Несиегердің банкпен несие қатынасы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 5
1 БАНКТІК НЕСИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ 7
1.1 Банктік несиелеудің мәні, мағынасы және қағидалары 7
1.2 Клиенттің несие қабілеттілігі түсінігі
23
1.3. Потенциалды несиегер туралы ақпарат көздері 27
2 ҚАЗАҚСТАН БАНКТЕРІНДЕ НЕСИЕ ШЕШІМІН ҚАБЫЛДАУ ПРОЦЕСІН ТАЛДАУ (БТА
БАНКІ АҚ мысалында ) 30
2.1 БТА АҚ-ның несие саясаты 30
2.2 БТА АҚ-ның несие портфелін талдау 38
2.3 Ақ-бидай АҚ қаржы-экономикалық жағдайын сипаттайтын негізгі
көрсеткіштерін талдау 45
2.4 Ақ бидай АҚ-ның Айналым қаражаттарын толтыру жобасының қорытындысы
51
3 БАНК КЛИЕНТТЕРІНІҢ НЕСИЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ ЖӘНЕ ОНЫ БАҒАЛАУ ӘДІСТЕРІ
56
3.1 Банк клиенттерінің несие қабілеттілігін арттыру жолдары 56
3.2 Банктің несие тәуекелділігін төмендету жолдары
59
ҚОРЫТЫНДЫ 64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 68
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Экономиканың нарық жағдайына өтуде
маңызы ерекше, мекемелердің банктік құрылымының тұрақтылығы, ақша-несие
қатынастары және қаржылық басқару жүйесі сапасының айырмашылын салыстыруға
болады. Экономикаға банк сияқты клиент те әсер етеді, қоғам онымен өзара
әсерлеседі. Одан банктер қандай пайда алатынын талқылауға болады. Бірақ бір
заң бар: егер еңбектің қандай да бір баламасы болса, онда онымен жұмыс
істей білетін, оны жинақтайтын, сақтайтын, бөлетін мекеме болуы керек. Бұл
мекемелерді банк деп атайды.
Банк жүйесі нарық экономикасында келесі міндеттерді орындайды:
1) Дамыған банк құрылымы төлем жүйесін басқарады: үлкен
мөлшердегі коммерциялық келісім шарттар нарықтық экономика
субъектілері арасында қаражатты қайта бөлу жолымен орындалады.
2) Банктер халықтың сақтау қорларын оны оптималды пайдаланатын
несиегерлерге беруге бағыттайды. Банктік жүйенің мүмкіндігінен
бұл процедураның дұрыстығы инвестиция процесінің сапасына
байланысты болады.
3) Банктер Ұлттық банктің ақша-несие саясатына сәйкес, айналымда
жүрген ақша көлемін реттейді [1].
Несиені ұсыну- қаржылық делдал санатын орындайтын банктің басты бір
операциясы болып табылады. Ұсынған несие қызметінің максималды сапасына
жету үшін тезарада оның барысына ерекше назар аудару керек, несие
жағдайында дайындық процедурасы қаржылық туралы шешімін анықтайды. Сонымен
бұл процедураны бағалау маңызды, барлық факторларды талдау несеиелеу
нәтижесіне әсер етеді, осы қиындықтарды кешенді зерттеуге бару керек,
тапсырыстарға қараудан бастап және несиелік шешім қабылдаумен аяқтағанға
дейінгі сатысынан бастап тапсырыс беруші несие мүмкіндігіне белгілеу
зерттейтін негізгі фактор болып табылады, талдау сапасы – рентабельді және
өз шығынын жабу – несиелеуді ұйымдастыру барысына экономикалық әдістемені
жүзеге асырудың жобалық сапасы және құқықтық аспектілер бағасы болып
келеді.
Бұл мәселе өзектілігі болып табылады. Несиені ұсынуды іске асыру бір
бүтін жүйе ретінде халықаралық стандарты талап ететін, дүниежүзілік нарыққа
бейімделетін (шамамен) отандық банктердің тәжірибесіндегі жаңалыққа
жатқызуға болады .
Несиелеу саласы көбінесе банктік қызметтің несиелеу пікірін
дайындаудың басты қағидаларын іздестірудің жалпы нәтижесіне байланысты.
Осыған орай маған осы тақырыпты таңдау анықталды.
Жоғарыда көрсетілген мәселелер осы дипломдық жұмыстың тақырыбының
өзекті мәселесі. Бұл нарықтық экономика қатынастарын меңгеру стадиясында
жүрген елдерге қатысты болып табылады.
Сонымен бірге, батыстың алдыңғы қатарлы әдебиеті бұл сұрақтың
қиындықтары айналасында жарқырамайды. Халықаралық банктердің несие
процедурасы стандартының оптималды шиеленіскен тарихи нақты белгілеуі.
Отандық әдебиетте осы тақырыпты талқылауда бүгінгі күнгі қайтарылмаған
несиелер қиындықтарын шешу мұқтаждығы туралы экономист-қаржыгерлердің
жекеленген бір жақты пікірлері ұсынылған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Банк клиенттерінің несие қабілеттілігін
бағалаудың тиімді әдістерін ұсыну
Дипломдық жұмыстың міндеттері. Қойылған мақсатқа, жетістікке жету
үшін тезарада төмендегі міндеттерді шешу керек:
1) несиелеу аумағындағы банктік қызметтің экономикалық аспектілерімен
танысу;
2) несиелеу ережесі түсінігіне толық анықтама беру;
3) Қазақстан Республикасындағы банктік сектордың экономикалық-құқықтық
ортасын оқып-үйрену;
4) Отандық банктер тәжірибесі негізінде несиелік ұсыныстардың дайындық
тәжірибесіне баға беру.
Дипломдық жұмыстың объектісі. БТА Банкі Акционерлік Қоғамы.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні. Банк клиенттерінің несие
қабілеттілігі және оны бағалау әдістері.
Дипломдық жұмыстың әдістері:
- талдау
- салыстыру
- эксперттік бағалау
- экономикалық – математикалық әдістері
Дипломдық жұмыстың әдіснамалық және теориялық негізі. Алға қойылған
мақсаттар мен белгіленген міндеттерге жету үшін қазіргі заманың ілім
әдістері, салыстырмалы-құқықтық, логикалық, диалектикалық, салытырмалық,
аналитикалық, синтездік, тарихтық әдістер қолданылды. Сонымен қатар жүйелік-
құрылымдық, жүйелік-функционалдық (қызметтік) және жалпылау әдістері де
қолданылды. Дипломдық жұмыстың теориялық негізі ретінде қазақстандық,
ресейлік және шетелдік ғалымдардың қолданылды. Дипломдық жұмысты дайындау
барысында Ресей мен Қазақстанның іргелі зерттеушілерінің еңбектері, оның
ішінде О.И. Лаврушин, А.Н.Яковлев, Қ.Қ. Ілиясов, Ғ.С. Сейітқасымов, С.Б.
Мақыш сияқты ғалымдардың және көптеген басқа да отандық экономистердің
еңбектері кеңінен пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңашылдығы. Банк несие тәуекелділігін
төмендету жолдарын көрсетуде болып табылады. Сонымен қатар, нақты
мәліметтерге сүйене отырып, банк клиенттерінің несие қабілеттілігін арттыру
мүмкіндіктерін айқындауда.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңызы. БТА Банкі АҚ мысалында Ақ-
бидай Ақ несиелік қабілеттілігіне талдау жасау.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мақсаты мен міндеттері, объектісі
мен пәні, зерттеу әдістері қарастырылды.
Бірінші тарауда Банктік несиелеудің теориялық аспектілері
қарастырылған.
Екінші тарауда БТА Банкі Акционерлік Қоғамының мысалында несие
шешімін қабылдау процесін талдау жұргізілген.
Үшінші тарауда банк клиенттерінің несие қабілеттілігі және оны
бағалау әдістері қарастырылған.
Жұмысты зерттеу нәтижесінде жоғарыда аталған үш тараудың негізінде
қорытынды жасалған.
1 БАНКТІК НЕСИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Банктік несиелеудің мәні, мағынасы және қағидалары
Несиені ойлап табу адамзаттың ұлы ашуы болып табылады. Несие арқасында
қарыз алушы – кәсіпорын өзінің қысқа мерзімді қиындықтарын шеше алады,
айналымдағы капитал жетіспеушілігіне байланысты, тартылған өз кезегінде
ақшалай қаражаттың түсім және жылыстауы қаржылық шаруашылық ағымдағы
қызметінен сәйкестенбеуі. Несиелік ресурстар еліктету жаңа бизнестің
беріктігін құру және жүзеге асырушы өндірісін кеңейтуге мүмкіндік алады.
Халықтың қарыз құралы көмегімен өзінің пайдалану мүмкіндігін жақындату
мақсаты кезекті қаржылық ресурс қорының көпжылдық күту орнына
алмастырылады.
Несие экономикалық дамудың маңызды элементі, ол қазіргі экономика
тірегіне кіреді. Оны мемлекеттің кіші және ірі кәсіпорындары, үкімет және
жеке азаматтары пайдаланады. Жоғары дамыған мемлекеттерде нарық
экономикасында былайша айтқанда, несиелік өмір сүру және қажетінше
тамақтану өмір сүрудің ажырамас бөлігі болып табылады [2].
Несиені экономикалық санат ретінде қараймыз. Несие қаражаттың уақытша
қарызға алу түріне немесе уақыттың анықталған кезеңіне шарты
міндеттелгеннен туындаған түріне кіреді. Несие көмегімен тауарлы-материалды
құндылықтар, жабдықтар және жылжымайтын мүліктер, басқа да қарыздары
алдында жүзеге асырылған қарыздарын жабады. Негізінде, несие есебінен
алынған нысандар әр түрлі құндылыққа кіреді. Сондықтан несие керек, ең
алдымен, қозғалыс құны, экономикалық байланыс айқындалған, анықталған
қоғамдық қатынастар түрін қарастырады.
Кез-келген банк өнімнің негізінде қандай да бір қажеттіліктерді
қанағаттандыру қажеттілігі жатады. Банктің негізгі дәстүрлі қызметтеріне
салымдар тарту мен несие беру жатады.
Несие берудегі коммерциялық банктің айрықша ролі банктік операциялардың
негізі болып табылады. Банктердің бұл функциясы капитал құрылымындағы ең
маңызды процесс болып табылады.
Банктің алдында экономиканың күрделі және үнемі өзгеріп отыратын
жағдайына бейімдігі қажеттігі туындағанда және бұрын қарастырылмаған мәселе
пайда болғанда несие саясатын құрудың маңыздылығы арта түседі. Коммерциялық
банктер өзіндік мамандануға сәйкес несие саясатының жалпы негіздерін
кұрастырады, өзіндік мақсатын жасайды жэие несиелендірудің негізгі
бағыттарын анықтайды.
Несие мәні туындаған себептерді және табиғатты, оны сақтаумен
теңдестіру жағдайы қатарында. Мысалы, мазмұны несиенің ішкі жағдайын
көрсетеді, сонымен бірге және оның сыртқы байланысы (өндіріспен,
қараспаушы). Несие маңызы сыртқы қасиетімен, экономикалық санаттың мазмұны
бойынша басты болып саналады [3].
Несиенің маңызы оның себептері және қажеттілігімен тығыз байланысты.
Себебі көптүрлі экономикалық құбылыспен несие байланысын көрсетеді.
Несие - пайыз төлей отырып акшаны немесе тауарларды қарызға беру;
экономикалық кұн категориясы, ақша-тауар қатынастарының ажыратылмас
элементі [4].
Несиенің пайда болуы және дамуы капиталдың шыр айналуымен және
айналуымен байланысты. Негізгі және айналым капиталының қозғалыс процесі
барысында ресурстардың босатылуы орын алады.
Несие саясаты несие меңгерудің барлық процесінің негізін жасайды. Несие
саясаты займ беру, рәсімдеу және оларды басқаруға жауапты банк
қызметкерлері негізге алуға тиіс объективті стандарттар мен өлшемдерді
анықтайды. Несие саясаты директолар кеңесінің, заңгерлердің және
стратегиялық шешімдерді кабылдайтын тұлғалардың іс-әрекетінің негізін
бекітіп, сыртқы және ішкі аудиторларға банктегі несие меңгеру сапасы мен
дәрежесін бағалауға мүмкіндік береді.
Несие саясаты дұрыс құрылып жоғарыдан нақты түрде өткізілгенде және
банктің барлық деңгейлерінде жақсы ұғынылғанда банк басшыларына несие
саласындағы дүрыс стандарттарды сақтауға, керексіз тәуекелдерден қашық
болуға және істі дамыту мүмкіндіктерін дұрыс бағалауға көмектеседі.
Банк жұмысын бақылауды жүзеге асыратын тұлғалар банктің қонымды несие
саясаты несие тәуекелдігін дұрыс басқарудың негізі болып табылады деп
есептейді. Ауыспалы кезеңдегі дамушы елдерде несие саясатын көп жағдайда
каржы билеушілері анықтайды да банктер несие саясатында айқын критерияларды
ұстанбайды және оларды өздері құруға да тырыспайды. Мемлекет қаржы
нарығынан кете бастағанда банктерге дамудың ішкі саясатын белсенді түрде
өздері жасау қажеттілігі туындайды.
Несие берудегі коммерциялык банктердің айырықша ролі банктік
операциялардың негізі болып табылады. Банкирдің жұмысы салым салушылардың
ақшаларын кімге сеніп тапсыруға болатынын шешу. Банктердің бұл функциясы
капитал құрылымындағы ливеражды өсіретін ете маңызды және мейілінше
сезімтал процесс болып табылады [5].
Банк қандай несиелерді бере алатындығын, ал қандай несиелерді бере
алмайтындығын, несиелердің әр түрінен қанша несие беретіндігін, несиелерді
кімдерге беретіндігін және бұл несиелер кандай жағдайда берілуі мүмкін
екендігін анықтап алуға тиіс. Оп-оңай және тез уақытта ауыр жағдайға душар
болып калу мүмкін бизнестің банктерден басқа салаларын табу қиын. Тәуекелге
мән бермеуге болмайды.
Осы маңызды шешімдер несиелер, депозиттердің, өз капиталының және
міндеттерінің оптималды арақатынастарын сактауды несие саясатының мақсаты
қылуды талап етеді. Сауатты несие саясаты несие сапасының өсуін қамтамасыз
етеді. Несие саясатының мақсаттары заңдық бақылаудың жекелеген
элементтерін, тәуекелдің саналы дәрежесі, несиелік портфельдің балансын
және мезгіл міндеттерінің құрылымын енгізу керек.
Директорлар кеңесі несие саясатының негізгі бағыттарын анықтайды. Жұмыс
несие берудің негізгі ережелерді және осындай несиені беру рәсімдерін
бекітетін кеңес мақұлдаған құжаттан басталады [6].
Банктің алдында экономиканың қүрделі және үнемі өзгеріп отыратын
жағдайына бейімделу қажеттігі туындағанда және бұрын қойылмаған немесе
қойылса да жете мән берілмеген мәселе пайда болғанда несие саясатын құрудың
маңыздылығы арта түседі. Саясаттың құрастыруы директорлар кеңесі жағынан не
банктің несие комитетінің жағынан банк жұмысының нәтижелілігі және табыс
тұсынан тәуекелдің орындылығын бағалауды керек етеді. Коммерциялық банктер
өз мамандануға сәйкес несие саясатының жалпы негіздерін құрастырады
(әлемдік тәжірибесінде - несие саясатының меморандумы), оның негізгі
мақсатын жасайды және несиелендірудің негізгі бағыттарын анықтайды.
Несиелік операциялар өндірістің ыдырауы, экономиканың тұраксыздығы
жағдайында едәуір өсетін тәуекелмен байланысты. Бұның ішінде табыс мәселеге
қарамастан тәуекелді операциялардың бөлігі неғұрлым аз банктің сапалы
несиелік портфелінің қалыптасудың кажетін анықтайды. Тәуекел дәрежесі
несиелік ресурстардың бағасы мен банктің әкімшілік шығындарын есептеумен
несие бойынша табыстың жалпы нормасына сәйкес болу керек. Несие саясатын
анықтау барысында несие стратегиясы бәсеке жағдайында қажет клиенттерінің
және ұсынатын қызметінің диверсификациясына бағытталу керек [7].
Несиелендіру тәжірибесін жетілдіру үшін банк оптималды несиелендіруді
ұйымдастыру керек. Осы мақсатпен өз аппаратында жоғары дәрежелі маманды
банк жұмыскерлері бар банктер несие алушының несие қабілетін талдау,
әдістерді және несиелендіру ережелерінің оптималдық варианттарын іздеуге
назар аударады. Несиелендіруді ұйымдастыру несиені шартсыз қайтаруды,
оларды мақсатты қолдануды, өнімдерді шығару мөлшерінің өсуі, перспективті
нәтижелі салаларға инвестицияландыруға бағытталған несие салымдарды
қамтамасыз ету керек.
Жалпы талаптар мен шарттар нақты несие жобаларын таңдайтын және несие
келісім шарттарын жасайтын тәжірибелі кызметкерлердің ынталы жұмысына
мүмкіндік беру керек. Мұндай жағдайда несиенің шекті мөлшерін әр алуан
категориялары қызметкерлер қабылдайтын шешімдерімен анықтауға болады.
Банктің несие саясаты мемлекеттік экономикалық және ақша-қаржылық
саясатының ережелері, берілғен аудандағы шаруашылық жағдайының негізінде
қалыптасады.
Несие - пайыз төлей отырып акшаны немесе тауарларды қарызға беру;
экономикалық кұн категориясы, ақша-тауар қатынастарының ажыратылмас
элементі [8].
Несиенің пайда болуы және дамуы капиталдың шыр айналуымен және ақшаның
айналуымен байланысты. Негізгі және айналым капиталының қозғалыс процесі
барысында ресурстардың босатылуы орын алады.
Несие саясаты несие меңгерудің барлық процесінің негізін жасайды. Несие
саясаты займ беру, рәсімдеу және оларды басқаруға жауапты банк
қызметкерлері негізге алуға тиіс объективті стандарттар мен өлшемдерді
анықтайды. Несие саясаты директолар кеңесінің, заңгерлердің және
стратегиялық шешімдерді кабылдайтын тұлғалардың іс-әрекетінің негізін
бекітіп, сыртқы және ішкі аудиторларға банктегі несие меңгеру сапасы мен
дәрежесін бағалауға мүмкіндік береді.
Несие саясаты дұрыс құрылып жоғарыдан нақты түрде өткізілгенде және
банктің барлық деңгейлерінде жақсы ұғынылғанда банк басшыларына несие
саласындағы дүрыс стандарттарды сақтауға, керексіз тәуекелдерден қашык
болуға және істі дамыту мүмкіндіктерін дүрыс бағалауға көмектеседі.
Банк жүмысын бақылауды жүзеге асыратын түлғалар банктің қонымды несие
саясаты несие тәуекелдігін дүрыс басқарудың негізі болып табылады деп
есептейді. Ауыспалы кезеңдегі дамушы елдерде несие саясатын көп жағдайда
каржы билеушілері анықтайды да банктер несие саясатында айқын критерияларды
үстанбайды және оларды өздері қүруға да тырыспайды. Мемлекет қаржы
нарығынан кете бастағанда банктерге дамудың ішкі саясатын белсенді түрде
өздері жасау қажеттілігі туындайды[9 ].
Несие берудегі коммерциялык банктердің айырықша ролі банктік
операциялардың негізі болып табылады. Банкирдің жұмысы салым салушылардың
ақшаларын кімге сеніп тапсыруға болатынын шешу. Банктердің бұл функциясы
капитал құрылымындағы ливеражды өсіретін ете маңызды және мейілінше
сезімтал процесс болып табылады.
Банк қандай несиелерді бере алатындығын, ал қандай несиелерді бере
алмайтындығын, несиелердің әр түрінен қанша несие беретіндігін, несиелерді
кімдерге беретіндігін және бұл несиелер кандай жағдайда берілуі мүмкін
екендігін анықтап алуға тиіс. Оп-оңай және тез уақытта ауыр жағдайға душар
болып калу мүмкін бизнестің банктерден басқа салаларын табу қиын. Тәуекелге
мән бермеуге болмайды.
Осы маңызды шешімдер несиелер, депозиттердің, өз капиталының және
міндеттершің оптималды арақатынастарын сактауды несие саясатының мақсаты
қылуды талап етеді. Сауатты несие саясаты несие сапасының өсуін қамтамасыз
етеді. Несие саясатының мақсаттары заңдық бақылаудың жекелеген
элементтерін, тәуекелдің саналы дәрежесі, несиелік портфельдің балансын
және мезгіл міндеттерінің қүрылымын енгізу керек.
Директорлар кеңесі несие саясатының негізгі бағыттарын анықтайды. Жұмыс
несие берудің негізгі ережелерді және осындай несиені беру рәсімдерін
бекітетін кеңес мақүлдаған күжаттан басталады.
Банктің алдында экономиканың қүрделі және үнемі өзгеріп отыратын
жағдайына бейімделу қажеттігі туындағанда және бүрынқойылмаған немесе
қойылсада жете мән берілмеген мәселе пайда болғанда несие саясатын қүрудың
маңыздылығы арта түседі. Саясаттың күрастыруы директорлар кеңесі жағынан не
банктің несие комитетінің жағынан банк жүмысының нәтижелілігі және табыс
түсынан тәуекелдің орындылығын бағалауды керек етеді. Коммерциялық банктер
өз мамандануға сәйкес несие саясатының жалпы негіздерін қүрастырады
(әлемдік тәжірибесінде - несие саясатының меморандумы), оның негізгі
мақсатын жасайды және несиелендірудің негізгі бағыттарын анықтайды [10].
Несиелік операциялар өндірістің ыдырауы, экономиканың тұраксыздығы
жағадайында едәуір өсетін тәуекелмен байланысты. Бұның ішінде табыс
мәселеге қарамастан тәуекелді операциялардың бөлігі неғұрлым аз банктің
сапалы несиелік портфелінің қалыптасудың кажетін анықтайды. Тәуекел
дәрежесі несиелік ресурстардың бағасы мен банктің әкімшілік шығындарын
есептеумен несие бойынша табыстың жалпы нормасына сәйкес болу керек. Несие
саясатын анықтау барысында несие стратегиясы бәсеке жағдайында қажет
клиенттерінің және ұсынатын қызметінің диверсификациясына бағытталу керек.
Несиелендіру тәжірибесін жетілдіру банк үшін оптималдық несиелендіруді
ұйымдастыруды керек етеді. Осы мақсатпен өз аппаратында жоғары дәрежелі
маманды банк жүмыскерлері бар банктер несие алушының несие қабілетін
талдауға, әдістерді және несиелендіру ережелерінің оптималдык варианттарын
іздеуге назар аударады. Несиелендіруді ұйымдастыру несиені шартсыз
кайтаруды, оларды мақсатты қолдануды, өнімдерді шығару мөлшерінің өсуі,
перспективті нәтижелі салаларға инвестицияландыруға бағытталған несие
салымдарын қамтамасыз ету керек.
Жалпы талаптар мен шарттар нақты несие жобаларын таңдайтын және несие
келісім шарттарын жасайтын тәжірибелі кызметкерлердің ынталы жұмысына
мумкіндік беру керек. Мұндай жағдайда несиенің шекті мөлшерін әр алуан
категориялары қызметкерлер қабылдайтын шешімдерімен аньщтауға болады.
Банктің несие саясаты мемлекеттік экономикалық және ақша-қаржылық
саясатының ережелері, берілғен аудандағы шаруашылық жағдайының негізінде
қалыптасады.
Несие механизімінің басқа экономикалық механизімдер сияқты мынадай
құрлымдық элементтер болады:
- несиенің түрлері;
- несиелеу обьектілері;
- несиелеу субьектілері;
- несиелеу әдістері;
- несиелеу процесі (несиелеу механизімі);
- несиелеу принциптері; [11].
Несиенің түрі – бұл несиелік қатынастар құрылымының,олардың негізгі
қызметтерінің,яғни әр алуан сыртқа және ішкі өзгерізтер барысында толық
сақталатын көрінісі.
Несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы байланыстар қалай
өзгергенімен де,несиенің түрі сол күйінде сақталады.
Коммерциялық банктер өздерінің клиенттеріне әр түрлі несиелер
береді.Олар мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:
1.Қарыз алушы категорияларына қарай:
1.1 Қаржылық институттарға берілетін несиелер:
- мақсатты қорларға;
- банктерге;
- қаржы-несие мекемелеріне.
1.2 Қаржылық емес агенттерге берілетін несиелер:
- өнеркәсіп салаларына;
- ауыл-шаруашылығына;
- саудаға;
- дайындау ұйымдарына;
- жабдықтау-сату ұйымдарына;
- кооперативтерге;
- жеке кәсіпкерлерге.
1.3 Тұтыну мақсатына берілетін несиелер.
2.Мерзіміне қарай:
- қысқа мерзімді (1 жылға дейін)
- орта мерзімді (1 жылдан 3-5 жылға дейін)
- ұзақ мерзімді ( 5 жылдан жоғары)
3.Тағайындалуы және пайдалану сипатына қарай:
- негізгі қорларға жұмсалатын;
- айналым қаражаттарына жұмсалатын.
4. Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай:
4.1 Қамтамасыз етілген:
- кепілхатпен;
- кепілдемемен;
- кепілдікпен.
4.2 Сақтандырылған.
4.3 Қамтамасыз етілмеген:
- сенім ( бланктік несиесі )
5. Қайтарылу дәрежесіне қарай:
5.1 Стандартты несие – қайтарылу уақыты жетпеген,бірақ қайтуында ешқандай
күмән жоқ несиелер;
5.2 Күмәнді несиелер – қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі ұзартылған
және банк үшін қауіп-қатер туғызатын несиелер.
Соңғы қабылданған активтердің жіктеу ережесіне сәйкес,күмәнді несиелер
ішінара бөлінеді:
1-санатты күмәнді, 2-санатты күмәнді, 3-санатты күмәнді, 4-санатты
күмәнді, 5-санатты күмәнді.
5.3 Үтімсіз несиелер- қайтару уақыты кешіктірілген,мерзімі өткен несиелер
шотына жазылған несиелер.
6.Валютамен берілуіне қарай:
- ұлттық валютамен;
- шетел валютасымен.
7.Берілу шарттарына қарай:
1. Тұтыну несиесі – бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу үшін
және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие.
2. Ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді,өндіріс
ғимараттарын,жерді және т.с.с) кепілге ала отырып,ұзақ мерзімге берілетін
несиені білдіреді.
3. Овердравт несиесі – клиенттің шотынан қаражатты шегеру,дебеттік қалдық
бойынша берілетін қысқа мерзімді несиенің формасы.
4. Овернайт несиесі - өтімділікті қолдау мақсатында бір түнге берілетін
банк аралық несиенің түрі.
5. Онкольдік несие –кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелетін қысқа
мерзімді несие.
6. Банкаралық несие – банктердің бір-біріне беретін несиесі.
7. Ломбардтық несие – тез іске асатын бағалы заттарды немесе бағалы
қағаздарды кепілге алып,берілетін несие.
8. Лизингтік несие – құрал-жабдықтарды жалға алумен байланысты берілетін
несие.
9. Рамбурстық несие – шикізаттарды ішке алып кіру және жартылай фабрикат
пен дайын өнімдерді сыртқа шығару тәжірибесінде пайдалынылатын несие.
10. Сенім несиесі – банктің сеніміне кірген, төлем қабілеті жоғары
клиенттерге берілетін несие.
11. Маусымдық несие – жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен түсімді алу
мерзімі арасындағы уақыт бойынша алшақтықты жабуға арналған несие.
12. Консорциялдық несие – ірі жобаларды несиелеу мақсатында банктердің
өзара қосылып берілетін несиелері.
Несие құрлымы несие беруші мен қарыз алушыдан,сондай-ақ қарыз
капиталынан тұрады.Мұндағы несие беруші мен қарыз алушыларды несиелік
мәмілеге қатысушы тараптары немесе оларды несиелік қатынас субьектілері деп
атауға болады.Осы тараптардың біреуі болмаса несиелік мәміле
жасалмайды.Несие берушілерге мемлекет,банктер (орталық және коммерциялық)
банк типтес мекемелер мен қаржылық ұйымдар,сондай-ақ халықаралық қаржы
ұйымдары да жатады.Кейбір жағдайларда,несиенің коммерциялық формада
берілуіне байланысты несие берушіге өнім өндіруші кәсіпкерлер де жатуы
мүмкін.Ал қарыз алушыларға қаражатқа деген уақытша қажеттілігі бар кез-
келген заңды және жеке тұлғалар жатады [11].
Неселеу обьектісі – бұл несиенің пайдалану заты, яғни несиенің іске
асырылу аясы деп түсінуге болады. Несиелеу обьектісі материалды
құндылықтар, өндіріс және айналыс шығындары түрінде, сол сияқты,егер несие
материалдық жағынан қамтамасыз етілмеген жағдайда,банк алдындағы шаруашылық
ұйымның міндеттемесі ретінде де болады.Материалды қамтамасыз етілген
несиелеу обьектісне өндірістік шикізат қорларын,негізгі және көмекші
материалдарды, жанармай,ыдыстар сатып алынатын жартылай өнімдер,азық-
түліктер және басқа да материалдар құндылықтардың маусымдық жинағы және
сауда ұйымдарындағы тауарлардың маусымды қорлары жатады.Мұндай қорларды
жасау,ең бастысы,өндіріспен және өнімдерді сату процесімен тығыз
байланысты. Несиелеу обьектісіне экспортты және импортты тауарлар мен
қызметтермен жабдықтау,экономикалық қызметке байланысты
шығындар,кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды және жеке тұлғалардың
сатып алынатын шикізаттары,материалдары,құралдары және басқа да
мүліктері,ломбардтық операциялар,кәсіпорындардың кірістері мен шығыстары
арасындағы алшақтық жатады.
Ұзақ мерзімді несиелеу обьектілеріне жататындар мынадай түрлерге
бөлінеді:
- өндіріс обьектілерінің құрлысы;
-өндіріс обьектілерін қайта құру,техникалық жағынан жабдықтау,кеңейту;
- техникалар,құрал-жабдықтар және көлік құралдарын сатып алу;
- жаңа өнім шығыруды ұйымдастыру;
- өндірістік емес маңызы бар обьектілерді салу [12].
Несиелеу принциптері несиенің мәнін және қызметтерін,сондай-ақ несиелік
қатынастарды ұйымдастыру саласындағы обьективті экономикалық заңдардың
талаптарына бейнелейді.
Несиелеу принциптері негізінде несиелік процесс,яғни банктік
несиелердің берілуі,пайдаланылуы және қайтарылуы жүзеге асырылады.Несиелеу
принциптеріне байланысты банктік несиелердің берілуінің басты
шарттары:несиенің мақсаты және мерзімі,олардың қаражаттар айналымы
шеңберінде қатынасу нәтижелілігі және т.б анықталады.
Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру принциптері екі топқа
бөлінеді:
1 топқа – жалпы экономикалық тәртіптегі принциптер:
- несиенің мақсаттылығы;
- несиенің дифференциалдығы.
2 топқа – несиенің мәнін бейнелейтін принциптер:
- несиенің мерзімділігі;
- несиенің қайтарымдылығы;
- несиенің төлемділігі;
Қазіргі несиенің дифференциалдық принципінің мазмұны өзгерген десе
болады.Біріншіден,ол мерзімділік принципімен байланысады,яғни несие
уақытында қайтара алатын шаруашылық органдарына беріледі.Сондықтан да
несиелеудің дифференциялану тек несиелік қабілетті сипаттайтын көрсеткіштер
негізінде ғана жүзее асырылады. Екіншіден, бұл принцип несиелік келісім
жасалғанға дейін және банктер несиелік ресурстарға деген сұранысын оқып-
үйрену барысында потенциялды қарыз алушылардың несиелік қабілетін және
сұралып отырған несиенің қамтамасыз етілуі сипатын және олардың банк үшін
пайдалылығын,сондай-ақ қаражаттардың жұмсалу ұзақтығын жетекшілікке ала
отырып,бастапқы несиені орналастырғанға дейін іске
қосылады.Үшіншіден,несиелік қабілеттілігіне байланысты несиелеудің
дифференциалануы,оның өткен жүйедегі варианттымен салыстырғанда қаталдау
болып табылады[13].
Мерзімділік-белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне негізделген
несиенің ерекше бір белгісі. Ол яғни несие берушінің қарыз алушыға
берілген қаражаты белгілі бір уақыт ішінде келісілген тәртіпке сай
қайтарылуға тиістілігімен қорытындалады. Осыдан келіп несиенің
қайтарымдылық принципі туындайды.
Несиенің қайтарымдылығы оның экономикалық категория ретінде басқа да
тауарлы – ақшалай қатынастардың экономикалық категорияларынан ажыратылатын
ерекшелігімен сипатталады,қайтарылмайтын несие болмайды.
Сондықтан да, қайтарымдылық несиенің ажырамас бөлігі болып табылады.
Шаруашылықтың нарықтық қатынастары жағдайында қызмет атқаруына
байланысты несиелердің бұл принципіне ерекше мән берілген.Біріншіден, оның
сақталуына байланысты ұдайы өндірісте ақшалай қаражаттарымен бір қалыпты
қамтамасыз етілуі тәуекелді.Екіншіден, бұл принципті сақтау коммерциялық
банктердің өтімділігін қамтамасыз ету үшін қажет.Олардың жұмысын
ұйымдастыру принциптері тартылатын несиелік ресурстардың қайтарымсыз
жұмсалымдарға салынуына жол бермейді.Үшіншіден,әр жекелеген қарыз алушы
үшін бұл принциптің сақталуы банктен жаңа несие алуға мүмкіндік береді.
Несиенің төлемділігі- бұл несие беруші қарыз алушыға берілетін
қаражатты қайтару барысында бастапқы сомадан өсіп қайтарылатындығын
білдіреді.Іс жүзінде ақылық несиені пайдаланғаны үшін төленетін сыйақы
(пайыз) түрінде беріледі. Несиеге қойылатын сыйақы мөлшерлемесін несиенің
бағасы деп те атайды.Еркін реттелетін нарық жүйесі тұсында несие үшін
сыйақы мөлшерлемесі несиеге деген сұраныс пен ұсыныс негізінде қалыптасады
[14].
Қазіргі банктердің несие үшін сыйақы мөлшерлемесін белгілеуде ескеретін
басты факторларына мыналар жатады:
- орталық банктің коммерциялық банктерге беретін несиелері
бойынша белгіленетін сыйақысының базалық мөлшерлемесі;
- өз клиенттеріне дипозиттік шоттар бойынша төлейтін орташа сыйақы
мөлшері;
- банктің несиелік ресурстарының құрлымы тартылған (қаражаттар
үлесіқаншалықты жоғары болса,несие бағасы соғұрлым қымбат болуға тиіс);
- несиеге деген сұраныс ( сұраныс аз болса, несие бағасы да арзан
болады);
- несиенің сұралатын мерзімі мен түрі, нақтырақ айтсақ, банк үшін оның
қамтамасыз етілуіне байланысты қауіп-қатер дәрежесі;
- еліміздегі ақша айналысының тұрақтылығы (инфлияция қарқыны
қаншалықты жоғары болса,соған сәйкес несие үшін төленетін сыйақы да жоғары
болуға тиіс,себебі,инфляция жағдайындағы ақшаның құнсыздануынан банктің
ресурсын жоғалту қауіпі артады).
Сонымен қатар,пайыз мөлшерлемесіне обьективтік және экономикалық, сол
сияқты субьективтік факторлар да әсер етеді. Шын мәнісінде, заңды және жеке
тұлғалардан тартатын несиелік ресурстар қаншалықты қымбатқа түссе,соғұрлым
несиенің бағасы жоғары болып келеді.
Банктік тәжірибеде несие бойынша жай және күрделі сыйақы есептеу
формулалары қолданылады.
Жай сыйақыны есептеу формуласы мынадай түрде беріледі:
,
(1)
Мұндағы:
i -сыйақы мөлшері;
p –қарыз қалдығы;
n - сыйақы есептелетін кезкңдегі күндер саны;
I – несиенің барлық мерзіміне есептелетін жай сыйақы сомасы;
Несие бойынша есептелетін күрделі сыйақыны есептеу формуласы мынадай:
,
(2)
Мұндағы:
i – сыйақы мөлшері;
p –несиенің бастапқы соммасы;
n- аймен берілген несиенің ұзақтығы;
I – несиенің барлық мерзіміне есептелетін сыйақы сомасы.
Егер де несиелеу мерзімі кезіңінде қарыз қалдығының бір бөлігі мерзімі
өткен несиелер шотына жатқызылса,онда мерзімі өткен несиелер қарызға
сыйақыны есептеу мынадай формулаларға байланысты жүргізіледі:
,
(3)
Мұндағы:
Ig - мерзімі өткен қарыз бойынша есептелген сыйақы сомасы;
Q - мерзімі өткен қарыз сомасы;
Ig - мерзімі өткен қарыз бойынша сыйақы мөлшірлемесі ( айып – пұл);
t1 - несие бергеннен бастап мерзімі өткен қарызға байланысты сыйақы
есептелген күнге дейінгі уақыт мезгілі;
t2 - несие бергеннен бастап мерзімі өткен қарыз пайда болғанға
дейінгі уақыт мезгілі.
Несиелеудің келесі бір принципі - берілетін несиелердің материалдық
жағынан қамтамасыз етілуі.
Пайда болуы негізінен несиенің экономикалық категория ретінде шығумен
бірге келеді.Бірақ та уақыт өте келе бұл принциптің мазмұны толығымен
өзгерген.
Несиелеу механизімі- несиенің берілуі және қайтарылуы әдіс-тәсілдерін
және несиелеу процесін,сондай-ақ несиенің қозғалысына бақылауды қамтитын
несиелік механизімнің құрамдас бөлігі.
Басқаша айтқанда,несиелеу механизмі бұл несиені пайдалану механизімін
білдіреді.Несиелеу механизмі – бұл несиені ғылыми тұрғыдан тану механизмін
сипаттайды.Бұл механизім практикада нақты әрекет ететін,өзінің субьективтік
сипаты бар механизім.Несиелеу механизмі өзінің мәні жағынан несиелік
процесс технологиясын бейнелейді.
Несиелеу процесі мынадай кезеңдерді қамтиды:
- несиеге деген өтінішті қарау;
- несиелік қабілетін талдау;
- несиелік келісім-шарт жасау;
- несие беру;
- несиелік мәміленің орындалуына бақылау жасау.
Қазіргі банк тәжірибесінде банктің несие саясатын анықтайтын келесі
факторларын бөлуге болады:
капиталдың болуы;
әртүрлі несиелердін тәуекелділігінің және табыстылығының
дәрежесі;
депозиттердің тұрақтылығы;
ел экономикасының жалпы жағдайы;
қаржы және ақша-несиелік саясатының әсері;
банк қызметкерлерінің қабілеті мен тәжірибесі;
банк қызмет жасайтын ауданда несие қажеті.
Банктің капиталы салушылардың мүлігін қорғайды. Капитал мен
депозиттердің арасындағы қатынас банк қабылдай алатын тәуекелдің дәрежесін
аныктайды. Салыстырмалы үлкен капиталы бар банктер ұзақ және тәуекел
несиелерді бере алады [14].
Банктің нәтижелі жұмысы ушін табыс керек, сондьіқтан банктер несие
саясатын күрастыру барысында осы маңызды факторын есепке алады. Кейбір
банктер оған көп мән береді, басқалар олай емес. Табысты керек ететін
банктер табысты онша керек етпейтін банктерге қарағанда қатаң несие
саясатын жүргізу мүмкін. Осындай қатаң саясат сауда және өндіріс
фирмаларына берілетін қысқа мерзімді несиелерге қарағанда төлеу пайызы
жоғарырак кысқа мерзімді және түтыну несиелердің үлкен бөлігі аркылы
көрінеді.
Өзінің несие саясатын күрастырғанда банк депозиттердің категориясын
және ауыткулар сипатын ескеру керек. Банк алғашқы және екінші резервтердін
жеткілікті мөлшері қалыптасқанда несиелерді үсынуға қүкылы. Резервтердін
екі түрі депозит пен несие сұранысының ауытқуын ескерту керек болса да
болжалынбайтын сүранысының бар болуы банктерді несие саясатын қүрастыру
барысында депозиттердің түрақтылығын есепке алуға мәжбүр етеді.
Банктің капиталы салушылардың мүлігін қорғайды. Капитал мен
депозиттердің арасындағы қатынас банк қабылдай алатын тәуекелдің дәрежесін
аныктайды. Салыстырмалы үлкен капиталы бар банктер ұзақ және тәуекел
несиелерді бере алады.
Банктің нәтижелі жұмысы ушін табыс керек, сондьіқтан банктер несие
саясатын күрастыру барысында осы маңызды факторын есепке алады. Кейбір
банктер оған көп мән береді, басқалар олай емес. Табысты керек ететін
банктер табысты онша керек етпейтін банктерге қарағанда қатаң несие
саясатын жүргізу мүмкін. Осындай қатаң саясат сауда және өндіріс
фирмаларына берілетін қысқа мерзімді несиелерге қарағанда төлеу пайызы
жоғарырак кысқа мерзімді және түтыну несиелердің үлкен бөлігі аркылы
көрінеді.
Өзінің несие саясатын күрастырғанда банк депозиттердің категориясын
және ауыткулар сипатын ескеру керек. Банк алғашқы және екінші резервтердін
жеткілікті мөлшері қалыптасқанда несиелерді үсынуға қүкылы. Резервтердін
екі түрі депозит пен несие сұранысының ауытқуын ескерту керек болса да
болжалынбайтын сүранысының бар болуы банктерді несие саясатын қүрастыру
барысында депозиттердің түрақтылығын есепке алуға мәжбүр етеді.
Несиенің маңызы пайда болғанда төмендігіне әдістемелік қағидаларды
ұстану маңызды:
- Несиенің барлық түріне оның үлгісіне маңыздылығ көрінеді. Мысалы,
несие әртүрлі ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді болып бөлінеді, оның
тауарлық не ақшалай үлгісі маңызында қызмет етеді. Бірақ, пайдалануға
байланыссыз несиемен тәміндейті, оның мәнін өзгертпейді.
- Несие маңызын, несителік ымыраласуы жиынтығы қатынасы бойынша қарау
керек. Егер қарыз алушы бір несиелік өсіне қайтармаса, ол несиені
қайтару міндетті емес дегенді білдірмейді.
- Несиенің маңызын талдау, оның маңызы жалпылай айқындайтын, нақты
сипатымен қатар ашу керек. Сондықтан несиенің негізіне және құрылымына
қарау керек.
Несиенің құрылымы – бұл несиеде өзгермей қалады. Несие оның
элементтерінен тұрады, олар өзара тығыз байланысты. Бұндай элементтер
алдымен несителік қатынастың субъектісі болып табылады [15].
Несие беруші тұлға болып (заңды және жеке), өзінің қаражатын қарыз
алушы өкілетіне немесе несиегер сұранысы бойынша өзіне алдына шартты
міндетті үшінші тұлғамен анықталған мерзімге қоюшы болып табылады. Бұл үшін
несие берушінің нақты қаржылық қаражаты болуы керек. Оның көздері өзінің
жеке жинақ қоры, сонымен және қарыздық ресурстары болуы мүмкін.
Несие дұрысы ерікті болады. Егер несиені белгіленген мерзімде
қарызалушы қайтармағанда ол мерзімін еркімен бұзады, қарыз алушымен қатаң
қатынасқа келеді.
Несиелік ресурстарды уақытша босатып жіберу мобилизациясы өндірілетін
сипат алады немесе оны жұмыс істеуші ресурсқа айналдырады. Несие беруші
өндірісті өзінің жеке меншігі үшін және басқа да субъектілер мақсаты үшін
пайдаланады.
Несиегер – несие қатысы торабын (ссуда) пайдалануға қаражат алған және
оны бекітілген мерзімде қайтаруға міндетті, сонымен бірге, басқа жағдайда,
аккредитив немесе кепіл бойынша өтінуші болып саналады. Несиегер несие
мәмілесінде маңызды орын алуы мүмкін және несие беруші ережесінен
тәуелділік орнын алады. Несиегер несие берушісіз болуы мүмкін емес.
Несиегер тек қана алушы болуы, бірақ алғанды уақытша пайдалануға, сонымен
толығымен өзінің қарызынан есеп айырысады[16].
Несие беруші және несиегер несие қатынасында орындарын алмасуы мүмкін,
бір және сол субъект несие беруші ретінде немесе несиегер ретінде алға
шығуы мүмкін.
Несиегер кез келген несиені ала алмайды. Несиегер заңды немесе жеке
тұлға ретінде шығуы мүмкін, сондай-ақ оның мүлікпен тәмінденген иесі болуы,
несие берушінің талабы бойынша несие қайтаруының экономикалық кепілдеушісі
болуы мүмкін.
Несие беруші және несиегердің өзара әсері қарсы қою бірлігі сипатын
алады. Несие қатынасына қатысушы ретінде олар оның әр түрлі тараптары
бойынша табылады. Несие беруші қаражаттың табысын орналастыру және
сенімдерірек болуына қызығады несиені қайтаруда және алу шарты қатынасында
шартты міндеттерге қатынасады, ал несиегер – арзанырақ және жұмсақтау
болады.
Несиелік құрылым басқа элементі болып беру нысаны немесе несие
берушіден несиегерге немесе несиегер үшін үшінші тарап пайдасына беріледі.
Беру нысаны қарыз берген жағдайда беру құны алға шығады, ол өзіндік іске
аспаған құнын ұсынумен бірге. Құнын сақтау несиенің басты сапасы болып
табылады. Немесе несиегер несие берушіге сол пайдаланған құнынан балама
беруге міндетті. Бірақ тәжірибеде бұл барлық уақытта ұзаққа іске аспайды,
мүмкін ол құнсыздану барысын шақыруы нәтижесінде несиегер ссуданы сол
көрстеілген көлемде, бірақ арзандатылған түрінде қайтарады. Несиені қайтару
құнсыздану шартында, арзандатудың ерекше кепілдігін талап етеді. Бұндай
кепілдік тәжірибеде несие барысында жиі алға шығады. Банктер несие үшін
жоғарырақ төлемін төлеттіруді жиі тәжірибелейді, арзандатылғаннан несие
қоры сақтандырылған.
Несие маңызы оның қозғалысының заңдылығын толық ашады. Бұны сызбалық
етіп төмендегіше ұсыну мүмкін: несиені орналастыру (Р.М.) – несиегермен
несие алу (ПК) – несиені пайдалану (ИК) – ресурстарды босату (ВР) – уақытша
құнын қайтару (ВВ) немесе міндеттемені орындау – несие беруші қаражатынан
алынған, несие үлгісінде орналастыру (ПР) немесе үшінші тарап алдында
міндеттердің күшін жою [17].
Несиенің орнын алмастыруы оның қозғалысының маңызды кезеңі болып
табылады. Несие беруші сенімді болуы, оның ресурстары орналастырылған
немесе әлеует оңтайлы орналасқан. Банктер несие беруші ретінде несие
ұсынады, ол –несиені жабу қайтару – аяқталу талаптарына сәйкес. Несиегер
несие алумен несиегер беруі құнын немесе анықталған уақыт міндетін
білдіреді. Несиені пайдалану барысында оның несие беру нысаны ретінде
пайдалану құны жүзеге асырылады. Босанып шығуы ресурстары және несиегердің
шаруашылық барысындаайналым құны актісі аяқталуымен міндеттемемен
сипатталады және босатылады. Сондықтан бұл несие қозғалысы алдына
материалдық алғы шарт ұсынады. Оның келесі айналым фазасы алдына шығуы үшін
несиегерден несие берушіге құнына несиені қайтару өтуінің болып табылады.
Соңғысы несие қозғалысы сатысымен аяқталған - бұл несие құнын алудың
уақытша пайдалануға ұсынылған актісі. Сонымен, несиенің қозғалысы
заңдылығын талдап көруге болады, қозғалыстың барлық сатысы өзара байланысты
және өзара шарттасқан.
Несие маңызын танып-білу оның негізін ашуды ұсынады:жаңаша экономикалық
әдебиеттегі түсінік негізі әртүрлі түсіндіріледі. Несие негізі – бұл
несие қатынасы маңызы тереңірек бөлігі, бұл ұсталынады маңызы және ол
немен анықталады[18].
Көптеген авторлар, несиенің негізі болып оның қайтарылуы деп есептейді.
Несиенің қайтарылуы оның жалпылық қасиетімен, несиенің барлық қозғалыс
сатысын өтіп кетуі.
Біз білетіндей несиеде және әлеуметтік-экономикалық жағы бар. Несие
қоғамдық талаптардан шыққан нәтижесі болып табылады. Бұл мағынада
әлеуметтік-экономикалық несиенің негізі қойылған ол қоғамдық сипатта.
Қоғамдық экономикалық формацияның типіне тәуелділіктен тыс несиенің
қызметінде экономикалық және әлеуметтік-экономикалық тараптары несие
негізімен өзара тығыз байланысты. Несие тарихынан, несиені қайтаруда және
кешіктірілгенде несие беруші қызығушылығымен, талабына екпіні кезіндегі
көптеген мысалдар келтіруге болады. Несиенің негізін және құрылымын талдау
нәтижесінде, оның маңызын анықтау мүмкін, қозғалыс құны қайтару басында,
қоғамдық пайдалану қызығушылығында.
Несиенің маңызы бірнеше түрлі болуы мүмкін және оның әрбірі немесе
сапасы, оның құрылымы үшін сипатты, несиенің негізі қатынасушы құрамымен
анықталады.
Сонымен несие – бұл:
- несиегер және несие беруші арасындағы өзара байланыс;
- қозғалыс құны;
- қайтару басындағы ресурстарды пайдалану және орналастыру;
- болашақтағы ақша орнына нақты құнын ұсыну және т.б [19].
Толығырақ несиенің маңызын анықтау деп несие берушінің берешегі
ретінде оны пайдалануы үшін қайтару барысында және қоғамдық талабы
қызығушылығында несиегер құнын есептеу. Несиенің әртүрлі түрлері жүзеге
асырылады. Коммерциялық банктерден ұсынылған әртүрлі белгілері бойынша
топтастыруы мүмкін. Ең алдымен халықаралық терминдерге сәйкес несиенің
басты формасын көбірек тарату болып табылады:
- ссуда;
- кепілдік;
- аккредитив.
- Несиегер тобы бойынша, несие жүзеге асырылады:
- шаруашылықпен;
- халықпен;
- мемлекеттік органдармен.
- Несиені мына бағыттары бойынша айырады:
- өндірістік;
- сауда;
- ауылшаруашылық;
- күрделі қаржы;
- бюджеттік.
Жұмыс істеу сомасынан банктік несиелер, мекемелерге ұсынылуына
байланысты бөлінеді:
- несиелердің негізгі қаражаты кеңейтілген ұдайы өндірісте кеңінен
қатынасуы;
- ссудалардың айналыс қаражатын толықтыруға қатынасуы.
Бірретік несие кезінде әрбір беру өз бетімен болып, басқа несиелік
операцияларда зңды оқшауланады. Несие белгілі соммада беріледі және
белгіленген мерзімде жабылуы керек.
Несиені жаңартуда банк пен несиегер арасында нақты созылған
қатынастарға берілген мүмкіндіктері, несие желілері ашылады, несиелеудің
шегі және жалпы мерзімдік әрекет болады. ОСы мерзім шегінде оған ұсынған
банк шартынан қайта келіспей-ақ, несиегер несиеден пайдалануына болады.
Кәсіпорын мен халықтың банктік несиеленуі несиенің ұсталымдары қатаң
сақтау жағдайында жүргізіледі. Несиелеу ұстанымы несиелеу жүйесінің басты
элементі болып, несиелеудің мазмұны мен маңызын айқынждайды. Несиелеудің
негізгі ұстанымдарына жататындар: қайтарымдылық, мерзімділік, қамтамасыздық
несиелік төлем.
Қайтарымдылық – бұның ерекшелігі тауарлық-ақша қатынасы экономикалық
санатынан басқа экономикалық санаттағы несиеден айырмашылығ болады.
Қайтарымсыз несие болмайды. Ол несиенің анықтаушысы болады.
Несиенің қайтарымдылығы – ол тек оны белгіленген мерзімде қайтарып
болып қоймай, лайықты операциялардың аяқталуы нәтижесінде бұрын салынған
қаражатты бостау шамасы бойынша аралық несиелерді жоюға мүмкіндік береді.
Мерзімділік несиелеу оның қайтарымдылығының мақсатты сипатымен
байланысты болады. Несие келісімшарт мақсатында пайдаланылады және тек
қайтару емес, оны белгіленген мерзімінде қайтару болады.
Нарықтық шартта мерзімдік несиелеу ұсталымдылығына ерекше көңіл бөледі.
Біріншіден, одан ақша қаражатын қоғамдық ұдайы өндірістік қамтамасыз етуге
байланыстысақтап, оның көлемі, өсу деңгейі сәйкестігі болады. Екіншіден,
коммерциялық банктердің өзінде жеткілікті қамтамасыз ету үшін қажетті бұл
ұсталымдарда сақталады. Оның жұмысын ұсталымдылығы ұйымдастыру қайтарымсыз
салымда оған тартылған қаражаттық салынуына мүмкіндік бермейді. Үшіншіден,
банктен жаңадан несие алуға әрбір несиегерге мүмкіндік беру үшін, жеделдік
қайтарым несиелері ұсталымдылығы сақталады.
Несиелеу мерзімін банк анықанықтап енсиеленген материалдық құндылықтың
және өтемділік шығындар, бірақ та нормативтен жоғары болмаған айналымдылық
мерзімінен шығады. Егер бұрын қамтамасыз ету ұстанымы бір жақты
түсіндірілсе: несиелеудің материалдық қамтамасыз ету тек мойындап, қазіргі
заман жағдайында, ссуда тәміндеу туралы айтқанда, авторлар несиегерлерден
заңды ресімделген міндеттерді нақты тапсырыстар, кепілдер, кепілдік
міндеттемелер: несиені өз уақытында қайтаруды кепілдейтін түрі.
Несиені төлеу қағидасы, несиені пайдаланғаны үшін, анықталған ақыны
әрбір несиегер төлеуі тиіс. Бұл қағида банктік пайыз механизмі арқылы
жүзеге асырылады. Банктің пайыз мөлшері – бағасы несие.
Төлеу деңгейі бірнеше факторлармен, несие саясатын жасауда керекті
мұқтаждықты есепке ала анықтайды:
1. Қаражатты шығындарға жұмылдыру
2. Тәуекелділік деңгейі
3. Несиені жою мерзімі
4. Бақылау және несиені рәсімдеуге төлемдер
5. Несие алу көздерінің айырбасталымдылық деңгейі
6. Несиегер және банк арасындағы қарым-қатынас сипаты
7. Пайда нормасы, басқа активтерді инвестициялау қаражатының алынған
болуы мүмкін.
Коммерциялык банктердің несие катынастары орындалуы
қатал қадағаланылатын бірнеше принциптерге негізделеді:
Несиенің қайтарылу принципі. Бұл принцип қарызданушы пайдаланып
болғаннан соң несие берушіден алған қаржы ресурстарын дер кезінде оған
қайтаруын талап етеді. Іс жүзінде бұл принцип нақты несиені жабу үшін оны
берген коммерциялык банктің есеп-шотына ақша қаражаттарының тиісті сомасын
аудару аркылы жүзеге асырылады, бүның өзі банктын жарғылық кызметін
жалғастыруыньщ міндетті алғы шарты ретінде оның несие ресурстарының кайта
толықтырылып отыруын қамтамасыз етеді.
Несиенің мерзімділік принципі. Бүл принцип алынған несиені
қарызданушыға қолайлы кез келген уакытта емес, несие шартында немесе оның
орнына жүретін басқа қүжатта бекітілген дәл нақты мерзімде қайтарылу
қажеттігін қадағалайды. Бүл шарттың бүзылуы несие берушінің қарызданушыға
алынатын пайызды көтеру түрінде экономикалық санкция қолдануына, тіптен сот
арқыльхқаржылық талаптар қоюына да негіз болады.
Несиенің ақылылық принципі. Бұл принцип қарызданушының банктан алған
несие ресурстарының өз басын толықтай қайтаруын ғана емес, сондай-ак оны
пайдалану қүқығы үшін ақы төлеу кажеттілігін түжырымдайды. Несие үшін
алынатын ақының экономикалык мәні оны пайдалану нәтижесінде алынған қосымша
пайданың іс жүзінде қарызданушы мен банктың арасында бөлінуі арқылы
айқындалады [20].
Қарыз пайызы. Қарасытырылып отырған принцип негізгі үш функция
атқаратын банк пайызының шамасын белгілеу арқылы жүзеге асырылады:
заңды және жеке тұлғалардың табысының бір бөлігін қайта бөлу;
қарыз капиталын үлестіру аркылы өндіріс пен айналымды реттеу;
экономика дамуының тоқырау кезеңінде банк клиенттерінің акша
жиналымдарын инфляциядан қорғау.
Қарыз капиталынан алынған жылдық табыстың сомасы берілген несие
сомасына қатынасымен анықталатын қарыз пайызының үстемесі несие
ресурстарының бағасы ретінде сипатталады[21].
Несиенің нарықта ұсынылатын тауар түрлерінін бірі болатындығын қуаттай
отырып, оның ақылылығы қарызданушыны несиені неғұрлым өнімді пайдалануға
итермелейді.
Тауар айналымын қамтамасыз ету принципі. Бұл функцияны атқару барысында
несие тауар айналымының жеделдеуіне әсер етумен ғана
шектелмей, сондай-ак ақша айналымының жеделдеуіне әсер етіп одан қолма- қол
ақшаны ығыстырады. Ақша айналымы саласына вексельдер, чектер, кредит
картішкелері тәрізді кұралдарды енгізе отырып ол қолма-қол есептесулерді
қолма-қолсыз операциялармен алмастырады, бұның өзі
экономикалық қатынастар механизміне игі ыкпал етеді. Бұл мәселені шешуде
қазіргі тауар айналымы қатынастарының міндетті элементі ретінде
коммерциялык несиелердің манызы зор.
1.2 Клиенттің несие қабілеттілігі түсінігі
Ереже бойынша клиент, несие алғысы келетін адам өтініш беруі керек,
онда несие талабы туралы мәліметтер беріледі: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 5
1 БАНКТІК НЕСИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ 7
1.1 Банктік несиелеудің мәні, мағынасы және қағидалары 7
1.2 Клиенттің несие қабілеттілігі түсінігі
23
1.3. Потенциалды несиегер туралы ақпарат көздері 27
2 ҚАЗАҚСТАН БАНКТЕРІНДЕ НЕСИЕ ШЕШІМІН ҚАБЫЛДАУ ПРОЦЕСІН ТАЛДАУ (БТА
БАНКІ АҚ мысалында ) 30
2.1 БТА АҚ-ның несие саясаты 30
2.2 БТА АҚ-ның несие портфелін талдау 38
2.3 Ақ-бидай АҚ қаржы-экономикалық жағдайын сипаттайтын негізгі
көрсеткіштерін талдау 45
2.4 Ақ бидай АҚ-ның Айналым қаражаттарын толтыру жобасының қорытындысы
51
3 БАНК КЛИЕНТТЕРІНІҢ НЕСИЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ ЖӘНЕ ОНЫ БАҒАЛАУ ӘДІСТЕРІ
56
3.1 Банк клиенттерінің несие қабілеттілігін арттыру жолдары 56
3.2 Банктің несие тәуекелділігін төмендету жолдары
59
ҚОРЫТЫНДЫ 64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 68
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Экономиканың нарық жағдайына өтуде
маңызы ерекше, мекемелердің банктік құрылымының тұрақтылығы, ақша-несие
қатынастары және қаржылық басқару жүйесі сапасының айырмашылын салыстыруға
болады. Экономикаға банк сияқты клиент те әсер етеді, қоғам онымен өзара
әсерлеседі. Одан банктер қандай пайда алатынын талқылауға болады. Бірақ бір
заң бар: егер еңбектің қандай да бір баламасы болса, онда онымен жұмыс
істей білетін, оны жинақтайтын, сақтайтын, бөлетін мекеме болуы керек. Бұл
мекемелерді банк деп атайды.
Банк жүйесі нарық экономикасында келесі міндеттерді орындайды:
1) Дамыған банк құрылымы төлем жүйесін басқарады: үлкен
мөлшердегі коммерциялық келісім шарттар нарықтық экономика
субъектілері арасында қаражатты қайта бөлу жолымен орындалады.
2) Банктер халықтың сақтау қорларын оны оптималды пайдаланатын
несиегерлерге беруге бағыттайды. Банктік жүйенің мүмкіндігінен
бұл процедураның дұрыстығы инвестиция процесінің сапасына
байланысты болады.
3) Банктер Ұлттық банктің ақша-несие саясатына сәйкес, айналымда
жүрген ақша көлемін реттейді [1].
Несиені ұсыну- қаржылық делдал санатын орындайтын банктің басты бір
операциясы болып табылады. Ұсынған несие қызметінің максималды сапасына
жету үшін тезарада оның барысына ерекше назар аудару керек, несие
жағдайында дайындық процедурасы қаржылық туралы шешімін анықтайды. Сонымен
бұл процедураны бағалау маңызды, барлық факторларды талдау несеиелеу
нәтижесіне әсер етеді, осы қиындықтарды кешенді зерттеуге бару керек,
тапсырыстарға қараудан бастап және несиелік шешім қабылдаумен аяқтағанға
дейінгі сатысынан бастап тапсырыс беруші несие мүмкіндігіне белгілеу
зерттейтін негізгі фактор болып табылады, талдау сапасы – рентабельді және
өз шығынын жабу – несиелеуді ұйымдастыру барысына экономикалық әдістемені
жүзеге асырудың жобалық сапасы және құқықтық аспектілер бағасы болып
келеді.
Бұл мәселе өзектілігі болып табылады. Несиені ұсынуды іске асыру бір
бүтін жүйе ретінде халықаралық стандарты талап ететін, дүниежүзілік нарыққа
бейімделетін (шамамен) отандық банктердің тәжірибесіндегі жаңалыққа
жатқызуға болады .
Несиелеу саласы көбінесе банктік қызметтің несиелеу пікірін
дайындаудың басты қағидаларын іздестірудің жалпы нәтижесіне байланысты.
Осыған орай маған осы тақырыпты таңдау анықталды.
Жоғарыда көрсетілген мәселелер осы дипломдық жұмыстың тақырыбының
өзекті мәселесі. Бұл нарықтық экономика қатынастарын меңгеру стадиясында
жүрген елдерге қатысты болып табылады.
Сонымен бірге, батыстың алдыңғы қатарлы әдебиеті бұл сұрақтың
қиындықтары айналасында жарқырамайды. Халықаралық банктердің несие
процедурасы стандартының оптималды шиеленіскен тарихи нақты белгілеуі.
Отандық әдебиетте осы тақырыпты талқылауда бүгінгі күнгі қайтарылмаған
несиелер қиындықтарын шешу мұқтаждығы туралы экономист-қаржыгерлердің
жекеленген бір жақты пікірлері ұсынылған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Банк клиенттерінің несие қабілеттілігін
бағалаудың тиімді әдістерін ұсыну
Дипломдық жұмыстың міндеттері. Қойылған мақсатқа, жетістікке жету
үшін тезарада төмендегі міндеттерді шешу керек:
1) несиелеу аумағындағы банктік қызметтің экономикалық аспектілерімен
танысу;
2) несиелеу ережесі түсінігіне толық анықтама беру;
3) Қазақстан Республикасындағы банктік сектордың экономикалық-құқықтық
ортасын оқып-үйрену;
4) Отандық банктер тәжірибесі негізінде несиелік ұсыныстардың дайындық
тәжірибесіне баға беру.
Дипломдық жұмыстың объектісі. БТА Банкі Акционерлік Қоғамы.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні. Банк клиенттерінің несие
қабілеттілігі және оны бағалау әдістері.
Дипломдық жұмыстың әдістері:
- талдау
- салыстыру
- эксперттік бағалау
- экономикалық – математикалық әдістері
Дипломдық жұмыстың әдіснамалық және теориялық негізі. Алға қойылған
мақсаттар мен белгіленген міндеттерге жету үшін қазіргі заманың ілім
әдістері, салыстырмалы-құқықтық, логикалық, диалектикалық, салытырмалық,
аналитикалық, синтездік, тарихтық әдістер қолданылды. Сонымен қатар жүйелік-
құрылымдық, жүйелік-функционалдық (қызметтік) және жалпылау әдістері де
қолданылды. Дипломдық жұмыстың теориялық негізі ретінде қазақстандық,
ресейлік және шетелдік ғалымдардың қолданылды. Дипломдық жұмысты дайындау
барысында Ресей мен Қазақстанның іргелі зерттеушілерінің еңбектері, оның
ішінде О.И. Лаврушин, А.Н.Яковлев, Қ.Қ. Ілиясов, Ғ.С. Сейітқасымов, С.Б.
Мақыш сияқты ғалымдардың және көптеген басқа да отандық экономистердің
еңбектері кеңінен пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңашылдығы. Банк несие тәуекелділігін
төмендету жолдарын көрсетуде болып табылады. Сонымен қатар, нақты
мәліметтерге сүйене отырып, банк клиенттерінің несие қабілеттілігін арттыру
мүмкіндіктерін айқындауда.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңызы. БТА Банкі АҚ мысалында Ақ-
бидай Ақ несиелік қабілеттілігіне талдау жасау.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мақсаты мен міндеттері, объектісі
мен пәні, зерттеу әдістері қарастырылды.
Бірінші тарауда Банктік несиелеудің теориялық аспектілері
қарастырылған.
Екінші тарауда БТА Банкі Акционерлік Қоғамының мысалында несие
шешімін қабылдау процесін талдау жұргізілген.
Үшінші тарауда банк клиенттерінің несие қабілеттілігі және оны
бағалау әдістері қарастырылған.
Жұмысты зерттеу нәтижесінде жоғарыда аталған үш тараудың негізінде
қорытынды жасалған.
1 БАНКТІК НЕСИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Банктік несиелеудің мәні, мағынасы және қағидалары
Несиені ойлап табу адамзаттың ұлы ашуы болып табылады. Несие арқасында
қарыз алушы – кәсіпорын өзінің қысқа мерзімді қиындықтарын шеше алады,
айналымдағы капитал жетіспеушілігіне байланысты, тартылған өз кезегінде
ақшалай қаражаттың түсім және жылыстауы қаржылық шаруашылық ағымдағы
қызметінен сәйкестенбеуі. Несиелік ресурстар еліктету жаңа бизнестің
беріктігін құру және жүзеге асырушы өндірісін кеңейтуге мүмкіндік алады.
Халықтың қарыз құралы көмегімен өзінің пайдалану мүмкіндігін жақындату
мақсаты кезекті қаржылық ресурс қорының көпжылдық күту орнына
алмастырылады.
Несие экономикалық дамудың маңызды элементі, ол қазіргі экономика
тірегіне кіреді. Оны мемлекеттің кіші және ірі кәсіпорындары, үкімет және
жеке азаматтары пайдаланады. Жоғары дамыған мемлекеттерде нарық
экономикасында былайша айтқанда, несиелік өмір сүру және қажетінше
тамақтану өмір сүрудің ажырамас бөлігі болып табылады [2].
Несиені экономикалық санат ретінде қараймыз. Несие қаражаттың уақытша
қарызға алу түріне немесе уақыттың анықталған кезеңіне шарты
міндеттелгеннен туындаған түріне кіреді. Несие көмегімен тауарлы-материалды
құндылықтар, жабдықтар және жылжымайтын мүліктер, басқа да қарыздары
алдында жүзеге асырылған қарыздарын жабады. Негізінде, несие есебінен
алынған нысандар әр түрлі құндылыққа кіреді. Сондықтан несие керек, ең
алдымен, қозғалыс құны, экономикалық байланыс айқындалған, анықталған
қоғамдық қатынастар түрін қарастырады.
Кез-келген банк өнімнің негізінде қандай да бір қажеттіліктерді
қанағаттандыру қажеттілігі жатады. Банктің негізгі дәстүрлі қызметтеріне
салымдар тарту мен несие беру жатады.
Несие берудегі коммерциялық банктің айрықша ролі банктік операциялардың
негізі болып табылады. Банктердің бұл функциясы капитал құрылымындағы ең
маңызды процесс болып табылады.
Банктің алдында экономиканың күрделі және үнемі өзгеріп отыратын
жағдайына бейімдігі қажеттігі туындағанда және бұрын қарастырылмаған мәселе
пайда болғанда несие саясатын құрудың маңыздылығы арта түседі. Коммерциялық
банктер өзіндік мамандануға сәйкес несие саясатының жалпы негіздерін
кұрастырады, өзіндік мақсатын жасайды жэие несиелендірудің негізгі
бағыттарын анықтайды.
Несие мәні туындаған себептерді және табиғатты, оны сақтаумен
теңдестіру жағдайы қатарында. Мысалы, мазмұны несиенің ішкі жағдайын
көрсетеді, сонымен бірге және оның сыртқы байланысы (өндіріспен,
қараспаушы). Несие маңызы сыртқы қасиетімен, экономикалық санаттың мазмұны
бойынша басты болып саналады [3].
Несиенің маңызы оның себептері және қажеттілігімен тығыз байланысты.
Себебі көптүрлі экономикалық құбылыспен несие байланысын көрсетеді.
Несие - пайыз төлей отырып акшаны немесе тауарларды қарызға беру;
экономикалық кұн категориясы, ақша-тауар қатынастарының ажыратылмас
элементі [4].
Несиенің пайда болуы және дамуы капиталдың шыр айналуымен және
айналуымен байланысты. Негізгі және айналым капиталының қозғалыс процесі
барысында ресурстардың босатылуы орын алады.
Несие саясаты несие меңгерудің барлық процесінің негізін жасайды. Несие
саясаты займ беру, рәсімдеу және оларды басқаруға жауапты банк
қызметкерлері негізге алуға тиіс объективті стандарттар мен өлшемдерді
анықтайды. Несие саясаты директолар кеңесінің, заңгерлердің және
стратегиялық шешімдерді кабылдайтын тұлғалардың іс-әрекетінің негізін
бекітіп, сыртқы және ішкі аудиторларға банктегі несие меңгеру сапасы мен
дәрежесін бағалауға мүмкіндік береді.
Несие саясаты дұрыс құрылып жоғарыдан нақты түрде өткізілгенде және
банктің барлық деңгейлерінде жақсы ұғынылғанда банк басшыларына несие
саласындағы дүрыс стандарттарды сақтауға, керексіз тәуекелдерден қашық
болуға және істі дамыту мүмкіндіктерін дұрыс бағалауға көмектеседі.
Банк жұмысын бақылауды жүзеге асыратын тұлғалар банктің қонымды несие
саясаты несие тәуекелдігін дұрыс басқарудың негізі болып табылады деп
есептейді. Ауыспалы кезеңдегі дамушы елдерде несие саясатын көп жағдайда
каржы билеушілері анықтайды да банктер несие саясатында айқын критерияларды
ұстанбайды және оларды өздері құруға да тырыспайды. Мемлекет қаржы
нарығынан кете бастағанда банктерге дамудың ішкі саясатын белсенді түрде
өздері жасау қажеттілігі туындайды.
Несие берудегі коммерциялык банктердің айырықша ролі банктік
операциялардың негізі болып табылады. Банкирдің жұмысы салым салушылардың
ақшаларын кімге сеніп тапсыруға болатынын шешу. Банктердің бұл функциясы
капитал құрылымындағы ливеражды өсіретін ете маңызды және мейілінше
сезімтал процесс болып табылады [5].
Банк қандай несиелерді бере алатындығын, ал қандай несиелерді бере
алмайтындығын, несиелердің әр түрінен қанша несие беретіндігін, несиелерді
кімдерге беретіндігін және бұл несиелер кандай жағдайда берілуі мүмкін
екендігін анықтап алуға тиіс. Оп-оңай және тез уақытта ауыр жағдайға душар
болып калу мүмкін бизнестің банктерден басқа салаларын табу қиын. Тәуекелге
мән бермеуге болмайды.
Осы маңызды шешімдер несиелер, депозиттердің, өз капиталының және
міндеттерінің оптималды арақатынастарын сактауды несие саясатының мақсаты
қылуды талап етеді. Сауатты несие саясаты несие сапасының өсуін қамтамасыз
етеді. Несие саясатының мақсаттары заңдық бақылаудың жекелеген
элементтерін, тәуекелдің саналы дәрежесі, несиелік портфельдің балансын
және мезгіл міндеттерінің құрылымын енгізу керек.
Директорлар кеңесі несие саясатының негізгі бағыттарын анықтайды. Жұмыс
несие берудің негізгі ережелерді және осындай несиені беру рәсімдерін
бекітетін кеңес мақұлдаған құжаттан басталады [6].
Банктің алдында экономиканың қүрделі және үнемі өзгеріп отыратын
жағдайына бейімделу қажеттігі туындағанда және бұрын қойылмаған немесе
қойылса да жете мән берілмеген мәселе пайда болғанда несие саясатын құрудың
маңыздылығы арта түседі. Саясаттың құрастыруы директорлар кеңесі жағынан не
банктің несие комитетінің жағынан банк жұмысының нәтижелілігі және табыс
тұсынан тәуекелдің орындылығын бағалауды керек етеді. Коммерциялық банктер
өз мамандануға сәйкес несие саясатының жалпы негіздерін құрастырады
(әлемдік тәжірибесінде - несие саясатының меморандумы), оның негізгі
мақсатын жасайды және несиелендірудің негізгі бағыттарын анықтайды.
Несиелік операциялар өндірістің ыдырауы, экономиканың тұраксыздығы
жағдайында едәуір өсетін тәуекелмен байланысты. Бұның ішінде табыс мәселеге
қарамастан тәуекелді операциялардың бөлігі неғұрлым аз банктің сапалы
несиелік портфелінің қалыптасудың кажетін анықтайды. Тәуекел дәрежесі
несиелік ресурстардың бағасы мен банктің әкімшілік шығындарын есептеумен
несие бойынша табыстың жалпы нормасына сәйкес болу керек. Несие саясатын
анықтау барысында несие стратегиясы бәсеке жағдайында қажет клиенттерінің
және ұсынатын қызметінің диверсификациясына бағытталу керек [7].
Несиелендіру тәжірибесін жетілдіру үшін банк оптималды несиелендіруді
ұйымдастыру керек. Осы мақсатпен өз аппаратында жоғары дәрежелі маманды
банк жұмыскерлері бар банктер несие алушының несие қабілетін талдау,
әдістерді және несиелендіру ережелерінің оптималдық варианттарын іздеуге
назар аударады. Несиелендіруді ұйымдастыру несиені шартсыз қайтаруды,
оларды мақсатты қолдануды, өнімдерді шығару мөлшерінің өсуі, перспективті
нәтижелі салаларға инвестицияландыруға бағытталған несие салымдарды
қамтамасыз ету керек.
Жалпы талаптар мен шарттар нақты несие жобаларын таңдайтын және несие
келісім шарттарын жасайтын тәжірибелі кызметкерлердің ынталы жұмысына
мүмкіндік беру керек. Мұндай жағдайда несиенің шекті мөлшерін әр алуан
категориялары қызметкерлер қабылдайтын шешімдерімен анықтауға болады.
Банктің несие саясаты мемлекеттік экономикалық және ақша-қаржылық
саясатының ережелері, берілғен аудандағы шаруашылық жағдайының негізінде
қалыптасады.
Несие - пайыз төлей отырып акшаны немесе тауарларды қарызға беру;
экономикалық кұн категориясы, ақша-тауар қатынастарының ажыратылмас
элементі [8].
Несиенің пайда болуы және дамуы капиталдың шыр айналуымен және ақшаның
айналуымен байланысты. Негізгі және айналым капиталының қозғалыс процесі
барысында ресурстардың босатылуы орын алады.
Несие саясаты несие меңгерудің барлық процесінің негізін жасайды. Несие
саясаты займ беру, рәсімдеу және оларды басқаруға жауапты банк
қызметкерлері негізге алуға тиіс объективті стандарттар мен өлшемдерді
анықтайды. Несие саясаты директолар кеңесінің, заңгерлердің және
стратегиялық шешімдерді кабылдайтын тұлғалардың іс-әрекетінің негізін
бекітіп, сыртқы және ішкі аудиторларға банктегі несие меңгеру сапасы мен
дәрежесін бағалауға мүмкіндік береді.
Несие саясаты дұрыс құрылып жоғарыдан нақты түрде өткізілгенде және
банктің барлық деңгейлерінде жақсы ұғынылғанда банк басшыларына несие
саласындағы дүрыс стандарттарды сақтауға, керексіз тәуекелдерден қашык
болуға және істі дамыту мүмкіндіктерін дүрыс бағалауға көмектеседі.
Банк жүмысын бақылауды жүзеге асыратын түлғалар банктің қонымды несие
саясаты несие тәуекелдігін дүрыс басқарудың негізі болып табылады деп
есептейді. Ауыспалы кезеңдегі дамушы елдерде несие саясатын көп жағдайда
каржы билеушілері анықтайды да банктер несие саясатында айқын критерияларды
үстанбайды және оларды өздері қүруға да тырыспайды. Мемлекет қаржы
нарығынан кете бастағанда банктерге дамудың ішкі саясатын белсенді түрде
өздері жасау қажеттілігі туындайды[9 ].
Несие берудегі коммерциялык банктердің айырықша ролі банктік
операциялардың негізі болып табылады. Банкирдің жұмысы салым салушылардың
ақшаларын кімге сеніп тапсыруға болатынын шешу. Банктердің бұл функциясы
капитал құрылымындағы ливеражды өсіретін ете маңызды және мейілінше
сезімтал процесс болып табылады.
Банк қандай несиелерді бере алатындығын, ал қандай несиелерді бере
алмайтындығын, несиелердің әр түрінен қанша несие беретіндігін, несиелерді
кімдерге беретіндігін және бұл несиелер кандай жағдайда берілуі мүмкін
екендігін анықтап алуға тиіс. Оп-оңай және тез уақытта ауыр жағдайға душар
болып калу мүмкін бизнестің банктерден басқа салаларын табу қиын. Тәуекелге
мән бермеуге болмайды.
Осы маңызды шешімдер несиелер, депозиттердің, өз капиталының және
міндеттершің оптималды арақатынастарын сактауды несие саясатының мақсаты
қылуды талап етеді. Сауатты несие саясаты несие сапасының өсуін қамтамасыз
етеді. Несие саясатының мақсаттары заңдық бақылаудың жекелеген
элементтерін, тәуекелдің саналы дәрежесі, несиелік портфельдің балансын
және мезгіл міндеттерінің қүрылымын енгізу керек.
Директорлар кеңесі несие саясатының негізгі бағыттарын анықтайды. Жұмыс
несие берудің негізгі ережелерді және осындай несиені беру рәсімдерін
бекітетін кеңес мақүлдаған күжаттан басталады.
Банктің алдында экономиканың қүрделі және үнемі өзгеріп отыратын
жағдайына бейімделу қажеттігі туындағанда және бүрынқойылмаған немесе
қойылсада жете мән берілмеген мәселе пайда болғанда несие саясатын қүрудың
маңыздылығы арта түседі. Саясаттың күрастыруы директорлар кеңесі жағынан не
банктің несие комитетінің жағынан банк жүмысының нәтижелілігі және табыс
түсынан тәуекелдің орындылығын бағалауды керек етеді. Коммерциялық банктер
өз мамандануға сәйкес несие саясатының жалпы негіздерін қүрастырады
(әлемдік тәжірибесінде - несие саясатының меморандумы), оның негізгі
мақсатын жасайды және несиелендірудің негізгі бағыттарын анықтайды [10].
Несиелік операциялар өндірістің ыдырауы, экономиканың тұраксыздығы
жағадайында едәуір өсетін тәуекелмен байланысты. Бұның ішінде табыс
мәселеге қарамастан тәуекелді операциялардың бөлігі неғұрлым аз банктің
сапалы несиелік портфелінің қалыптасудың кажетін анықтайды. Тәуекел
дәрежесі несиелік ресурстардың бағасы мен банктің әкімшілік шығындарын
есептеумен несие бойынша табыстың жалпы нормасына сәйкес болу керек. Несие
саясатын анықтау барысында несие стратегиясы бәсеке жағдайында қажет
клиенттерінің және ұсынатын қызметінің диверсификациясына бағытталу керек.
Несиелендіру тәжірибесін жетілдіру банк үшін оптималдық несиелендіруді
ұйымдастыруды керек етеді. Осы мақсатпен өз аппаратында жоғары дәрежелі
маманды банк жүмыскерлері бар банктер несие алушының несие қабілетін
талдауға, әдістерді және несиелендіру ережелерінің оптималдык варианттарын
іздеуге назар аударады. Несиелендіруді ұйымдастыру несиені шартсыз
кайтаруды, оларды мақсатты қолдануды, өнімдерді шығару мөлшерінің өсуі,
перспективті нәтижелі салаларға инвестицияландыруға бағытталған несие
салымдарын қамтамасыз ету керек.
Жалпы талаптар мен шарттар нақты несие жобаларын таңдайтын және несие
келісім шарттарын жасайтын тәжірибелі кызметкерлердің ынталы жұмысына
мумкіндік беру керек. Мұндай жағдайда несиенің шекті мөлшерін әр алуан
категориялары қызметкерлер қабылдайтын шешімдерімен аньщтауға болады.
Банктің несие саясаты мемлекеттік экономикалық және ақша-қаржылық
саясатының ережелері, берілғен аудандағы шаруашылық жағдайының негізінде
қалыптасады.
Несие механизімінің басқа экономикалық механизімдер сияқты мынадай
құрлымдық элементтер болады:
- несиенің түрлері;
- несиелеу обьектілері;
- несиелеу субьектілері;
- несиелеу әдістері;
- несиелеу процесі (несиелеу механизімі);
- несиелеу принциптері; [11].
Несиенің түрі – бұл несиелік қатынастар құрылымының,олардың негізгі
қызметтерінің,яғни әр алуан сыртқа және ішкі өзгерізтер барысында толық
сақталатын көрінісі.
Несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы байланыстар қалай
өзгергенімен де,несиенің түрі сол күйінде сақталады.
Коммерциялық банктер өздерінің клиенттеріне әр түрлі несиелер
береді.Олар мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:
1.Қарыз алушы категорияларына қарай:
1.1 Қаржылық институттарға берілетін несиелер:
- мақсатты қорларға;
- банктерге;
- қаржы-несие мекемелеріне.
1.2 Қаржылық емес агенттерге берілетін несиелер:
- өнеркәсіп салаларына;
- ауыл-шаруашылығына;
- саудаға;
- дайындау ұйымдарына;
- жабдықтау-сату ұйымдарына;
- кооперативтерге;
- жеке кәсіпкерлерге.
1.3 Тұтыну мақсатына берілетін несиелер.
2.Мерзіміне қарай:
- қысқа мерзімді (1 жылға дейін)
- орта мерзімді (1 жылдан 3-5 жылға дейін)
- ұзақ мерзімді ( 5 жылдан жоғары)
3.Тағайындалуы және пайдалану сипатына қарай:
- негізгі қорларға жұмсалатын;
- айналым қаражаттарына жұмсалатын.
4. Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай:
4.1 Қамтамасыз етілген:
- кепілхатпен;
- кепілдемемен;
- кепілдікпен.
4.2 Сақтандырылған.
4.3 Қамтамасыз етілмеген:
- сенім ( бланктік несиесі )
5. Қайтарылу дәрежесіне қарай:
5.1 Стандартты несие – қайтарылу уақыты жетпеген,бірақ қайтуында ешқандай
күмән жоқ несиелер;
5.2 Күмәнді несиелер – қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі ұзартылған
және банк үшін қауіп-қатер туғызатын несиелер.
Соңғы қабылданған активтердің жіктеу ережесіне сәйкес,күмәнді несиелер
ішінара бөлінеді:
1-санатты күмәнді, 2-санатты күмәнді, 3-санатты күмәнді, 4-санатты
күмәнді, 5-санатты күмәнді.
5.3 Үтімсіз несиелер- қайтару уақыты кешіктірілген,мерзімі өткен несиелер
шотына жазылған несиелер.
6.Валютамен берілуіне қарай:
- ұлттық валютамен;
- шетел валютасымен.
7.Берілу шарттарына қарай:
1. Тұтыну несиесі – бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу үшін
және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие.
2. Ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді,өндіріс
ғимараттарын,жерді және т.с.с) кепілге ала отырып,ұзақ мерзімге берілетін
несиені білдіреді.
3. Овердравт несиесі – клиенттің шотынан қаражатты шегеру,дебеттік қалдық
бойынша берілетін қысқа мерзімді несиенің формасы.
4. Овернайт несиесі - өтімділікті қолдау мақсатында бір түнге берілетін
банк аралық несиенің түрі.
5. Онкольдік несие –кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелетін қысқа
мерзімді несие.
6. Банкаралық несие – банктердің бір-біріне беретін несиесі.
7. Ломбардтық несие – тез іске асатын бағалы заттарды немесе бағалы
қағаздарды кепілге алып,берілетін несие.
8. Лизингтік несие – құрал-жабдықтарды жалға алумен байланысты берілетін
несие.
9. Рамбурстық несие – шикізаттарды ішке алып кіру және жартылай фабрикат
пен дайын өнімдерді сыртқа шығару тәжірибесінде пайдалынылатын несие.
10. Сенім несиесі – банктің сеніміне кірген, төлем қабілеті жоғары
клиенттерге берілетін несие.
11. Маусымдық несие – жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен түсімді алу
мерзімі арасындағы уақыт бойынша алшақтықты жабуға арналған несие.
12. Консорциялдық несие – ірі жобаларды несиелеу мақсатында банктердің
өзара қосылып берілетін несиелері.
Несие құрлымы несие беруші мен қарыз алушыдан,сондай-ақ қарыз
капиталынан тұрады.Мұндағы несие беруші мен қарыз алушыларды несиелік
мәмілеге қатысушы тараптары немесе оларды несиелік қатынас субьектілері деп
атауға болады.Осы тараптардың біреуі болмаса несиелік мәміле
жасалмайды.Несие берушілерге мемлекет,банктер (орталық және коммерциялық)
банк типтес мекемелер мен қаржылық ұйымдар,сондай-ақ халықаралық қаржы
ұйымдары да жатады.Кейбір жағдайларда,несиенің коммерциялық формада
берілуіне байланысты несие берушіге өнім өндіруші кәсіпкерлер де жатуы
мүмкін.Ал қарыз алушыларға қаражатқа деген уақытша қажеттілігі бар кез-
келген заңды және жеке тұлғалар жатады [11].
Неселеу обьектісі – бұл несиенің пайдалану заты, яғни несиенің іске
асырылу аясы деп түсінуге болады. Несиелеу обьектісі материалды
құндылықтар, өндіріс және айналыс шығындары түрінде, сол сияқты,егер несие
материалдық жағынан қамтамасыз етілмеген жағдайда,банк алдындағы шаруашылық
ұйымның міндеттемесі ретінде де болады.Материалды қамтамасыз етілген
несиелеу обьектісне өндірістік шикізат қорларын,негізгі және көмекші
материалдарды, жанармай,ыдыстар сатып алынатын жартылай өнімдер,азық-
түліктер және басқа да материалдар құндылықтардың маусымдық жинағы және
сауда ұйымдарындағы тауарлардың маусымды қорлары жатады.Мұндай қорларды
жасау,ең бастысы,өндіріспен және өнімдерді сату процесімен тығыз
байланысты. Несиелеу обьектісіне экспортты және импортты тауарлар мен
қызметтермен жабдықтау,экономикалық қызметке байланысты
шығындар,кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды және жеке тұлғалардың
сатып алынатын шикізаттары,материалдары,құралдары және басқа да
мүліктері,ломбардтық операциялар,кәсіпорындардың кірістері мен шығыстары
арасындағы алшақтық жатады.
Ұзақ мерзімді несиелеу обьектілеріне жататындар мынадай түрлерге
бөлінеді:
- өндіріс обьектілерінің құрлысы;
-өндіріс обьектілерін қайта құру,техникалық жағынан жабдықтау,кеңейту;
- техникалар,құрал-жабдықтар және көлік құралдарын сатып алу;
- жаңа өнім шығыруды ұйымдастыру;
- өндірістік емес маңызы бар обьектілерді салу [12].
Несиелеу принциптері несиенің мәнін және қызметтерін,сондай-ақ несиелік
қатынастарды ұйымдастыру саласындағы обьективті экономикалық заңдардың
талаптарына бейнелейді.
Несиелеу принциптері негізінде несиелік процесс,яғни банктік
несиелердің берілуі,пайдаланылуы және қайтарылуы жүзеге асырылады.Несиелеу
принциптеріне байланысты банктік несиелердің берілуінің басты
шарттары:несиенің мақсаты және мерзімі,олардың қаражаттар айналымы
шеңберінде қатынасу нәтижелілігі және т.б анықталады.
Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру принциптері екі топқа
бөлінеді:
1 топқа – жалпы экономикалық тәртіптегі принциптер:
- несиенің мақсаттылығы;
- несиенің дифференциалдығы.
2 топқа – несиенің мәнін бейнелейтін принциптер:
- несиенің мерзімділігі;
- несиенің қайтарымдылығы;
- несиенің төлемділігі;
Қазіргі несиенің дифференциалдық принципінің мазмұны өзгерген десе
болады.Біріншіден,ол мерзімділік принципімен байланысады,яғни несие
уақытында қайтара алатын шаруашылық органдарына беріледі.Сондықтан да
несиелеудің дифференциялану тек несиелік қабілетті сипаттайтын көрсеткіштер
негізінде ғана жүзее асырылады. Екіншіден, бұл принцип несиелік келісім
жасалғанға дейін және банктер несиелік ресурстарға деген сұранысын оқып-
үйрену барысында потенциялды қарыз алушылардың несиелік қабілетін және
сұралып отырған несиенің қамтамасыз етілуі сипатын және олардың банк үшін
пайдалылығын,сондай-ақ қаражаттардың жұмсалу ұзақтығын жетекшілікке ала
отырып,бастапқы несиені орналастырғанға дейін іске
қосылады.Үшіншіден,несиелік қабілеттілігіне байланысты несиелеудің
дифференциалануы,оның өткен жүйедегі варианттымен салыстырғанда қаталдау
болып табылады[13].
Мерзімділік-белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне негізделген
несиенің ерекше бір белгісі. Ол яғни несие берушінің қарыз алушыға
берілген қаражаты белгілі бір уақыт ішінде келісілген тәртіпке сай
қайтарылуға тиістілігімен қорытындалады. Осыдан келіп несиенің
қайтарымдылық принципі туындайды.
Несиенің қайтарымдылығы оның экономикалық категория ретінде басқа да
тауарлы – ақшалай қатынастардың экономикалық категорияларынан ажыратылатын
ерекшелігімен сипатталады,қайтарылмайтын несие болмайды.
Сондықтан да, қайтарымдылық несиенің ажырамас бөлігі болып табылады.
Шаруашылықтың нарықтық қатынастары жағдайында қызмет атқаруына
байланысты несиелердің бұл принципіне ерекше мән берілген.Біріншіден, оның
сақталуына байланысты ұдайы өндірісте ақшалай қаражаттарымен бір қалыпты
қамтамасыз етілуі тәуекелді.Екіншіден, бұл принципті сақтау коммерциялық
банктердің өтімділігін қамтамасыз ету үшін қажет.Олардың жұмысын
ұйымдастыру принциптері тартылатын несиелік ресурстардың қайтарымсыз
жұмсалымдарға салынуына жол бермейді.Үшіншіден,әр жекелеген қарыз алушы
үшін бұл принциптің сақталуы банктен жаңа несие алуға мүмкіндік береді.
Несиенің төлемділігі- бұл несие беруші қарыз алушыға берілетін
қаражатты қайтару барысында бастапқы сомадан өсіп қайтарылатындығын
білдіреді.Іс жүзінде ақылық несиені пайдаланғаны үшін төленетін сыйақы
(пайыз) түрінде беріледі. Несиеге қойылатын сыйақы мөлшерлемесін несиенің
бағасы деп те атайды.Еркін реттелетін нарық жүйесі тұсында несие үшін
сыйақы мөлшерлемесі несиеге деген сұраныс пен ұсыныс негізінде қалыптасады
[14].
Қазіргі банктердің несие үшін сыйақы мөлшерлемесін белгілеуде ескеретін
басты факторларына мыналар жатады:
- орталық банктің коммерциялық банктерге беретін несиелері
бойынша белгіленетін сыйақысының базалық мөлшерлемесі;
- өз клиенттеріне дипозиттік шоттар бойынша төлейтін орташа сыйақы
мөлшері;
- банктің несиелік ресурстарының құрлымы тартылған (қаражаттар
үлесіқаншалықты жоғары болса,несие бағасы соғұрлым қымбат болуға тиіс);
- несиеге деген сұраныс ( сұраныс аз болса, несие бағасы да арзан
болады);
- несиенің сұралатын мерзімі мен түрі, нақтырақ айтсақ, банк үшін оның
қамтамасыз етілуіне байланысты қауіп-қатер дәрежесі;
- еліміздегі ақша айналысының тұрақтылығы (инфлияция қарқыны
қаншалықты жоғары болса,соған сәйкес несие үшін төленетін сыйақы да жоғары
болуға тиіс,себебі,инфляция жағдайындағы ақшаның құнсыздануынан банктің
ресурсын жоғалту қауіпі артады).
Сонымен қатар,пайыз мөлшерлемесіне обьективтік және экономикалық, сол
сияқты субьективтік факторлар да әсер етеді. Шын мәнісінде, заңды және жеке
тұлғалардан тартатын несиелік ресурстар қаншалықты қымбатқа түссе,соғұрлым
несиенің бағасы жоғары болып келеді.
Банктік тәжірибеде несие бойынша жай және күрделі сыйақы есептеу
формулалары қолданылады.
Жай сыйақыны есептеу формуласы мынадай түрде беріледі:
,
(1)
Мұндағы:
i -сыйақы мөлшері;
p –қарыз қалдығы;
n - сыйақы есептелетін кезкңдегі күндер саны;
I – несиенің барлық мерзіміне есептелетін жай сыйақы сомасы;
Несие бойынша есептелетін күрделі сыйақыны есептеу формуласы мынадай:
,
(2)
Мұндағы:
i – сыйақы мөлшері;
p –несиенің бастапқы соммасы;
n- аймен берілген несиенің ұзақтығы;
I – несиенің барлық мерзіміне есептелетін сыйақы сомасы.
Егер де несиелеу мерзімі кезіңінде қарыз қалдығының бір бөлігі мерзімі
өткен несиелер шотына жатқызылса,онда мерзімі өткен несиелер қарызға
сыйақыны есептеу мынадай формулаларға байланысты жүргізіледі:
,
(3)
Мұндағы:
Ig - мерзімі өткен қарыз бойынша есептелген сыйақы сомасы;
Q - мерзімі өткен қарыз сомасы;
Ig - мерзімі өткен қарыз бойынша сыйақы мөлшірлемесі ( айып – пұл);
t1 - несие бергеннен бастап мерзімі өткен қарызға байланысты сыйақы
есептелген күнге дейінгі уақыт мезгілі;
t2 - несие бергеннен бастап мерзімі өткен қарыз пайда болғанға
дейінгі уақыт мезгілі.
Несиелеудің келесі бір принципі - берілетін несиелердің материалдық
жағынан қамтамасыз етілуі.
Пайда болуы негізінен несиенің экономикалық категория ретінде шығумен
бірге келеді.Бірақ та уақыт өте келе бұл принциптің мазмұны толығымен
өзгерген.
Несиелеу механизімі- несиенің берілуі және қайтарылуы әдіс-тәсілдерін
және несиелеу процесін,сондай-ақ несиенің қозғалысына бақылауды қамтитын
несиелік механизімнің құрамдас бөлігі.
Басқаша айтқанда,несиелеу механизмі бұл несиені пайдалану механизімін
білдіреді.Несиелеу механизмі – бұл несиені ғылыми тұрғыдан тану механизмін
сипаттайды.Бұл механизім практикада нақты әрекет ететін,өзінің субьективтік
сипаты бар механизім.Несиелеу механизмі өзінің мәні жағынан несиелік
процесс технологиясын бейнелейді.
Несиелеу процесі мынадай кезеңдерді қамтиды:
- несиеге деген өтінішті қарау;
- несиелік қабілетін талдау;
- несиелік келісім-шарт жасау;
- несие беру;
- несиелік мәміленің орындалуына бақылау жасау.
Қазіргі банк тәжірибесінде банктің несие саясатын анықтайтын келесі
факторларын бөлуге болады:
капиталдың болуы;
әртүрлі несиелердін тәуекелділігінің және табыстылығының
дәрежесі;
депозиттердің тұрақтылығы;
ел экономикасының жалпы жағдайы;
қаржы және ақша-несиелік саясатының әсері;
банк қызметкерлерінің қабілеті мен тәжірибесі;
банк қызмет жасайтын ауданда несие қажеті.
Банктің капиталы салушылардың мүлігін қорғайды. Капитал мен
депозиттердің арасындағы қатынас банк қабылдай алатын тәуекелдің дәрежесін
аныктайды. Салыстырмалы үлкен капиталы бар банктер ұзақ және тәуекел
несиелерді бере алады [14].
Банктің нәтижелі жұмысы ушін табыс керек, сондьіқтан банктер несие
саясатын күрастыру барысында осы маңызды факторын есепке алады. Кейбір
банктер оған көп мән береді, басқалар олай емес. Табысты керек ететін
банктер табысты онша керек етпейтін банктерге қарағанда қатаң несие
саясатын жүргізу мүмкін. Осындай қатаң саясат сауда және өндіріс
фирмаларына берілетін қысқа мерзімді несиелерге қарағанда төлеу пайызы
жоғарырак кысқа мерзімді және түтыну несиелердің үлкен бөлігі аркылы
көрінеді.
Өзінің несие саясатын күрастырғанда банк депозиттердің категориясын
және ауыткулар сипатын ескеру керек. Банк алғашқы және екінші резервтердін
жеткілікті мөлшері қалыптасқанда несиелерді үсынуға қүкылы. Резервтердін
екі түрі депозит пен несие сұранысының ауытқуын ескерту керек болса да
болжалынбайтын сүранысының бар болуы банктерді несие саясатын қүрастыру
барысында депозиттердің түрақтылығын есепке алуға мәжбүр етеді.
Банктің капиталы салушылардың мүлігін қорғайды. Капитал мен
депозиттердің арасындағы қатынас банк қабылдай алатын тәуекелдің дәрежесін
аныктайды. Салыстырмалы үлкен капиталы бар банктер ұзақ және тәуекел
несиелерді бере алады.
Банктің нәтижелі жұмысы ушін табыс керек, сондьіқтан банктер несие
саясатын күрастыру барысында осы маңызды факторын есепке алады. Кейбір
банктер оған көп мән береді, басқалар олай емес. Табысты керек ететін
банктер табысты онша керек етпейтін банктерге қарағанда қатаң несие
саясатын жүргізу мүмкін. Осындай қатаң саясат сауда және өндіріс
фирмаларына берілетін қысқа мерзімді несиелерге қарағанда төлеу пайызы
жоғарырак кысқа мерзімді және түтыну несиелердің үлкен бөлігі аркылы
көрінеді.
Өзінің несие саясатын күрастырғанда банк депозиттердің категориясын
және ауыткулар сипатын ескеру керек. Банк алғашқы және екінші резервтердін
жеткілікті мөлшері қалыптасқанда несиелерді үсынуға қүкылы. Резервтердін
екі түрі депозит пен несие сұранысының ауытқуын ескерту керек болса да
болжалынбайтын сүранысының бар болуы банктерді несие саясатын қүрастыру
барысында депозиттердің түрақтылығын есепке алуға мәжбүр етеді.
Несиенің маңызы пайда болғанда төмендігіне әдістемелік қағидаларды
ұстану маңызды:
- Несиенің барлық түріне оның үлгісіне маңыздылығ көрінеді. Мысалы,
несие әртүрлі ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді болып бөлінеді, оның
тауарлық не ақшалай үлгісі маңызында қызмет етеді. Бірақ, пайдалануға
байланыссыз несиемен тәміндейті, оның мәнін өзгертпейді.
- Несие маңызын, несителік ымыраласуы жиынтығы қатынасы бойынша қарау
керек. Егер қарыз алушы бір несиелік өсіне қайтармаса, ол несиені
қайтару міндетті емес дегенді білдірмейді.
- Несиенің маңызын талдау, оның маңызы жалпылай айқындайтын, нақты
сипатымен қатар ашу керек. Сондықтан несиенің негізіне және құрылымына
қарау керек.
Несиенің құрылымы – бұл несиеде өзгермей қалады. Несие оның
элементтерінен тұрады, олар өзара тығыз байланысты. Бұндай элементтер
алдымен несителік қатынастың субъектісі болып табылады [15].
Несие беруші тұлға болып (заңды және жеке), өзінің қаражатын қарыз
алушы өкілетіне немесе несиегер сұранысы бойынша өзіне алдына шартты
міндетті үшінші тұлғамен анықталған мерзімге қоюшы болып табылады. Бұл үшін
несие берушінің нақты қаржылық қаражаты болуы керек. Оның көздері өзінің
жеке жинақ қоры, сонымен және қарыздық ресурстары болуы мүмкін.
Несие дұрысы ерікті болады. Егер несиені белгіленген мерзімде
қарызалушы қайтармағанда ол мерзімін еркімен бұзады, қарыз алушымен қатаң
қатынасқа келеді.
Несиелік ресурстарды уақытша босатып жіберу мобилизациясы өндірілетін
сипат алады немесе оны жұмыс істеуші ресурсқа айналдырады. Несие беруші
өндірісті өзінің жеке меншігі үшін және басқа да субъектілер мақсаты үшін
пайдаланады.
Несиегер – несие қатысы торабын (ссуда) пайдалануға қаражат алған және
оны бекітілген мерзімде қайтаруға міндетті, сонымен бірге, басқа жағдайда,
аккредитив немесе кепіл бойынша өтінуші болып саналады. Несиегер несие
мәмілесінде маңызды орын алуы мүмкін және несие беруші ережесінен
тәуелділік орнын алады. Несиегер несие берушісіз болуы мүмкін емес.
Несиегер тек қана алушы болуы, бірақ алғанды уақытша пайдалануға, сонымен
толығымен өзінің қарызынан есеп айырысады[16].
Несие беруші және несиегер несие қатынасында орындарын алмасуы мүмкін,
бір және сол субъект несие беруші ретінде немесе несиегер ретінде алға
шығуы мүмкін.
Несиегер кез келген несиені ала алмайды. Несиегер заңды немесе жеке
тұлға ретінде шығуы мүмкін, сондай-ақ оның мүлікпен тәмінденген иесі болуы,
несие берушінің талабы бойынша несие қайтаруының экономикалық кепілдеушісі
болуы мүмкін.
Несие беруші және несиегердің өзара әсері қарсы қою бірлігі сипатын
алады. Несие қатынасына қатысушы ретінде олар оның әр түрлі тараптары
бойынша табылады. Несие беруші қаражаттың табысын орналастыру және
сенімдерірек болуына қызығады несиені қайтаруда және алу шарты қатынасында
шартты міндеттерге қатынасады, ал несиегер – арзанырақ және жұмсақтау
болады.
Несиелік құрылым басқа элементі болып беру нысаны немесе несие
берушіден несиегерге немесе несиегер үшін үшінші тарап пайдасына беріледі.
Беру нысаны қарыз берген жағдайда беру құны алға шығады, ол өзіндік іске
аспаған құнын ұсынумен бірге. Құнын сақтау несиенің басты сапасы болып
табылады. Немесе несиегер несие берушіге сол пайдаланған құнынан балама
беруге міндетті. Бірақ тәжірибеде бұл барлық уақытта ұзаққа іске аспайды,
мүмкін ол құнсыздану барысын шақыруы нәтижесінде несиегер ссуданы сол
көрстеілген көлемде, бірақ арзандатылған түрінде қайтарады. Несиені қайтару
құнсыздану шартында, арзандатудың ерекше кепілдігін талап етеді. Бұндай
кепілдік тәжірибеде несие барысында жиі алға шығады. Банктер несие үшін
жоғарырақ төлемін төлеттіруді жиі тәжірибелейді, арзандатылғаннан несие
қоры сақтандырылған.
Несие маңызы оның қозғалысының заңдылығын толық ашады. Бұны сызбалық
етіп төмендегіше ұсыну мүмкін: несиені орналастыру (Р.М.) – несиегермен
несие алу (ПК) – несиені пайдалану (ИК) – ресурстарды босату (ВР) – уақытша
құнын қайтару (ВВ) немесе міндеттемені орындау – несие беруші қаражатынан
алынған, несие үлгісінде орналастыру (ПР) немесе үшінші тарап алдында
міндеттердің күшін жою [17].
Несиенің орнын алмастыруы оның қозғалысының маңызды кезеңі болып
табылады. Несие беруші сенімді болуы, оның ресурстары орналастырылған
немесе әлеует оңтайлы орналасқан. Банктер несие беруші ретінде несие
ұсынады, ол –несиені жабу қайтару – аяқталу талаптарына сәйкес. Несиегер
несие алумен несиегер беруі құнын немесе анықталған уақыт міндетін
білдіреді. Несиені пайдалану барысында оның несие беру нысаны ретінде
пайдалану құны жүзеге асырылады. Босанып шығуы ресурстары және несиегердің
шаруашылық барысындаайналым құны актісі аяқталуымен міндеттемемен
сипатталады және босатылады. Сондықтан бұл несие қозғалысы алдына
материалдық алғы шарт ұсынады. Оның келесі айналым фазасы алдына шығуы үшін
несиегерден несие берушіге құнына несиені қайтару өтуінің болып табылады.
Соңғысы несие қозғалысы сатысымен аяқталған - бұл несие құнын алудың
уақытша пайдалануға ұсынылған актісі. Сонымен, несиенің қозғалысы
заңдылығын талдап көруге болады, қозғалыстың барлық сатысы өзара байланысты
және өзара шарттасқан.
Несие маңызын танып-білу оның негізін ашуды ұсынады:жаңаша экономикалық
әдебиеттегі түсінік негізі әртүрлі түсіндіріледі. Несие негізі – бұл
несие қатынасы маңызы тереңірек бөлігі, бұл ұсталынады маңызы және ол
немен анықталады[18].
Көптеген авторлар, несиенің негізі болып оның қайтарылуы деп есептейді.
Несиенің қайтарылуы оның жалпылық қасиетімен, несиенің барлық қозғалыс
сатысын өтіп кетуі.
Біз білетіндей несиеде және әлеуметтік-экономикалық жағы бар. Несие
қоғамдық талаптардан шыққан нәтижесі болып табылады. Бұл мағынада
әлеуметтік-экономикалық несиенің негізі қойылған ол қоғамдық сипатта.
Қоғамдық экономикалық формацияның типіне тәуелділіктен тыс несиенің
қызметінде экономикалық және әлеуметтік-экономикалық тараптары несие
негізімен өзара тығыз байланысты. Несие тарихынан, несиені қайтаруда және
кешіктірілгенде несие беруші қызығушылығымен, талабына екпіні кезіндегі
көптеген мысалдар келтіруге болады. Несиенің негізін және құрылымын талдау
нәтижесінде, оның маңызын анықтау мүмкін, қозғалыс құны қайтару басында,
қоғамдық пайдалану қызығушылығында.
Несиенің маңызы бірнеше түрлі болуы мүмкін және оның әрбірі немесе
сапасы, оның құрылымы үшін сипатты, несиенің негізі қатынасушы құрамымен
анықталады.
Сонымен несие – бұл:
- несиегер және несие беруші арасындағы өзара байланыс;
- қозғалыс құны;
- қайтару басындағы ресурстарды пайдалану және орналастыру;
- болашақтағы ақша орнына нақты құнын ұсыну және т.б [19].
Толығырақ несиенің маңызын анықтау деп несие берушінің берешегі
ретінде оны пайдалануы үшін қайтару барысында және қоғамдық талабы
қызығушылығында несиегер құнын есептеу. Несиенің әртүрлі түрлері жүзеге
асырылады. Коммерциялық банктерден ұсынылған әртүрлі белгілері бойынша
топтастыруы мүмкін. Ең алдымен халықаралық терминдерге сәйкес несиенің
басты формасын көбірек тарату болып табылады:
- ссуда;
- кепілдік;
- аккредитив.
- Несиегер тобы бойынша, несие жүзеге асырылады:
- шаруашылықпен;
- халықпен;
- мемлекеттік органдармен.
- Несиені мына бағыттары бойынша айырады:
- өндірістік;
- сауда;
- ауылшаруашылық;
- күрделі қаржы;
- бюджеттік.
Жұмыс істеу сомасынан банктік несиелер, мекемелерге ұсынылуына
байланысты бөлінеді:
- несиелердің негізгі қаражаты кеңейтілген ұдайы өндірісте кеңінен
қатынасуы;
- ссудалардың айналыс қаражатын толықтыруға қатынасуы.
Бірретік несие кезінде әрбір беру өз бетімен болып, басқа несиелік
операцияларда зңды оқшауланады. Несие белгілі соммада беріледі және
белгіленген мерзімде жабылуы керек.
Несиені жаңартуда банк пен несиегер арасында нақты созылған
қатынастарға берілген мүмкіндіктері, несие желілері ашылады, несиелеудің
шегі және жалпы мерзімдік әрекет болады. ОСы мерзім шегінде оған ұсынған
банк шартынан қайта келіспей-ақ, несиегер несиеден пайдалануына болады.
Кәсіпорын мен халықтың банктік несиеленуі несиенің ұсталымдары қатаң
сақтау жағдайында жүргізіледі. Несиелеу ұстанымы несиелеу жүйесінің басты
элементі болып, несиелеудің мазмұны мен маңызын айқынждайды. Несиелеудің
негізгі ұстанымдарына жататындар: қайтарымдылық, мерзімділік, қамтамасыздық
несиелік төлем.
Қайтарымдылық – бұның ерекшелігі тауарлық-ақша қатынасы экономикалық
санатынан басқа экономикалық санаттағы несиеден айырмашылығ болады.
Қайтарымсыз несие болмайды. Ол несиенің анықтаушысы болады.
Несиенің қайтарымдылығы – ол тек оны белгіленген мерзімде қайтарып
болып қоймай, лайықты операциялардың аяқталуы нәтижесінде бұрын салынған
қаражатты бостау шамасы бойынша аралық несиелерді жоюға мүмкіндік береді.
Мерзімділік несиелеу оның қайтарымдылығының мақсатты сипатымен
байланысты болады. Несие келісімшарт мақсатында пайдаланылады және тек
қайтару емес, оны белгіленген мерзімінде қайтару болады.
Нарықтық шартта мерзімдік несиелеу ұсталымдылығына ерекше көңіл бөледі.
Біріншіден, одан ақша қаражатын қоғамдық ұдайы өндірістік қамтамасыз етуге
байланыстысақтап, оның көлемі, өсу деңгейі сәйкестігі болады. Екіншіден,
коммерциялық банктердің өзінде жеткілікті қамтамасыз ету үшін қажетті бұл
ұсталымдарда сақталады. Оның жұмысын ұсталымдылығы ұйымдастыру қайтарымсыз
салымда оған тартылған қаражаттық салынуына мүмкіндік бермейді. Үшіншіден,
банктен жаңадан несие алуға әрбір несиегерге мүмкіндік беру үшін, жеделдік
қайтарым несиелері ұсталымдылығы сақталады.
Несиелеу мерзімін банк анықанықтап енсиеленген материалдық құндылықтың
және өтемділік шығындар, бірақ та нормативтен жоғары болмаған айналымдылық
мерзімінен шығады. Егер бұрын қамтамасыз ету ұстанымы бір жақты
түсіндірілсе: несиелеудің материалдық қамтамасыз ету тек мойындап, қазіргі
заман жағдайында, ссуда тәміндеу туралы айтқанда, авторлар несиегерлерден
заңды ресімделген міндеттерді нақты тапсырыстар, кепілдер, кепілдік
міндеттемелер: несиені өз уақытында қайтаруды кепілдейтін түрі.
Несиені төлеу қағидасы, несиені пайдаланғаны үшін, анықталған ақыны
әрбір несиегер төлеуі тиіс. Бұл қағида банктік пайыз механизмі арқылы
жүзеге асырылады. Банктің пайыз мөлшері – бағасы несие.
Төлеу деңгейі бірнеше факторлармен, несие саясатын жасауда керекті
мұқтаждықты есепке ала анықтайды:
1. Қаражатты шығындарға жұмылдыру
2. Тәуекелділік деңгейі
3. Несиені жою мерзімі
4. Бақылау және несиені рәсімдеуге төлемдер
5. Несие алу көздерінің айырбасталымдылық деңгейі
6. Несиегер және банк арасындағы қарым-қатынас сипаты
7. Пайда нормасы, басқа активтерді инвестициялау қаражатының алынған
болуы мүмкін.
Коммерциялык банктердің несие катынастары орындалуы
қатал қадағаланылатын бірнеше принциптерге негізделеді:
Несиенің қайтарылу принципі. Бұл принцип қарызданушы пайдаланып
болғаннан соң несие берушіден алған қаржы ресурстарын дер кезінде оған
қайтаруын талап етеді. Іс жүзінде бұл принцип нақты несиені жабу үшін оны
берген коммерциялык банктің есеп-шотына ақша қаражаттарының тиісті сомасын
аудару аркылы жүзеге асырылады, бүның өзі банктын жарғылық кызметін
жалғастыруыньщ міндетті алғы шарты ретінде оның несие ресурстарының кайта
толықтырылып отыруын қамтамасыз етеді.
Несиенің мерзімділік принципі. Бүл принцип алынған несиені
қарызданушыға қолайлы кез келген уакытта емес, несие шартында немесе оның
орнына жүретін басқа қүжатта бекітілген дәл нақты мерзімде қайтарылу
қажеттігін қадағалайды. Бүл шарттың бүзылуы несие берушінің қарызданушыға
алынатын пайызды көтеру түрінде экономикалық санкция қолдануына, тіптен сот
арқыльхқаржылық талаптар қоюына да негіз болады.
Несиенің ақылылық принципі. Бұл принцип қарызданушының банктан алған
несие ресурстарының өз басын толықтай қайтаруын ғана емес, сондай-ак оны
пайдалану қүқығы үшін ақы төлеу кажеттілігін түжырымдайды. Несие үшін
алынатын ақының экономикалык мәні оны пайдалану нәтижесінде алынған қосымша
пайданың іс жүзінде қарызданушы мен банктың арасында бөлінуі арқылы
айқындалады [20].
Қарыз пайызы. Қарасытырылып отырған принцип негізгі үш функция
атқаратын банк пайызының шамасын белгілеу арқылы жүзеге асырылады:
заңды және жеке тұлғалардың табысының бір бөлігін қайта бөлу;
қарыз капиталын үлестіру аркылы өндіріс пен айналымды реттеу;
экономика дамуының тоқырау кезеңінде банк клиенттерінің акша
жиналымдарын инфляциядан қорғау.
Қарыз капиталынан алынған жылдық табыстың сомасы берілген несие
сомасына қатынасымен анықталатын қарыз пайызының үстемесі несие
ресурстарының бағасы ретінде сипатталады[21].
Несиенің нарықта ұсынылатын тауар түрлерінін бірі болатындығын қуаттай
отырып, оның ақылылығы қарызданушыны несиені неғұрлым өнімді пайдалануға
итермелейді.
Тауар айналымын қамтамасыз ету принципі. Бұл функцияны атқару барысында
несие тауар айналымының жеделдеуіне әсер етумен ғана
шектелмей, сондай-ак ақша айналымының жеделдеуіне әсер етіп одан қолма- қол
ақшаны ығыстырады. Ақша айналымы саласына вексельдер, чектер, кредит
картішкелері тәрізді кұралдарды енгізе отырып ол қолма-қол есептесулерді
қолма-қолсыз операциялармен алмастырады, бұның өзі
экономикалық қатынастар механизміне игі ыкпал етеді. Бұл мәселені шешуде
қазіргі тауар айналымы қатынастарының міндетті элементі ретінде
коммерциялык несиелердің манызы зор.
1.2 Клиенттің несие қабілеттілігі түсінігі
Ереже бойынша клиент, несие алғысы келетін адам өтініш беруі керек,
онда несие талабы туралы мәліметтер беріледі: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz