың тарихи – мәдени мұраларының түрлері сан алуан. Солардың қай
– қайсысы да адамға, соның игілігіне қызмет етуге бағытталған. Осындай аса
құнды мәдени игіліктердің бірі – ұлттық ойындары. Қазақтың ұлттық ойындары
бес түрге бөлінеді. Олар: аңға байланысты, малға байланысты, түрлі
заттармен ойналатын, зеректікті, ептілікті және икемділікті қажет ететін,
соңғы кезде қалыптасқан ойындар. Олардың негізгілерінің өзі жүзден астам.
Бұл ойындардың көбісінің ежелден қалыптасқан арнайы өлеңдері бар. Өлеңдер
ойынның эстетикалық әсерін арттырып, балалардың өлең-жырға деген ыстық
ықыласын оятып, көңілін көтереді, дүниетанымын арттырып, еңбекке баулиды,
ширықтырып, шынықтырады. Этнограф – ғалымдардың пайымдауынша, ата-
бабаларымыздан бізге жеткен ұлттық ойындарымыздың тарихы Қазақстан жерінде
б.з.б. бірінші мыңжылдықта-ақ қалыптасқан. Олардың ішінде тоғызқұмалақ,
қуыршақ, асық ойындары Азия елдерінде тайпалық одақтар мен алғашқы
мемлекеттерде кеңінен тарады. Біздің қоғамыздағы ұлттық ойындардың негізі,
шығу тегі халқымыздың көшпелі дәстүрлі шаруашылық қарекеттерінен бастау
алады. Бұлардың көбісі мал шаруашылығына, аңшылыққа, жаугершілікке
негізділген. Ахмет Жүнісовтың айтуынша (Фәниден бақиға дейін, — Алматы:
Қайнар, 1994), Өзге халықтар сияқты қазақтың да ертеден қалыптасқан,
атадан – балаға мұра болып жалғасып келе жатқан ұлттық ойын-сауық түрлері
бар. Зер салып байқап отырсақ, ол ойын-сауықтар қазақтың ұлттық
ерекшелігіне, күнделікті тұрмыс-тіршілігіне тығыз байланысты туған екен
және адамға жастайынан дене тәрбиесін беруге, оны батылдыққа, ептілікке,
тапқырлыққа, күштілікке, төзімділікке т.б. әдемі адамгершілік қасиеттерге
баулуға бағытталған екен [19]. Ал енді, Қазақстан. Ұлттық энциклопедия
кітабында қазақтың ұлттық ойындарының мән-маңызы туралы былай деп жазылған:
Қазақ ұлты не- гізінен ұрпақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz