Балалар фольклорын дәстүрлі оқыту
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І БАЛАЛАР ФОЛЬКЛОРЫН ОҚЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Балалар фольклорының
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Балалар фольклорын дәстүрлі
оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..12
ІІ БАЛАЛАР ФОЛЬКЛОРЫН ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК
НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.1 Ойын әдісі арқылы оқушылардың шығармашылық қабілеттерін
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.2 Балалар фольклорын Модульдік оқыту технологиясы арқылы
оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.3 Балалар фольклорын жаңа ақпараттық технологиялар арқылы
оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
ІІІ БАЛАЛАР ФОЛЬКЛОРЫН ОҚЫТУДЫҢ
САРАПТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .55
3.1 Дәстүрлі сабақтарды өткізудің
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
3.2 Балалар фольклорын Модульдік оқыту технологиясы арқылы оқытудың
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..58
3.3 Жаңа ақпараттық технологияларды пайдалану арқылы жүргізілген
жұмыстардың
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..65
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі:
Халықтың ғасырлар бойы ауызша жасаған көркемсөз өнерінде апаның
нәрестеге, атаның балаға, әженің немереге ең асыл дүниесіндей аманат
қалдырған мол мұрасы бар. Ол - түн ұйқысын төрт бөлген ананың ыстық
махаббатқа толы әлдиі, балдырғанның балдай тіліне оралған толы тәтті
тақпағы, думаны мол ойын баласының өлеңдері. Еңкейген қарт пен еңбектеген
бүлдіршінді табыстырған, сөйтіп бірінің ой-сезімін сәбидей пәктікке
шақырған, бірінің жан-дүниесін әдемілікке, шаттыққа бөлеген де осы жыр.
Балалар жырының рухани өмірімізден алатын орны өзгеше. Жастарды
тәрбиелеу ісіне, егемен еліміздің саналы, жан-жақты интеллектуалды мүшесін
қалыптастыруда, жалпы адам факторына айрықша мән беріліп отырған қазіргі
заманда, халықтың осы саладағы тәжірибесін өз керегімізге мейлінше тиімді,
толық пайдалану үлкен қажеттіліктен туып отыр. Ал дүниедегі жақсылық
атаулының адам жанына нұрын себуі, рухани тазалықтың қайнар көзі ананың
әлдиінен, жасандылық атаулыдан бейхабар балдырғанның өлең-тақпағынан
басталады десек асыра айтқандық емес.
Балалар фольклоры деген ұғымның ауқымы кең. Бұған ауыз әдебиеті
үлгілерінің көптеген жанрлары мен жанрлық түрлері жатады. Олардың ішінде
қара сөз түріндегі шығармалар да, үлкенді-кішілі түрлі мақсатпен айтылатын
өлең-жырлар да бар. Бұған қоса ойынға байланысты және ертегі, аңыз-
әңгімелер де, жиі кездесетін ырғақты прозаның да балалар фольклорынан
алатын орны ерекше.
Қазақ фольклорының жанрлары мен жанрлық түрлерінің құрамы, атқаратын
қызметі, идеялық-көркемдік ерекшеліктері, құрылысы бойынша соңғы кезде
сараланып зерттеле бастады. Бұрын жеткілікті дәрежеде мән берілмей келген
архаикалық эпостар, тарихи жырлар, тұрмыс-салт өлеңдерінің кейбір түрлері
арнайы қарастырылды. Сондай-ақ халық прозасын ертегілік және аңыздық проза
деп екі салаға жіктеп, олардың өзін іштей жанрлар мен түрлерге бөлу
қалыптасты.
Алайда, балалар фольклорының жалпы ауыз әдебиеті түрлерінің қайсысымен
сабақтас?, Үлкендер фольклорымен түйісетін жері қайсы?, Өзінше
дараланып тұрар тұсы қайсы? дейтін үлкен теориялық та, практикалық та
маңызы бар мәселелер әлі күнге шешімін тапқан жок. Олай болатыны балалар
фольклорының үлгілері бас-аяғы жинақталып, тегі, жанры, жанрлық турлері
бойынша әлі күнге сұрыпталған емес.
Өзге халықтардың фольклортану ғылымындағы сияқты қазак халқының да
балаларға қатысты ауызша көркем сөз мұрасына ересек адамдардың ұжымдық
шығармашылықпен терезесі тең фольклор деген ұғымды тіркеу үшін, сол
мұраны жинау, көпшілікке арнап жариялау, зерттеу қажет-ақ. Түптеп келгенде,
қай фольклордың да алға қойған мақсаттарының ең бастысы - жеткіншек
ұрпақты жан-жақты тәрбиелеу емес пе?! [1, 3].
Балалар әдебиеті – балалар өмірінің энциклопедиясы. Бастысы –
балалардың рухани мәдениетін байытып, туған елі мен жерін сүюге, ата-анасын
сыйлау, үлкенге құрмет көрсету, имандылыққа тәрбиелеу.
Балалар әдебиеті – бүгінігі ұлттық әдебиетімізде көркемдік-шығармашылық
және тағылымдық-тәрбиелік мақсаттарды басты назарда ұстап, балалардың жас
ерекшелігіне қарай дамып келе жатқан сала. Бұл салада балалардың жастық,
білімділік ерекшеліктері еске алынады. Олардың психологиялық өсу процестері
ескеріледі.
Қазақ балалар әдебиеті жылдан жылға сан жағынан да, идеялық сапасы
жағынан да өсіп келеді. Мұның қоғамдық ірі мәні бар. Өйткені балалар
әдебиеті – жас ұрпақтарға ұлттық тәрбие берудің қуатты құралы. Ол жастарды
ұлттық патриоттық рухта тәрбиелейді, озық ойларымен қаруландырады. Қандай
қиыншылықтарды болса да оларды жеңуге ұмтылдырып, жігер-қайратын арттырады.
Балалар әдебиетінің қалыптасуына, дами беруіне, оның жетіле түсуіне
көрнекті қайраткерлер жанашырлықпен тікелей ат салысып келеді. Көп жанрлы
қазақ балалар әдебиетінің тақырыптық молдығы мен жан-жақтылығы, идеялық
мазмұнының байлығы және балалар әдебиетінің нақтылы мәселесін ашу ісі
жайында нұсқаулар беріп отырды. Мектептің өмірмен байланысын күшейтуде
балалар әдебиетінің тәрбиелік рөлі күшейіп зор міндеттер атқарды. Сонымен
қазақ балалар әдебиеті де басқа ұлттық әдебиеттер сияқты үнемі, үздіксіз
даму, өсу жолында болды.
Мектептегі оқу мен тәрбиенің өмірмен, өнімді еңбекпен, коммунистік
құрылыстың практикасымен байланысын нығайту әдебиет мұғаліміне де зор
талап қойып, үлкен міндет жүктейді. Өйткені жас жеткіншектерді коммунизм
рухында тәрбиелеудің өскелең жаңа міндеттері әдебиет мұғалімінен терең
білімді болуды, педагогикалық және методикалық шеберлікті, әдебиетті
әрдайым творчестволық шабытпен оқытуды талап етеді [2,6].
XXI ғасыр – ғылым ғасыры. Сондықтан жас ұрпаққа, жас буынға жаңаша
білім беру жолында түбегейлі өзгерістер жүріп жатыр. Елбасымыздың “Жаңа
онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері”
еңбегінде 2020 жылға қарай қалалық, сол секілді ауылдық жерлердегі барлық
балалар мектеп жасына дейінгі тәрбие беру және оқытумен қамтылады деп
көрсетті.
Бүгінгі ғылым мен техниканың қарыштап даму заманында мектепте дәстүрлі
оқыту технологиясының оқушылардың ғылым негіздерін мемлекеттік стандарт
деңгейінде толық меңгеруіне кепілдік бермей отырғандығы оқушылардың білім
жетістіктерінің нәтижелерінен көрінуде. Сондықтан оқу-тәрбие үрдісін
жандандырудың қазіргі педтехнологияларын жетілдіріп, оны пән сабақтарын
оқытуда тиімді қолдану арқылы білім сапасын жоғарлату үшін басты бағыт-
бағдар берілуде.
Бүгінгі таңда мектептерде оқу-тәрбие үрдісінде түрлі инновациялық
педагогикалық технологиялардың қолданылып жүргені мәлім. Бұл
технологиялардың бәрін бір пән сабақтарында қамту мүмкін емес. Сондықтан,
мектептегі әрбір пәнді ұтымды меңгертуде оқыту технологиясын таңдап,
іріктеу және оны іс-әрекеттік тұрғыда жетілдіру арқылы оқушының әрекеті –
технологияны қабылдауы, оған деген ынтасы, құштарлығына мұғалім тарапынан
көңіл бөлінуі тиіс.
Оқытуды жаңашаландыру – оқу-тәрбие үрдісін даралау (дифференциация),
демократияландыру – (demos – халық, krotos – билік) жаңа тақырыпты
оқушылардың өздеріне меңгере алатындай билік беру, ізгілендіру, түрлендіру
ұстанымы негізінде оқушылардың шығармашылық қабілет мүмкіндігін терең ашу.
Тереңдетіп оқыту бағдарламасында әдебиетті жанымен сүйетін шәкірттерге
білімді дайын күйінде бермей, білім, білікті меңгерту, іздену, зерттеу
жолдарын негіздеу, теориялық білім мен практикалық жұмысты терең білім
негізінде, әрі жан-жақты шығармашылық қабілетін дамыту мақсаты қойылады [3,
114].
Жалпы білім берудің мақсаты – терең білімнің, кәсіби дағдылардың
негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін-өзі дамытудағы адамгершілік
тұрғысынан жауапты шешімдерді қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны
қалыптастыру, ақпаратты технологияны терең меңгерген, жылдам өзгеріп
жататын бүгінгі заманға лайықты, жаңашыл тұлғаны қалыптастыру.
Балалар фольклорын оқыту үдерісініңде заманауи технологияларды
пайдалану оқушылардың жаңа тілдік материалды меңгеруі кезіндегі оқу-
танымдық әрекетін белсендіруге, пәнге қызығушылығын арттыруға мүмкіндік
туғызады. Сонымен қатар, жаңа ақпараттық технология құралдарын ұсынылып
отырған материалға жоғары деңгейдегі көрнекілік ретінде пайдалануға
мүмкіндік береді, оқыту үдерісіне алуан түрлі жаттығуларды енгізу
мүмкіндігін кеңейтеді, үздіксіз қарым-қатынас барысында оқу үдерісінің
жандануын қамтамасыз ете алады. Осының барлығы оқушылардың оқытылатын
материалға жағымды қарым-қатынасының қалыптасуына мүмкіндік беруі біздің
зерттеу жұмысымыздың өзектілігі болып тұр.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Балалар фольклоры: ертегілер, мысалдар мен
аңыз-әңгімелерді оқытудың тың жолдарын көрсету.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Олардың идеялық-саяси және моральдық-эстетикалық жақтарынан өсіп-
жетілуіне көмектесу;
2. Оқушылардың дұрыс ойлай білушілік қабілетін жетілдіріп, тіл
мәдениетін дамыту;
3. Балалар фольклорын оқытудың соны жолдарын анықтау.
Зерттеу жұмысының нысаны: Балалар фольклорын заманауи технологиялар
негізінде оқыту.
Зерттеу жұмысының пәні: Балалар фольклорының зерттелуіне байланысты
шыққан ғылыми еңбектер, балалар фольклорына байланысты ғалымдардың
пікірлері, көзқарастары, балалар фольклорына байланысты материалдарды
негізге алу.
Ғылыми болжам: Егер заманауи технологияларды балалар фольклорын
оқытуда тиімді пайдаланса, онда ол оқушылардың оқу-танымдық белсенділігін
арттыруға, шығармашылықпен жұмыс жасау дағдыларын дамытуға, олардың білімі
мен мәдениетін жетілдіруге, оқуға тұрақты уәждемелігін қалыптастыруға,
білім беру сапасын арттыруына мүмкіндік береді.
Зерттеу әдістері: Зерттеу әдісі, сөздік әдісі, индукция-дедукция әдісі
Зерттеу жұмысының құрылымы:
Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан (Балалар фольклорын оқытудың
ғылыми негіздері, Балалар фольклорын оқытудың әдістемелік негізі,
Балалар фольклорын оқытудың сараптамасы), әр тарау бірнеше бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің ғылыми аппараты: өзектілігі, мақсаты,
міндеттері, нысаны, пәні, әдістері, зерттеудің ғылыми болжамы көрсетілген.
Балалар фольклорын оқытудың ғылыми негіздері атты бірінші тараудың
Балалар фольклорының зерттелуі бөлімінде ХІХ ғасырдағы балалар
фольклорының зерттелу мәселелері қарастырылады.
Бірінші тараудың Балалар фольклорын дәстүрлі оқыту деген екінші
бөлімінде балалар фольклорын дәстүрлі оқытудың тиімді, тиімсіз жақтары
баяндалады.
Балалар фольклорын оқытудың әдістемелік негізі атты екінші тараудың
Ойын әдісі арқылы оқушыларды шығармашылық қабілеттерін дамыту бөлімінде
ойын әдісі арқылы (театралдық көрініс) оқушылардың сабаққа деген
қызығушылығын арттырып, шығарманың мазмұның меңгерту мәселелері
қарастырылды.
Екінші тараудың Балалар фольклорын Модульдік оқыту технологиясы арқылы
оқыту деген екінші бөлімінде Н. Н. Жанпейісованың модульдік оқыту
технологиясы жайлы қысқаша мілімет беріліп, 5-сынып әдебиетінің ертегіге
арналған бөліміне модуль құрып, соған байланысты жүргізілетін жұмыстар
түрлері беріледі.
Екінші тараудың Балалар фольклорын жаңа ақпараттық технологиялар арқылы
оқыту атты үшінші бөлімінде заманауи технологияларды қолдана отырып
өткізілген сабақтардың артықшылықтары туралы мәселелер қарастырылады.
Балалар фольклорын оқытудың сараптамасы атты үшінші тараудың Дәстүрлі
сабақтарды өткізудің нәтижесі бөлімінде тәжірибе сыныбы мен бақылау
сыныбында дәстүрлі сабақтарды өткізудің нәтижесі, көрсеткіштері беріледі;
жасөспірімдердің коммуникативті және ұйымдастырушылық қабілеттерін
тексеруге арналған сауалнама жүргізіледі.
Үшінші тараудың Балалар фольклорын Модульдік оқыту технологиясы арқылы
оқытудың нәтижесі бөлімінде жасөспірімдердің коммуникативті және
ұйымдастырушылық қабілеттерін тексеруге арналған сауалнама жүргізіледі
(екінші рет), нәтиже шығарылады.
Үшінші тараудың Жаңа ақпараттық технологияларды пайдалану арқылы
жүргізілген жұмыстардың нәтижесі деген үшінші бөлімде тәжірибе өткізілген
сынып (жаңа ақпараттық технологияларды пайдалану арқылы өткізілген
сабақтар) пен байқау сыныбында (жаңа ақпараттық технологияларды пайдалану
арқылы өткізілмеген сабақтар) өткізілген сабақтардың салыстармалы түрде
нітижесі, қорытындысы шағарылады.
Қорытындыда зерттеудің негізгі нәтижелері талданып тұжырымдалады және
оларды пайдалануға байланысты ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беріледі.
Қосымшаларда жаңа ақпараттық технологияларды пайдалану арқылы балалар
фольклорына байланысты өткізілген сабақтардың сабақ жоспарлары тіркелді.
І БАЛАЛАР ФОЛЬКЛОРЫН ОҚЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ
1. Балалар фольклорының зерттелуі
Өткен ғасырларда қазақ даласына арнайы зертеу мақсатымен, болмаса
әртүрлі себептермен келген Еуропа елдерінің саясатшылары, ғалымдары, зиялы
қауым өкілдері бір ауыздан келіскендей қазақ фольклорының сулы жерге қаулап
өскен көктей шексіз байлығын, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан жалпыға
бірдей өнер дәстүрін айрықша атап өткен.
Әдебиет-сөз өнері. Әдебиет пәні де өнер пәні. Әдебиетті ұлағатты
адамдар адамтану құралы десе,әдебиет пәнін адам тәрбиелеу құралы деуге
болады.Әдебиет пәні арқылы жеке тұлғаның рухани дүниесі байиды,туған тілін
сүюден, елін,азаматты құрметтеуге дейінгі сезімдері тәрбиеленеді. Балалар
әдебиеті балалардың дүниеге көзқарасын қалыптастырып, өмірге құштарлыққа
тәрбиелейді.
Қазақ балалар әдебиетін бірнеше кезеңге бөліп қарастыруға болады:
1) Қазақ кеңес балалар әдебиетінің дамуының алғашқы кезеңі;
2) Ұлы Отан соғысына дейінгі бесжылдықтар дәуіріндегі балалар әдебиеті;
3) Ұлы Отан соғысы кезіндегі балалар әдебиеті;
4) Соғыстан кейінгі жылдардағы балалар әдебиеті;
5) Кеңестік дәуіріндегі балалар әдебиеті;
6) Қазіргі кездегі балалар әдебиеті.
Кеңес балалар әдебиетінің негізін салған - А.Горький болса, ал қазақ
балалар әдебиетнің негізін салушылар Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин,
Шолпан Иманбаева, Ілияс Жансүгіров, Сапарғали Бегалин, Сарғасқаев
Сансызбай т.б.
Балалар әдебиеті – қазақ әдебиеті тарихының өскелең әрі құрамдас бір
саласы. Оның өзіндік өсу, өркендеу жолдары бар. Басында жалпы әдебиетпен
бірге дамып, толысып келген ол Х1Х ғасырда өз ерекшеліктерімен дербес күйге
жетті. 1960-жылдардан бастап жоғары оқу орындарында жеке пән ретінде
оқытыла бастады. Балалар әдебиетінің қалыптасу, өсіп-өркендеу жолы бұрынғы-
соңғы зерттеулердің аясында, халық өмірі мен қоғам дамуына байланысты
қарастырылады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап там-тұмдап жинала бастаған қазақ
балалар фольклорының үлгілері зерттеу ісіне берік тұғыр боларлықтай көлемді
мөлшерге жетті. Бұған әр жылдары жарық көрген Қазақ балалар поэзиясының
антологиясы (1977), Қазақ балалар әдебиетінің хрестоматиясы (1980),
Үйіміз ортақ, жырымыз ортақ (1980), Өтірік өлеңдер (1980), Қуырмаш
(1983), Түйе, түйе, түйелер (1985), Асыл сөз (1985), Ақ сандық, көк
сандық (1988) сияқты жинақтар, Қазақ ССР Ғылым академиясы Орталық ғылыми
кітапханасының қолжазба қоры мен М.Әуезов атындағы әдебиет және өнер
институтының қолжазба бөлімінде, С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік
университеті, Абай атындағы қазақ педагогика институты, облыстық
педагогикалық институттар студенттерінің экспедициясы арқылы жинақталған
материалдар дәлел бола алады [1, 17].
Филология ғылымының кандидаты Ш.Ыбыраев балалар фольклоры туралы Ақ
сандық, көк сандық атты жинақ құрастырды. Бұл жинақта бесік жыры,
тақпақтар, тақпақтар мен жұмбақтар, ойын өлеңдері мен ойындар, ертегілер
қамтылған. Бұл кітапта балалар фольклорының әзірге қол жеткен үлгілері бары-
бардай жинақталып отыр. Текстер революциядан бұрын жарық көрген В.В.Радлов,
Г.Н.Потанин, А.А.Диваев, С.Көбеев, совет дәуірінде шыққан С.Сейфуллин,
І.Жансүгіров, Ө.Тұрманжонов, Б.Г.Ерзакович, С.Қосиманов, Б.Уахатов сияқты
зерттеушілер мен жазушылардың түрлі мақсатта жазылған еңбектерінен алынды
делінген. Ш.Ыбыраевтың алғы сөзінде.
1-бөлім. Бөбектерге арналған өлеңдер. Бесік жыры.
2-бөлім. Балалар жыры. Арнау тілек өлеңдері.
Сұралақ, Төрт түлік жырлары, Өтірік өлеңдер, Тақпақтар,
Мадақтау, Он бестегі жасым-ай, Совет дәуіріндегі ән-өлеңдер.
3-бөлім. Тақпақтар мен жұмбақтар.
4-бөлім. Ойын өлеңдері мен ойындар.
a) ойын санамақ, қaлалақ.
ә) ойындар. Жалпы барлық ойын түрлері 31 ойын қамтылған.
5-бөлім. Ертегілер, аңыздар, әңгімелер, мысалдар.
Жиналған материалдардың ішінде көптеген өлең-жырлардың нұсқалары бар
екендігі анықталды. Олар текстологиялық салыстыру барысында іріктеліп,
таңдаулылары жинаққа енді делінген.
Қазақтың қай ойыны болса да айтыс, өлең-жырымен өріліп, көрермендер мен
тыңдаушыларға өрелі өнеге беріп, қатты әсер етеді. Сөйтіп, дүниені танып-
білуге арналған бейнелі, жүйелі оймен астасып, қабысып жатады. Мұндай
мақсаттағы адамгершілік іс-әрекет, әдет-ғұрыпқа қаныққан, белгілі бір
жүйеге негізделген ұлттық ойындардың болуы, жас жеткіншектердің дене бітімі
мен ақыл-ой жағынан дамиды.
Іс жүзінде осы кунге дейін ауыз әдебиеті саласында атқарылып келе жаткан
жұмыстардың кай-кайсысын болса да осы төңіректен іздесек болғандай.
А.Байтұрсынов, С.Сейфуллин, М.Әуезов, С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев,
Е.Ысмайлов, Ә.Марғұлан, Н.Смирнова, М.Ғабдуллин еңбектері тұнып жатқан
теңіздің бетін ашқандай болды. 30 - 40 жылдары асыл мұрамыздын жаппай
жинатуына көңіл бөлінді. Б.Уахатов, Р.Бердібаев, О.Нұрмагамбетова,
С.Қасқабасов, Е.Тұрсынов, Т.Сыздықов, С.Садырбаев т.б. зерттеулерінде
жекелеген жанрлардың табиғаты, шығу тарихы, көркемдік кестесі арнайы
қарастырылды. Казак тарихи жырларының мәселелері (1979), Қазақ
фольклорының типологиясы (1981), Қазақ фольклористикасының тарихы
(1988) атты ұжымдық монографиялар ғылымның айтарлықтай табыстары болды.
Ауыз әдебиетіндегі жекелеген балалар фольклорының жиналып, баспа бетінде
жарыққа шығуы XIX ғасырдан басталады. Ы.Алтынсарин, Г.Н.Потанин,
С.Көбеев, Т.Жомартбаев, Ә.Диваев т.б. жазушылар мен ғалымдардың
еңбектерінде балалар фолклорының кейбір үлгілері жарияланды. Олар жас
ұрпақты тәрбиелеу кезінде ауыз әдебиетінің де маңызды рөл атқарғандығын
жақсы түсінді.
Дегенмен, балалар фольклорын арнайы жинау, баспасөз арқылы халықтың өзіне
қайта ұсыну, сондай-ақ оның табиғаты, даралық сипаты туралы пікір айту
кеңестік төңкерістен кейінгі дәуірге жатады. Кеңес өкіметінің алғашқы
жылдарында С.Сейфуллин, І.Жансүгіров бұл салада айрықша еңбек сіңірсе,
кейінірек М.Әуезов, Ө.Тұрманжанов, М.Ғабдуллин, Ш.Ахметов, М.Әлімбаев,
С.Касиманов т.б. зерттеулері мен жинақтарында оларды жариялау, болмыс-
бітімін, әдебиет пен фольклордан алатын орнын анықгау мәселесі мол
қамтылған.
Әрине, мұндай тәжірибе жеке ғалымдарға ғана тиесіл болмай, үлкен ұжымның
ортақ мақсатына айналуы тиіс.
Балалар фольклорының үлгілері төңкерістен бұрын жарық көрген
В.В.Радлов, Г.Н.Потани,. Ә.Ә.Диваев, С.Көбеев, Кенес дәуірінде шыққан
С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, О.Тұрманжанов, Б.Г.Ерзакович, С.Касиманов,
Б.Уахатов сиякты зерттеушілер мен жазушылардың түрлі мақсатта жазылған
еңбектерінде жарыққа шықты. Сондай-ак Балаларға тарту (1927), Ауылдағы
жастар, жас ұландар үшін ойын, өлең, мысалдар (1928), Бөбек жыры (1943),
Қазақ совет халық өндері (1959), Жаңылтпаштар (1963), Қазақтың халық
поэзиясы (1964), Қазактың халык жұмбақтары (1972), Өтірік өлеңдер
(1980). Қазақтың хайуанаттар туралы ертегілері (1978), Қуырмаш (1986)
т.б. жинақтары, Сана журналының беттерінде жарияланды. Бұған қоса Қазақ
Ұлттық Ғылым академиясының, Орталық ғылыми кігапханасындағы және М.О.Әуезов
атындагы Әдебиет және өнер институтының қолжазба қорында да балалар
фольклорының улгілері кездесіп отырады. Оларды тестологиялық сұрыптаудан
өткізіп, тұтастай жуйеге түсіріп, жариялау - қазақ фольклортану ғылымының
маңызды мақсаттарының бірі.
Балалар фольклорың типологиялық жағынан салыстыра қарастыру, сол арқылы
көркемдік-поэтикалық құрылымын, идеялық-тәрбиелік маңызын саралау, ол үшін
алдымен қазақ балалар фольклорының ғылыми басылымын да даярлау уақыты
жеткен мәселе.
Соңғы кезде ертегілер, аңыздар, ауызша әңгімелердің үлгілері жекелеп те,
арнайы тұтас жинақ болып та жарияланып жүр. Қаңбақ шал (1983 ж.), Алтын
сақа (1984 ж.), Бозінген (1985 ж.). Өлген қазан (1985 ж.),
Алтын сандык сиякты кітаптарда қиял-ғажайып, тұрмыс-салт және хайуанаттар
туралы ертегілер, аңыздар жарқк корді. Тілашар деген тізбекпен (серия)
балаларға арналған тақпақтар, төрт түлік жырлары, мақал-мәтелдер, сондай-ақ
Қуырмаш деп аталатын шағын өлеңдер жинағы жарияланды.
Балалар фольклорының арнайы сала болып бөліну себебі оның өзіне тән
көптеген ерекшелктерінің болуында. Ол шартты түрде еліктеу емес, өмірде шын
негізі бар құбылыс. Өкінішке орай, қазақ балалар фольклорының үлгілері оәлі
күнге жеке айдар тағылып, ғылыми тұрғыдан сұрыпталып тұтастай жарық көрген
емес. Оларды жинауға да жеткілікті дәрежеде көңіл бөлінбей келеді [4, 64].
Балалар фольклорына соңғы кезеңде ыждағатпен көңіл бөлген ғалымның
бірі – Б.Уахатов. Ол өзінің Қазақтың халық өлеңдері атты монографиясында
Балалар өлеңдеріне жеке бөлім арнаса, Қазақтың тұрмыс-салт жырларының
типологиясы атты кітабында оның түркі тектес халықтар фольклорымен ортақ
желілеріне тоқталады.
Фольклорлық мәтіндер Сана, Темірқазық, Шолпан, Қызыл
Қазакстан, Жас қазақ, Сәуле, Жаңа әдебиет, Таң, Жаңа мектеп,
Еңбекші қазақ, Социалды Қазақстан, Лениншіл жас, Әдебиет майданы,
Әдебиет және исскуство сияқты газет-журнал беттерінде жарық көрді. Бұл
басылымдар фольклорлық улгілерді жариялауда ғылыми-ағартушылық мақсатты
көздегенмен, мәтіндер ғылыми сарапқа түспеген, тек ағартушының көзқараспен
халықты оку-білімге шақыру және үгіт-насихат айту, тәрбиелеу әрі таныстыру
мақсатында болды. Мерзімді баспасөзде фольклордьң негізгі жанрлары, атап
айтканда: ертегі, батырлар жыры, ғашықтык жырлар, тарихи жырлар, қисса,
дастандар, айтыс өлеңдер, ғұрыптык фольклор, аңыз-әңгіме, миф, хикая,
әпсана, мақал-метел, жумбақ, жаңылтпаш, ән-күй, сондай-ақ, ұлттық ойындар
мен этнографиялық материалдар басылған. Фольклорлық мәтіндерді жариялауда
кейде тек қана мәтін берумен шектелсе, кейде мәтінмен бірге түсінік жазу
тәжірибесі болды.
Орыс тіліндегі газет-журнал бетінде де 1920-1930 жьлдары бірнеше
фольклорлық, мәтіндер мен зерттеу-таныстыру мақалалар жарық көрді, мәселен:
ертегі, мақал, мәтел, жұмбақ, жаңылтпаш, мысал, аңыз, тарихи жыр, эпостык
жырлардан үзінділер, ұлтгық ойьндар, этнографиялық материалдар. Ұлт
мәдениетінің ғылыми-зерттеу институты 1935 жылы Труды казахского
института национальной культуры атты еңбеін жарыкка шығарды. Онда
М.Әуезовтің Ценные памятники киргизского и казахского фольклора,
С.Асфендияровтың О казахском эпосе атты зерттеу мақалалары жарияланды.
Хрестоматия ретінде М.Жұмабаев құрастырған Тарту (1924), С.Сейфуллин
құрастырған Қазақтың ескі әдебиет нұсқалары (1931), Батырлар жырының
жинағы (1933) жарық көрді.
1939 жылы С.Мұқанов құрастырған Батырлар жыры жинағында ғалымның
Батырлар жырының әдебиеттегі орны деп аталатын зерттеу мақаласы мен
жырларға берген ғылыми тусініктемелері еңбектің құндылығын арттыра түскен.
Әр жырға берген түсініктерде автордың ұстанған шарты - жинаққа енген
жырлардың алғашқы жарияланымын және жариялаушысы кім екенін керсетіп,
тарихнамалық мәліметтер беріп отыруы [5, 15].
Қазақ ертегілері туралы мақаласында Е.Ысмайылов қазақ фольклорын
өмірдегі шындықпен, тұрмыс-тіршілікпен, тарихпен байланысты рухани өнер деп
бағалады. Ертегі жанры ғана емес, фольклордың өзі ерте заманда, адамдардың
алғашқы қауым кезінде туған еңбегімен байланысты, оның ішінде ертек сол
тұрмыстың, ұғым-түсініетердің көріністерін сақтап қалған деген пікір
айтады: Әр халықтың балалық шағындағы, ең ерте замандағы ой өрісін, салт-
сналық дәрежесін көрсетеді. Ертек сол сияқты халықтың барлық рухани өнері
[6, 142].
Балалар фольклоры түрлі тарихи дәуірлерді бастан кешірді, өзгерді,
өркен жайды.
Халық ауыз әдебиетінің ерте замандардағы жағдайын, оның жанрларының
шығу, қалыптасу, даму жолдарын жан-жақты зерттеу үшін балалар фольклорының
материалдарына сүйенбейінше түпкі нысанаға толық жету мүмкін емес.
Жаңа дәуірде әдебиет пен фольклордың айрықша қанат жайып,
тақырыбы, мазмұны, көркемдік ерекшеліктері, формасы жағынан жаңа сипат алуы
балалар поэзиясына да тән. Олардың тақырып аясы кеңейіп, мазмұны
толықтырылады. Тыңнан көптеген жұмбақтар, жаңылтпаштар, өлең-тақпақтар, ән-
өлеңдер дүниеге келді. Олардың ішінде бесік жырлары да жаңарып түледі:
Мына бесік, бұл бесік, жаңа бесік,
Бұл бесіктей бесік жоқ берер несіп.
Жаңа өмірдің бесігі құнды емес пе,
Тербетеді талайды, жаңаша өсіп [7, 54].
Қорыта келгенде, қазақ балалар фольклорының ел расында әлі де талай
тамаша үлгілері шашырап жатқандығы даусыз. Базары мол балалық құшағындағы
өлең-жырларын қуана еске түсіретін адамдар, болмаса бал дәуренін қазір
бастан өткеріп жатқан балалар талай қызықты сыр шертері анық. Оларды
ұқыптылықпен жинау, текстолгиялық сұрыптаудын өткізу, сөйтіп ғылыми бағасын
беру – алда әлі жалғаса беретін, халық мұрасына деген қамқорлықтың бір
көрінісі болмақ.
2. Балалар фольклорын дәстүрлі оқыту
Дәстүрлі оқыту жүйесінің бірі – бүкіл оқу үрдісінің
барысында
оқушының жоғарғы дәрежеде шоғарланған, үздіксіз толастамайтын зейінін
тудыру. Дәстүрлі оқыту әрекеті барысында мұғалім оқушы зейінін
шығармашылықпен ұйымдастыруы қажет. Ол мақсатқа оқушының өз зейінін басқара
алатын дағдысын мұғалім шеберлікпен тәрбиелей білгені жөн. Дәстүрлі оқу
жұмысын ұйымдастыруда тиісті заттар мен құбылыстардың, ұғымдардың,
заңдылықтардың ішкі мазмұн-мағынасын, өзара байланыстылығын, формалық
ерекшеліктерін саналы ұғынып, олар жөнінде оқушы санасында біртұтас, толық
ұғым қалыптасуын қамтамасыз етеді.
Дәстүрлі оқыту балада білім, білік, дағды алуға қажетті ақыл, сана
бар деп есептеп, сол ақылға дайын білімді құю керек деген көзқарасқа
негізделген. Дәстүрлі оқыту жаттауға, есте сақтауға үйретеді.
Дәстүрлі оқыту үдерісін саналы ұйымдастыруда мұғалім оқушының
өз іс-әрекетін саналы мақсатқа ұйымдастыра білуіне байланысты. Дәстүрлі
оқыту үдерісінде қиындықтарды жеңу үстінде оқушының ерік-жігері шынығады.
Ол жетістіктер оқушыны жаңа мақсатқа, жаңа әрекетке итермелейді, бұл әрекет
оқушының ақыл-ой, ерік-жігерін шыңдап, моральдық дамудың жаңа дәрежесіне
дейін жетеді.
Дәстүрлі оқытуда оқығандарының тақырыптары мен идеясына,
копозициялық құрылымына, мәтіннің мазмұнына толық түсініп, ондағы
кейіпкерлердің мінез-құлқы мен сезім күйін айыра білуге, процестер мен
құбылыстарды дұрыс бағалай алуға үйреніп, шығармашылықпен жұмыс істеу
жүйесіне қанығады [8, 28].
Мәтінді бөлімдерге бөліп тақырып қою, жоспар жасау, мазмұндау,
жай шығарма жазу жолдарына төселдіреді. Ертегілерде берілген бейнелі
суреттер мен мәтіннің байланысын тапқызады. Сурет бойынша әңгіме құратып
логикалық ойлау үрдісін жүйелеу жолдары, әдістері әр сабақ үстінде
көрсетіліп, талданып отырады. Оқушының қаншалықта меңгергенін мұғалім
бақылап отырады да, келесі сабақта сабақтың құрылымын күрделендіре береді.
Оқушы дәстүрлі оқыту жүйесі мен шығармашылық оқу жүйесінің байланыс негізін
меңгерген сәтте дәстүрлі оқыту негізінен толық шығармашылықпен оқыту
жүйесіне көшеді [9, 102].
Ертегілерді тақырыпқа бөліп оқытудың маңызы зор. Тақырыпқа
бөлінген ертегілердің мазмұндық, оқиғалық, композициялық құрылымдарын
салыстыра отырып талдау жүйесін шығармашылық негізге құруға жол ашып
отырады.
Ертегілерді оқыту арқылы халықтық педагогикалық тәрбие негізінен:
қарапайымдылық, кішіпейілдік, қайырымдылық, адалдық сияқты қасиеттерді
бойына сіңіреді. Ертегінің тілі шешен, түсінікті, қанатты сөздер мен
бейнелі тіркестерге бай. К.Д.Ушинский: Ертегі оқушының халық қазынасына
ендіреді, халық рухымен араластырады,-дейді. Ертегіні оқытуда ақыл-ой
әрекеті әрдайым тартымды қызықты болады. Бала еркі мен оқу әрекетін
ырықты зейінге ден бұрып, ырықты зейінін қалыптастырады. Мұғалім сыныптағы
оқушының даму аясына сай мақсатты, тартымды оқу әрекетін дәстүрлі оқытудан
шығармашылық оқыту әрекетіне қарай дамыта ұйымдастырады. Оқу әрекеті
түрлендіріліп, бір түрден екінші түрге ауысып отырады. Қиял-ғажайып
ертегілерді оқыту – балаларды қиял әлеміне апару. Мұғалім шәкірттердің
қиялдау қабілетін дамыта білуі керек. Қиял – бүгін ересектер нығайтатын,
ертең біздің оқушыларымыз нығайтуға тура келетін шыдықтың бесігі. Мұғалім
баланы емес, баладағы өмірді тәрбиелеу қажет [10, 54].
Ертегіні оқытуда мынадай жұмыстар жүргізіледі: ертегідегі кейіпкердің
бейнесі; балалардың қиялын дамытатындай ситуацияда оқытылады; бейнелі
образдарға жай мінездемеден бастап шығармашылық мінездеме беруге үйретіп,
мінездеме берудің бастапқы сатыларын меңгертетіндей бағытта оқушыға
үйретеді; ертегінің мәтіні мен жұмыс болашақта көркем прозалық
шығармалармен істелінетін жұмыстың бастауы болады.
Алғашқы сабақтарда мұғалім ертегінің мазмұнын өзі айтып беріп,
сұрақ-жауап арқылы бекітеді. Оқушылар бірте-бірте ертегіні өзі оқып,
мазмұндап айтуға, шығармашылық жұмыс істеуге дағдыланады.
Қиял-ғажайып ертегілерді өткенде оқушылардың өзіндік шығармашылық
жұмысын ұйымдастырудың маңызы зор. Ертегілерде ұнамды, ұнамсыз
кейіпкерлердің іс-әрекетін ашуда оқушы еңбегі шығармашылыққа құрылады.
Жоспар жасауды, сол жоспар арқылы мазмұндауды үйреніп, ертегінің
композициялық ерекшелітеріне қарапайым түрде бақылау жүргізеді. Шәкірттер
ертегілерді ерікті зейінмен қызыға оқиды. Мазмұнын алғаш оқығанда-ақ
меңгереді. Осындай мүмкіндікті пайдаланып оқушы шығармашылығына сабақты
жоспарлайды. Бала ертегіні өзі оқып мазмұнын айтып, жоспарын жасауға толық
қабілеті жетеді. Мұғалім ертегінің тақырыбы мен идеясын ашып, оқушы
істейтін шығармашылық жұмыстарды басқарады.
Бізіңше, ертегілерді, әңгімелерді оқыту барысында ертегі
немесе
әңгімелердің желісі бойынша рөлдерге (кейіпкерлерге) бөлініп, шағын
көрініс көрсету де оқушылардың сабаққа деген қызығушылығын оятып, ертегі не
әңгіменің мазмұнын меңгертіп, шығармашылық қабілетін дамытуда үлкен әсері
бар.
Шығармашылық жұмыстың мазмұны: ертегіні бөлімдерге бөліп ат қою;
суреттер салу; шығармашылық жоспар жасау; сол жоспар бойынша баяндау,
әңгімелеу; ертегінің тақырыбына, оқиғасына, мазмұнына сай ұқсас әңгіме
құрау. Шығармашылық негізде жұмыс істеу – оқушы шығармашылығын нығайтады.
Дәстүрлі оқыту негізінде іс-әрекетке дағдыланған шәкіртке шығармашылықпен
жұмыс істеу қиындық келтірмейді. Оқушы шығырмашылығын дамыта түсіп,
күрделі жүйесін меңгертеді.
Шығырмашылық жұмыстар: ертегінің әр бөліміне тақырып қойып
сюжеттік мазмұнын, құрылымын түсіну; идеясын ашу; тіл ұстарту жұмысымен
байланыстыру (қанатты сөздерді табу); ұнамды, ұнамсыз бейнелерді ажырату.
Проблемалық жұмыстар: тұрақты тіркестерді табу;
қанатты
сөздердің даналығын ашу; ұнамды бейнелерге талдау жасау, ұнамсыз
бейнелермен салыстыру; ертегі бойынша сурет салу; проблемалық жұмыстары
шығарма, мазмұндама арқылы өмірге әкелу. Мұндай шығармашылық жұмыстар
оқушылардың өзіндік жұмысына құрылады. Өзіндік жұмыстардың мазмұны мынадай
тәрбиелік негізді қамтиды: ертегі әлеміндегі сезім дүниесі; ұнамды
кейіпкердің адамгершілік қасиеттері; халық даналығы, Отаншылдық,
ұлтжандылық.
Тұрақты тіркестермен жұмыс:
Керқұла атты Кендебай ертегісінде: Төбелері көкке жетті,
Құралайдың көзінен тигізген, Көзі жасын көл қылу сияқты тіркестер ойдың
көрікті мәнін ашып, аз сөзбен көп мағына береді. Төбем көкке жетті
деген сөз тіркесінде адамның көңілі өсіп, ойындағысын орындағанын, мақсатқа
жетіп қуанғанын жеткізіп тұр. Құралайдың көзінен атқан деген сөз
тіркесінде кісінің мергендігін, көздеген аңын қалт жібермей атып алатынын
айтқан. Көз жасын көл қылу деген сөз тіркесінде, қабырғасы қайысып, мұңы-
шерге батқан кісінің мұңын айтқан. Сабақты біртінділік әдіспен меңгертіп,
жеңіл дағдыдан проблемалық дағдыға жетелейді. Жаңа шығармашлық әдіс, жаңа
ой-толғау, жаңа жұмысты орындауға мүмкіндік туғызады. Дәстүрлі,
шығармашылық, проблемалық оқыту жүйесін қорытындыласақ: жеңілден жалпыға,
жалпыдан жалқыға қарай жұмыстың жүргізу әдісін үйренеді. Мәтінмен жұмыс,
сұрақтар мен тапсырмалармен жұмыс, жоспар құру, кейіпкерге жай мінездемеден
бастап бейнелі мінездеме беруді, ертегнің қиял сезімін сипаттаудан
шығармашылық ой-толғау сезімін шертуді, өз ойын, өз пікірін дәлелдеуді
жүзеге асырады. Бұл жұмыстардың мақсаты – типтік оқыту жүйесіне жету
көзделеді.
Дәстүрлі оқыту жүйесінің құрылымы: дайындық кезеңі; өткен сабақты
сұрау; өткен сабақ пен жаңа сабақты байланыстыру; жаңа сабақты өту; жаңа
сабақты бекіту; үй тапсырмасын беру.
Дәстүрлі оқыту сабаққа мақсат қоюдан басталады. Сабақ түрлі
(білімділік, дамыту, тәрбиелік мақсаттан) туындайды. Білім мазмұнын игерту
арқылы оқушының білігін арттыру, дамыту арқылы оқушының психикалық
механизміне енетін компоненттердің қызметін жандандыруға бағыттау;
тәрбиелік, дамыту, білімді игерту мақсаттардыңтүйісуінен адамның қоғамдағы
орнын айқындайтын типологиялық қасиеттерін даралау жатады. Жаңа сабақты
өтуде оқыту, дамыту, тәрбиелеу үрдісі қатар жүреді. Бұл ұғымдардың
арақатынасының диалектикасы оларға сәйкес келетін шәкірттердің құрылымдық
аспектілерінің арақатынасының диалектикасын танытады. Осының бәрі келіп
жеке тұлға қалыптастырудағы онтогенетикалық ерекшеліктеріне тіреледі де,
сол адамның даму деңгейін көрсетеді. Білім сапасы оқушының ептілігіне,
түсінуіне, мұғалімнің ұйыта білуіне (мақсатты – материалды түсіндірудің
төте жолын іздестіру. Сол арқылы оқушының жаңа тақырыпты меңгеру үрдісін
жеңілдету) байланысты.
Мұғалім дайындық кезеңінде: не мәселені айтатынын ойластырады,
сыныптың жас ерекшелігі мен дағдылары ескеріледі; өтілетін тақырыптық
материалдың әдістемелік жолын тауып, шебер жеткізу жүйесін табады
(интепретация жасайды), педагогикаландырады; нақты материалдан екшеп
мазмұнын, көркемдік ерекшеліктерін, тақырып, идеясын, ұғымдар, түсініктер
әдебиет теориясымен қатар қосымша материалдардан тақырып мазмұнына
байланысты жан-жақты қызықты фактілер мен оқиғаларды іріктеп алады.
Оқушылардың жалпы білімінің кеңеюімен тереңдей түсуіне қамқорлық жасайды;
бағдарламалық нақты материалдың негізінде жатқан Отандық, халықтық
педагогикалық тәрбиелер мен ұлттық қасиеттерді сезім арқылы оқушылардың
санасына жеткізу жолын қарастырады. Бұл тақырып бойынша мұғалімнің алғашқы
дайындығы. Екіншісі – әдістемелік шеберлігі.
Нақты сабаққа дайындалудың ұйымдастыру кезеңінде: сабақ үрдісін жаңа
материалды өткенмен байланыстыра ұйымдастыру үшін мұғалімнің, оқушылар
істейтін әртүрлі іс-әрекеттерін жоспарлайды; ішкі, сыртқы мүмкіндіктерді
пайдалануды қарастырады (оқушының ойлау қызметіне қарай көрнекіліктер мен
әдістерді іріктеу); тақырыптың шығармашылық сипаты мен міндеттерін
анықтайды; тақырып материалдарын сыныптан, мектептен тыс жұмыстарымен
байланыстыруды жоспарлайды (кеш, диспут, пікірталас т.б.).
Үй тапсырмасын сұрау – теориялық білім мен практикалық дағдыны
меңгертуде орны ерекше. Үй еңбегін тексеру үстінде өткен материал
бекітіліп қайталанады. Тапсырманы жүйелі тексеру нәтижесінде мұғалімнен
оқушы әртүрлі кеңес алады. Ол туралы естіген, білгендері есте сақталады.
Мұғалім үй тапсырмасын тексеру барысында оқушылардың тапсырманы қалай
орындап, қаншалықты меңгергеніне анализ жасайды. Ненің түсініксіз болғанын
байыптап, кемшілікті жоюға әрекет етіп, осыған лайықты қандай дағдыны
дамыту керек екендігін анықтайды. Үй тапсырмасын тексеру мынадай бағытта
жүргізіледі: сұрақ-жауап (эвристика) арқылы өткен теориялық материалды
сұрау; кеспе қағаздар, дидактикалық материалдар арқылы сұрау; жазбаша
жазылған жұмыстарын жинап алып бағалау. Олар: шығарма, сұрақ пен
тапсырмалармен жұмыс, мазмұндау, тіл ұстарту.
Біздің ойымызша, үй тапсырмасын басқа да әдіс-тәсілдер арқылы
тексеруге болады. Мәселен, мұғалім А4 қағазынан он шақты іздің суретін
жасап, өткен тақырып бойынша әр ізге бір сұрақ не тапсырма жазады. Сол
іздерді оқытушы сұрақтардың не тапсырмалардың күрделілігі бойынша рет
ретімен тақта алдына әдемілеп жайып тастайды. Сабақ айтушы оқушы сол
тізілген іздерді рет ретімен ашып, берілген сұраққа (тапсырмаға) жауап
береді. Ескерту: үш іздің сұрағына (тапсырмасына) жауап берген оқушы 3
деген бағамен, сегіз сұрағына жауап берсе, 4 бағасымен, он сұрақтың
(тапсырманың) тоғызына не онына жауап берсе, 5 бағасымен бағаланады.
Осылай үй тапсырмасын тексеру әрі оқушылардың сабақ айтуға деген
құштарлығын молайтады, әрі шәкірттердің білімі тексеріледі.
Одан басқа, бір ізге бір сұрақ және бір тапсырма жазып қоюға болады.
Бұлай болған жағдайда, оқушы бірінші іздегі сұраққа толық жауап берсе 3,
екі сұраққа – 4, үш сұраққа жауап берсе 5 деген бағалармен бағаланады.
Бұл тапсырманың екінші нұсқасы уақытты үнемдейді.
Өткен сабақ пен жаңа сабақты байланыстыру. Қазақ әдебиеті сабағының
басты құрылымдық элементтерінің бірі. Өткен тақырып пен жаңа тақырыптың
өзектес тақырыбы мен идеясын тауып білім негізін қалау. Жаңа тақырыпқа
деген ынтасын. Зейінін бейімдеу.
Жаңа сабақты өту. Оқу материалын сабақтың түрімен, дидактикалық
ұстанымымен, оқыту заңдылықтарымен байланыстыра әдістерді орын-орнымен
пайдалану арқылы жаңа сабақты түсіндіру.
Жаңа білімді игерту мынадай жүйеде жүзеге асады: өткен білім негізіне
қарай оқу материалын күрделендіріп, жаңа білімнің көзін ашу. Әртүрлі
әдістер арқылы түсіндіру. Түсіндіру негізі шығармашылық жүйеге негіздеу.
Оқыту кезінде тақырытың тек мазмұны мен фактілерін бақылау, сол арқылы ой
қорытындысын түйіндеу. Жекеден жалпыға, жалпыдан жекеге қарай талдау
жүйесіне қанықтыру; оқушылардың біліктері мен дағдыларын жоғарыдағы талапқа
сай дамыту; жанрлық заңдылықтарға, әдебиет теориясына, ұғымдарға терең
талдаулар мен анализ жасай білу іскерліктерін арттыру; оқушының
шығармашылық қабілеттерін, логикалық ойлауын дамыту. Шығармашылық ойлау
шәкірттен танымдылық белсенділігін керек етеді. Өзінің ойын саналы түрде
бағыттайды. Ойлау қабілетін дамыту мақсатында жеңілден қиынға қарай сұраққа
жауап іздеу жолдарын үйретеді. Оқушы оқу материалына зер салып тыңдап, жаңа
сабақты толық ұғып, білімін тереңдетуге іздену әрекетін жасайды. Сабақ
үстінде тәжірибе жұмыстарын орындап, көзімен көріп, біліп, қорытындылап
отырады, оқушы тұжырымының шындығын не қателігін мұғалім тексеріп, білмеген
жерін толықтырады.
Есте бекіту кезеңінде мұғалім жаңа оқу материалын пайдаланып, бірнеше
нұсқада оқушылардың әртүрлі іс-әрекеттерін ұйымдастырады. Бүкіл сабақ
барысында оқушылардың жаңа материады меңгеруге, үй тапсырмасын орындауға
қажетті білік, іскерлік дағдыларын қалыптастырады. Оқушылардың танымдық іс-
әрекетін дамыту – мұғалімнің міндеті. Жаңа тақырыпты бекіту кезеңінде өзі
түсіндірген оқу материалы бойынша оқушыларға жауабы жаңа ғана айтылған
сұрақтармен қатар оқушыларға белсенді ойлау іс-әрекетін қажет ететін
сұрақтар қойып, проблемалық бекіту сабағына жетелеуі, дағдыландыруы қажет.
Бізіңше, сабақты ойын элементі арқылы бекітудің маңызы зор. Мысалы,
мұғалім резинадан жасалған кішкентай допты сабаққа ала келеді. Бұл доп
сабақты бекіту кезеңінде пайдаланылады. Ұстаз кез келген оқушыға сұрақ қоя
отырып допты ұсынады. Оқушы мұғалім сұрағына жауап бере отырып әлгі допты
мұғалімнің өзіне кері қайтарады. Солай оқытушы бірнеше балаға доп бере
отырып сабақты бекітеді.
Үй тапсырмасын беру – оқылып отырған материалдың көлемі ауыр,
жеңілдігіне байланысты беріледі. Эксперименттің нәтижесіне қарағанда: 4-5
сыныптарды 26-30 минут, 6-7 сыныптарда 31-35 минут, 8-9 сыныптарда 36-40
минут, 10 сыныпта 40-45 минут ішінде орындай алатындай жұмыс тапсырылады.
Үй тапсырмасы оқушылардың қабілетіне қарай беріледі. Үздіктер тобына өздері
шығармашылықпен ізденетін тапсырмалар; ал орта, орталау оқушыларға өтілген
материал негізінде жеке-жеке тапсырмалар беріледі. Оның дұрыс орындалуы
үнемі дағдыланады.
Біздің ойымызша, сабақ қорытылып, бекітіліп, үй тапсырмасы беріліп,
оқушылардың білімі бағаланып болған соң дәрісті педагогикалық шеберханадағы
рефлексия бөлімін ала отырып аяқтауға болады. Бұл кезеңде оқушы сабақтан
алған әсерін айтады. Мұндағы негізгі мақсат – балалардың өз ойын толық,
еркін түрде жеткізуге дағдыландыру.
Дәстүрлі оқыту әдістері: оқыту, оқу; түсіндіру, түсіну; мектеп
лекциясы, баяндау, әңгіме зерттеу; өзіндік шығармашылық жұмыстар.
Оқыту әдістері: сөздік, практикалық, көрнекілік.
Сөздік әдістер: талдау, жинақтау, әңгімелесу; эвристика; мұғалімнің
баяндауы, текспен жұмыс, индуктивтік, дедуктивтік әдістер, т.б.; нақтылы
зат, көрнекі бейнелер, кесте, кеспе, диаграмма, графикалық шартты белгілер,
оқытудың техникалық құралдары.
Практикалық әдістер: сұрақтар мен тапсырмалармен жұмыс; сыныптық,
сыныптан тыс өзіндік жұмыстар; қайталау сынақтары. Бұл әдістер балалардың
оқу-таным әрекетін ұйымдастыру, іске асыру мақсатында жүргізіледі.
Көрнекілік әдісін әдетте жаңа тақырыпты оқушыға аса қиындықсыз
меңгерту мақсатында пайдаланады. Көрнекілікпен жұмыс әңгіме әдісі арқылы
орындалады.
Дәстүрлі оқыту – тәрбиелей, дифференциялдап, даралап, саралап, тиімді,
дамыта, проблемалық, типтік оқытуға негіз болады. Бұл оқыту жүйесін толық
меңгерген оқушылар білім бұлағымен сусындаған, идеялық, адамгершілік,
эстетикалық, халықтық педагогикасын жан-жақты меңгерген өнегелі азамат
болмақ. Әдебиеттен оқытылатын әдістерді терең меңгерген, танымдық әрекетін
жетілдірген, сабақты түсіндірусіз, нұсқаусыз өзі меңгере алатын дәрежеге
жеткен шәкірт тәрбиеленеді. Жалпы сынып, жеке оқушы, мұғалім үшеуінің
тығыз бірлікте болуының нәтижесінде типтік сабаққа жетеді [11,
46].
Дәстүрлі оқыту технологиясының тиімсіз жақтары:
• Дайын білімді хабарлайды, оқушы орындаушы, мұғалім басқарушы
болады.
Әр оқушы өзіне күнделік-дәптер ашып, кестелерді төмендегідей үлгіде
толтырып отырса және олар Кітап - рухани байлық атты тақырыппен айдарда
тоқсан сайын жеңімпаздарын мадақтап отырса, көркем әдебиетке деген
қызығушылықтары артып, көркем шығарма оқуға құлшыныстары артар еді.
Авторы Кітаптың, Баспасы, Қашан Басты Негізгі Өзіме
шығармалар-дың шыққан оқыдым? оқиғалар кейіпкер ұнаған-
аты жылы дары
Сабаққа қатысатын оқушылардың өзара қатынасын ұйымдастыру, оқушылардың
оқу-танымдық қызметін дамытатын тапсырмалар, білім беру әдістері мен
дидактикалық әдіс-тәсілдері анықталады. Тапсырмалар арқылы алға қойылған
міндеттерге қарай, ал ол міндеттерді орындау барысында бұған дейінгі алған
білімдері толықтырылады, жаңа ғылыми түсініктер және білім жолындағы
кездесетін әртүрлі жағдайларда қолданыла алатын әрекеттердің тәсілдері
қалыптасады, оқушылардың оқу әрекетін бақылау мен түзету жүзеге асады, олар
білімсіздіктен білімге, епсіздіктен біліктілікке қарай қадам жасайды.
Сұрақтар мен тапсырмалардың құрылуына қойылатын талаптар:
1. Нақты құрылымы;
2. Оқушылардың базалық білімін ескеру;
3. Ойлау қабілеттерін бағыттау (салыстыру, бақылау, пікірлесу,
синтездеу және т.б.);
4. Сұраққа жауап іздеу, оқушыларды ойлауға жетелеп, ойға берілуге
қызығуын туғызу;
5. Эмоциялық көрініс, қойылған сұраққа оқушылар дұрыс жауап
бергенінше шектемеңіз. Оқушыдан толық жауап алғаннан кейін неге мұндай
қорытындыға келгенін сұрау.
5-сынып әдебиетінде Керқұла атты Кендебай ертегісі беріледі. Берілген
ертегіні оқыту, талдау барысында төмендегідей тапсырмаларды орындатуға
болады.
1. Ертегіге тезистік жоспар құру.
Ертегіде маған әсер еткен жағдайӨз ой-пікірім
2. Кендебайдың іс-әрекетін мақал-мәтелдермен түйінде:
1. Талапты ерге нұр жауар
2 ... .
3 ... .
Оқулықта берілген ертегілерді оқып болғаннан соң бекіту, қорыту
сабақтарын өткізген жөн. Балалар өткен ертегілерді естеріне түсіріп, бекіту
сабағында сызба бойынша сипаттау жасайды.
Менің сүйікті кейіпкерім ... .
Мінезі ...
Қызметі ... .
Жасы ... .
Рөлі ... .
Қай шығармадан? т.б. [12, 12].
Ертегі, мысалдар бойынша суреттер әкеліп оқытудың да маңызы зор.
Суреттер тіл дамытуға және білімдерін арттыруға көмектеседі. Сурет
шығармашылық қиялды дамытады. Ол әңгіме құрауға сөз табуға және жалпы
дамуға көмектеседі. Сурет қабылдау айқындығы мен эмоционалдығын қамтамасыз
етеді.
Сабақтағы жұмыс үшін әдістемеде суреттер іріктемесінің қағидасы
анықталады: жоғарғы сурет салу шеберлігі, оқушылар үшін қол жетерлік,
композицияның оңайлығы, авторлық ниеттің айқындығы, тіл дамыту
тапсырмасының сәйкестігі, оқу материалы әдебиеттерінің есебі.
Суретпен жұмыс істеу әдістемесі сыныптың даму деңгейі мен
мүмкіншіліктерінен, сабақ тапсырмасынан, сөйлеу мәнеріне тәуелділікте
сөйлеудің бастауы ретінде салыстырылады. Сонымен қоса суретті кескіндеме
мен графикаға тән нақтылық бейнесінің арнайы тәсілдері туралы ескере
отырып, өнер туындысы сияқты талдау керек.
Дұрыс таңдалған және әдістемелік дұрыс қолданған сурет оқу
тапсырмаларының толық кешенін шешуге көмектеседі.
Оқытудың тәсілі ретінде үлестірмелі бейнелі материал қолданғанды,
негізін суреттер (сонымен қатар сюжетті де, арнайы карточкалар да
орналасқан) құрайды.
Карточкалар бойынша тапсырмалар абыройы үлестірмелі материалда
дифференциалды оқыту қағидасына нақтылауға негізделген әртүрлі қиындық
деңгейідегі жаттығулар жиыны болып табылады.
Үлестірмелі материал қарастырады:
1) оқушылардың сөздік қорын толтыруға арналған тапсырмалар ;
2) оқушылардың оқылған шығарманы түсіну, түсінбеуіне байланысты
тапсырмалар;
3) оқылған шығарманы талдауға байланысты тапсырмалар.
Аталғандар көрнекліктің бұл туралы қолдануда негізгі әдістемелік
ережелерді анықтауға мүмкіндік береді:
1. Материалды меңгерумен байланысты негізгі дағдылар қалыптасқандықтан,
үлестірмелі материалды қолдануда оқылған материалды шығармашылық бекіту
кезеңімен орындалады.
2. Үлестірмелі материалды қолдануда бәрінен бұрын шығармашылық әрекетті
белсендіру қажет.
3. Жеке жұмысты ұйымдастыру үшін үлестірмелі материалдар мүмкіндігін
толықтай нақтылау қажет [13, 24].
Қорыта айтқанда, қарапайым тапсырмалар арқылы оқытуда:
- қазақ әдебиеті сабақтарының мазмұны мен сапасы артады;
- оқушы өз бетімен жұмыс жасауға дағдыланады.
ІІ БАЛАЛАР ФОЛЬКЛОРЫН ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
2.1. Ойын әдісі арқылы оқушыларды шығармашылық қабілеттерін дамыту
Ойын – бұл баланың потенциялды энергиясының көрінуі деп
қарастырсақ, бұл баланың орындалмайтын қалауының, ұмтылуының компенсациясы
(Фрейд), немесе баланың болашақ өмірге өзін дайындауы (Гросс), немесе
органикалық рахат алу құралы (Бюллер).
Ойын арқылы бала өзін қоршаған ортамен танысады. Балаларды
ұйымшылдыққа үйрететін, сөздік қорын дамытатын – ойын. Ойын үстінде бала
ешнәрсеге тәуелсіз, өзін еркін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І БАЛАЛАР ФОЛЬКЛОРЫН ОҚЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Балалар фольклорының
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Балалар фольклорын дәстүрлі
оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..12
ІІ БАЛАЛАР ФОЛЬКЛОРЫН ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК
НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.1 Ойын әдісі арқылы оқушылардың шығармашылық қабілеттерін
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.2 Балалар фольклорын Модульдік оқыту технологиясы арқылы
оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.3 Балалар фольклорын жаңа ақпараттық технологиялар арқылы
оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
ІІІ БАЛАЛАР ФОЛЬКЛОРЫН ОҚЫТУДЫҢ
САРАПТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .55
3.1 Дәстүрлі сабақтарды өткізудің
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
3.2 Балалар фольклорын Модульдік оқыту технологиясы арқылы оқытудың
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..58
3.3 Жаңа ақпараттық технологияларды пайдалану арқылы жүргізілген
жұмыстардың
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..65
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі:
Халықтың ғасырлар бойы ауызша жасаған көркемсөз өнерінде апаның
нәрестеге, атаның балаға, әженің немереге ең асыл дүниесіндей аманат
қалдырған мол мұрасы бар. Ол - түн ұйқысын төрт бөлген ананың ыстық
махаббатқа толы әлдиі, балдырғанның балдай тіліне оралған толы тәтті
тақпағы, думаны мол ойын баласының өлеңдері. Еңкейген қарт пен еңбектеген
бүлдіршінді табыстырған, сөйтіп бірінің ой-сезімін сәбидей пәктікке
шақырған, бірінің жан-дүниесін әдемілікке, шаттыққа бөлеген де осы жыр.
Балалар жырының рухани өмірімізден алатын орны өзгеше. Жастарды
тәрбиелеу ісіне, егемен еліміздің саналы, жан-жақты интеллектуалды мүшесін
қалыптастыруда, жалпы адам факторына айрықша мән беріліп отырған қазіргі
заманда, халықтың осы саладағы тәжірибесін өз керегімізге мейлінше тиімді,
толық пайдалану үлкен қажеттіліктен туып отыр. Ал дүниедегі жақсылық
атаулының адам жанына нұрын себуі, рухани тазалықтың қайнар көзі ананың
әлдиінен, жасандылық атаулыдан бейхабар балдырғанның өлең-тақпағынан
басталады десек асыра айтқандық емес.
Балалар фольклоры деген ұғымның ауқымы кең. Бұған ауыз әдебиеті
үлгілерінің көптеген жанрлары мен жанрлық түрлері жатады. Олардың ішінде
қара сөз түріндегі шығармалар да, үлкенді-кішілі түрлі мақсатпен айтылатын
өлең-жырлар да бар. Бұған қоса ойынға байланысты және ертегі, аңыз-
әңгімелер де, жиі кездесетін ырғақты прозаның да балалар фольклорынан
алатын орны ерекше.
Қазақ фольклорының жанрлары мен жанрлық түрлерінің құрамы, атқаратын
қызметі, идеялық-көркемдік ерекшеліктері, құрылысы бойынша соңғы кезде
сараланып зерттеле бастады. Бұрын жеткілікті дәрежеде мән берілмей келген
архаикалық эпостар, тарихи жырлар, тұрмыс-салт өлеңдерінің кейбір түрлері
арнайы қарастырылды. Сондай-ақ халық прозасын ертегілік және аңыздық проза
деп екі салаға жіктеп, олардың өзін іштей жанрлар мен түрлерге бөлу
қалыптасты.
Алайда, балалар фольклорының жалпы ауыз әдебиеті түрлерінің қайсысымен
сабақтас?, Үлкендер фольклорымен түйісетін жері қайсы?, Өзінше
дараланып тұрар тұсы қайсы? дейтін үлкен теориялық та, практикалық та
маңызы бар мәселелер әлі күнге шешімін тапқан жок. Олай болатыны балалар
фольклорының үлгілері бас-аяғы жинақталып, тегі, жанры, жанрлық турлері
бойынша әлі күнге сұрыпталған емес.
Өзге халықтардың фольклортану ғылымындағы сияқты қазак халқының да
балаларға қатысты ауызша көркем сөз мұрасына ересек адамдардың ұжымдық
шығармашылықпен терезесі тең фольклор деген ұғымды тіркеу үшін, сол
мұраны жинау, көпшілікке арнап жариялау, зерттеу қажет-ақ. Түптеп келгенде,
қай фольклордың да алға қойған мақсаттарының ең бастысы - жеткіншек
ұрпақты жан-жақты тәрбиелеу емес пе?! [1, 3].
Балалар әдебиеті – балалар өмірінің энциклопедиясы. Бастысы –
балалардың рухани мәдениетін байытып, туған елі мен жерін сүюге, ата-анасын
сыйлау, үлкенге құрмет көрсету, имандылыққа тәрбиелеу.
Балалар әдебиеті – бүгінігі ұлттық әдебиетімізде көркемдік-шығармашылық
және тағылымдық-тәрбиелік мақсаттарды басты назарда ұстап, балалардың жас
ерекшелігіне қарай дамып келе жатқан сала. Бұл салада балалардың жастық,
білімділік ерекшеліктері еске алынады. Олардың психологиялық өсу процестері
ескеріледі.
Қазақ балалар әдебиеті жылдан жылға сан жағынан да, идеялық сапасы
жағынан да өсіп келеді. Мұның қоғамдық ірі мәні бар. Өйткені балалар
әдебиеті – жас ұрпақтарға ұлттық тәрбие берудің қуатты құралы. Ол жастарды
ұлттық патриоттық рухта тәрбиелейді, озық ойларымен қаруландырады. Қандай
қиыншылықтарды болса да оларды жеңуге ұмтылдырып, жігер-қайратын арттырады.
Балалар әдебиетінің қалыптасуына, дами беруіне, оның жетіле түсуіне
көрнекті қайраткерлер жанашырлықпен тікелей ат салысып келеді. Көп жанрлы
қазақ балалар әдебиетінің тақырыптық молдығы мен жан-жақтылығы, идеялық
мазмұнының байлығы және балалар әдебиетінің нақтылы мәселесін ашу ісі
жайында нұсқаулар беріп отырды. Мектептің өмірмен байланысын күшейтуде
балалар әдебиетінің тәрбиелік рөлі күшейіп зор міндеттер атқарды. Сонымен
қазақ балалар әдебиеті де басқа ұлттық әдебиеттер сияқты үнемі, үздіксіз
даму, өсу жолында болды.
Мектептегі оқу мен тәрбиенің өмірмен, өнімді еңбекпен, коммунистік
құрылыстың практикасымен байланысын нығайту әдебиет мұғаліміне де зор
талап қойып, үлкен міндет жүктейді. Өйткені жас жеткіншектерді коммунизм
рухында тәрбиелеудің өскелең жаңа міндеттері әдебиет мұғалімінен терең
білімді болуды, педагогикалық және методикалық шеберлікті, әдебиетті
әрдайым творчестволық шабытпен оқытуды талап етеді [2,6].
XXI ғасыр – ғылым ғасыры. Сондықтан жас ұрпаққа, жас буынға жаңаша
білім беру жолында түбегейлі өзгерістер жүріп жатыр. Елбасымыздың “Жаңа
онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері”
еңбегінде 2020 жылға қарай қалалық, сол секілді ауылдық жерлердегі барлық
балалар мектеп жасына дейінгі тәрбие беру және оқытумен қамтылады деп
көрсетті.
Бүгінгі ғылым мен техниканың қарыштап даму заманында мектепте дәстүрлі
оқыту технологиясының оқушылардың ғылым негіздерін мемлекеттік стандарт
деңгейінде толық меңгеруіне кепілдік бермей отырғандығы оқушылардың білім
жетістіктерінің нәтижелерінен көрінуде. Сондықтан оқу-тәрбие үрдісін
жандандырудың қазіргі педтехнологияларын жетілдіріп, оны пән сабақтарын
оқытуда тиімді қолдану арқылы білім сапасын жоғарлату үшін басты бағыт-
бағдар берілуде.
Бүгінгі таңда мектептерде оқу-тәрбие үрдісінде түрлі инновациялық
педагогикалық технологиялардың қолданылып жүргені мәлім. Бұл
технологиялардың бәрін бір пән сабақтарында қамту мүмкін емес. Сондықтан,
мектептегі әрбір пәнді ұтымды меңгертуде оқыту технологиясын таңдап,
іріктеу және оны іс-әрекеттік тұрғыда жетілдіру арқылы оқушының әрекеті –
технологияны қабылдауы, оған деген ынтасы, құштарлығына мұғалім тарапынан
көңіл бөлінуі тиіс.
Оқытуды жаңашаландыру – оқу-тәрбие үрдісін даралау (дифференциация),
демократияландыру – (demos – халық, krotos – билік) жаңа тақырыпты
оқушылардың өздеріне меңгере алатындай билік беру, ізгілендіру, түрлендіру
ұстанымы негізінде оқушылардың шығармашылық қабілет мүмкіндігін терең ашу.
Тереңдетіп оқыту бағдарламасында әдебиетті жанымен сүйетін шәкірттерге
білімді дайын күйінде бермей, білім, білікті меңгерту, іздену, зерттеу
жолдарын негіздеу, теориялық білім мен практикалық жұмысты терең білім
негізінде, әрі жан-жақты шығармашылық қабілетін дамыту мақсаты қойылады [3,
114].
Жалпы білім берудің мақсаты – терең білімнің, кәсіби дағдылардың
негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін-өзі дамытудағы адамгершілік
тұрғысынан жауапты шешімдерді қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны
қалыптастыру, ақпаратты технологияны терең меңгерген, жылдам өзгеріп
жататын бүгінгі заманға лайықты, жаңашыл тұлғаны қалыптастыру.
Балалар фольклорын оқыту үдерісініңде заманауи технологияларды
пайдалану оқушылардың жаңа тілдік материалды меңгеруі кезіндегі оқу-
танымдық әрекетін белсендіруге, пәнге қызығушылығын арттыруға мүмкіндік
туғызады. Сонымен қатар, жаңа ақпараттық технология құралдарын ұсынылып
отырған материалға жоғары деңгейдегі көрнекілік ретінде пайдалануға
мүмкіндік береді, оқыту үдерісіне алуан түрлі жаттығуларды енгізу
мүмкіндігін кеңейтеді, үздіксіз қарым-қатынас барысында оқу үдерісінің
жандануын қамтамасыз ете алады. Осының барлығы оқушылардың оқытылатын
материалға жағымды қарым-қатынасының қалыптасуына мүмкіндік беруі біздің
зерттеу жұмысымыздың өзектілігі болып тұр.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Балалар фольклоры: ертегілер, мысалдар мен
аңыз-әңгімелерді оқытудың тың жолдарын көрсету.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Олардың идеялық-саяси және моральдық-эстетикалық жақтарынан өсіп-
жетілуіне көмектесу;
2. Оқушылардың дұрыс ойлай білушілік қабілетін жетілдіріп, тіл
мәдениетін дамыту;
3. Балалар фольклорын оқытудың соны жолдарын анықтау.
Зерттеу жұмысының нысаны: Балалар фольклорын заманауи технологиялар
негізінде оқыту.
Зерттеу жұмысының пәні: Балалар фольклорының зерттелуіне байланысты
шыққан ғылыми еңбектер, балалар фольклорына байланысты ғалымдардың
пікірлері, көзқарастары, балалар фольклорына байланысты материалдарды
негізге алу.
Ғылыми болжам: Егер заманауи технологияларды балалар фольклорын
оқытуда тиімді пайдаланса, онда ол оқушылардың оқу-танымдық белсенділігін
арттыруға, шығармашылықпен жұмыс жасау дағдыларын дамытуға, олардың білімі
мен мәдениетін жетілдіруге, оқуға тұрақты уәждемелігін қалыптастыруға,
білім беру сапасын арттыруына мүмкіндік береді.
Зерттеу әдістері: Зерттеу әдісі, сөздік әдісі, индукция-дедукция әдісі
Зерттеу жұмысының құрылымы:
Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан (Балалар фольклорын оқытудың
ғылыми негіздері, Балалар фольклорын оқытудың әдістемелік негізі,
Балалар фольклорын оқытудың сараптамасы), әр тарау бірнеше бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің ғылыми аппараты: өзектілігі, мақсаты,
міндеттері, нысаны, пәні, әдістері, зерттеудің ғылыми болжамы көрсетілген.
Балалар фольклорын оқытудың ғылыми негіздері атты бірінші тараудың
Балалар фольклорының зерттелуі бөлімінде ХІХ ғасырдағы балалар
фольклорының зерттелу мәселелері қарастырылады.
Бірінші тараудың Балалар фольклорын дәстүрлі оқыту деген екінші
бөлімінде балалар фольклорын дәстүрлі оқытудың тиімді, тиімсіз жақтары
баяндалады.
Балалар фольклорын оқытудың әдістемелік негізі атты екінші тараудың
Ойын әдісі арқылы оқушыларды шығармашылық қабілеттерін дамыту бөлімінде
ойын әдісі арқылы (театралдық көрініс) оқушылардың сабаққа деген
қызығушылығын арттырып, шығарманың мазмұның меңгерту мәселелері
қарастырылды.
Екінші тараудың Балалар фольклорын Модульдік оқыту технологиясы арқылы
оқыту деген екінші бөлімінде Н. Н. Жанпейісованың модульдік оқыту
технологиясы жайлы қысқаша мілімет беріліп, 5-сынып әдебиетінің ертегіге
арналған бөліміне модуль құрып, соған байланысты жүргізілетін жұмыстар
түрлері беріледі.
Екінші тараудың Балалар фольклорын жаңа ақпараттық технологиялар арқылы
оқыту атты үшінші бөлімінде заманауи технологияларды қолдана отырып
өткізілген сабақтардың артықшылықтары туралы мәселелер қарастырылады.
Балалар фольклорын оқытудың сараптамасы атты үшінші тараудың Дәстүрлі
сабақтарды өткізудің нәтижесі бөлімінде тәжірибе сыныбы мен бақылау
сыныбында дәстүрлі сабақтарды өткізудің нәтижесі, көрсеткіштері беріледі;
жасөспірімдердің коммуникативті және ұйымдастырушылық қабілеттерін
тексеруге арналған сауалнама жүргізіледі.
Үшінші тараудың Балалар фольклорын Модульдік оқыту технологиясы арқылы
оқытудың нәтижесі бөлімінде жасөспірімдердің коммуникативті және
ұйымдастырушылық қабілеттерін тексеруге арналған сауалнама жүргізіледі
(екінші рет), нәтиже шығарылады.
Үшінші тараудың Жаңа ақпараттық технологияларды пайдалану арқылы
жүргізілген жұмыстардың нәтижесі деген үшінші бөлімде тәжірибе өткізілген
сынып (жаңа ақпараттық технологияларды пайдалану арқылы өткізілген
сабақтар) пен байқау сыныбында (жаңа ақпараттық технологияларды пайдалану
арқылы өткізілмеген сабақтар) өткізілген сабақтардың салыстармалы түрде
нітижесі, қорытындысы шағарылады.
Қорытындыда зерттеудің негізгі нәтижелері талданып тұжырымдалады және
оларды пайдалануға байланысты ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беріледі.
Қосымшаларда жаңа ақпараттық технологияларды пайдалану арқылы балалар
фольклорына байланысты өткізілген сабақтардың сабақ жоспарлары тіркелді.
І БАЛАЛАР ФОЛЬКЛОРЫН ОҚЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ
1. Балалар фольклорының зерттелуі
Өткен ғасырларда қазақ даласына арнайы зертеу мақсатымен, болмаса
әртүрлі себептермен келген Еуропа елдерінің саясатшылары, ғалымдары, зиялы
қауым өкілдері бір ауыздан келіскендей қазақ фольклорының сулы жерге қаулап
өскен көктей шексіз байлығын, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан жалпыға
бірдей өнер дәстүрін айрықша атап өткен.
Әдебиет-сөз өнері. Әдебиет пәні де өнер пәні. Әдебиетті ұлағатты
адамдар адамтану құралы десе,әдебиет пәнін адам тәрбиелеу құралы деуге
болады.Әдебиет пәні арқылы жеке тұлғаның рухани дүниесі байиды,туған тілін
сүюден, елін,азаматты құрметтеуге дейінгі сезімдері тәрбиеленеді. Балалар
әдебиеті балалардың дүниеге көзқарасын қалыптастырып, өмірге құштарлыққа
тәрбиелейді.
Қазақ балалар әдебиетін бірнеше кезеңге бөліп қарастыруға болады:
1) Қазақ кеңес балалар әдебиетінің дамуының алғашқы кезеңі;
2) Ұлы Отан соғысына дейінгі бесжылдықтар дәуіріндегі балалар әдебиеті;
3) Ұлы Отан соғысы кезіндегі балалар әдебиеті;
4) Соғыстан кейінгі жылдардағы балалар әдебиеті;
5) Кеңестік дәуіріндегі балалар әдебиеті;
6) Қазіргі кездегі балалар әдебиеті.
Кеңес балалар әдебиетінің негізін салған - А.Горький болса, ал қазақ
балалар әдебиетнің негізін салушылар Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин,
Шолпан Иманбаева, Ілияс Жансүгіров, Сапарғали Бегалин, Сарғасқаев
Сансызбай т.б.
Балалар әдебиеті – қазақ әдебиеті тарихының өскелең әрі құрамдас бір
саласы. Оның өзіндік өсу, өркендеу жолдары бар. Басында жалпы әдебиетпен
бірге дамып, толысып келген ол Х1Х ғасырда өз ерекшеліктерімен дербес күйге
жетті. 1960-жылдардан бастап жоғары оқу орындарында жеке пән ретінде
оқытыла бастады. Балалар әдебиетінің қалыптасу, өсіп-өркендеу жолы бұрынғы-
соңғы зерттеулердің аясында, халық өмірі мен қоғам дамуына байланысты
қарастырылады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап там-тұмдап жинала бастаған қазақ
балалар фольклорының үлгілері зерттеу ісіне берік тұғыр боларлықтай көлемді
мөлшерге жетті. Бұған әр жылдары жарық көрген Қазақ балалар поэзиясының
антологиясы (1977), Қазақ балалар әдебиетінің хрестоматиясы (1980),
Үйіміз ортақ, жырымыз ортақ (1980), Өтірік өлеңдер (1980), Қуырмаш
(1983), Түйе, түйе, түйелер (1985), Асыл сөз (1985), Ақ сандық, көк
сандық (1988) сияқты жинақтар, Қазақ ССР Ғылым академиясы Орталық ғылыми
кітапханасының қолжазба қоры мен М.Әуезов атындағы әдебиет және өнер
институтының қолжазба бөлімінде, С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік
университеті, Абай атындағы қазақ педагогика институты, облыстық
педагогикалық институттар студенттерінің экспедициясы арқылы жинақталған
материалдар дәлел бола алады [1, 17].
Филология ғылымының кандидаты Ш.Ыбыраев балалар фольклоры туралы Ақ
сандық, көк сандық атты жинақ құрастырды. Бұл жинақта бесік жыры,
тақпақтар, тақпақтар мен жұмбақтар, ойын өлеңдері мен ойындар, ертегілер
қамтылған. Бұл кітапта балалар фольклорының әзірге қол жеткен үлгілері бары-
бардай жинақталып отыр. Текстер революциядан бұрын жарық көрген В.В.Радлов,
Г.Н.Потанин, А.А.Диваев, С.Көбеев, совет дәуірінде шыққан С.Сейфуллин,
І.Жансүгіров, Ө.Тұрманжонов, Б.Г.Ерзакович, С.Қосиманов, Б.Уахатов сияқты
зерттеушілер мен жазушылардың түрлі мақсатта жазылған еңбектерінен алынды
делінген. Ш.Ыбыраевтың алғы сөзінде.
1-бөлім. Бөбектерге арналған өлеңдер. Бесік жыры.
2-бөлім. Балалар жыры. Арнау тілек өлеңдері.
Сұралақ, Төрт түлік жырлары, Өтірік өлеңдер, Тақпақтар,
Мадақтау, Он бестегі жасым-ай, Совет дәуіріндегі ән-өлеңдер.
3-бөлім. Тақпақтар мен жұмбақтар.
4-бөлім. Ойын өлеңдері мен ойындар.
a) ойын санамақ, қaлалақ.
ә) ойындар. Жалпы барлық ойын түрлері 31 ойын қамтылған.
5-бөлім. Ертегілер, аңыздар, әңгімелер, мысалдар.
Жиналған материалдардың ішінде көптеген өлең-жырлардың нұсқалары бар
екендігі анықталды. Олар текстологиялық салыстыру барысында іріктеліп,
таңдаулылары жинаққа енді делінген.
Қазақтың қай ойыны болса да айтыс, өлең-жырымен өріліп, көрермендер мен
тыңдаушыларға өрелі өнеге беріп, қатты әсер етеді. Сөйтіп, дүниені танып-
білуге арналған бейнелі, жүйелі оймен астасып, қабысып жатады. Мұндай
мақсаттағы адамгершілік іс-әрекет, әдет-ғұрыпқа қаныққан, белгілі бір
жүйеге негізделген ұлттық ойындардың болуы, жас жеткіншектердің дене бітімі
мен ақыл-ой жағынан дамиды.
Іс жүзінде осы кунге дейін ауыз әдебиеті саласында атқарылып келе жаткан
жұмыстардың кай-кайсысын болса да осы төңіректен іздесек болғандай.
А.Байтұрсынов, С.Сейфуллин, М.Әуезов, С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев,
Е.Ысмайлов, Ә.Марғұлан, Н.Смирнова, М.Ғабдуллин еңбектері тұнып жатқан
теңіздің бетін ашқандай болды. 30 - 40 жылдары асыл мұрамыздын жаппай
жинатуына көңіл бөлінді. Б.Уахатов, Р.Бердібаев, О.Нұрмагамбетова,
С.Қасқабасов, Е.Тұрсынов, Т.Сыздықов, С.Садырбаев т.б. зерттеулерінде
жекелеген жанрлардың табиғаты, шығу тарихы, көркемдік кестесі арнайы
қарастырылды. Казак тарихи жырларының мәселелері (1979), Қазақ
фольклорының типологиясы (1981), Қазақ фольклористикасының тарихы
(1988) атты ұжымдық монографиялар ғылымның айтарлықтай табыстары болды.
Ауыз әдебиетіндегі жекелеген балалар фольклорының жиналып, баспа бетінде
жарыққа шығуы XIX ғасырдан басталады. Ы.Алтынсарин, Г.Н.Потанин,
С.Көбеев, Т.Жомартбаев, Ә.Диваев т.б. жазушылар мен ғалымдардың
еңбектерінде балалар фолклорының кейбір үлгілері жарияланды. Олар жас
ұрпақты тәрбиелеу кезінде ауыз әдебиетінің де маңызды рөл атқарғандығын
жақсы түсінді.
Дегенмен, балалар фольклорын арнайы жинау, баспасөз арқылы халықтың өзіне
қайта ұсыну, сондай-ақ оның табиғаты, даралық сипаты туралы пікір айту
кеңестік төңкерістен кейінгі дәуірге жатады. Кеңес өкіметінің алғашқы
жылдарында С.Сейфуллин, І.Жансүгіров бұл салада айрықша еңбек сіңірсе,
кейінірек М.Әуезов, Ө.Тұрманжанов, М.Ғабдуллин, Ш.Ахметов, М.Әлімбаев,
С.Касиманов т.б. зерттеулері мен жинақтарында оларды жариялау, болмыс-
бітімін, әдебиет пен фольклордан алатын орнын анықгау мәселесі мол
қамтылған.
Әрине, мұндай тәжірибе жеке ғалымдарға ғана тиесіл болмай, үлкен ұжымның
ортақ мақсатына айналуы тиіс.
Балалар фольклорының үлгілері төңкерістен бұрын жарық көрген
В.В.Радлов, Г.Н.Потани,. Ә.Ә.Диваев, С.Көбеев, Кенес дәуірінде шыққан
С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, О.Тұрманжанов, Б.Г.Ерзакович, С.Касиманов,
Б.Уахатов сиякты зерттеушілер мен жазушылардың түрлі мақсатта жазылған
еңбектерінде жарыққа шықты. Сондай-ак Балаларға тарту (1927), Ауылдағы
жастар, жас ұландар үшін ойын, өлең, мысалдар (1928), Бөбек жыры (1943),
Қазақ совет халық өндері (1959), Жаңылтпаштар (1963), Қазақтың халық
поэзиясы (1964), Қазактың халык жұмбақтары (1972), Өтірік өлеңдер
(1980). Қазақтың хайуанаттар туралы ертегілері (1978), Қуырмаш (1986)
т.б. жинақтары, Сана журналының беттерінде жарияланды. Бұған қоса Қазақ
Ұлттық Ғылым академиясының, Орталық ғылыми кігапханасындағы және М.О.Әуезов
атындагы Әдебиет және өнер институтының қолжазба қорында да балалар
фольклорының улгілері кездесіп отырады. Оларды тестологиялық сұрыптаудан
өткізіп, тұтастай жуйеге түсіріп, жариялау - қазақ фольклортану ғылымының
маңызды мақсаттарының бірі.
Балалар фольклорың типологиялық жағынан салыстыра қарастыру, сол арқылы
көркемдік-поэтикалық құрылымын, идеялық-тәрбиелік маңызын саралау, ол үшін
алдымен қазақ балалар фольклорының ғылыми басылымын да даярлау уақыты
жеткен мәселе.
Соңғы кезде ертегілер, аңыздар, ауызша әңгімелердің үлгілері жекелеп те,
арнайы тұтас жинақ болып та жарияланып жүр. Қаңбақ шал (1983 ж.), Алтын
сақа (1984 ж.), Бозінген (1985 ж.). Өлген қазан (1985 ж.),
Алтын сандык сиякты кітаптарда қиял-ғажайып, тұрмыс-салт және хайуанаттар
туралы ертегілер, аңыздар жарқк корді. Тілашар деген тізбекпен (серия)
балаларға арналған тақпақтар, төрт түлік жырлары, мақал-мәтелдер, сондай-ақ
Қуырмаш деп аталатын шағын өлеңдер жинағы жарияланды.
Балалар фольклорының арнайы сала болып бөліну себебі оның өзіне тән
көптеген ерекшелктерінің болуында. Ол шартты түрде еліктеу емес, өмірде шын
негізі бар құбылыс. Өкінішке орай, қазақ балалар фольклорының үлгілері оәлі
күнге жеке айдар тағылып, ғылыми тұрғыдан сұрыпталып тұтастай жарық көрген
емес. Оларды жинауға да жеткілікті дәрежеде көңіл бөлінбей келеді [4, 64].
Балалар фольклорына соңғы кезеңде ыждағатпен көңіл бөлген ғалымның
бірі – Б.Уахатов. Ол өзінің Қазақтың халық өлеңдері атты монографиясында
Балалар өлеңдеріне жеке бөлім арнаса, Қазақтың тұрмыс-салт жырларының
типологиясы атты кітабында оның түркі тектес халықтар фольклорымен ортақ
желілеріне тоқталады.
Фольклорлық мәтіндер Сана, Темірқазық, Шолпан, Қызыл
Қазакстан, Жас қазақ, Сәуле, Жаңа әдебиет, Таң, Жаңа мектеп,
Еңбекші қазақ, Социалды Қазақстан, Лениншіл жас, Әдебиет майданы,
Әдебиет және исскуство сияқты газет-журнал беттерінде жарық көрді. Бұл
басылымдар фольклорлық улгілерді жариялауда ғылыми-ағартушылық мақсатты
көздегенмен, мәтіндер ғылыми сарапқа түспеген, тек ағартушының көзқараспен
халықты оку-білімге шақыру және үгіт-насихат айту, тәрбиелеу әрі таныстыру
мақсатында болды. Мерзімді баспасөзде фольклордьң негізгі жанрлары, атап
айтканда: ертегі, батырлар жыры, ғашықтык жырлар, тарихи жырлар, қисса,
дастандар, айтыс өлеңдер, ғұрыптык фольклор, аңыз-әңгіме, миф, хикая,
әпсана, мақал-метел, жумбақ, жаңылтпаш, ән-күй, сондай-ақ, ұлттық ойындар
мен этнографиялық материалдар басылған. Фольклорлық мәтіндерді жариялауда
кейде тек қана мәтін берумен шектелсе, кейде мәтінмен бірге түсінік жазу
тәжірибесі болды.
Орыс тіліндегі газет-журнал бетінде де 1920-1930 жьлдары бірнеше
фольклорлық, мәтіндер мен зерттеу-таныстыру мақалалар жарық көрді, мәселен:
ертегі, мақал, мәтел, жұмбақ, жаңылтпаш, мысал, аңыз, тарихи жыр, эпостык
жырлардан үзінділер, ұлтгық ойьндар, этнографиялық материалдар. Ұлт
мәдениетінің ғылыми-зерттеу институты 1935 жылы Труды казахского
института национальной культуры атты еңбеін жарыкка шығарды. Онда
М.Әуезовтің Ценные памятники киргизского и казахского фольклора,
С.Асфендияровтың О казахском эпосе атты зерттеу мақалалары жарияланды.
Хрестоматия ретінде М.Жұмабаев құрастырған Тарту (1924), С.Сейфуллин
құрастырған Қазақтың ескі әдебиет нұсқалары (1931), Батырлар жырының
жинағы (1933) жарық көрді.
1939 жылы С.Мұқанов құрастырған Батырлар жыры жинағында ғалымның
Батырлар жырының әдебиеттегі орны деп аталатын зерттеу мақаласы мен
жырларға берген ғылыми тусініктемелері еңбектің құндылығын арттыра түскен.
Әр жырға берген түсініктерде автордың ұстанған шарты - жинаққа енген
жырлардың алғашқы жарияланымын және жариялаушысы кім екенін керсетіп,
тарихнамалық мәліметтер беріп отыруы [5, 15].
Қазақ ертегілері туралы мақаласында Е.Ысмайылов қазақ фольклорын
өмірдегі шындықпен, тұрмыс-тіршілікпен, тарихпен байланысты рухани өнер деп
бағалады. Ертегі жанры ғана емес, фольклордың өзі ерте заманда, адамдардың
алғашқы қауым кезінде туған еңбегімен байланысты, оның ішінде ертек сол
тұрмыстың, ұғым-түсініетердің көріністерін сақтап қалған деген пікір
айтады: Әр халықтың балалық шағындағы, ең ерте замандағы ой өрісін, салт-
сналық дәрежесін көрсетеді. Ертек сол сияқты халықтың барлық рухани өнері
[6, 142].
Балалар фольклоры түрлі тарихи дәуірлерді бастан кешірді, өзгерді,
өркен жайды.
Халық ауыз әдебиетінің ерте замандардағы жағдайын, оның жанрларының
шығу, қалыптасу, даму жолдарын жан-жақты зерттеу үшін балалар фольклорының
материалдарына сүйенбейінше түпкі нысанаға толық жету мүмкін емес.
Жаңа дәуірде әдебиет пен фольклордың айрықша қанат жайып,
тақырыбы, мазмұны, көркемдік ерекшеліктері, формасы жағынан жаңа сипат алуы
балалар поэзиясына да тән. Олардың тақырып аясы кеңейіп, мазмұны
толықтырылады. Тыңнан көптеген жұмбақтар, жаңылтпаштар, өлең-тақпақтар, ән-
өлеңдер дүниеге келді. Олардың ішінде бесік жырлары да жаңарып түледі:
Мына бесік, бұл бесік, жаңа бесік,
Бұл бесіктей бесік жоқ берер несіп.
Жаңа өмірдің бесігі құнды емес пе,
Тербетеді талайды, жаңаша өсіп [7, 54].
Қорыта келгенде, қазақ балалар фольклорының ел расында әлі де талай
тамаша үлгілері шашырап жатқандығы даусыз. Базары мол балалық құшағындағы
өлең-жырларын қуана еске түсіретін адамдар, болмаса бал дәуренін қазір
бастан өткеріп жатқан балалар талай қызықты сыр шертері анық. Оларды
ұқыптылықпен жинау, текстолгиялық сұрыптаудын өткізу, сөйтіп ғылыми бағасын
беру – алда әлі жалғаса беретін, халық мұрасына деген қамқорлықтың бір
көрінісі болмақ.
2. Балалар фольклорын дәстүрлі оқыту
Дәстүрлі оқыту жүйесінің бірі – бүкіл оқу үрдісінің
барысында
оқушының жоғарғы дәрежеде шоғарланған, үздіксіз толастамайтын зейінін
тудыру. Дәстүрлі оқыту әрекеті барысында мұғалім оқушы зейінін
шығармашылықпен ұйымдастыруы қажет. Ол мақсатқа оқушының өз зейінін басқара
алатын дағдысын мұғалім шеберлікпен тәрбиелей білгені жөн. Дәстүрлі оқу
жұмысын ұйымдастыруда тиісті заттар мен құбылыстардың, ұғымдардың,
заңдылықтардың ішкі мазмұн-мағынасын, өзара байланыстылығын, формалық
ерекшеліктерін саналы ұғынып, олар жөнінде оқушы санасында біртұтас, толық
ұғым қалыптасуын қамтамасыз етеді.
Дәстүрлі оқыту балада білім, білік, дағды алуға қажетті ақыл, сана
бар деп есептеп, сол ақылға дайын білімді құю керек деген көзқарасқа
негізделген. Дәстүрлі оқыту жаттауға, есте сақтауға үйретеді.
Дәстүрлі оқыту үдерісін саналы ұйымдастыруда мұғалім оқушының
өз іс-әрекетін саналы мақсатқа ұйымдастыра білуіне байланысты. Дәстүрлі
оқыту үдерісінде қиындықтарды жеңу үстінде оқушының ерік-жігері шынығады.
Ол жетістіктер оқушыны жаңа мақсатқа, жаңа әрекетке итермелейді, бұл әрекет
оқушының ақыл-ой, ерік-жігерін шыңдап, моральдық дамудың жаңа дәрежесіне
дейін жетеді.
Дәстүрлі оқытуда оқығандарының тақырыптары мен идеясына,
копозициялық құрылымына, мәтіннің мазмұнына толық түсініп, ондағы
кейіпкерлердің мінез-құлқы мен сезім күйін айыра білуге, процестер мен
құбылыстарды дұрыс бағалай алуға үйреніп, шығармашылықпен жұмыс істеу
жүйесіне қанығады [8, 28].
Мәтінді бөлімдерге бөліп тақырып қою, жоспар жасау, мазмұндау,
жай шығарма жазу жолдарына төселдіреді. Ертегілерде берілген бейнелі
суреттер мен мәтіннің байланысын тапқызады. Сурет бойынша әңгіме құратып
логикалық ойлау үрдісін жүйелеу жолдары, әдістері әр сабақ үстінде
көрсетіліп, талданып отырады. Оқушының қаншалықта меңгергенін мұғалім
бақылап отырады да, келесі сабақта сабақтың құрылымын күрделендіре береді.
Оқушы дәстүрлі оқыту жүйесі мен шығармашылық оқу жүйесінің байланыс негізін
меңгерген сәтте дәстүрлі оқыту негізінен толық шығармашылықпен оқыту
жүйесіне көшеді [9, 102].
Ертегілерді тақырыпқа бөліп оқытудың маңызы зор. Тақырыпқа
бөлінген ертегілердің мазмұндық, оқиғалық, композициялық құрылымдарын
салыстыра отырып талдау жүйесін шығармашылық негізге құруға жол ашып
отырады.
Ертегілерді оқыту арқылы халықтық педагогикалық тәрбие негізінен:
қарапайымдылық, кішіпейілдік, қайырымдылық, адалдық сияқты қасиеттерді
бойына сіңіреді. Ертегінің тілі шешен, түсінікті, қанатты сөздер мен
бейнелі тіркестерге бай. К.Д.Ушинский: Ертегі оқушының халық қазынасына
ендіреді, халық рухымен араластырады,-дейді. Ертегіні оқытуда ақыл-ой
әрекеті әрдайым тартымды қызықты болады. Бала еркі мен оқу әрекетін
ырықты зейінге ден бұрып, ырықты зейінін қалыптастырады. Мұғалім сыныптағы
оқушының даму аясына сай мақсатты, тартымды оқу әрекетін дәстүрлі оқытудан
шығармашылық оқыту әрекетіне қарай дамыта ұйымдастырады. Оқу әрекеті
түрлендіріліп, бір түрден екінші түрге ауысып отырады. Қиял-ғажайып
ертегілерді оқыту – балаларды қиял әлеміне апару. Мұғалім шәкірттердің
қиялдау қабілетін дамыта білуі керек. Қиял – бүгін ересектер нығайтатын,
ертең біздің оқушыларымыз нығайтуға тура келетін шыдықтың бесігі. Мұғалім
баланы емес, баладағы өмірді тәрбиелеу қажет [10, 54].
Ертегіні оқытуда мынадай жұмыстар жүргізіледі: ертегідегі кейіпкердің
бейнесі; балалардың қиялын дамытатындай ситуацияда оқытылады; бейнелі
образдарға жай мінездемеден бастап шығармашылық мінездеме беруге үйретіп,
мінездеме берудің бастапқы сатыларын меңгертетіндей бағытта оқушыға
үйретеді; ертегінің мәтіні мен жұмыс болашақта көркем прозалық
шығармалармен істелінетін жұмыстың бастауы болады.
Алғашқы сабақтарда мұғалім ертегінің мазмұнын өзі айтып беріп,
сұрақ-жауап арқылы бекітеді. Оқушылар бірте-бірте ертегіні өзі оқып,
мазмұндап айтуға, шығармашылық жұмыс істеуге дағдыланады.
Қиял-ғажайып ертегілерді өткенде оқушылардың өзіндік шығармашылық
жұмысын ұйымдастырудың маңызы зор. Ертегілерде ұнамды, ұнамсыз
кейіпкерлердің іс-әрекетін ашуда оқушы еңбегі шығармашылыққа құрылады.
Жоспар жасауды, сол жоспар арқылы мазмұндауды үйреніп, ертегінің
композициялық ерекшелітеріне қарапайым түрде бақылау жүргізеді. Шәкірттер
ертегілерді ерікті зейінмен қызыға оқиды. Мазмұнын алғаш оқығанда-ақ
меңгереді. Осындай мүмкіндікті пайдаланып оқушы шығармашылығына сабақты
жоспарлайды. Бала ертегіні өзі оқып мазмұнын айтып, жоспарын жасауға толық
қабілеті жетеді. Мұғалім ертегінің тақырыбы мен идеясын ашып, оқушы
істейтін шығармашылық жұмыстарды басқарады.
Бізіңше, ертегілерді, әңгімелерді оқыту барысында ертегі
немесе
әңгімелердің желісі бойынша рөлдерге (кейіпкерлерге) бөлініп, шағын
көрініс көрсету де оқушылардың сабаққа деген қызығушылығын оятып, ертегі не
әңгіменің мазмұнын меңгертіп, шығармашылық қабілетін дамытуда үлкен әсері
бар.
Шығармашылық жұмыстың мазмұны: ертегіні бөлімдерге бөліп ат қою;
суреттер салу; шығармашылық жоспар жасау; сол жоспар бойынша баяндау,
әңгімелеу; ертегінің тақырыбына, оқиғасына, мазмұнына сай ұқсас әңгіме
құрау. Шығармашылық негізде жұмыс істеу – оқушы шығармашылығын нығайтады.
Дәстүрлі оқыту негізінде іс-әрекетке дағдыланған шәкіртке шығармашылықпен
жұмыс істеу қиындық келтірмейді. Оқушы шығырмашылығын дамыта түсіп,
күрделі жүйесін меңгертеді.
Шығырмашылық жұмыстар: ертегінің әр бөліміне тақырып қойып
сюжеттік мазмұнын, құрылымын түсіну; идеясын ашу; тіл ұстарту жұмысымен
байланыстыру (қанатты сөздерді табу); ұнамды, ұнамсыз бейнелерді ажырату.
Проблемалық жұмыстар: тұрақты тіркестерді табу;
қанатты
сөздердің даналығын ашу; ұнамды бейнелерге талдау жасау, ұнамсыз
бейнелермен салыстыру; ертегі бойынша сурет салу; проблемалық жұмыстары
шығарма, мазмұндама арқылы өмірге әкелу. Мұндай шығармашылық жұмыстар
оқушылардың өзіндік жұмысына құрылады. Өзіндік жұмыстардың мазмұны мынадай
тәрбиелік негізді қамтиды: ертегі әлеміндегі сезім дүниесі; ұнамды
кейіпкердің адамгершілік қасиеттері; халық даналығы, Отаншылдық,
ұлтжандылық.
Тұрақты тіркестермен жұмыс:
Керқұла атты Кендебай ертегісінде: Төбелері көкке жетті,
Құралайдың көзінен тигізген, Көзі жасын көл қылу сияқты тіркестер ойдың
көрікті мәнін ашып, аз сөзбен көп мағына береді. Төбем көкке жетті
деген сөз тіркесінде адамның көңілі өсіп, ойындағысын орындағанын, мақсатқа
жетіп қуанғанын жеткізіп тұр. Құралайдың көзінен атқан деген сөз
тіркесінде кісінің мергендігін, көздеген аңын қалт жібермей атып алатынын
айтқан. Көз жасын көл қылу деген сөз тіркесінде, қабырғасы қайысып, мұңы-
шерге батқан кісінің мұңын айтқан. Сабақты біртінділік әдіспен меңгертіп,
жеңіл дағдыдан проблемалық дағдыға жетелейді. Жаңа шығармашлық әдіс, жаңа
ой-толғау, жаңа жұмысты орындауға мүмкіндік туғызады. Дәстүрлі,
шығармашылық, проблемалық оқыту жүйесін қорытындыласақ: жеңілден жалпыға,
жалпыдан жалқыға қарай жұмыстың жүргізу әдісін үйренеді. Мәтінмен жұмыс,
сұрақтар мен тапсырмалармен жұмыс, жоспар құру, кейіпкерге жай мінездемеден
бастап бейнелі мінездеме беруді, ертегнің қиял сезімін сипаттаудан
шығармашылық ой-толғау сезімін шертуді, өз ойын, өз пікірін дәлелдеуді
жүзеге асырады. Бұл жұмыстардың мақсаты – типтік оқыту жүйесіне жету
көзделеді.
Дәстүрлі оқыту жүйесінің құрылымы: дайындық кезеңі; өткен сабақты
сұрау; өткен сабақ пен жаңа сабақты байланыстыру; жаңа сабақты өту; жаңа
сабақты бекіту; үй тапсырмасын беру.
Дәстүрлі оқыту сабаққа мақсат қоюдан басталады. Сабақ түрлі
(білімділік, дамыту, тәрбиелік мақсаттан) туындайды. Білім мазмұнын игерту
арқылы оқушының білігін арттыру, дамыту арқылы оқушының психикалық
механизміне енетін компоненттердің қызметін жандандыруға бағыттау;
тәрбиелік, дамыту, білімді игерту мақсаттардыңтүйісуінен адамның қоғамдағы
орнын айқындайтын типологиялық қасиеттерін даралау жатады. Жаңа сабақты
өтуде оқыту, дамыту, тәрбиелеу үрдісі қатар жүреді. Бұл ұғымдардың
арақатынасының диалектикасы оларға сәйкес келетін шәкірттердің құрылымдық
аспектілерінің арақатынасының диалектикасын танытады. Осының бәрі келіп
жеке тұлға қалыптастырудағы онтогенетикалық ерекшеліктеріне тіреледі де,
сол адамның даму деңгейін көрсетеді. Білім сапасы оқушының ептілігіне,
түсінуіне, мұғалімнің ұйыта білуіне (мақсатты – материалды түсіндірудің
төте жолын іздестіру. Сол арқылы оқушының жаңа тақырыпты меңгеру үрдісін
жеңілдету) байланысты.
Мұғалім дайындық кезеңінде: не мәселені айтатынын ойластырады,
сыныптың жас ерекшелігі мен дағдылары ескеріледі; өтілетін тақырыптық
материалдың әдістемелік жолын тауып, шебер жеткізу жүйесін табады
(интепретация жасайды), педагогикаландырады; нақты материалдан екшеп
мазмұнын, көркемдік ерекшеліктерін, тақырып, идеясын, ұғымдар, түсініктер
әдебиет теориясымен қатар қосымша материалдардан тақырып мазмұнына
байланысты жан-жақты қызықты фактілер мен оқиғаларды іріктеп алады.
Оқушылардың жалпы білімінің кеңеюімен тереңдей түсуіне қамқорлық жасайды;
бағдарламалық нақты материалдың негізінде жатқан Отандық, халықтық
педагогикалық тәрбиелер мен ұлттық қасиеттерді сезім арқылы оқушылардың
санасына жеткізу жолын қарастырады. Бұл тақырып бойынша мұғалімнің алғашқы
дайындығы. Екіншісі – әдістемелік шеберлігі.
Нақты сабаққа дайындалудың ұйымдастыру кезеңінде: сабақ үрдісін жаңа
материалды өткенмен байланыстыра ұйымдастыру үшін мұғалімнің, оқушылар
істейтін әртүрлі іс-әрекеттерін жоспарлайды; ішкі, сыртқы мүмкіндіктерді
пайдалануды қарастырады (оқушының ойлау қызметіне қарай көрнекіліктер мен
әдістерді іріктеу); тақырыптың шығармашылық сипаты мен міндеттерін
анықтайды; тақырып материалдарын сыныптан, мектептен тыс жұмыстарымен
байланыстыруды жоспарлайды (кеш, диспут, пікірталас т.б.).
Үй тапсырмасын сұрау – теориялық білім мен практикалық дағдыны
меңгертуде орны ерекше. Үй еңбегін тексеру үстінде өткен материал
бекітіліп қайталанады. Тапсырманы жүйелі тексеру нәтижесінде мұғалімнен
оқушы әртүрлі кеңес алады. Ол туралы естіген, білгендері есте сақталады.
Мұғалім үй тапсырмасын тексеру барысында оқушылардың тапсырманы қалай
орындап, қаншалықты меңгергеніне анализ жасайды. Ненің түсініксіз болғанын
байыптап, кемшілікті жоюға әрекет етіп, осыған лайықты қандай дағдыны
дамыту керек екендігін анықтайды. Үй тапсырмасын тексеру мынадай бағытта
жүргізіледі: сұрақ-жауап (эвристика) арқылы өткен теориялық материалды
сұрау; кеспе қағаздар, дидактикалық материалдар арқылы сұрау; жазбаша
жазылған жұмыстарын жинап алып бағалау. Олар: шығарма, сұрақ пен
тапсырмалармен жұмыс, мазмұндау, тіл ұстарту.
Біздің ойымызша, үй тапсырмасын басқа да әдіс-тәсілдер арқылы
тексеруге болады. Мәселен, мұғалім А4 қағазынан он шақты іздің суретін
жасап, өткен тақырып бойынша әр ізге бір сұрақ не тапсырма жазады. Сол
іздерді оқытушы сұрақтардың не тапсырмалардың күрделілігі бойынша рет
ретімен тақта алдына әдемілеп жайып тастайды. Сабақ айтушы оқушы сол
тізілген іздерді рет ретімен ашып, берілген сұраққа (тапсырмаға) жауап
береді. Ескерту: үш іздің сұрағына (тапсырмасына) жауап берген оқушы 3
деген бағамен, сегіз сұрағына жауап берсе, 4 бағасымен, он сұрақтың
(тапсырманың) тоғызына не онына жауап берсе, 5 бағасымен бағаланады.
Осылай үй тапсырмасын тексеру әрі оқушылардың сабақ айтуға деген
құштарлығын молайтады, әрі шәкірттердің білімі тексеріледі.
Одан басқа, бір ізге бір сұрақ және бір тапсырма жазып қоюға болады.
Бұлай болған жағдайда, оқушы бірінші іздегі сұраққа толық жауап берсе 3,
екі сұраққа – 4, үш сұраққа жауап берсе 5 деген бағалармен бағаланады.
Бұл тапсырманың екінші нұсқасы уақытты үнемдейді.
Өткен сабақ пен жаңа сабақты байланыстыру. Қазақ әдебиеті сабағының
басты құрылымдық элементтерінің бірі. Өткен тақырып пен жаңа тақырыптың
өзектес тақырыбы мен идеясын тауып білім негізін қалау. Жаңа тақырыпқа
деген ынтасын. Зейінін бейімдеу.
Жаңа сабақты өту. Оқу материалын сабақтың түрімен, дидактикалық
ұстанымымен, оқыту заңдылықтарымен байланыстыра әдістерді орын-орнымен
пайдалану арқылы жаңа сабақты түсіндіру.
Жаңа білімді игерту мынадай жүйеде жүзеге асады: өткен білім негізіне
қарай оқу материалын күрделендіріп, жаңа білімнің көзін ашу. Әртүрлі
әдістер арқылы түсіндіру. Түсіндіру негізі шығармашылық жүйеге негіздеу.
Оқыту кезінде тақырытың тек мазмұны мен фактілерін бақылау, сол арқылы ой
қорытындысын түйіндеу. Жекеден жалпыға, жалпыдан жекеге қарай талдау
жүйесіне қанықтыру; оқушылардың біліктері мен дағдыларын жоғарыдағы талапқа
сай дамыту; жанрлық заңдылықтарға, әдебиет теориясына, ұғымдарға терең
талдаулар мен анализ жасай білу іскерліктерін арттыру; оқушының
шығармашылық қабілеттерін, логикалық ойлауын дамыту. Шығармашылық ойлау
шәкірттен танымдылық белсенділігін керек етеді. Өзінің ойын саналы түрде
бағыттайды. Ойлау қабілетін дамыту мақсатында жеңілден қиынға қарай сұраққа
жауап іздеу жолдарын үйретеді. Оқушы оқу материалына зер салып тыңдап, жаңа
сабақты толық ұғып, білімін тереңдетуге іздену әрекетін жасайды. Сабақ
үстінде тәжірибе жұмыстарын орындап, көзімен көріп, біліп, қорытындылап
отырады, оқушы тұжырымының шындығын не қателігін мұғалім тексеріп, білмеген
жерін толықтырады.
Есте бекіту кезеңінде мұғалім жаңа оқу материалын пайдаланып, бірнеше
нұсқада оқушылардың әртүрлі іс-әрекеттерін ұйымдастырады. Бүкіл сабақ
барысында оқушылардың жаңа материады меңгеруге, үй тапсырмасын орындауға
қажетті білік, іскерлік дағдыларын қалыптастырады. Оқушылардың танымдық іс-
әрекетін дамыту – мұғалімнің міндеті. Жаңа тақырыпты бекіту кезеңінде өзі
түсіндірген оқу материалы бойынша оқушыларға жауабы жаңа ғана айтылған
сұрақтармен қатар оқушыларға белсенді ойлау іс-әрекетін қажет ететін
сұрақтар қойып, проблемалық бекіту сабағына жетелеуі, дағдыландыруы қажет.
Бізіңше, сабақты ойын элементі арқылы бекітудің маңызы зор. Мысалы,
мұғалім резинадан жасалған кішкентай допты сабаққа ала келеді. Бұл доп
сабақты бекіту кезеңінде пайдаланылады. Ұстаз кез келген оқушыға сұрақ қоя
отырып допты ұсынады. Оқушы мұғалім сұрағына жауап бере отырып әлгі допты
мұғалімнің өзіне кері қайтарады. Солай оқытушы бірнеше балаға доп бере
отырып сабақты бекітеді.
Үй тапсырмасын беру – оқылып отырған материалдың көлемі ауыр,
жеңілдігіне байланысты беріледі. Эксперименттің нәтижесіне қарағанда: 4-5
сыныптарды 26-30 минут, 6-7 сыныптарда 31-35 минут, 8-9 сыныптарда 36-40
минут, 10 сыныпта 40-45 минут ішінде орындай алатындай жұмыс тапсырылады.
Үй тапсырмасы оқушылардың қабілетіне қарай беріледі. Үздіктер тобына өздері
шығармашылықпен ізденетін тапсырмалар; ал орта, орталау оқушыларға өтілген
материал негізінде жеке-жеке тапсырмалар беріледі. Оның дұрыс орындалуы
үнемі дағдыланады.
Біздің ойымызша, сабақ қорытылып, бекітіліп, үй тапсырмасы беріліп,
оқушылардың білімі бағаланып болған соң дәрісті педагогикалық шеберханадағы
рефлексия бөлімін ала отырып аяқтауға болады. Бұл кезеңде оқушы сабақтан
алған әсерін айтады. Мұндағы негізгі мақсат – балалардың өз ойын толық,
еркін түрде жеткізуге дағдыландыру.
Дәстүрлі оқыту әдістері: оқыту, оқу; түсіндіру, түсіну; мектеп
лекциясы, баяндау, әңгіме зерттеу; өзіндік шығармашылық жұмыстар.
Оқыту әдістері: сөздік, практикалық, көрнекілік.
Сөздік әдістер: талдау, жинақтау, әңгімелесу; эвристика; мұғалімнің
баяндауы, текспен жұмыс, индуктивтік, дедуктивтік әдістер, т.б.; нақтылы
зат, көрнекі бейнелер, кесте, кеспе, диаграмма, графикалық шартты белгілер,
оқытудың техникалық құралдары.
Практикалық әдістер: сұрақтар мен тапсырмалармен жұмыс; сыныптық,
сыныптан тыс өзіндік жұмыстар; қайталау сынақтары. Бұл әдістер балалардың
оқу-таным әрекетін ұйымдастыру, іске асыру мақсатында жүргізіледі.
Көрнекілік әдісін әдетте жаңа тақырыпты оқушыға аса қиындықсыз
меңгерту мақсатында пайдаланады. Көрнекілікпен жұмыс әңгіме әдісі арқылы
орындалады.
Дәстүрлі оқыту – тәрбиелей, дифференциялдап, даралап, саралап, тиімді,
дамыта, проблемалық, типтік оқытуға негіз болады. Бұл оқыту жүйесін толық
меңгерген оқушылар білім бұлағымен сусындаған, идеялық, адамгершілік,
эстетикалық, халықтық педагогикасын жан-жақты меңгерген өнегелі азамат
болмақ. Әдебиеттен оқытылатын әдістерді терең меңгерген, танымдық әрекетін
жетілдірген, сабақты түсіндірусіз, нұсқаусыз өзі меңгере алатын дәрежеге
жеткен шәкірт тәрбиеленеді. Жалпы сынып, жеке оқушы, мұғалім үшеуінің
тығыз бірлікте болуының нәтижесінде типтік сабаққа жетеді [11,
46].
Дәстүрлі оқыту технологиясының тиімсіз жақтары:
• Дайын білімді хабарлайды, оқушы орындаушы, мұғалім басқарушы
болады.
Әр оқушы өзіне күнделік-дәптер ашып, кестелерді төмендегідей үлгіде
толтырып отырса және олар Кітап - рухани байлық атты тақырыппен айдарда
тоқсан сайын жеңімпаздарын мадақтап отырса, көркем әдебиетке деген
қызығушылықтары артып, көркем шығарма оқуға құлшыныстары артар еді.
Авторы Кітаптың, Баспасы, Қашан Басты Негізгі Өзіме
шығармалар-дың шыққан оқыдым? оқиғалар кейіпкер ұнаған-
аты жылы дары
Сабаққа қатысатын оқушылардың өзара қатынасын ұйымдастыру, оқушылардың
оқу-танымдық қызметін дамытатын тапсырмалар, білім беру әдістері мен
дидактикалық әдіс-тәсілдері анықталады. Тапсырмалар арқылы алға қойылған
міндеттерге қарай, ал ол міндеттерді орындау барысында бұған дейінгі алған
білімдері толықтырылады, жаңа ғылыми түсініктер және білім жолындағы
кездесетін әртүрлі жағдайларда қолданыла алатын әрекеттердің тәсілдері
қалыптасады, оқушылардың оқу әрекетін бақылау мен түзету жүзеге асады, олар
білімсіздіктен білімге, епсіздіктен біліктілікке қарай қадам жасайды.
Сұрақтар мен тапсырмалардың құрылуына қойылатын талаптар:
1. Нақты құрылымы;
2. Оқушылардың базалық білімін ескеру;
3. Ойлау қабілеттерін бағыттау (салыстыру, бақылау, пікірлесу,
синтездеу және т.б.);
4. Сұраққа жауап іздеу, оқушыларды ойлауға жетелеп, ойға берілуге
қызығуын туғызу;
5. Эмоциялық көрініс, қойылған сұраққа оқушылар дұрыс жауап
бергенінше шектемеңіз. Оқушыдан толық жауап алғаннан кейін неге мұндай
қорытындыға келгенін сұрау.
5-сынып әдебиетінде Керқұла атты Кендебай ертегісі беріледі. Берілген
ертегіні оқыту, талдау барысында төмендегідей тапсырмаларды орындатуға
болады.
1. Ертегіге тезистік жоспар құру.
Ертегіде маған әсер еткен жағдайӨз ой-пікірім
2. Кендебайдың іс-әрекетін мақал-мәтелдермен түйінде:
1. Талапты ерге нұр жауар
2 ... .
3 ... .
Оқулықта берілген ертегілерді оқып болғаннан соң бекіту, қорыту
сабақтарын өткізген жөн. Балалар өткен ертегілерді естеріне түсіріп, бекіту
сабағында сызба бойынша сипаттау жасайды.
Менің сүйікті кейіпкерім ... .
Мінезі ...
Қызметі ... .
Жасы ... .
Рөлі ... .
Қай шығармадан? т.б. [12, 12].
Ертегі, мысалдар бойынша суреттер әкеліп оқытудың да маңызы зор.
Суреттер тіл дамытуға және білімдерін арттыруға көмектеседі. Сурет
шығармашылық қиялды дамытады. Ол әңгіме құрауға сөз табуға және жалпы
дамуға көмектеседі. Сурет қабылдау айқындығы мен эмоционалдығын қамтамасыз
етеді.
Сабақтағы жұмыс үшін әдістемеде суреттер іріктемесінің қағидасы
анықталады: жоғарғы сурет салу шеберлігі, оқушылар үшін қол жетерлік,
композицияның оңайлығы, авторлық ниеттің айқындығы, тіл дамыту
тапсырмасының сәйкестігі, оқу материалы әдебиеттерінің есебі.
Суретпен жұмыс істеу әдістемесі сыныптың даму деңгейі мен
мүмкіншіліктерінен, сабақ тапсырмасынан, сөйлеу мәнеріне тәуелділікте
сөйлеудің бастауы ретінде салыстырылады. Сонымен қоса суретті кескіндеме
мен графикаға тән нақтылық бейнесінің арнайы тәсілдері туралы ескере
отырып, өнер туындысы сияқты талдау керек.
Дұрыс таңдалған және әдістемелік дұрыс қолданған сурет оқу
тапсырмаларының толық кешенін шешуге көмектеседі.
Оқытудың тәсілі ретінде үлестірмелі бейнелі материал қолданғанды,
негізін суреттер (сонымен қатар сюжетті де, арнайы карточкалар да
орналасқан) құрайды.
Карточкалар бойынша тапсырмалар абыройы үлестірмелі материалда
дифференциалды оқыту қағидасына нақтылауға негізделген әртүрлі қиындық
деңгейідегі жаттығулар жиыны болып табылады.
Үлестірмелі материал қарастырады:
1) оқушылардың сөздік қорын толтыруға арналған тапсырмалар ;
2) оқушылардың оқылған шығарманы түсіну, түсінбеуіне байланысты
тапсырмалар;
3) оқылған шығарманы талдауға байланысты тапсырмалар.
Аталғандар көрнекліктің бұл туралы қолдануда негізгі әдістемелік
ережелерді анықтауға мүмкіндік береді:
1. Материалды меңгерумен байланысты негізгі дағдылар қалыптасқандықтан,
үлестірмелі материалды қолдануда оқылған материалды шығармашылық бекіту
кезеңімен орындалады.
2. Үлестірмелі материалды қолдануда бәрінен бұрын шығармашылық әрекетті
белсендіру қажет.
3. Жеке жұмысты ұйымдастыру үшін үлестірмелі материалдар мүмкіндігін
толықтай нақтылау қажет [13, 24].
Қорыта айтқанда, қарапайым тапсырмалар арқылы оқытуда:
- қазақ әдебиеті сабақтарының мазмұны мен сапасы артады;
- оқушы өз бетімен жұмыс жасауға дағдыланады.
ІІ БАЛАЛАР ФОЛЬКЛОРЫН ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
2.1. Ойын әдісі арқылы оқушыларды шығармашылық қабілеттерін дамыту
Ойын – бұл баланың потенциялды энергиясының көрінуі деп
қарастырсақ, бұл баланың орындалмайтын қалауының, ұмтылуының компенсациясы
(Фрейд), немесе баланың болашақ өмірге өзін дайындауы (Гросс), немесе
органикалық рахат алу құралы (Бюллер).
Ойын арқылы бала өзін қоршаған ортамен танысады. Балаларды
ұйымшылдыққа үйрететін, сөздік қорын дамытатын – ойын. Ойын үстінде бала
ешнәрсеге тәуелсіз, өзін еркін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz