Бастауыш сынып мұғаліміне оқушылардың психологиялық ерекшеліктерінің психодиогностика жасаудың маңызы
Қазаақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
Білім беру технологиясы кафедрасының меңгерушісі
м.а. ______________ Крамаренко Борис Васильевич
(қолы)
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Бастауыш сынып мұғаліміне оқушылардың психологиялық
ерекшеліктерінің психодиогностика жасаудың
маңызы.
Мамандығы: 050102 – Бастауышты оқытудың педагогикасы мен әдістемесі
Орындаған:_____________ М.Б. Жуманова
Жетекші:_______________ Психолог ғ.д. А.Х. Кукубаева
Көкшетау – 2011
Қазаақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Жуманова Маржан Боранбайқызы
Бастауыш сынып мұғаліміне оқушылардың психологиялық ерекшеліктерінің
психодиогностика жасаудың маңызы
Дипломдық жұмыс
Мамандығы 050102 – Бастауышты оқытудың педагогикасы мен әдістемесі
Көкшетау – 2011
Мазмұны
Нормативтік
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..4
Анықтамалар мен
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1. Бастауыш сыныптағы оқушылардың психологиялық үрдістердің
теориялық – әдіснамалық негіздері
1. Төменгі сынып оқушыларының таным үрдістеріне
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..10
1.2 Оқушылардың жеке тұлға ретінде
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ..17
1.3 Білімді игеруге баланы ойлампаздыққа тәрбиелеудің алғы
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...21
2. Оқыту барысында төменгі сынып оқушыларының танымдық
ерекшелігін диогностикалық анықтау жолдары
2.1 Қабылдау, зейінділікті мен ес үрдісін
қалыптастыру ... ... ... ... ... ..2 4
2.2 Білімді игерудегі төменгі сынып оқушысының ерікті әрекеттер
сипатының дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Баланың танымдық үрдісін жетілдіруде шығармашылық
қабілетін дамыту және мұғалімнің ролі.
2.4 Төменгі сыныпта сөйлеу мәдениетін жетілдіру және қиял
ерекшелігін дамыту жолдары.
3. Бастауыш сыныптағы оқушылардың психологиялық үрдістерді зерттеу.
3.1 Психологиялық үрдістерді зерттеудің ерекшеліктері
3.2 Ұжымды-сюжетті ойындар.
3.3 Бастауыш сыныпта өткізген класстантыс сабақтар.
Қорытынды:
Қолданылған әдебиеттер:
Қосымшалар:
Нормативтік сілтемелер
Бұл дипломдық жұмыста келесі стандарттарға, тұжырымдамаларға,
бағдарламаларға сілтеме жасалған:
1. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы. Алматы 2005.
2. Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы Астана 2010
3. Қазақстан республикасының Білім туралы Заңы 2007 Ақорда
Анықтамалар
Дербестік іс-әрекет – шәкірттің білімге, нәтижеге жетуге деген өте
белсенді, дербес танымдық іс-әрекеті.
Оқушылардың дербестігі – оның танымдық іс-әрекетті оңтайлы ұйымдастыруымен,
оқу жұмысына шығармашылық мақсат қою, оны жүзеге асыруда көптеген
қасиеттерді: зеректік, ізденімпаздық, шабыт, мақсаткерлік,
Қызығушылық және өмірлік белсенді ұстаным, танымдық-шығармашылық біліктерді
талап етеді.
Шығармашылық іс-әрекет - оқушының өзіндік танымдық қажеттіліктерін, өз
мүмкіндіктерін іске асырудағы қиындықтарды жеңе отырып, жеке тұлғалық
қасиеттерін дамытуға жетелейтін, білім мен әрекеттің әдістерін меңгеруде,
жаңа нәтижеге жетуге мақсатты бағытталған іс - әрекеті.
Шығармашылық дербестік - оқушының белсенді танымдық іс-әрекеті нәтижесінде
жүзеге асатынын ескерсек, бұл бағыттағы зерттеу жұмыстарының қорытындылары
мен ұсыныстары бұл мұғалімнің мәні, мазмұнын ашуда маңызы зор болып
табылады.
Қызығушылық - дүниедегі заттар мен құблыстарды белсенділік пен танып білуге
бағытталған адамның жеке ерекшеліктерінің бір көрінісі.
Белгілер мен қысқартулар
ҚР - Қазақстан Республикасы
Кіріспе
Зерттеу жұмысының көкейтестілігі. Қазіргі қоғамдық - әлеуметтік
мәселелердің бірі - білім сапасын арттыру екені белгілі. Осы мақсатты
жүзеге асыру үшін мемлекет тарапынан көптеген жұмыстар жасалуда: оқыту
үрдісіне жаңа ақпараттық т.б. технологияларды енгізу, мұғалімнің білімін
біліктілігін арттыру. Бұлардың оқушылардың қазіргі заман талабына сай білім
алуына, білім сапасын көтеруге тигізетін әсері мол. Сонымен қатар
оқушылардың білімді менгеруіне зейіннің алатын орны ерекше. Танымдағы
елеулі алға қарай жылжулар бала мектепке барғанннан кейін болып өтеді,
өйткені өмір мен іс -әрекеттегі жаңа жағдайлар мектепке дейінгі балалық
кезең жылдарына қарағанда баланың танымына неғұрлым жоғары талаптар қояды.
Мұғалімге сыныптың ықыласын қажетті деңгейде ұстау үшін елеулі күй
жұмсауға және шығармашылық пен іске кірісуге тура келеді, бұған сабақтың
эмоциялық толыққандылығы, бейнелеу материалының үлкен көлемі, мазмұнның сан
алуандылығы іс әрекет түрлері ықпал етеді.
Бала бастауыш мектепке арнайы психофизикалық және психикалық іс -
әрекеттерді меңгереді, олар жазуға арифметикалық амалдарға, оқуға дене
шынықтыруға, сурет салуға, қол еңбегі мен оқу қызметінің басқа да түрлеріне
қызмет етуі тиіс. Оқу қызыметінің негізінде оқытудың қолайлы жағдайларында
және баланың ақыл ойының жеткілікті деңгейінде теориялық сана мен ойлаудың
шарттары пайда болады. (Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов)
Кіші мектеп жасы кезенінде баланың адамдар мен қатынасының қайта құрылуы
болып өтеді. Л.В. Выготский көрсеткендей, баланың мәдени дамуының тарихи,
нәтижесіне қара мінез-құлқының жоғары формаларының социогенезі ретінде
анықталуы мүмкін, ұжымдық өмірдің қойнауында ғана дербес мінез құлық пайда
болады. Оқу қызметінің басталуы баланың ересектер мен және құрдастарымен
қатынасын жаңаша анықтайды. Нақты түрде әлеуметтік қатынастардың екі саласы
болады: "бала - ересек", және "бала - балалар". Бұл салалар бір - бірімен
архиялық байланыстар арқылы өзара әрекеттеседі. Бастауыш мектеп
оқушыларының психологиясы тек жас ерекшеліктеріне ғана байланысты емес,
сонымен қатар тұрған, өскен ортасына балабақшада бөлу болмауына, тұрақтылық
жағдайына табиғи ортаға, әлеуметтік ортаға т. б. жағдайларға байланысты.
Балалар бастауыш мектепте оларға мұғалімдер ұсынған жаңа жағдайларды
қабылдайды және ережелерді бұлжытпай сақтауға тырысады. Мұғалім бала үшін
оның психологиялық ахуалын тек сыныпта ғана емес, сыныптастарымен қатынас
жасау денгейінде де анықтайтын тұлғаға айналады, оның ықпалы отбасыдағы
қарым-қатынасқа да бейнелейді. Отбасындағы бала мен дәстүрлі қарым-қатынас
мазмұнында оның мектептегі өмірінің бүкіл кезендері енгізіледі. Жоғарыда
айтылып өткендей, қазіргі кезде оқушылардың әсіресе бастауыш сынып
оқушыларында зейіннің төмендеуі өзекті мәселеге айналып отырғандығы
белгілі.
Белгілі психологтар (Б.Г. Ананьев, Б.В. Давыдов, Қ.Б. Жарықбаев)
зерттеулерінде балалардың
әлеуметтік және жеке бөлімдері мен өмір тәжірибесінде адамзат
қоғамының жетістіктерін, рухани байлықтарын игеріп, мінез
құлықтарына, дүниетанымдарын қалыптастырып отыру қажеттігі
айқындалған. Бастауыш мектептік кезең, кейінгі зерттеулердің
дәлелдеуі бойынша, адамгершілік дамуының, моральдық мөлшерді меңгерудің
қарқынды даму кезеңі. Адамгершілік дамуы өзіне адамгершілік сана -
сезімді, адамгершілік мінез-құлық және адамгершілік қарым-қатынасты
жинақтайды. Бұл кезеңде оқушыны тәрбиелеудің негізгі бағыты - құлық
мотивтері мен әдеттерді қалыптастыру.
Сондықтан да мұғалімдер мен тәрбиешілер, ата-аналар үшін өз іс-
әрекеттерін балалардың әрқайсысын жүйелі, тыңғылықты түрде зертеп,
оларда байқалатын темпераменттерінің белгілерін есепке ала отырып,
оқыту, тәрбиелеу, қарым - қатынас жасау - негізгі шарттардың бірі
болған жөн. Еліміздің экономикалық, әлеуметтік-мәдени саласы өскен сайын,
қоғам дамуының барлық саласындағы болып жатқан өзгерістерге сай білім беру
саласы да өзгеріп жаңару үстінде. Бұрынғы кеңістік дәуірде туып-өскен
адамдардың түсіне кірмеген ақылы оқу жүйесі пайда болып, мемлекеттік және
мемлекеттік емес білім ордалары қатар дамып, өсіп өркендеу үстінде.
Олардың барлығы да қоғамның сұранысына сай ақыл- ойы кемелденген іскер де
білімді шәкірттер даярлап шығаруға ат салысады. Осы орайда білім ордасының
табалдырығын жаңа ғана аттаған жас бүлдіршіндердің дүние танымын
қалыптастыру, жеке тұлға ретінде қасиеттерін шыңдап тәрбиелеу барысында
бастауыш білім сатысының орны ерекше екенін айтпасақ та белгілі. Дегенмен,
бүгінгі дәстүрлі білім жүйесі өзінің айтарлықтай нәтижелілігіне қарамастан,
қоғамның өте жылдам, тез қарқынмен өзгеріп жатқан үрдістерінің аясында
дағдарысқа ұшырап қалатыны да рас. Бұрынғы қолданыста жүрген оқу
бағдарламалары мен оқулықтар оқытудың негізгі мәні адам тәрбиесі, жеке
тұлғаның қалыптасуы екеніне жеке көңіл бөлмегенін де енді аңғарып отырмыз.
Себебі дәл қазіргі уақыт, ең алдымен адамның ақыл-ойы мен қабілетіне
қойылар талапты өте күшейтіп жіберді. Білім таяз адамдар бұдан былай өмір
ағымына ілесе алмайтын өмір тәжірибесі көрсетіп отыр. Ендеше бұдан шығатын
қорытынды: мектепте оқушының жеке тұлға ретінде дамуы мен тәрбиеленуіне
тікелей ықпалы тиетін жаңаша көзқарастарды батыл енгізу қажет.
Бұл тұжырым Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында айқын
көрсеткен: Білім беру жүйесінің басты мақсаты – ұлттық және жалпы
адамзаттық мәдени құндылықтар негізінде жеке тұлғаның қалыптасуына қажетті
жағдайлар жасау. Қазіргі заманғы қоғам дамуының әрекеті, әлемдік және
отандық педагогика, психология ғылымдарының жетістіктерін, әсіресе, дамыта
оқыту, оқушылардың даму ерекшеліктері туралы проблемалар, ұзақ жылдар бойы
екшеліп жинақталған мектептің озық тәжірибесі негізгі мектептің бастауыш
сатысында білім беру мақсатының приоритеттерін
түбегейлі
өзгерту қажеттігін туғызып: бірінші кезекке, бұрынғыша оқушыны пәндік
білім, білік, дағдыларының белгілі бір жиынтығымен қаруландыру емес, оқу
әрекетін қалыптастыру негізінде оқушылардың жеке бас тұлғасын тәрбиелеу
мақсаты қойылды. Білім беруде оқушының тәрбиесі мен дамуына приоритет
берілуі, сондай-ақ, Қазақстан Республикасы Білім Заңы мен Қазақстан
Республикасындағы Жалпы білім беретін мектептердің тұжырымдамасына орай
мектеп құрылымы мен оның қызметіндегі өзгерістер оқушыларға сапалы білім
беруді талап етеді.
Мектептегі оқу жұмысының сапасы мұғалімнің оқушылардың оқу әрекетін
дұрыс ұйымдастыра білуіне, оның тиімділігін мейлінше жетілдіре білуіне
байланысты болады. Оқушылар әректенің ең басты және жетекші түрі – оқу. Ол
алдын-ала жасалған жоспар мен бағдарлама бойынша мұғалімнің басшылығымен
жүйелі түрде іске асырылып отырылды. Сондықтан, оқу басқа іс-әрекеттерге
қарағанда, оқушылардың таным қабілетін дамытады, дүниеге адамгершілік
көзқарасын бірте-бірте қалыптастырады. Оқу – баланың өзінің танымдық
белсенді әрекеті.
Ғалым-педагог Л.В.Занков: Оқыту оқушының жалпы рухани дамуын
қамтамасыз етуі қажет, - дейді.
Көрнекті психолог Л.С.Выготский: Жақсы оқыту деп, ол баланың дамуынан
ілгері жүретін, оны жетекке алатын оқытуды айтады – деп тұжырымдайды.
Оқушының жұмысты шығармашылықпен ойлауы, оны істей білуі мен танымдық
белсенділігін арттыру – қазіргі кезде барлық мұғалімдер қауымын толғандырып
жүрген мәселелердің бірі. Бұл сабақта оқыту жүйесіне жоғары талап қоюды
қажет етеді.
Философия тұрғысынан танымға мынадай анықтама берілген. Таным – ойдың
білмеуден білуге қарай дәл емес, білуден неғұрлым толық дәл білуге қарай
ұмтылатын ой-өрісінің күрделі үрдісі. Адам танымы байқаудан нақты
аңғарудан заңдарды теория жүзінде ашуға, сонан кейін ол заңдарды теория
практикада қолдануға қарай жүріп отырады.
Практика тұрғысынан оқушылардың танымы - өзіне тән ерекшелігі бар
күрделі психикалық үрдіс. Оқушылардың нәтижелі оқуына әсер ететін сыртқы
және ішкі күштер немесе себептер болады. Оқушыладың білім алуды ілгері
қарай бастауына себепкер болатын негізгі күш түрлі қайшылықтар. Бала
білмеуден білуге қадам басқанда әр түрлі қиындықтар мен қайшылықтар
кездеседі, оларды шешу, жеңу нәтижесінде оқу міндеттері жүзеге асырылады.
Оқыту үрдісіндегі ең негізгі қайшылық, ол- педагогикалық міндет
талаптармен оқушылардың мүмкіндіктерінің білімі мен дағдысының және
дамуының қазірі деңгейі арасындағы қайшылық. Сондықтан да бастауыш мектеп
мұғалім үшін ең маңызды нәрсе - бастауыш сынып оқушысының танымдық
ерекшелігін білу өте маңызды.
Осы тұжырымдардың нәтижесінде дипломдық жұмысымның тақырыбын Бастауыш
сынып мұғаліміне оқушылардың психологиялық
ерекшеліктерінің психодиогностика жасаудың маңызы
Мақсаты: Бастауыш сынып мұғаліміне оқу-тәрбие үрдісін басқару үшін
оқушылардың психологиялық ерекшеліктерін диагностикалық әдістер арқылы
анықтаудың қажеттілігін көрсету.
Міндеттері:
1. Бастауыш сынып оқушылардың психологиялық ғылыми әдебеттерді талдау,
саралау.
2. Бастауыш сынып оқушылардың диагностикалық әдістерді қолдану арқылы
психологиялық ерекшеліктерін анықтау.
3. Баланың танымдық процестерін жетілдіруде шығармашылық қабілетін дамыту
және мұғалімнің ролін анықтау.
4. Төменгі сынып оқушысының ерікті әрекетер сипатының бірі – зейінділікке
дамыту жолдарын көрсету.
5. Төменгі сынып оқушыларының танымдылық ерекшелігін дамыту
жолдарын жан – жақты қарастыру.
Зерттеу нысаны: Бастауыш мектептегі оқу-тәрбие үрдісінде оқушылардың
психологиялық даму үрдісі.
Зерттеу пәні: Бастауыш мектеп оқушыларының психологиялқ ерекшеліктерін
диагностикасын анықтау.
Ғылыми болжам: Егерде төменгі сынып оқушыларының психологиялық
ерекшеліктері түрлі диагностикалық әдістер арқылы анықталса, онда мұғалімге
оқушылардың даму үрдісін дұрыс басқара алар еді.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі:
Зерттеудің прақтикалық маңыздылығы:
Зерттеу көздері:
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы:
Зерттеу әдістері: Ғылыми саралау мен психодиагностикалық әдістемелері,
табиғи бақылаулар, сауалнамалар мен сабақтар.
Зерттеу базасы: Солтүстік Қазақстан облысы, Ақжар ауданы Тұғыржап ауылы,
Тұғыржап орта мектебі.
1. Бастауыш сыныптағы оқушылардың психологиялық үрдістердің теориялық -
методологиялық негіздері.
1.1 Төменгі сынып оқушыларының таным үрдістеріне сипаттамасы.
Бастауыш мектеп өскелен ұрпаққа білім берудің бастамасы. Қазіргі қоғам
талаптарының өзгеруіне байланысты, еліміздің көркейіп өркендеуіне, ел талап-
тілектерінің бетбұрыстарына байланысты жаңа ұрпақтың психологиясы да
айтарлықтай өзгерістерге ұшырап, оны неғұрлым өмір талабына қарай өрістету
міндеттері қойылады. Еліміздің егемендігі мен тіліміздің тәуелсіздігі де
өскелең ұрпаққа жаңа талаптар қояды.
Бала психологиясын жан жақты зерттеп, оны терең білу, оның даралық
ерекшеліктерімен үнемі санасып отыру мектеп пен мұғалімдерге жауапты да
құрметті міндеттер жүктейді.
Бастауыш мектеп оқушысының психологиясы тек жас ерекшеліктеріне ғана
байланысты емес, сонымен қатар тұрған, өскен ортасына,балабақшада болу-
балмауына, тұрақтылық жағдайына, табиғи ортаға, әлеуметтік ортаға тағы
басқа жағдайларға байланысты.
Бастауыш мектеп кезеңіне 7-10 жас аралығындағы балалар
жатады. Бұл кезеңде баланың денесі едәуір дамып, бұлшық еттері мен
шеміршектері, сүйектері нығайып, табаны сүйектенеді, омыртқасы барлық
мойын, арқа бел бүгілістері дамиды. Бұлшық еттері шапшаң өседі. Мидың
маңдай бөліктерінің жетілуі баланың психикалық іс әрекеттері мен жүйке
қалыптасуына үлкен рөл атқарады.
Жекеленген психикалық үрдістердің қарқынды дамуы баланың
бастауыш мектеп шағында жүзеге асады. Бұл кезде қабылдау қабілеті жетіледі.
Көру мен есту қабілеті жоғары деңгейге ажырата алады. Қабылдаған заттардың
қасиеттері мен сапаларын менгереді. Қоғам өміріндегі жаңа негіздерге
бақылампаздығы артып, қабылдауын басқарып, оны қажетті мақсатқа бағыттай
алады.
Бала зейінін негізінен өздері тікелей қызығатын нәрселерге
аударады. Бала біртіндеп енді жай сырттай жартымды заттарға ғана емес,
қажетті нәрселерге зейінін бағыттап, оны тұрақтандыруға үйренеді. Ырықты
зейіннің дамуында сыртқы әсердің тартымдылығы, ұнамдылығы, көрнекілігінің
мәні зор. Зейіннің дамуы, сондай ақ оның әлемінің кеңеюі баланың қазіргі
кездегі ойын әрекетінің алуан түрлері мен танысып, оларды меңгере алумен
байланысты. Бастауыш мектеп кезеңіңде негізгі іс әрекет оқу болғандықтан,
баланың барлық психикалық үрдісіне өзгеріс енеді. Іс әрекет белсенділігін
көрсете отырып, ақыл ой еңбегіне зейін арқылы жүзеге асырады.
Оқу іс әрекеті балаға өзінің есте сақтау үрдісін басқаруды
талап етеді мектептегі оқу үрдісінің талаптары мен өзіне тән мазмұны бұл
үрдісті едәуір дамытады, есте сақтау мықтылығы беки түседі. Есте сақтау
деңгейі - есте сақталынатын материалдың мазмұнына іс әрекет сипатына,
материалды есте сақтау және қайта жанғырту тәсілдері мен әдістерін меңгеру
деңгейіне
байланысты болады.
Бастауыш мектеп кезеңінде сөздік материалды есте сақтау
мүмкіншілігі күрт жоғарылайды, меңгерілетін оқу материалы үнемі оқушыдан
елестету үрдісін талап етіп отырады. Есте сақтау мен елестету баланың күш
жігерді керек ететін мотивтерге байланысты өзгеріп отырады. Бастауыш мектеп
кезеңінде алған білімдері бала өз іс әрекетінде қолдануға машықтанады.
Баланың ақыл ой әрекетінің дамуы үрдісінде орындау практикалық әрекетінен
ішкі ақыл ой әрекетіне көшу көрінеді. Дегенмен, практикалық әрекет
жоғалмай, керісінше, оқушының жаңа, қиын тапсырмаларды орындау негізінде
байқалады. Ойлаудың ішкі жоспарға көшуі арқылы ізденіс, негізгі сипаттағы
практикалық әрекетті орындауды үренеді.
Оқу үрдісіне ой операциалары да іске асады. Елестету
бойынша заттарды дұрыс әрі оңай салыстыра алады. Абстрактылы ұғымдарды
салыстыру байқалады. Логикалық ойлауының даму ерекшелігінде ой қорытындысын
жасай алу, себебі салдар анықтау, түсінік беру сияқты түрлері анық көріне
бастайды.
Оқушыларға жоғары дәрежеде, жүйелі түрде және нәтижелі
ақыл ой әрекеті дамып жетіледі. Бұл өзін қоршаған орта туралы, қоғамға еніп
жатқан жаңа техника туралы, танымдық қатынастарды меңгере алуынан көрінеді.
Осы арқылы баланың ақылы және оның танымдық қызығушылықтары қалыптасады.
Бала тілінің дамуының мотивтеріне құрбыларымен,
ересектермен қарым қатынас жасау, қоғамның жаңа талаптарына сәйкес
нәрселерді білгісі келетіндігі, түсіндіруге тырысушылық, әнгімені эмоциялық
тұрғыда жеткізе білу жатады.
Бала бойында кездесетін әр түрлі жағдайларда ішкі сөйлеу қалыптасады.
Сөйлеудің коммуникативтік, сигникативтік функцияларын қолдана алады. Өзін
қоршаған орта туралы, қоғам өзгерістері жайлы, бір қатар ұлттар арасындағы
өзара қатынастар мен өзгешеліктер туралы тыңдау, оқу, әңгіме, пікірталас,
талдау сияқты түрлерді меңгере бастайды.
Бастауыш мектеп жасындағы көркем жазу бала ойына едәуір
(көркем жазу ойы) өзгешелік енгізеді. Көркем жазу сабағы ана тілінің
граматикалық табиғатын ашады және ана тілін еркін меңгеруге мүмкіндік
береді.Баланың алғашқы мектеп табалдырығын аттауы – оның бойында күрделі
сезімдер түғызады. Бұл балалар арасындағы, әр үйдегі, әр мектептегі жаңа
талаптарға негізделеді. Қоғамдық талаптарының өзгеруі баланың жеке
басындағы адамгершілік, жауапгершілік, әділдік, қайырымдылық, еңбектілік
сияқты қасиеттерді ашады.
Бастауыш мектеп оқушысының ерік сапаларының дамуы: бір
бірінің, жетістіктерге жету мақсаттарының мазмұны мен көлемінің ұлғаюына
және өзгеруіне, екіншіден, ішкі және сыртқы қиындықтарды жеңе алуына,
үшіншіден, ұзақ уақыт күщ жұмсай алуына, психологиясын, өзін ерікті тежеу
барысында өзін өзі менгеру, тоқтамға келуінде қалыптасады.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың жеке басының дамуы- оқуы мен
танымдық әрекеттің қалыптасуында оқу іс әрекетіндегі белсенділігі мен
адамгершілік қасиеттерінің қалыптастырудағы қарқынды кезең. Олардың өзгелер
мен қарым қатынас жасау белсенділігінің күшті кезеңі деп аталады.
Бастауыш сынып оқушыларының недәуір мүмікншілігі бар. Себебі
олардың интелектісі қарапайым ой операциясы дәрежесінде кездеседі дейтін Ж.
Пиаженің пікірі дұрыс болғанымен, қазірде бұрын анғарып көрмеген қабілеті
бар екені анықталып отыр.Осыған сүйеніп кеңес психологтары қазіргі күнде
беріліп жүрген оқу тапсырмалары оқушылар үшін жеткіліксіз дейді. Олар
мүмкіншілігін толық тауыса алмайды. Сондықтан бұлардың оқуға мүмкіншілігін
толық пайдалану үшін тапсырманы онан әрі қиындату қажет дейді. Егер осы
жастағылардың негізгі әрекеті бұрын ойын болып келсе оқуға кіргеннен кейін
оқу қызметі шешуші роль атқарады. Сөйтіп, оқу негізгі қызметке айналып
баланың психикалық дамуын ірі өзгерістерге ұшырайды. Өзгерістерге
ұшырауының себебі ойыеға қарағанда оқу талабының бала үшін қиындығында.
Сонымен қатар оқуға жаңа түскен бала сыныптағы құрбылары
мен қатынас жасап, осының нәтижесінде өзінің психикалық байлығын дамытып,
жаман жақсыны ажырата бастайды. Деген мен әуелгі уақытта мектептегі жаңа
жағдайға бала әлі бейімделе алмағандықтан, оқу үстінде мына сияқты
қиыншылықтар кездеседі: біріншіден бала мектептің жағдайына бейімделе алмай
қиналады. Осының нәтижесінде тез болдырып шаршауы да ықтимал. Екіншіден
мұғалымнің өзіне тән мінезіне және құрбыларымен қалай қарым қатынас жасауға
үйрене алмағандықтан бала қиналады, сыныатың мұғалымі қанша жақсы
болғанымен, бала оған бата алмай, бірденені сұрау үшін сескенеді. Сол
сияқты қасындағы партада отырған кім, оған сыр айтуға бола ма, кіммен
ойнауға болады, кіммен болмайды, осыны білмейді. Бірақ көп ұзамай бала
үйреніп жатырқауын тоқтатады. Сонымен қатар бала оқуға кіргеніне мәз болып
әке шешелеріне еркелеп, кейде бір үлкен міндет атқарып жатқан сияқты болып,
өзіне ерекше көңіл бөлуді талап етеді.
Үшіншіден бірінші сынып оқушыларға қойылатын талаптар тым
жеңіл келеді. Тапсырмалардың жеңіл болуы баланы қиыншылықпен күресуге
жетелемейді, дегенмен бала оқиды, оқығысы келуі мектептегі жағдайдың оған
қызық көрінуінен мектепке келу қызық болып көрінгенімен оқуға арналған
баланың қажеттілігін жөнді дамыт алмайды. Осының нәтижесінде мектептің
жағдайына қызығу балада бірте- бірте сенеді де, оқуға немқұрайды қарайтын
болады. немқұрайлықпен күресу үшін балагың оқуға ықыласын тудырып,
тапсырмаларды бірте- бірте қиындату қажет. Әдетте, оқу материалы жеңіл
келсе, баланың іші пысып, жалқаулыққа салынады. Ал тым қиын келсе, әлі жете
алмағандықтан үлгерем деуден күдеу үзіп, одан бас тартатың болады.
Осы екі жағдайдың екеуі де қолайсыз, сондықтан тапсырманың
қиындығы оқушы үшін қолайлы дәрежеде құрылуы тиіс. Егер қолайлы етіп
ықшамдау қиын келсе, тапсырманың жеңіл болғанынан гөрі қиынырақ келуі
әлде қайда ұтымды. Себебі азды - көпті қиындығы бар тапсырмалар баланың
қиналуына, ақыл ойының алға қарай өрістеуіне жағдай туғызады. Осы үш түрлі
қиыншылықтардың кездесетінін бірінші сыныптың бас кезінен бастап еске алу
қажет. Ал алдағы ( екінші үшінші) сыныптарға келсек, мұндағы оқушылардың
жағдайы бірінші сыныпта қалай оқығанына байланыты. Әдетте, баланың бірнеше
обьектіге қызығуы мен оның ықыласының барлығын ажырату керек. Қызығу деп
бірнеше обьектінің бір жағы сырттай біреуге ұнайтының айтады. Қызығу көбіне
аз уақытта кездеседі де, кейін сөніп кетуі ықтимал. Ал ықылас балада іштей
ұмытылып іске берілуінен пайда болады. Әрине, қызығу кейде ықыласты, не
бірнеше нәрсеге құмар болуға апарып соғуы мүмкін. Бірақ бұл сирек
кездеседі.
Сондықтан, осы мәселеге бірінші сыныпта мән беруі қажет. Жалпы
алғанда екінші үшінші сыныптағы балалардың көпшілігі ойдағыдай оқып кетеді.
Мұның себебі, біріншіден, кіші оқушының ниеті таза, ішіндегі тілінің ұшында
болып тұрады. Екіншіден, бұлар үшін мұғалім үлкен абырой және бедел.
Сондықтан оның сөзін мүдіртпей орындайтын болады.
Оқушылардың психология - педагогикалық дамуының сипаттамасы.
Баланың мектепке келуі және осымен байланысты өмірдегі жаңа
бейнелер оның әлеуметтік жағдайын түп - тамырымен өзгертеді.
Қоғамдық қатынастар жүйесінде ол енді жаңа тәртіп - оқушыны осыдан
шығатын барлық заңдар мен міндеттерді иеленеді. Мектеп оқушыларының
типтік қалыптасуының психологиялық ерекшеліктері үшін, орта мектеп
жасына өтудің дайындығының негізгі қажеттілігі ретінде оқушы
позициясының ішкі қабылдауы жүйелі, бұған біртұтас жүйелі факторлар
себепші болады.
Ең алдымен қоғамдық қатынастар жүйесінде жаңа орынды бала оқушы
алып отырғанын, оларға үлкендердің елеулі өзгерісті қатынастары болу
қажет екенін ескеру керек. Бала дамуының дәл осы сатысында (этап)
үлкендердің алатын орыны ерекше - бұл олардың өмірін ұйымдастырушы,
әсіресе білімді меңгеруде, оқу-әрекетіне жұмылдыруда, жасаған істері
мен жеке қасиеттеріне баға беруде аса маңызды рөл атқарады.
Үлкендермен қарым-қатынастары бастауыш, орта, жоғарғы сынып
оқушыларының дамуында негізгі фактор болып қала береді.
Оқушылардың жеке-басының қалыптасуына, әсіресе оның психологиялық
дамуында негізгі шешуші рольді оқу-әрекеті атқара бастайды, бұл
жолда баланың ғылыми білімдерді қарқынды меңгеруі жүреді, танымдық
және ақыл-ой күштері дамиды. Белгілі психолог Д.Б. Эльконин оқу
әрекеті арқылы баланың үлкендермен қарым-қатынастарының барлық жүйесі
мен жеке қарым - қатынасы білінеді, деп көрсетті.
Көптеген авторлардың пікірлері бойынша, көп жағдайда мінез-
құлықтардағы қиындық 6 - 8 сынып оқушыларында, яғни жасөспірімдік
кезеңге өткенде, әсіресе ұл балаларда байқала бастайды деп
айтылған. Бірақ та кейінгі жылдарда мінез-құлқы қиын балалар
бастауыш сынып оқушыларында да көптеп кездесетіні көрініп жүр.
Мінез-құлқы қиын балалар үшін рухани қажеттіліктер мен
қызығушылықтарының кедейлігі, адамгершілікке жат мінез-құлықтың
тәсілдеріне тән, мұндай балалардың басым көпшілігі сабақты нашар
оқиды, олардың танымдық қабылеттерінің дамуы қалыс қалған.
Оқушының ішкі позициясының балада қадыптасуы көбіне оның оқу
әрекетінің белгілі мөлшерде нәтижеге жетуіне байланысты болады.
Үлкен мөлшерде білімді жүйелі түрде биімделудің қажеттілігін
психикалық процестердің дамуын, қалыптасуын күшейте түседі. Бірақ та
бұл үлкендер тарапынан аталған процестерге басшылық жасауын
тақтатып тастамайды. Мұғалімдер, ата-аналар, тәрбиешілер дәл осы
кезде баланың психикасында қандай өзгерістер болып жатқанынан
хабардар болып отыруы керек. Психикалық үрдістердің жұмыс істеуінің
біршама жоғары қалыптасуын баладан ерікті мінез-құлық түрінің
дамуының негізін құрайды, баланың мінез-құлық актісінде мотивациялық
деңгейінің дамуымен байланысты барлық мақсатқа бағытталған ниет,
талаптары артады. Мотивациялық өрістегі өзгеріс баланың жеке-
даралығын маңызды түрде қайта құрады.
Өзімен бірге оқитын оқушылармен тығыз өзара қатынастарының
құрылуы, құрбыларының арасында өз орнын анықтау, әр түрлі
жағдайлардағы мінез-құлық ережелерін меңгеру, оларды өзіне талап
етіп қоюының қажеттігі, мектеп оқушыларының мінез-құлқы факторлары,
эмоцияналды және адамгершілік жүгін арттырады. Бұл уақытта үлкендер
баланың жанында болуы тиіс, өйткені дәл осы сәтте оларды қолдау
қажеті туып қалуы мүмкін болады.
Баланың психикалық дамуында өмірдегі өтіп жатқан өзгерістер мектеп
жасына дейінгі балаларда бұрыннан бар “психологиялық білім
байлығына” біртіндеп қосылмайды, олар баланаң мектепке келуінің
бірінші күннен бастап легімен құйылып жатады және бұл оларда айқын
түрде көрінетін стерсстік күйін туғызары анық.
Әр жас ерекшелік кезегінің дамуын Л.С. Выготский дамудың “бүтін
дәуіріне” ұксастырды, ал әр “дәуір” басталуын жеке-бастың және
әрекетінің жаңа түрінің құрылуын бейнелейтін психикалық жаңадан
пайда болған түрлердің тууымен байланыстырады жеке-басты Л.С.
Выготский бір тұтас білім ретінде жас ерекшелігімен бәрінен бұрын
“ішкі құрылымында” өзгеріске ұшырауы сияқты қарастырды.
Ақырғы жылдардағы тәжірибелік мәліметтер, бастауыш мектеп кезінде
баланың жеке басының дамуында қарқынды процесс жүретінін, олардың
субъективті мінездері, сана-сезімі, өзіндік бағалауы, адамгершілік
өрісі құрылатынын дәлелдейді.
Жалпы айтқанда, мектеп оқушыларының мотивациялық өрісінің дамуы
үстемді түткілердің алмасуы, жанама түрдегі түрткілердің өсу ролі
және қайтадан пайда болатын мотивациялық құрылымның тұрақтылығымен
сипатталады, осымен байланысты баланың жеке дамуында және мінез-
құлқында үстемді мотивтерінің ролі артады. Әйгілі отандық
психологтардың зерттеулері Оқу үрдісінің оптимизациясы, бастауыш
сынып оқушыларының позитивті әрекеті оқу мотивінің дамуын күшейтеді
деп көрсетеді.
Бастауыш мектеп жасын психологтар көбінесе білімді меңгерудің ,
жинақтаудың, сіңірудің, жоғары қабылдаудың, зейінділіктің жасы деп
санайды, яғни танымдық кабілеттерінің нағыз өркендейтін кезеңі деп
атайды, бірақ та бұл жастағы мінез-құлқы қиын балалардың зейіні
тұрақсыз, тез әлсірейді, қабылдаулары нашар, есі әлсіз, бірақ
қызығушылық тудыратын хабарлар есінде жақсы сақталады, ойлау жақсы
жетілмеген, төмендеу, сөздік қоры аз, ерік-жігері бұзықтық іс
жасағанда қайсарлық танытумен көрінеді, ал жағымды істер жасағанда
қажырысыздық көрсетумен көрінеді.
Мінез-құлқы қиын балалардан істеген істеріне, қылықтарына дұрыс
баға бере алмайтынын байқауға болады. Бастауыш мектептік кезең,
кейінгі зерттеулердің дәлелдеуі бойынша, адамгершілік дамуының,
моральдық мөлшерді меңгерудің қарқынды даму кезеңі. Адамгершілік
дамуы өзіне адамгершілік сана-сезімді, адамгершілік мінез-құлық және
адамгершілік қарым-қатынасты жинақтайды. Бұл кезеңде оқушыны
тәрбиелеудің негізгі бағыты - құлық мотивтері мен әдеттерді
қалыптастыру. Мектепке жаңа келген балаларды қалыптастыру біршама
қиындықтарды тудырып жатады, олар әлі де болса моральдық жағдайларды
біржақты қабылдайды, оларға талдау жасауға қиналады: жасы өсе келе
бұл жастағы балалардың бағалаулары біршама бейімделіп, адамгершілік
мінез-құлық ережелері негізделе бастайды.
Баланың моральдық бейнесі, моральдық мінез-құлық психикасы, оның
іс--әрекеті үстінде дамиды, ал іс қимылдың алғашқы іргетасы балалық
кезде қалыптасады.
Яғни баланың моральдық тұңғыш мектебі жанұяда өтеді. Адамның
болашақтағы мінез-құлқының алғашқы нышаны, іргетасы тым жас кезінде
— ақ көрінеді. Мектепке келгеннен кейін оның адамгершілік дамуын
одан әрі дұрыс жолға қойып тәрбиелеу. Мұғалім мен үлкендердің, ата-
аналардың бірлескен әрекеті, міндеті болуы тиіс, мұндай бірлескен
істің болмауы, жолға қойылмауы мінез-құлықы қиын балалардың пайда
болуына себепкер болып жатады.
Мінез-құлқы қиын балалардың жеке-басының дамуында өзіндік бағалау
үлкен рөл атқарады, өкінішке орай бұл балаларда өте төмен болады.
Өзіндік бағалау сана-сезімнің компонеті бола отырып, ол мінез-құлық
регуляциясының жеке-бас факторы функциясын атқарады.
Жеті-сегіз жасқа дейінгі балаларда басқа адамды жақсы не жаман
деп қана бағалау болса, мектепке келген, жасы 7—12 жасқа дейінгі
балаларда басқа адамды бағалау біршама сараланып, жоғарыланады,
бірақ та әлі де болса қарама қарсы, теріс қасиеттерінің, мінез-
құлықтарының болу себептерін түсіндіре алмайды.
Бастауыш сынып оқушыларының жеке-басын қалыптастыруда үлкен орынды
эмоция алады. Оларда жарқын, күшті көңіл-күйлер басым болады. Бірақ
та кейбір жағдайларда, өзіне маңызды болып саналатын іс--әрекеттер
қанағаттандырылмаса, оларда жан-күйзелісі, қайғырулар болуы мүмкін.
Мінез-құлқында қиындығы бар балалар үшін жоғары деңгейдегі
эмоционалды қозғыштық тән екендігін байқауға болады. Мінез-құлқында
айтарлықтай ауытқуы бар оқушылардың көпшілігінде тежелулері әлсіз,
өзінің талаптану, тілек-ықыласы, сезіміне деген төзімділігі нашар
дамыған, сол себепті көп жағдайларда олар ата-аналарының,
мұғалімдерінің, үлкендердің қоятын талаптарына қарсы шығып, дау, жан-
жал тудырып жатады. Бұл жастағы балалардың жеке-басының дамуына
ерекше көңіл бөлу қажет. Оларға айқайлау, белдікпен ұру немесе
желкеге ұру сияқты “көріністер” керек емес, оларға жан-жақты көмек,
адамдық сезімнің жылылылығы, шын көңілмен сүю, ұғу қажет. Тіпті
жай ғана бір мысалды алып көрейікші: егер де гүлді күтсең,
суарсаң, жақсы қарасаң, онда ол жайқалып өседі, адамдарға өзінің
әсемдігін, түсін береді, ал егер оны қарамасаң, ол сарғайып, солып
қалады. Міне, бұл қарапайым шындық. Бірақ та осы шындық сырт
көзбен бақылап қарасаңыз көп жанұяда ұмытылып жатады немесе бұл
туралы олардың ойлағысы келмейді. Әрине, мұндай жанұяда тәрбиеленіп
жатқан әр балада тыныштығы мен жанының жайбырақаттығы, әлі қатып
үлгермеген психикасы бұзылады, яғни мінез-құлқы бұзыла бастайды.
Жанұяның дұрыс құрылмауы, оның сәтсіз болуы, ондағы жанжал, ұрыс-
керістер мінез құлықтағы қиындықтың пайда болуына, оның тәрбиесіне
елеулі әсерін тигізеді.
Мінез-құлқы қиын балалардың жеке-басы дамуына әсер ететіні
айтылады, бұл ретте биологиялық және әлеуметтік факторлар арасында
диалектикалық байланыстың бар екендігі және оның адам табиғатына
ықпал ететін күштердің бірі екендігі айқын.
Сондықтан да мұғалімдер мен тәрбиешілер, ата-аналар үшін өз іс-
әрекеттерін балалардың әрқайсысын жүйелі, тыңғылықты түрде зертеп,
оларда байқалатын темпераменттерінің белгілерін есепке ала отырып,
оқыту, тәрбиелеу, қарым-қатынас жасау—негізгі шарттардың бірі болған
жөн.
1.2 Оқушылардың жеке тұлға ретінде ерекшеліктері.
Жеке тұлға – homo sapiens тектілердің өкілі, адамдық даму
нышандарының иесі – нақты тұлға. Адам баласы материалдық және рухани
өмірдің ортасында тіршілік етеді де, өзі өмір сүріп отырған қоғамның,
ұжымның, ұлттық, рудың мүшесі ретінде өзіндік ақыл парасатымен, жеке бастың
өзіне тән ақыл-ой, ерік-жігер, мінез-құлықтық қасиеттің болуы мүмкін емес.
Әр адам өзінше жеке тұлға.
Адамдар тұлға болып, өзіндік жеке бас ерекшелімен бірден дүниеге
келмейді. Әрбір жеке тұлғаны қалыптастыру, тәрбиелеп жетілдіру қажет.
Жеке тұлғаның ерекшелігі дегеніміз – ол оның өзіне тән мінез-
құлқындағы, іс-әрекеттегі, көзқарасындағы Жеке тұлғаның ерекшелігі
ерекшелігімен даралануы.
Қоғамдық тұлғаларға ортақ этикалық бірыңғай талаптардың болуына
қарамастан, қоршаған орта жөнінде әр тұлғаның қалыптасқан өзіндік ой-
пікірінің, көзқарасының болуы, олардың өзі көріп білген құбылысқа деген
көзқарасын, ой-пікірін білдіруі заңды құбылыс. Адамдардың қоршаған ортадағы
құбылыстарды түсініп қабылдауы да әр түрлі. Ол әр тұлғаның жеке басына тән
физиологиялық, психологиялық, биологиялық ерекшеліктеріне байланысты.
Сонымен бірге, адамның өмірде үздіксіз тәрбие құшағында болатынын, бұрынғы
игерген білім, білік дағдылары біртіндеп көмескіленіп, оның орнына жаңа
білім, білік дағдыларын меңгерумен шұғылданатынын ескеруге де тура келеді.
Жеке тұлғаның ой-санасының, білім – көлемінің толысуына байланысты оның
өмірге көзқарасы, белгілі құбылыстарға баға беруінде де өзгерістердің
болуы, толысып жаңарып отыруы заңды құбылыс. Бұған қоса, әлеументтік
ортаның отбасы мүшелерінің, жолдас-жораларының, таныстары мен достарының да
белгілі мөлшерде әсер ететінін ескерсек, жеке
тұлғаның ерекшелігінің басым болуына оның да ықпалының зор болатынын
байқаймыз. Осы жағдайлардың бәрін ескере келіп, К. Маркс жеке тұлғаның
ерекшелігі жөнінде Адамның жеке тұлға ретінде қалыптасуын оның өзінің
мінез-құлқы жағынан белсенді әрекетіне және әр түрлі әсерленуіне
қарамастан, саяси - экономикалық, діни т.б. қоғамдық қатынастардың
бірлігінде қарастыру керек – деген қорытындыға келді. Оның себебі, ол
қатынастардың өзара байланысы, бір-біріне ықпалы қоғамдық ортада біркелкі
болмайды да, ол адамдарға әр түрлі дәрежеде әсер етеді, сондай-ақ
адамдардың басқалардың көзқарас, ой-пікірлерін қабылдау дәрежесі де түрліше
болады.
Өмірде бір анадан туған егіз балалардың түр жағынан бір-біріне ұқсас
болуы мүмкін. Ал олардың мінез-құлқы, іс-әрекеті, өмірге деген икемдік,
қабілеті бірдей болмайды. Сондықтан әр адамды өзінше дараланған жеке тұлға
деп қараймыз. Бір қоғамда өмір сүрушілерге ортақ әлеуметтік, моральдық-
этикалық заңдардың ортақтығына қарамастан , жеке тұлғалардың әлеуметтік
қарым-қатынаста айна қатесіз бірдей болуы да мүмкін емес. Олай болса Жеке
тұлға деген түсінікке не кіреді? Адамның саналық, мінез
демелік
қасиеттерінің қандай түрлері жеке тұлғаны анықтай алады дегенге, ол сана
мен өзін-өзі саналдыру қасиеттері деуге тура келеді. Сана ақыл-ойдан
туындайды. Адамның ақыл-ойы біркелкі дамымайды. Адамдар бірін -бірін
бағалауда қателіктер жіберуі де мүмкін. Олар көбінесе өзінің жеке басын
басқалардан артық бағалауға тырысады. Абайдың өмірде Көре алмас іші тар,
несі артық менен деушілердің көп болатынын дөп басып айтуы да осы ойға
саяды. Сонымен бірге, жеке тұлға өзін-өзі бағалауға да, өзінің іс-әрекетін,
оның нәтижелерін басқалардың бойындағы қаситтермен салыстырып көре, тани
білуге, соған теңеле сондай болсам екен деп ұмтылыс, іс-әрекет жасауға да
қабілетті.
Жеке тұлғаға тән қасиет-ақыл, ес яғни өмірді өзінің сана-сезім
өлшемімен қарап бағалауға бейім тұруы. Сондықтан өмірді танып білу
дегеніміз-миллиондаған жеке тұлғалардың сезім, түсінігінен тұрады. Жеке
тұлғаның есте сақтауы өзге адамдардың тәжірибесін жинақтауға да
негізделеді. Әрбір тұлға олардың оқып, көріп оқығанын, естігенін, көргенін
өз ойына тоқып, содан сабақ алу арқылы да өзінің іс- әрекетін, мінез-
құлқын, сана-сезімін байытады, толықтырады. Адам өмірде өзі жіберген
қателіктерден де, басқалардың қателіктерінен де сабақ алады. Оны
қайталамауға тырысады. Басқалардың өнегелі іс- әрекетінен үйрену, оны өз
бойының жақсы қасиетіне айналдыру өмір заңы. Осы қасиетті көре білген ұлы
ақын Абай Болмасаң да ұқсап бақ, бір ғалымды көрсеңіз, ондай болмақ қайда
деп, айтпа ғылым сүйсеңіз – текке айтпаса керек. Адамның санасы, есі оның
ішкі ой-сезімімен тығыз байланысты. Тұлға дегеніміз адамның келешек
өмірдегі жобасының келбеті.
Яғни адам өз бейнесін өзі жасаушы. Тұлға жеке адамның өзін өмірде
көрсетудегі мақсатының орындалу ғана емес, оның ерік-жігерінің іске асуы.
Яғни өзі жөніндегі ойын еркін іске асырудың дайындығы және оны іске
асыруының нәтижесі, көрінісі. Ерік - жігер механизмі дегеніміз адамның
өзіне тән жеке бастық қасиеттерін іске асыру. Адам ойына келген іс-әрекетті
іске асыруда ерікке жол береді. Бірақ , адам бір нәрсені істерде алдымен
еркін ақыл-парасат таразысына салып, осы істі іске асыру жөн бе, қисық па,
басқалар оған қалай қарар екен – деген ойға қалады. Олай болса ерік-
жігердің іске асырылуы ақыл мен санаға бағынышты. Ерік – әлді немесе әлсіз,
сылбыр немесе қайратты, сақ немесе бұзып жарушы болып бөлінеді. Өмірде
кейбір адамдар бір іс-әрекетті іске асыруда өте байыппен қарап, осының
нәтижесі қалай болар екен деп, мың ойланып, жүз толғанып барып іске
асырып, кейін кейбіреулер бірден ойына алғанын апыр-топыр іске асырып, опық
жеп те жатады. Осының бәрі адамның ерік, жігер күшінің типіне байланысты.
Сонымен бірге, тұлға дегеніміз сезімнің, жігердің, ішкі күйініш-сүйініштің
бойға жинақталған көрінісі. Мысалы: стадиондағы футбол жарысына
қатысушылардың қызбалығынан осыны байқаймыз. Театрда спектакльді көріп
отырып біреулердің солқылдап жылауы немесе шегі қатып күлуі әр жеке
тұлғаның ішкі сезімінің сыртқа шығуы.
Алайда әр тұлғаның эмоционалдық сезім дүниесі әр түрлі. Біреу жауыздық
көріп отырып айғайлап бақырып, ішкі сезімнің сыртқа шығуына еркіндік берсе,
екінші біреу іштей булығып көгеріп-сазарып тас-түйін болып қатып қалады.
Бұл әр тұлғаның эмоционалдық сезімін ұстай білу еркіне байланысты құблыс.
Сонымен, жеке тұлғаның ерекшеліктеріне тән қасиеттер оның санасына,
өзіне-өзінің сын көзімен қарауына, адам баласының есіне әсер ететін ішкі
және сыртқы түсінік, түйсіктердің әсеріне және оның ерік-жігер күші мен
әсерленушілік сезім дүниесіне байланысты құбылыс демекпіз. Әрине, бұл
қасиеттер жеке дара адамның тұлғалық бейнесін айқындай алмайды. Жеке
тұлғаны анықтауда оларды тұтас бірлікте кешенді түрде алып қарастыруға тура
келеді. Бұл қасиеттер бір-бірімен жоқ деп қарағанда ғана әр тұлғаға тән
өзіндік менін айқындай аламыз. Әр адамның тұлға ретінде қалыптасуы адам
өмірінде сыртқы күштердің – табиғаттың және әлеуметтік жағдайлардың
әсерінен, ішкі күштердің бірлігінде ғана іске асырылады. Біз әр адамның
өзіндік өмір жолы бар деп қарасақ, оған туған-туысқандары мен жора-
жолдастарының да, ауыл-аймақтың да әсерінің болатынын естен шығаруға тиісті
емеспіз. Яғни жеке тұлғаны тәрбиелеп қалыптастыру ісінің қоғамдық ортадан
тысқары болуы мүмкін емес. Ж.Аймауытов өзінің Абай журналында
жарияланған Тәрбие атты мақаласында. Тәрбиеге әсер беретін нәрсе өскен
орта, ата- ананың тәрбиесі. Соңғысы күшті болмаса, бара-бара адамды
замандас, жолдастың азғырып не түрлі жаман мінезді жұқтыратыны белгілі.
Тәрбиеге туған жұрттың тілі, мінезі, тұрмысында әсер қалмақ. Қысымшылық
көрген, жасқаншақ болған, жалынша, жабыңқы елдің баласы да сондай болмақ.
Ашық көңілді, сауықшыл ел-жұрттың баласы да сондай болмақ. Діндар елдің
баласы діндар келеді. Тәрбиеге үлкен әсер беретін шарттың бірі медресе.
Баланың ақылын арттырып, білім беретін, ілтипатты, табанды, талантты,
өмірлік азық беретін жақсы медресе болу керек – дейді. Ұлы ойшыл Абайдың
Әркімді заман өсіреді деуі де адам тәрбиесінің қоғамдық ортамен тығыз
байланыстығы саяды.
Адам мінезіне тән қасиеттер – серленушілік сезіммен бірге оның түпсіз
құмарлығы да болып саналады.Оның ауқымы өте кең: Ол мейірімділік пен
опасыздықтан басталып, аспандағы және жер бетіндегілердің бәріне, мәңгілік
діни ырымдарға құштарлықты қамтиды. Адамзаттың құмарлығын ашуға арналған
мыңдаған көркем шығармалар, философиялық және діни трактаталар ,
публицистикалық эсселер бар. Адам жанына көсемдік, үстемдік пен жауыздық,
көре алмаушылық пен қызғаншақтық, билік құмарлық пен сараңдық ,тағы басқа
сияқтылардың бәрі тән. Тіршілік атаулы бүкіл әлемдік құмарлыққа
негізделген. Онсыз адам баласының күйініш- сүйініші болмақ емес.
Құмарлық күшті, ауқымды, күйреткіш немесе әлсіз, қалғыған болып
келеді. Көбінесе ол адамдарды күйретуге қабілетті, оның бүкіл өмір жолын
өзгетуге әкеп соқтырады. Біздің құмарлығымыз басқаларға еркше әсер етіп,
өлгенін тірілтіп, өшкенін жаңдыруы мүмкін. Құмарлық жақсы болсын, жаман
болсын өмір сүреді. Сүйіспеншілік пен қызғаншақтық, жақсылық пен жамандық
өмірде егіз жүреді.
Адамның құмарлығы дегеніміз – адамның бойындағы қарама- қайшылық
сырларды ашуға кілт болып табылады. Ол білмегенді білуге талпыныс жасауға,
іс-әрекетке итермелейтін ішкі фактор. Әр адамға өзіндік жасырын сырға толы
жұмбақ тұлға деп қарасақ, сонымен бірге басқалардың мінез-құлқындағы, іс-
әрекетіндегі жұмбақты, ішкі сырын білуге деген құмарлық та, әр тұлға да әр
түрлі болады.Тәрбие адамдарға тән әлеуметтік категорияға жатады және
тұлғаны дамытуда шешуші рөл атқарады. Тұлғаны қалыптастырудың тиімді
жолдары баланы белсенді түрде демеп отырған жағдайда ғана сәтті болады.
Баланың жеке басындағы әлеуметтік-психологиялық өзгерістер оның өзінің
белсенділігін арттыру жолымен іске асырылады. Кез келген тәрбиелік міндет
белсенділікті арттыру арқылы шешіледі. Оқыту және тәрбие процестерін
жеке тұлға ұйымдастырады, оның үстіне осы процестердің өзі де жеке тұлғаға
бағытталған. Демек, басты назарымызды Жеке тұлға және Іс-әрекет деген
ұғымдарға бағыттауымыз қажет. Жеке тұлға мәселесін әлеуметтік және
психологиялық сыйымдылық, адамдармен өзара қарым-қатынас жасау тұрғысынан
қарастыруға болады.
1.3 Білімді игеруде баланы ойлампаздыққа тәрбиелеудің алғы
шарттары.
Адам ойлауына тән жалпы заңдылықтар болғанмен, жеке адамның
ойлау әрекеті даралық ерекшеліктерге толы. Әрбір адам бірінен-бірі ойының
кеңдігі немесе тарлығы, орамдылығы, үшқырлығы, дербестілігі, оның логикалық
жүйелілігі, сыншылдығы т. б. сапаларымен ажыратылады.
Ойының кендігі бар адам еркін ойлайды, мәселені ескі әдетпен,
үйреншікті жолмен шешпейді. Ой-парасаты кең адам мәселсні түрліше
әдістермен шешеді, бүрын сыналып қате деп табылған әдіске жоламайды. Ой-
өрісінің кендігіне қарама-қарсы қасиет ойдың тарлығы. Мұндай адам мәселені
шешуге шорқақ, ойға шабан, ол баста ойына келген бір әдісті шырқ
айналдырады да жүреді.
Тіпті оның жарамсыз әдіс екенін байқаса да, басқаша пікірмен келуге
батылы жетпейді. Мұндай адам ой әрекетін өз қажетіне жарата білмейтін,
енжар адам. Халық ерте замандардың өзінде-ақ ақыл-ойдың кендігін ерскше
қастерлеген. Мәселен, Ой ойласаң тең ойла, тең ойласад, кең ойла деген
мақалда қандай мәселені болмасын түтас, барлық жағынан қамти ойлау
керектігі, ойлаудың кең, тиянақты болуы оның белгілі логикалық талаитарға
сәйкес құралуына қарай болатындығы айтылған.
Ойдың ұшқырлығы. Кейбір адамдар мәселенің барлық жақтарын көре біледі,
оны тез шеше алады, ойы аса сергек және белсенді келеді. Мұндай адамдар
орынсыз асып-саспайды, жағдаймен санасады, осындай қасиетті ойдың ұшқырлығы
дейді. Бұған қарама-қарсы қасиет — ойдың асығыстық түрі. Мұндай адам ой
жүмысымен онша басын ауыртпай ауырдың үстімен, жеңілдің астымен жүреді.
Бұл адамдар енжар ойлылыққа әдеттенген, дайын тұжырымға жармасқыш, жеңіл
ойлауға, мәселені үстіртін шешуге бейім келеді.
Басқалардан көмек күтпей, мәселені өз бетімен шешу — адамның жақсы
қасиетгерінін бірі. Мұндай адам алдындағы мәселені шешуде басқа біреудің
әдісін қайталамайды, оны қалай да өзі шешуге тырысады. Бүл нағыз
творчестволық ойдың иесі. Кейбіреулер бұған қарама - қарсы өз бетімен
ештеңе айта алмай, көбінесе, басқа кісіге сүйеніп, ойсыз өмір кешеді. Абай
осындай адамның психологиясын тамаша керсеткен:
Басында ми жоқ, көп айтса көнді,
Өзінде ой жоқ жұрт айтса болды
Күлкішіл керден наданның.
Әдеті надан адамның
Жеке адамның білім көлемі, өмір тәжірибесі, оның айналасындағылар,
жүйке жүйесінің типтік ерекшеліктері, денсаулық жағдайы, жас ерекшеліктері
т.б. осы секілді ақыл-ойдың дара ерекшеліктерінің қалыптасуына себеп
болатын факторлардың бір тобы. Төменгі сынып оқушыларында тануға
негізделген тікелей түсінулер байқалады.
Бұл тікелей түсінулер заттарды тікелей қабылдаудан туған түсінулер.
Егер зат баланың өткен тәжірибесінде болмаған болса, оны бірден түсіну
қиынға соғады. Түсіну үшін оны алдымен жан-жағынан жақсылап қабьщцап алу
қажет. Жанама тусіну - жаңа затты, қүбылысты белгілі ұғымға жанастыра барып
түсіну деген сөз. Баланың сыртқы дүниенің сан қилы сырларын түсіне алуы
жанама түсінулер арқылы ғана жүзеге асады. Бір нәрсенің мәніне түсіну үшін
жай тану жеткіліксіз, оған қоса, оның себебін, яғни неліктен осылай болып
түрғанын білу керек. Мектеп жағдайында кейбір оқушылардың оқыған өңгімесін,
грамматикалық, математикалык ережелерді дүрыс түсіне алмайтын фактілері жиі
кездеседі. Мұғалімдер, көбінесе, баланың әр жаңа материалды не себептен
түсінбей қалатынын, кезінде талдау жасап отырмайды. Бала ойлауы үнемі
кедергісіз жүріп отыратын процесс емес, ол кейде құбылыстарды толық
бейнелей алмайды, тіпті қателіктер де жібереді, бірде білмсгенін екіншіде
біледі. Міне, осы жайларды мұғалім аскан байсалдылықпен ескеріп отыруы
тиіс. Сондықтан жаңа сабақты бірден түсіне алмай қалған оқушыларды ұғымы
төмен деп кінәлаудың өзі педагогикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
Білім беру технологиясы кафедрасының меңгерушісі
м.а. ______________ Крамаренко Борис Васильевич
(қолы)
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Бастауыш сынып мұғаліміне оқушылардың психологиялық
ерекшеліктерінің психодиогностика жасаудың
маңызы.
Мамандығы: 050102 – Бастауышты оқытудың педагогикасы мен әдістемесі
Орындаған:_____________ М.Б. Жуманова
Жетекші:_______________ Психолог ғ.д. А.Х. Кукубаева
Көкшетау – 2011
Қазаақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Жуманова Маржан Боранбайқызы
Бастауыш сынып мұғаліміне оқушылардың психологиялық ерекшеліктерінің
психодиогностика жасаудың маңызы
Дипломдық жұмыс
Мамандығы 050102 – Бастауышты оқытудың педагогикасы мен әдістемесі
Көкшетау – 2011
Мазмұны
Нормативтік
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..4
Анықтамалар мен
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1. Бастауыш сыныптағы оқушылардың психологиялық үрдістердің
теориялық – әдіснамалық негіздері
1. Төменгі сынып оқушыларының таным үрдістеріне
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..10
1.2 Оқушылардың жеке тұлға ретінде
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ..17
1.3 Білімді игеруге баланы ойлампаздыққа тәрбиелеудің алғы
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...21
2. Оқыту барысында төменгі сынып оқушыларының танымдық
ерекшелігін диогностикалық анықтау жолдары
2.1 Қабылдау, зейінділікті мен ес үрдісін
қалыптастыру ... ... ... ... ... ..2 4
2.2 Білімді игерудегі төменгі сынып оқушысының ерікті әрекеттер
сипатының дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Баланың танымдық үрдісін жетілдіруде шығармашылық
қабілетін дамыту және мұғалімнің ролі.
2.4 Төменгі сыныпта сөйлеу мәдениетін жетілдіру және қиял
ерекшелігін дамыту жолдары.
3. Бастауыш сыныптағы оқушылардың психологиялық үрдістерді зерттеу.
3.1 Психологиялық үрдістерді зерттеудің ерекшеліктері
3.2 Ұжымды-сюжетті ойындар.
3.3 Бастауыш сыныпта өткізген класстантыс сабақтар.
Қорытынды:
Қолданылған әдебиеттер:
Қосымшалар:
Нормативтік сілтемелер
Бұл дипломдық жұмыста келесі стандарттарға, тұжырымдамаларға,
бағдарламаларға сілтеме жасалған:
1. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы. Алматы 2005.
2. Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы Астана 2010
3. Қазақстан республикасының Білім туралы Заңы 2007 Ақорда
Анықтамалар
Дербестік іс-әрекет – шәкірттің білімге, нәтижеге жетуге деген өте
белсенді, дербес танымдық іс-әрекеті.
Оқушылардың дербестігі – оның танымдық іс-әрекетті оңтайлы ұйымдастыруымен,
оқу жұмысына шығармашылық мақсат қою, оны жүзеге асыруда көптеген
қасиеттерді: зеректік, ізденімпаздық, шабыт, мақсаткерлік,
Қызығушылық және өмірлік белсенді ұстаным, танымдық-шығармашылық біліктерді
талап етеді.
Шығармашылық іс-әрекет - оқушының өзіндік танымдық қажеттіліктерін, өз
мүмкіндіктерін іске асырудағы қиындықтарды жеңе отырып, жеке тұлғалық
қасиеттерін дамытуға жетелейтін, білім мен әрекеттің әдістерін меңгеруде,
жаңа нәтижеге жетуге мақсатты бағытталған іс - әрекеті.
Шығармашылық дербестік - оқушының белсенді танымдық іс-әрекеті нәтижесінде
жүзеге асатынын ескерсек, бұл бағыттағы зерттеу жұмыстарының қорытындылары
мен ұсыныстары бұл мұғалімнің мәні, мазмұнын ашуда маңызы зор болып
табылады.
Қызығушылық - дүниедегі заттар мен құблыстарды белсенділік пен танып білуге
бағытталған адамның жеке ерекшеліктерінің бір көрінісі.
Белгілер мен қысқартулар
ҚР - Қазақстан Республикасы
Кіріспе
Зерттеу жұмысының көкейтестілігі. Қазіргі қоғамдық - әлеуметтік
мәселелердің бірі - білім сапасын арттыру екені белгілі. Осы мақсатты
жүзеге асыру үшін мемлекет тарапынан көптеген жұмыстар жасалуда: оқыту
үрдісіне жаңа ақпараттық т.б. технологияларды енгізу, мұғалімнің білімін
біліктілігін арттыру. Бұлардың оқушылардың қазіргі заман талабына сай білім
алуына, білім сапасын көтеруге тигізетін әсері мол. Сонымен қатар
оқушылардың білімді менгеруіне зейіннің алатын орны ерекше. Танымдағы
елеулі алға қарай жылжулар бала мектепке барғанннан кейін болып өтеді,
өйткені өмір мен іс -әрекеттегі жаңа жағдайлар мектепке дейінгі балалық
кезең жылдарына қарағанда баланың танымына неғұрлым жоғары талаптар қояды.
Мұғалімге сыныптың ықыласын қажетті деңгейде ұстау үшін елеулі күй
жұмсауға және шығармашылық пен іске кірісуге тура келеді, бұған сабақтың
эмоциялық толыққандылығы, бейнелеу материалының үлкен көлемі, мазмұнның сан
алуандылығы іс әрекет түрлері ықпал етеді.
Бала бастауыш мектепке арнайы психофизикалық және психикалық іс -
әрекеттерді меңгереді, олар жазуға арифметикалық амалдарға, оқуға дене
шынықтыруға, сурет салуға, қол еңбегі мен оқу қызметінің басқа да түрлеріне
қызмет етуі тиіс. Оқу қызыметінің негізінде оқытудың қолайлы жағдайларында
және баланың ақыл ойының жеткілікті деңгейінде теориялық сана мен ойлаудың
шарттары пайда болады. (Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов)
Кіші мектеп жасы кезенінде баланың адамдар мен қатынасының қайта құрылуы
болып өтеді. Л.В. Выготский көрсеткендей, баланың мәдени дамуының тарихи,
нәтижесіне қара мінез-құлқының жоғары формаларының социогенезі ретінде
анықталуы мүмкін, ұжымдық өмірдің қойнауында ғана дербес мінез құлық пайда
болады. Оқу қызметінің басталуы баланың ересектер мен және құрдастарымен
қатынасын жаңаша анықтайды. Нақты түрде әлеуметтік қатынастардың екі саласы
болады: "бала - ересек", және "бала - балалар". Бұл салалар бір - бірімен
архиялық байланыстар арқылы өзара әрекеттеседі. Бастауыш мектеп
оқушыларының психологиясы тек жас ерекшеліктеріне ғана байланысты емес,
сонымен қатар тұрған, өскен ортасына балабақшада бөлу болмауына, тұрақтылық
жағдайына табиғи ортаға, әлеуметтік ортаға т. б. жағдайларға байланысты.
Балалар бастауыш мектепте оларға мұғалімдер ұсынған жаңа жағдайларды
қабылдайды және ережелерді бұлжытпай сақтауға тырысады. Мұғалім бала үшін
оның психологиялық ахуалын тек сыныпта ғана емес, сыныптастарымен қатынас
жасау денгейінде де анықтайтын тұлғаға айналады, оның ықпалы отбасыдағы
қарым-қатынасқа да бейнелейді. Отбасындағы бала мен дәстүрлі қарым-қатынас
мазмұнында оның мектептегі өмірінің бүкіл кезендері енгізіледі. Жоғарыда
айтылып өткендей, қазіргі кезде оқушылардың әсіресе бастауыш сынып
оқушыларында зейіннің төмендеуі өзекті мәселеге айналып отырғандығы
белгілі.
Белгілі психологтар (Б.Г. Ананьев, Б.В. Давыдов, Қ.Б. Жарықбаев)
зерттеулерінде балалардың
әлеуметтік және жеке бөлімдері мен өмір тәжірибесінде адамзат
қоғамының жетістіктерін, рухани байлықтарын игеріп, мінез
құлықтарына, дүниетанымдарын қалыптастырып отыру қажеттігі
айқындалған. Бастауыш мектептік кезең, кейінгі зерттеулердің
дәлелдеуі бойынша, адамгершілік дамуының, моральдық мөлшерді меңгерудің
қарқынды даму кезеңі. Адамгершілік дамуы өзіне адамгершілік сана -
сезімді, адамгершілік мінез-құлық және адамгершілік қарым-қатынасты
жинақтайды. Бұл кезеңде оқушыны тәрбиелеудің негізгі бағыты - құлық
мотивтері мен әдеттерді қалыптастыру.
Сондықтан да мұғалімдер мен тәрбиешілер, ата-аналар үшін өз іс-
әрекеттерін балалардың әрқайсысын жүйелі, тыңғылықты түрде зертеп,
оларда байқалатын темпераменттерінің белгілерін есепке ала отырып,
оқыту, тәрбиелеу, қарым - қатынас жасау - негізгі шарттардың бірі
болған жөн. Еліміздің экономикалық, әлеуметтік-мәдени саласы өскен сайын,
қоғам дамуының барлық саласындағы болып жатқан өзгерістерге сай білім беру
саласы да өзгеріп жаңару үстінде. Бұрынғы кеңістік дәуірде туып-өскен
адамдардың түсіне кірмеген ақылы оқу жүйесі пайда болып, мемлекеттік және
мемлекеттік емес білім ордалары қатар дамып, өсіп өркендеу үстінде.
Олардың барлығы да қоғамның сұранысына сай ақыл- ойы кемелденген іскер де
білімді шәкірттер даярлап шығаруға ат салысады. Осы орайда білім ордасының
табалдырығын жаңа ғана аттаған жас бүлдіршіндердің дүние танымын
қалыптастыру, жеке тұлға ретінде қасиеттерін шыңдап тәрбиелеу барысында
бастауыш білім сатысының орны ерекше екенін айтпасақ та белгілі. Дегенмен,
бүгінгі дәстүрлі білім жүйесі өзінің айтарлықтай нәтижелілігіне қарамастан,
қоғамның өте жылдам, тез қарқынмен өзгеріп жатқан үрдістерінің аясында
дағдарысқа ұшырап қалатыны да рас. Бұрынғы қолданыста жүрген оқу
бағдарламалары мен оқулықтар оқытудың негізгі мәні адам тәрбиесі, жеке
тұлғаның қалыптасуы екеніне жеке көңіл бөлмегенін де енді аңғарып отырмыз.
Себебі дәл қазіргі уақыт, ең алдымен адамның ақыл-ойы мен қабілетіне
қойылар талапты өте күшейтіп жіберді. Білім таяз адамдар бұдан былай өмір
ағымына ілесе алмайтын өмір тәжірибесі көрсетіп отыр. Ендеше бұдан шығатын
қорытынды: мектепте оқушының жеке тұлға ретінде дамуы мен тәрбиеленуіне
тікелей ықпалы тиетін жаңаша көзқарастарды батыл енгізу қажет.
Бұл тұжырым Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында айқын
көрсеткен: Білім беру жүйесінің басты мақсаты – ұлттық және жалпы
адамзаттық мәдени құндылықтар негізінде жеке тұлғаның қалыптасуына қажетті
жағдайлар жасау. Қазіргі заманғы қоғам дамуының әрекеті, әлемдік және
отандық педагогика, психология ғылымдарының жетістіктерін, әсіресе, дамыта
оқыту, оқушылардың даму ерекшеліктері туралы проблемалар, ұзақ жылдар бойы
екшеліп жинақталған мектептің озық тәжірибесі негізгі мектептің бастауыш
сатысында білім беру мақсатының приоритеттерін
түбегейлі
өзгерту қажеттігін туғызып: бірінші кезекке, бұрынғыша оқушыны пәндік
білім, білік, дағдыларының белгілі бір жиынтығымен қаруландыру емес, оқу
әрекетін қалыптастыру негізінде оқушылардың жеке бас тұлғасын тәрбиелеу
мақсаты қойылды. Білім беруде оқушының тәрбиесі мен дамуына приоритет
берілуі, сондай-ақ, Қазақстан Республикасы Білім Заңы мен Қазақстан
Республикасындағы Жалпы білім беретін мектептердің тұжырымдамасына орай
мектеп құрылымы мен оның қызметіндегі өзгерістер оқушыларға сапалы білім
беруді талап етеді.
Мектептегі оқу жұмысының сапасы мұғалімнің оқушылардың оқу әрекетін
дұрыс ұйымдастыра білуіне, оның тиімділігін мейлінше жетілдіре білуіне
байланысты болады. Оқушылар әректенің ең басты және жетекші түрі – оқу. Ол
алдын-ала жасалған жоспар мен бағдарлама бойынша мұғалімнің басшылығымен
жүйелі түрде іске асырылып отырылды. Сондықтан, оқу басқа іс-әрекеттерге
қарағанда, оқушылардың таным қабілетін дамытады, дүниеге адамгершілік
көзқарасын бірте-бірте қалыптастырады. Оқу – баланың өзінің танымдық
белсенді әрекеті.
Ғалым-педагог Л.В.Занков: Оқыту оқушының жалпы рухани дамуын
қамтамасыз етуі қажет, - дейді.
Көрнекті психолог Л.С.Выготский: Жақсы оқыту деп, ол баланың дамуынан
ілгері жүретін, оны жетекке алатын оқытуды айтады – деп тұжырымдайды.
Оқушының жұмысты шығармашылықпен ойлауы, оны істей білуі мен танымдық
белсенділігін арттыру – қазіргі кезде барлық мұғалімдер қауымын толғандырып
жүрген мәселелердің бірі. Бұл сабақта оқыту жүйесіне жоғары талап қоюды
қажет етеді.
Философия тұрғысынан танымға мынадай анықтама берілген. Таным – ойдың
білмеуден білуге қарай дәл емес, білуден неғұрлым толық дәл білуге қарай
ұмтылатын ой-өрісінің күрделі үрдісі. Адам танымы байқаудан нақты
аңғарудан заңдарды теория жүзінде ашуға, сонан кейін ол заңдарды теория
практикада қолдануға қарай жүріп отырады.
Практика тұрғысынан оқушылардың танымы - өзіне тән ерекшелігі бар
күрделі психикалық үрдіс. Оқушылардың нәтижелі оқуына әсер ететін сыртқы
және ішкі күштер немесе себептер болады. Оқушыладың білім алуды ілгері
қарай бастауына себепкер болатын негізгі күш түрлі қайшылықтар. Бала
білмеуден білуге қадам басқанда әр түрлі қиындықтар мен қайшылықтар
кездеседі, оларды шешу, жеңу нәтижесінде оқу міндеттері жүзеге асырылады.
Оқыту үрдісіндегі ең негізгі қайшылық, ол- педагогикалық міндет
талаптармен оқушылардың мүмкіндіктерінің білімі мен дағдысының және
дамуының қазірі деңгейі арасындағы қайшылық. Сондықтан да бастауыш мектеп
мұғалім үшін ең маңызды нәрсе - бастауыш сынып оқушысының танымдық
ерекшелігін білу өте маңызды.
Осы тұжырымдардың нәтижесінде дипломдық жұмысымның тақырыбын Бастауыш
сынып мұғаліміне оқушылардың психологиялық
ерекшеліктерінің психодиогностика жасаудың маңызы
Мақсаты: Бастауыш сынып мұғаліміне оқу-тәрбие үрдісін басқару үшін
оқушылардың психологиялық ерекшеліктерін диагностикалық әдістер арқылы
анықтаудың қажеттілігін көрсету.
Міндеттері:
1. Бастауыш сынып оқушылардың психологиялық ғылыми әдебеттерді талдау,
саралау.
2. Бастауыш сынып оқушылардың диагностикалық әдістерді қолдану арқылы
психологиялық ерекшеліктерін анықтау.
3. Баланың танымдық процестерін жетілдіруде шығармашылық қабілетін дамыту
және мұғалімнің ролін анықтау.
4. Төменгі сынып оқушысының ерікті әрекетер сипатының бірі – зейінділікке
дамыту жолдарын көрсету.
5. Төменгі сынып оқушыларының танымдылық ерекшелігін дамыту
жолдарын жан – жақты қарастыру.
Зерттеу нысаны: Бастауыш мектептегі оқу-тәрбие үрдісінде оқушылардың
психологиялық даму үрдісі.
Зерттеу пәні: Бастауыш мектеп оқушыларының психологиялқ ерекшеліктерін
диагностикасын анықтау.
Ғылыми болжам: Егерде төменгі сынып оқушыларының психологиялық
ерекшеліктері түрлі диагностикалық әдістер арқылы анықталса, онда мұғалімге
оқушылардың даму үрдісін дұрыс басқара алар еді.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі:
Зерттеудің прақтикалық маңыздылығы:
Зерттеу көздері:
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы:
Зерттеу әдістері: Ғылыми саралау мен психодиагностикалық әдістемелері,
табиғи бақылаулар, сауалнамалар мен сабақтар.
Зерттеу базасы: Солтүстік Қазақстан облысы, Ақжар ауданы Тұғыржап ауылы,
Тұғыржап орта мектебі.
1. Бастауыш сыныптағы оқушылардың психологиялық үрдістердің теориялық -
методологиялық негіздері.
1.1 Төменгі сынып оқушыларының таным үрдістеріне сипаттамасы.
Бастауыш мектеп өскелен ұрпаққа білім берудің бастамасы. Қазіргі қоғам
талаптарының өзгеруіне байланысты, еліміздің көркейіп өркендеуіне, ел талап-
тілектерінің бетбұрыстарына байланысты жаңа ұрпақтың психологиясы да
айтарлықтай өзгерістерге ұшырап, оны неғұрлым өмір талабына қарай өрістету
міндеттері қойылады. Еліміздің егемендігі мен тіліміздің тәуелсіздігі де
өскелең ұрпаққа жаңа талаптар қояды.
Бала психологиясын жан жақты зерттеп, оны терең білу, оның даралық
ерекшеліктерімен үнемі санасып отыру мектеп пен мұғалімдерге жауапты да
құрметті міндеттер жүктейді.
Бастауыш мектеп оқушысының психологиясы тек жас ерекшеліктеріне ғана
байланысты емес, сонымен қатар тұрған, өскен ортасына,балабақшада болу-
балмауына, тұрақтылық жағдайына, табиғи ортаға, әлеуметтік ортаға тағы
басқа жағдайларға байланысты.
Бастауыш мектеп кезеңіне 7-10 жас аралығындағы балалар
жатады. Бұл кезеңде баланың денесі едәуір дамып, бұлшық еттері мен
шеміршектері, сүйектері нығайып, табаны сүйектенеді, омыртқасы барлық
мойын, арқа бел бүгілістері дамиды. Бұлшық еттері шапшаң өседі. Мидың
маңдай бөліктерінің жетілуі баланың психикалық іс әрекеттері мен жүйке
қалыптасуына үлкен рөл атқарады.
Жекеленген психикалық үрдістердің қарқынды дамуы баланың
бастауыш мектеп шағында жүзеге асады. Бұл кезде қабылдау қабілеті жетіледі.
Көру мен есту қабілеті жоғары деңгейге ажырата алады. Қабылдаған заттардың
қасиеттері мен сапаларын менгереді. Қоғам өміріндегі жаңа негіздерге
бақылампаздығы артып, қабылдауын басқарып, оны қажетті мақсатқа бағыттай
алады.
Бала зейінін негізінен өздері тікелей қызығатын нәрселерге
аударады. Бала біртіндеп енді жай сырттай жартымды заттарға ғана емес,
қажетті нәрселерге зейінін бағыттап, оны тұрақтандыруға үйренеді. Ырықты
зейіннің дамуында сыртқы әсердің тартымдылығы, ұнамдылығы, көрнекілігінің
мәні зор. Зейіннің дамуы, сондай ақ оның әлемінің кеңеюі баланың қазіргі
кездегі ойын әрекетінің алуан түрлері мен танысып, оларды меңгере алумен
байланысты. Бастауыш мектеп кезеңіңде негізгі іс әрекет оқу болғандықтан,
баланың барлық психикалық үрдісіне өзгеріс енеді. Іс әрекет белсенділігін
көрсете отырып, ақыл ой еңбегіне зейін арқылы жүзеге асырады.
Оқу іс әрекеті балаға өзінің есте сақтау үрдісін басқаруды
талап етеді мектептегі оқу үрдісінің талаптары мен өзіне тән мазмұны бұл
үрдісті едәуір дамытады, есте сақтау мықтылығы беки түседі. Есте сақтау
деңгейі - есте сақталынатын материалдың мазмұнына іс әрекет сипатына,
материалды есте сақтау және қайта жанғырту тәсілдері мен әдістерін меңгеру
деңгейіне
байланысты болады.
Бастауыш мектеп кезеңінде сөздік материалды есте сақтау
мүмкіншілігі күрт жоғарылайды, меңгерілетін оқу материалы үнемі оқушыдан
елестету үрдісін талап етіп отырады. Есте сақтау мен елестету баланың күш
жігерді керек ететін мотивтерге байланысты өзгеріп отырады. Бастауыш мектеп
кезеңінде алған білімдері бала өз іс әрекетінде қолдануға машықтанады.
Баланың ақыл ой әрекетінің дамуы үрдісінде орындау практикалық әрекетінен
ішкі ақыл ой әрекетіне көшу көрінеді. Дегенмен, практикалық әрекет
жоғалмай, керісінше, оқушының жаңа, қиын тапсырмаларды орындау негізінде
байқалады. Ойлаудың ішкі жоспарға көшуі арқылы ізденіс, негізгі сипаттағы
практикалық әрекетті орындауды үренеді.
Оқу үрдісіне ой операциалары да іске асады. Елестету
бойынша заттарды дұрыс әрі оңай салыстыра алады. Абстрактылы ұғымдарды
салыстыру байқалады. Логикалық ойлауының даму ерекшелігінде ой қорытындысын
жасай алу, себебі салдар анықтау, түсінік беру сияқты түрлері анық көріне
бастайды.
Оқушыларға жоғары дәрежеде, жүйелі түрде және нәтижелі
ақыл ой әрекеті дамып жетіледі. Бұл өзін қоршаған орта туралы, қоғамға еніп
жатқан жаңа техника туралы, танымдық қатынастарды меңгере алуынан көрінеді.
Осы арқылы баланың ақылы және оның танымдық қызығушылықтары қалыптасады.
Бала тілінің дамуының мотивтеріне құрбыларымен,
ересектермен қарым қатынас жасау, қоғамның жаңа талаптарына сәйкес
нәрселерді білгісі келетіндігі, түсіндіруге тырысушылық, әнгімені эмоциялық
тұрғыда жеткізе білу жатады.
Бала бойында кездесетін әр түрлі жағдайларда ішкі сөйлеу қалыптасады.
Сөйлеудің коммуникативтік, сигникативтік функцияларын қолдана алады. Өзін
қоршаған орта туралы, қоғам өзгерістері жайлы, бір қатар ұлттар арасындағы
өзара қатынастар мен өзгешеліктер туралы тыңдау, оқу, әңгіме, пікірталас,
талдау сияқты түрлерді меңгере бастайды.
Бастауыш мектеп жасындағы көркем жазу бала ойына едәуір
(көркем жазу ойы) өзгешелік енгізеді. Көркем жазу сабағы ана тілінің
граматикалық табиғатын ашады және ана тілін еркін меңгеруге мүмкіндік
береді.Баланың алғашқы мектеп табалдырығын аттауы – оның бойында күрделі
сезімдер түғызады. Бұл балалар арасындағы, әр үйдегі, әр мектептегі жаңа
талаптарға негізделеді. Қоғамдық талаптарының өзгеруі баланың жеке
басындағы адамгершілік, жауапгершілік, әділдік, қайырымдылық, еңбектілік
сияқты қасиеттерді ашады.
Бастауыш мектеп оқушысының ерік сапаларының дамуы: бір
бірінің, жетістіктерге жету мақсаттарының мазмұны мен көлемінің ұлғаюына
және өзгеруіне, екіншіден, ішкі және сыртқы қиындықтарды жеңе алуына,
үшіншіден, ұзақ уақыт күщ жұмсай алуына, психологиясын, өзін ерікті тежеу
барысында өзін өзі менгеру, тоқтамға келуінде қалыптасады.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың жеке басының дамуы- оқуы мен
танымдық әрекеттің қалыптасуында оқу іс әрекетіндегі белсенділігі мен
адамгершілік қасиеттерінің қалыптастырудағы қарқынды кезең. Олардың өзгелер
мен қарым қатынас жасау белсенділігінің күшті кезеңі деп аталады.
Бастауыш сынып оқушыларының недәуір мүмікншілігі бар. Себебі
олардың интелектісі қарапайым ой операциясы дәрежесінде кездеседі дейтін Ж.
Пиаженің пікірі дұрыс болғанымен, қазірде бұрын анғарып көрмеген қабілеті
бар екені анықталып отыр.Осыған сүйеніп кеңес психологтары қазіргі күнде
беріліп жүрген оқу тапсырмалары оқушылар үшін жеткіліксіз дейді. Олар
мүмкіншілігін толық тауыса алмайды. Сондықтан бұлардың оқуға мүмкіншілігін
толық пайдалану үшін тапсырманы онан әрі қиындату қажет дейді. Егер осы
жастағылардың негізгі әрекеті бұрын ойын болып келсе оқуға кіргеннен кейін
оқу қызметі шешуші роль атқарады. Сөйтіп, оқу негізгі қызметке айналып
баланың психикалық дамуын ірі өзгерістерге ұшырайды. Өзгерістерге
ұшырауының себебі ойыеға қарағанда оқу талабының бала үшін қиындығында.
Сонымен қатар оқуға жаңа түскен бала сыныптағы құрбылары
мен қатынас жасап, осының нәтижесінде өзінің психикалық байлығын дамытып,
жаман жақсыны ажырата бастайды. Деген мен әуелгі уақытта мектептегі жаңа
жағдайға бала әлі бейімделе алмағандықтан, оқу үстінде мына сияқты
қиыншылықтар кездеседі: біріншіден бала мектептің жағдайына бейімделе алмай
қиналады. Осының нәтижесінде тез болдырып шаршауы да ықтимал. Екіншіден
мұғалымнің өзіне тән мінезіне және құрбыларымен қалай қарым қатынас жасауға
үйрене алмағандықтан бала қиналады, сыныатың мұғалымі қанша жақсы
болғанымен, бала оған бата алмай, бірденені сұрау үшін сескенеді. Сол
сияқты қасындағы партада отырған кім, оған сыр айтуға бола ма, кіммен
ойнауға болады, кіммен болмайды, осыны білмейді. Бірақ көп ұзамай бала
үйреніп жатырқауын тоқтатады. Сонымен қатар бала оқуға кіргеніне мәз болып
әке шешелеріне еркелеп, кейде бір үлкен міндет атқарып жатқан сияқты болып,
өзіне ерекше көңіл бөлуді талап етеді.
Үшіншіден бірінші сынып оқушыларға қойылатын талаптар тым
жеңіл келеді. Тапсырмалардың жеңіл болуы баланы қиыншылықпен күресуге
жетелемейді, дегенмен бала оқиды, оқығысы келуі мектептегі жағдайдың оған
қызық көрінуінен мектепке келу қызық болып көрінгенімен оқуға арналған
баланың қажеттілігін жөнді дамыт алмайды. Осының нәтижесінде мектептің
жағдайына қызығу балада бірте- бірте сенеді де, оқуға немқұрайды қарайтын
болады. немқұрайлықпен күресу үшін балагың оқуға ықыласын тудырып,
тапсырмаларды бірте- бірте қиындату қажет. Әдетте, оқу материалы жеңіл
келсе, баланың іші пысып, жалқаулыққа салынады. Ал тым қиын келсе, әлі жете
алмағандықтан үлгерем деуден күдеу үзіп, одан бас тартатың болады.
Осы екі жағдайдың екеуі де қолайсыз, сондықтан тапсырманың
қиындығы оқушы үшін қолайлы дәрежеде құрылуы тиіс. Егер қолайлы етіп
ықшамдау қиын келсе, тапсырманың жеңіл болғанынан гөрі қиынырақ келуі
әлде қайда ұтымды. Себебі азды - көпті қиындығы бар тапсырмалар баланың
қиналуына, ақыл ойының алға қарай өрістеуіне жағдай туғызады. Осы үш түрлі
қиыншылықтардың кездесетінін бірінші сыныптың бас кезінен бастап еске алу
қажет. Ал алдағы ( екінші үшінші) сыныптарға келсек, мұндағы оқушылардың
жағдайы бірінші сыныпта қалай оқығанына байланыты. Әдетте, баланың бірнеше
обьектіге қызығуы мен оның ықыласының барлығын ажырату керек. Қызығу деп
бірнеше обьектінің бір жағы сырттай біреуге ұнайтының айтады. Қызығу көбіне
аз уақытта кездеседі де, кейін сөніп кетуі ықтимал. Ал ықылас балада іштей
ұмытылып іске берілуінен пайда болады. Әрине, қызығу кейде ықыласты, не
бірнеше нәрсеге құмар болуға апарып соғуы мүмкін. Бірақ бұл сирек
кездеседі.
Сондықтан, осы мәселеге бірінші сыныпта мән беруі қажет. Жалпы
алғанда екінші үшінші сыныптағы балалардың көпшілігі ойдағыдай оқып кетеді.
Мұның себебі, біріншіден, кіші оқушының ниеті таза, ішіндегі тілінің ұшында
болып тұрады. Екіншіден, бұлар үшін мұғалім үлкен абырой және бедел.
Сондықтан оның сөзін мүдіртпей орындайтын болады.
Оқушылардың психология - педагогикалық дамуының сипаттамасы.
Баланың мектепке келуі және осымен байланысты өмірдегі жаңа
бейнелер оның әлеуметтік жағдайын түп - тамырымен өзгертеді.
Қоғамдық қатынастар жүйесінде ол енді жаңа тәртіп - оқушыны осыдан
шығатын барлық заңдар мен міндеттерді иеленеді. Мектеп оқушыларының
типтік қалыптасуының психологиялық ерекшеліктері үшін, орта мектеп
жасына өтудің дайындығының негізгі қажеттілігі ретінде оқушы
позициясының ішкі қабылдауы жүйелі, бұған біртұтас жүйелі факторлар
себепші болады.
Ең алдымен қоғамдық қатынастар жүйесінде жаңа орынды бала оқушы
алып отырғанын, оларға үлкендердің елеулі өзгерісті қатынастары болу
қажет екенін ескеру керек. Бала дамуының дәл осы сатысында (этап)
үлкендердің алатын орыны ерекше - бұл олардың өмірін ұйымдастырушы,
әсіресе білімді меңгеруде, оқу-әрекетіне жұмылдыруда, жасаған істері
мен жеке қасиеттеріне баға беруде аса маңызды рөл атқарады.
Үлкендермен қарым-қатынастары бастауыш, орта, жоғарғы сынып
оқушыларының дамуында негізгі фактор болып қала береді.
Оқушылардың жеке-басының қалыптасуына, әсіресе оның психологиялық
дамуында негізгі шешуші рольді оқу-әрекеті атқара бастайды, бұл
жолда баланың ғылыми білімдерді қарқынды меңгеруі жүреді, танымдық
және ақыл-ой күштері дамиды. Белгілі психолог Д.Б. Эльконин оқу
әрекеті арқылы баланың үлкендермен қарым-қатынастарының барлық жүйесі
мен жеке қарым - қатынасы білінеді, деп көрсетті.
Көптеген авторлардың пікірлері бойынша, көп жағдайда мінез-
құлықтардағы қиындық 6 - 8 сынып оқушыларында, яғни жасөспірімдік
кезеңге өткенде, әсіресе ұл балаларда байқала бастайды деп
айтылған. Бірақ та кейінгі жылдарда мінез-құлқы қиын балалар
бастауыш сынып оқушыларында да көптеп кездесетіні көрініп жүр.
Мінез-құлқы қиын балалар үшін рухани қажеттіліктер мен
қызығушылықтарының кедейлігі, адамгершілікке жат мінез-құлықтың
тәсілдеріне тән, мұндай балалардың басым көпшілігі сабақты нашар
оқиды, олардың танымдық қабылеттерінің дамуы қалыс қалған.
Оқушының ішкі позициясының балада қадыптасуы көбіне оның оқу
әрекетінің белгілі мөлшерде нәтижеге жетуіне байланысты болады.
Үлкен мөлшерде білімді жүйелі түрде биімделудің қажеттілігін
психикалық процестердің дамуын, қалыптасуын күшейте түседі. Бірақ та
бұл үлкендер тарапынан аталған процестерге басшылық жасауын
тақтатып тастамайды. Мұғалімдер, ата-аналар, тәрбиешілер дәл осы
кезде баланың психикасында қандай өзгерістер болып жатқанынан
хабардар болып отыруы керек. Психикалық үрдістердің жұмыс істеуінің
біршама жоғары қалыптасуын баладан ерікті мінез-құлық түрінің
дамуының негізін құрайды, баланың мінез-құлық актісінде мотивациялық
деңгейінің дамуымен байланысты барлық мақсатқа бағытталған ниет,
талаптары артады. Мотивациялық өрістегі өзгеріс баланың жеке-
даралығын маңызды түрде қайта құрады.
Өзімен бірге оқитын оқушылармен тығыз өзара қатынастарының
құрылуы, құрбыларының арасында өз орнын анықтау, әр түрлі
жағдайлардағы мінез-құлық ережелерін меңгеру, оларды өзіне талап
етіп қоюының қажеттігі, мектеп оқушыларының мінез-құлқы факторлары,
эмоцияналды және адамгершілік жүгін арттырады. Бұл уақытта үлкендер
баланың жанында болуы тиіс, өйткені дәл осы сәтте оларды қолдау
қажеті туып қалуы мүмкін болады.
Баланың психикалық дамуында өмірдегі өтіп жатқан өзгерістер мектеп
жасына дейінгі балаларда бұрыннан бар “психологиялық білім
байлығына” біртіндеп қосылмайды, олар баланаң мектепке келуінің
бірінші күннен бастап легімен құйылып жатады және бұл оларда айқын
түрде көрінетін стерсстік күйін туғызары анық.
Әр жас ерекшелік кезегінің дамуын Л.С. Выготский дамудың “бүтін
дәуіріне” ұксастырды, ал әр “дәуір” басталуын жеке-бастың және
әрекетінің жаңа түрінің құрылуын бейнелейтін психикалық жаңадан
пайда болған түрлердің тууымен байланыстырады жеке-басты Л.С.
Выготский бір тұтас білім ретінде жас ерекшелігімен бәрінен бұрын
“ішкі құрылымында” өзгеріске ұшырауы сияқты қарастырды.
Ақырғы жылдардағы тәжірибелік мәліметтер, бастауыш мектеп кезінде
баланың жеке басының дамуында қарқынды процесс жүретінін, олардың
субъективті мінездері, сана-сезімі, өзіндік бағалауы, адамгершілік
өрісі құрылатынын дәлелдейді.
Жалпы айтқанда, мектеп оқушыларының мотивациялық өрісінің дамуы
үстемді түткілердің алмасуы, жанама түрдегі түрткілердің өсу ролі
және қайтадан пайда болатын мотивациялық құрылымның тұрақтылығымен
сипатталады, осымен байланысты баланың жеке дамуында және мінез-
құлқында үстемді мотивтерінің ролі артады. Әйгілі отандық
психологтардың зерттеулері Оқу үрдісінің оптимизациясы, бастауыш
сынып оқушыларының позитивті әрекеті оқу мотивінің дамуын күшейтеді
деп көрсетеді.
Бастауыш мектеп жасын психологтар көбінесе білімді меңгерудің ,
жинақтаудың, сіңірудің, жоғары қабылдаудың, зейінділіктің жасы деп
санайды, яғни танымдық кабілеттерінің нағыз өркендейтін кезеңі деп
атайды, бірақ та бұл жастағы мінез-құлқы қиын балалардың зейіні
тұрақсыз, тез әлсірейді, қабылдаулары нашар, есі әлсіз, бірақ
қызығушылық тудыратын хабарлар есінде жақсы сақталады, ойлау жақсы
жетілмеген, төмендеу, сөздік қоры аз, ерік-жігері бұзықтық іс
жасағанда қайсарлық танытумен көрінеді, ал жағымды істер жасағанда
қажырысыздық көрсетумен көрінеді.
Мінез-құлқы қиын балалардан істеген істеріне, қылықтарына дұрыс
баға бере алмайтынын байқауға болады. Бастауыш мектептік кезең,
кейінгі зерттеулердің дәлелдеуі бойынша, адамгершілік дамуының,
моральдық мөлшерді меңгерудің қарқынды даму кезеңі. Адамгершілік
дамуы өзіне адамгершілік сана-сезімді, адамгершілік мінез-құлық және
адамгершілік қарым-қатынасты жинақтайды. Бұл кезеңде оқушыны
тәрбиелеудің негізгі бағыты - құлық мотивтері мен әдеттерді
қалыптастыру. Мектепке жаңа келген балаларды қалыптастыру біршама
қиындықтарды тудырып жатады, олар әлі де болса моральдық жағдайларды
біржақты қабылдайды, оларға талдау жасауға қиналады: жасы өсе келе
бұл жастағы балалардың бағалаулары біршама бейімделіп, адамгершілік
мінез-құлық ережелері негізделе бастайды.
Баланың моральдық бейнесі, моральдық мінез-құлық психикасы, оның
іс--әрекеті үстінде дамиды, ал іс қимылдың алғашқы іргетасы балалық
кезде қалыптасады.
Яғни баланың моральдық тұңғыш мектебі жанұяда өтеді. Адамның
болашақтағы мінез-құлқының алғашқы нышаны, іргетасы тым жас кезінде
— ақ көрінеді. Мектепке келгеннен кейін оның адамгершілік дамуын
одан әрі дұрыс жолға қойып тәрбиелеу. Мұғалім мен үлкендердің, ата-
аналардың бірлескен әрекеті, міндеті болуы тиіс, мұндай бірлескен
істің болмауы, жолға қойылмауы мінез-құлықы қиын балалардың пайда
болуына себепкер болып жатады.
Мінез-құлқы қиын балалардың жеке-басының дамуында өзіндік бағалау
үлкен рөл атқарады, өкінішке орай бұл балаларда өте төмен болады.
Өзіндік бағалау сана-сезімнің компонеті бола отырып, ол мінез-құлық
регуляциясының жеке-бас факторы функциясын атқарады.
Жеті-сегіз жасқа дейінгі балаларда басқа адамды жақсы не жаман
деп қана бағалау болса, мектепке келген, жасы 7—12 жасқа дейінгі
балаларда басқа адамды бағалау біршама сараланып, жоғарыланады,
бірақ та әлі де болса қарама қарсы, теріс қасиеттерінің, мінез-
құлықтарының болу себептерін түсіндіре алмайды.
Бастауыш сынып оқушыларының жеке-басын қалыптастыруда үлкен орынды
эмоция алады. Оларда жарқын, күшті көңіл-күйлер басым болады. Бірақ
та кейбір жағдайларда, өзіне маңызды болып саналатын іс--әрекеттер
қанағаттандырылмаса, оларда жан-күйзелісі, қайғырулар болуы мүмкін.
Мінез-құлқында қиындығы бар балалар үшін жоғары деңгейдегі
эмоционалды қозғыштық тән екендігін байқауға болады. Мінез-құлқында
айтарлықтай ауытқуы бар оқушылардың көпшілігінде тежелулері әлсіз,
өзінің талаптану, тілек-ықыласы, сезіміне деген төзімділігі нашар
дамыған, сол себепті көп жағдайларда олар ата-аналарының,
мұғалімдерінің, үлкендердің қоятын талаптарына қарсы шығып, дау, жан-
жал тудырып жатады. Бұл жастағы балалардың жеке-басының дамуына
ерекше көңіл бөлу қажет. Оларға айқайлау, белдікпен ұру немесе
желкеге ұру сияқты “көріністер” керек емес, оларға жан-жақты көмек,
адамдық сезімнің жылылылығы, шын көңілмен сүю, ұғу қажет. Тіпті
жай ғана бір мысалды алып көрейікші: егер де гүлді күтсең,
суарсаң, жақсы қарасаң, онда ол жайқалып өседі, адамдарға өзінің
әсемдігін, түсін береді, ал егер оны қарамасаң, ол сарғайып, солып
қалады. Міне, бұл қарапайым шындық. Бірақ та осы шындық сырт
көзбен бақылап қарасаңыз көп жанұяда ұмытылып жатады немесе бұл
туралы олардың ойлағысы келмейді. Әрине, мұндай жанұяда тәрбиеленіп
жатқан әр балада тыныштығы мен жанының жайбырақаттығы, әлі қатып
үлгермеген психикасы бұзылады, яғни мінез-құлқы бұзыла бастайды.
Жанұяның дұрыс құрылмауы, оның сәтсіз болуы, ондағы жанжал, ұрыс-
керістер мінез құлықтағы қиындықтың пайда болуына, оның тәрбиесіне
елеулі әсерін тигізеді.
Мінез-құлқы қиын балалардың жеке-басы дамуына әсер ететіні
айтылады, бұл ретте биологиялық және әлеуметтік факторлар арасында
диалектикалық байланыстың бар екендігі және оның адам табиғатына
ықпал ететін күштердің бірі екендігі айқын.
Сондықтан да мұғалімдер мен тәрбиешілер, ата-аналар үшін өз іс-
әрекеттерін балалардың әрқайсысын жүйелі, тыңғылықты түрде зертеп,
оларда байқалатын темпераменттерінің белгілерін есепке ала отырып,
оқыту, тәрбиелеу, қарым-қатынас жасау—негізгі шарттардың бірі болған
жөн.
1.2 Оқушылардың жеке тұлға ретінде ерекшеліктері.
Жеке тұлға – homo sapiens тектілердің өкілі, адамдық даму
нышандарының иесі – нақты тұлға. Адам баласы материалдық және рухани
өмірдің ортасында тіршілік етеді де, өзі өмір сүріп отырған қоғамның,
ұжымның, ұлттық, рудың мүшесі ретінде өзіндік ақыл парасатымен, жеке бастың
өзіне тән ақыл-ой, ерік-жігер, мінез-құлықтық қасиеттің болуы мүмкін емес.
Әр адам өзінше жеке тұлға.
Адамдар тұлға болып, өзіндік жеке бас ерекшелімен бірден дүниеге
келмейді. Әрбір жеке тұлғаны қалыптастыру, тәрбиелеп жетілдіру қажет.
Жеке тұлғаның ерекшелігі дегеніміз – ол оның өзіне тән мінез-
құлқындағы, іс-әрекеттегі, көзқарасындағы Жеке тұлғаның ерекшелігі
ерекшелігімен даралануы.
Қоғамдық тұлғаларға ортақ этикалық бірыңғай талаптардың болуына
қарамастан, қоршаған орта жөнінде әр тұлғаның қалыптасқан өзіндік ой-
пікірінің, көзқарасының болуы, олардың өзі көріп білген құбылысқа деген
көзқарасын, ой-пікірін білдіруі заңды құбылыс. Адамдардың қоршаған ортадағы
құбылыстарды түсініп қабылдауы да әр түрлі. Ол әр тұлғаның жеке басына тән
физиологиялық, психологиялық, биологиялық ерекшеліктеріне байланысты.
Сонымен бірге, адамның өмірде үздіксіз тәрбие құшағында болатынын, бұрынғы
игерген білім, білік дағдылары біртіндеп көмескіленіп, оның орнына жаңа
білім, білік дағдыларын меңгерумен шұғылданатынын ескеруге де тура келеді.
Жеке тұлғаның ой-санасының, білім – көлемінің толысуына байланысты оның
өмірге көзқарасы, белгілі құбылыстарға баға беруінде де өзгерістердің
болуы, толысып жаңарып отыруы заңды құбылыс. Бұған қоса, әлеументтік
ортаның отбасы мүшелерінің, жолдас-жораларының, таныстары мен достарының да
белгілі мөлшерде әсер ететінін ескерсек, жеке
тұлғаның ерекшелігінің басым болуына оның да ықпалының зор болатынын
байқаймыз. Осы жағдайлардың бәрін ескере келіп, К. Маркс жеке тұлғаның
ерекшелігі жөнінде Адамның жеке тұлға ретінде қалыптасуын оның өзінің
мінез-құлқы жағынан белсенді әрекетіне және әр түрлі әсерленуіне
қарамастан, саяси - экономикалық, діни т.б. қоғамдық қатынастардың
бірлігінде қарастыру керек – деген қорытындыға келді. Оның себебі, ол
қатынастардың өзара байланысы, бір-біріне ықпалы қоғамдық ортада біркелкі
болмайды да, ол адамдарға әр түрлі дәрежеде әсер етеді, сондай-ақ
адамдардың басқалардың көзқарас, ой-пікірлерін қабылдау дәрежесі де түрліше
болады.
Өмірде бір анадан туған егіз балалардың түр жағынан бір-біріне ұқсас
болуы мүмкін. Ал олардың мінез-құлқы, іс-әрекеті, өмірге деген икемдік,
қабілеті бірдей болмайды. Сондықтан әр адамды өзінше дараланған жеке тұлға
деп қараймыз. Бір қоғамда өмір сүрушілерге ортақ әлеуметтік, моральдық-
этикалық заңдардың ортақтығына қарамастан , жеке тұлғалардың әлеуметтік
қарым-қатынаста айна қатесіз бірдей болуы да мүмкін емес. Олай болса Жеке
тұлға деген түсінікке не кіреді? Адамның саналық, мінез
демелік
қасиеттерінің қандай түрлері жеке тұлғаны анықтай алады дегенге, ол сана
мен өзін-өзі саналдыру қасиеттері деуге тура келеді. Сана ақыл-ойдан
туындайды. Адамның ақыл-ойы біркелкі дамымайды. Адамдар бірін -бірін
бағалауда қателіктер жіберуі де мүмкін. Олар көбінесе өзінің жеке басын
басқалардан артық бағалауға тырысады. Абайдың өмірде Көре алмас іші тар,
несі артық менен деушілердің көп болатынын дөп басып айтуы да осы ойға
саяды. Сонымен бірге, жеке тұлға өзін-өзі бағалауға да, өзінің іс-әрекетін,
оның нәтижелерін басқалардың бойындағы қаситтермен салыстырып көре, тани
білуге, соған теңеле сондай болсам екен деп ұмтылыс, іс-әрекет жасауға да
қабілетті.
Жеке тұлғаға тән қасиет-ақыл, ес яғни өмірді өзінің сана-сезім
өлшемімен қарап бағалауға бейім тұруы. Сондықтан өмірді танып білу
дегеніміз-миллиондаған жеке тұлғалардың сезім, түсінігінен тұрады. Жеке
тұлғаның есте сақтауы өзге адамдардың тәжірибесін жинақтауға да
негізделеді. Әрбір тұлға олардың оқып, көріп оқығанын, естігенін, көргенін
өз ойына тоқып, содан сабақ алу арқылы да өзінің іс- әрекетін, мінез-
құлқын, сана-сезімін байытады, толықтырады. Адам өмірде өзі жіберген
қателіктерден де, басқалардың қателіктерінен де сабақ алады. Оны
қайталамауға тырысады. Басқалардың өнегелі іс- әрекетінен үйрену, оны өз
бойының жақсы қасиетіне айналдыру өмір заңы. Осы қасиетті көре білген ұлы
ақын Абай Болмасаң да ұқсап бақ, бір ғалымды көрсеңіз, ондай болмақ қайда
деп, айтпа ғылым сүйсеңіз – текке айтпаса керек. Адамның санасы, есі оның
ішкі ой-сезімімен тығыз байланысты. Тұлға дегеніміз адамның келешек
өмірдегі жобасының келбеті.
Яғни адам өз бейнесін өзі жасаушы. Тұлға жеке адамның өзін өмірде
көрсетудегі мақсатының орындалу ғана емес, оның ерік-жігерінің іске асуы.
Яғни өзі жөніндегі ойын еркін іске асырудың дайындығы және оны іске
асыруының нәтижесі, көрінісі. Ерік - жігер механизмі дегеніміз адамның
өзіне тән жеке бастық қасиеттерін іске асыру. Адам ойына келген іс-әрекетті
іске асыруда ерікке жол береді. Бірақ , адам бір нәрсені істерде алдымен
еркін ақыл-парасат таразысына салып, осы істі іске асыру жөн бе, қисық па,
басқалар оған қалай қарар екен – деген ойға қалады. Олай болса ерік-
жігердің іске асырылуы ақыл мен санаға бағынышты. Ерік – әлді немесе әлсіз,
сылбыр немесе қайратты, сақ немесе бұзып жарушы болып бөлінеді. Өмірде
кейбір адамдар бір іс-әрекетті іске асыруда өте байыппен қарап, осының
нәтижесі қалай болар екен деп, мың ойланып, жүз толғанып барып іске
асырып, кейін кейбіреулер бірден ойына алғанын апыр-топыр іске асырып, опық
жеп те жатады. Осының бәрі адамның ерік, жігер күшінің типіне байланысты.
Сонымен бірге, тұлға дегеніміз сезімнің, жігердің, ішкі күйініш-сүйініштің
бойға жинақталған көрінісі. Мысалы: стадиондағы футбол жарысына
қатысушылардың қызбалығынан осыны байқаймыз. Театрда спектакльді көріп
отырып біреулердің солқылдап жылауы немесе шегі қатып күлуі әр жеке
тұлғаның ішкі сезімінің сыртқа шығуы.
Алайда әр тұлғаның эмоционалдық сезім дүниесі әр түрлі. Біреу жауыздық
көріп отырып айғайлап бақырып, ішкі сезімнің сыртқа шығуына еркіндік берсе,
екінші біреу іштей булығып көгеріп-сазарып тас-түйін болып қатып қалады.
Бұл әр тұлғаның эмоционалдық сезімін ұстай білу еркіне байланысты құблыс.
Сонымен, жеке тұлғаның ерекшеліктеріне тән қасиеттер оның санасына,
өзіне-өзінің сын көзімен қарауына, адам баласының есіне әсер ететін ішкі
және сыртқы түсінік, түйсіктердің әсеріне және оның ерік-жігер күші мен
әсерленушілік сезім дүниесіне байланысты құбылыс демекпіз. Әрине, бұл
қасиеттер жеке дара адамның тұлғалық бейнесін айқындай алмайды. Жеке
тұлғаны анықтауда оларды тұтас бірлікте кешенді түрде алып қарастыруға тура
келеді. Бұл қасиеттер бір-бірімен жоқ деп қарағанда ғана әр тұлғаға тән
өзіндік менін айқындай аламыз. Әр адамның тұлға ретінде қалыптасуы адам
өмірінде сыртқы күштердің – табиғаттың және әлеуметтік жағдайлардың
әсерінен, ішкі күштердің бірлігінде ғана іске асырылады. Біз әр адамның
өзіндік өмір жолы бар деп қарасақ, оған туған-туысқандары мен жора-
жолдастарының да, ауыл-аймақтың да әсерінің болатынын естен шығаруға тиісті
емеспіз. Яғни жеке тұлғаны тәрбиелеп қалыптастыру ісінің қоғамдық ортадан
тысқары болуы мүмкін емес. Ж.Аймауытов өзінің Абай журналында
жарияланған Тәрбие атты мақаласында. Тәрбиеге әсер беретін нәрсе өскен
орта, ата- ананың тәрбиесі. Соңғысы күшті болмаса, бара-бара адамды
замандас, жолдастың азғырып не түрлі жаман мінезді жұқтыратыны белгілі.
Тәрбиеге туған жұрттың тілі, мінезі, тұрмысында әсер қалмақ. Қысымшылық
көрген, жасқаншақ болған, жалынша, жабыңқы елдің баласы да сондай болмақ.
Ашық көңілді, сауықшыл ел-жұрттың баласы да сондай болмақ. Діндар елдің
баласы діндар келеді. Тәрбиеге үлкен әсер беретін шарттың бірі медресе.
Баланың ақылын арттырып, білім беретін, ілтипатты, табанды, талантты,
өмірлік азық беретін жақсы медресе болу керек – дейді. Ұлы ойшыл Абайдың
Әркімді заман өсіреді деуі де адам тәрбиесінің қоғамдық ортамен тығыз
байланыстығы саяды.
Адам мінезіне тән қасиеттер – серленушілік сезіммен бірге оның түпсіз
құмарлығы да болып саналады.Оның ауқымы өте кең: Ол мейірімділік пен
опасыздықтан басталып, аспандағы және жер бетіндегілердің бәріне, мәңгілік
діни ырымдарға құштарлықты қамтиды. Адамзаттың құмарлығын ашуға арналған
мыңдаған көркем шығармалар, философиялық және діни трактаталар ,
публицистикалық эсселер бар. Адам жанына көсемдік, үстемдік пен жауыздық,
көре алмаушылық пен қызғаншақтық, билік құмарлық пен сараңдық ,тағы басқа
сияқтылардың бәрі тән. Тіршілік атаулы бүкіл әлемдік құмарлыққа
негізделген. Онсыз адам баласының күйініш- сүйініші болмақ емес.
Құмарлық күшті, ауқымды, күйреткіш немесе әлсіз, қалғыған болып
келеді. Көбінесе ол адамдарды күйретуге қабілетті, оның бүкіл өмір жолын
өзгетуге әкеп соқтырады. Біздің құмарлығымыз басқаларға еркше әсер етіп,
өлгенін тірілтіп, өшкенін жаңдыруы мүмкін. Құмарлық жақсы болсын, жаман
болсын өмір сүреді. Сүйіспеншілік пен қызғаншақтық, жақсылық пен жамандық
өмірде егіз жүреді.
Адамның құмарлығы дегеніміз – адамның бойындағы қарама- қайшылық
сырларды ашуға кілт болып табылады. Ол білмегенді білуге талпыныс жасауға,
іс-әрекетке итермелейтін ішкі фактор. Әр адамға өзіндік жасырын сырға толы
жұмбақ тұлға деп қарасақ, сонымен бірге басқалардың мінез-құлқындағы, іс-
әрекетіндегі жұмбақты, ішкі сырын білуге деген құмарлық та, әр тұлға да әр
түрлі болады.Тәрбие адамдарға тән әлеуметтік категорияға жатады және
тұлғаны дамытуда шешуші рөл атқарады. Тұлғаны қалыптастырудың тиімді
жолдары баланы белсенді түрде демеп отырған жағдайда ғана сәтті болады.
Баланың жеке басындағы әлеуметтік-психологиялық өзгерістер оның өзінің
белсенділігін арттыру жолымен іске асырылады. Кез келген тәрбиелік міндет
белсенділікті арттыру арқылы шешіледі. Оқыту және тәрбие процестерін
жеке тұлға ұйымдастырады, оның үстіне осы процестердің өзі де жеке тұлғаға
бағытталған. Демек, басты назарымызды Жеке тұлға және Іс-әрекет деген
ұғымдарға бағыттауымыз қажет. Жеке тұлға мәселесін әлеуметтік және
психологиялық сыйымдылық, адамдармен өзара қарым-қатынас жасау тұрғысынан
қарастыруға болады.
1.3 Білімді игеруде баланы ойлампаздыққа тәрбиелеудің алғы
шарттары.
Адам ойлауына тән жалпы заңдылықтар болғанмен, жеке адамның
ойлау әрекеті даралық ерекшеліктерге толы. Әрбір адам бірінен-бірі ойының
кеңдігі немесе тарлығы, орамдылығы, үшқырлығы, дербестілігі, оның логикалық
жүйелілігі, сыншылдығы т. б. сапаларымен ажыратылады.
Ойының кендігі бар адам еркін ойлайды, мәселені ескі әдетпен,
үйреншікті жолмен шешпейді. Ой-парасаты кең адам мәселсні түрліше
әдістермен шешеді, бүрын сыналып қате деп табылған әдіске жоламайды. Ой-
өрісінің кендігіне қарама-қарсы қасиет ойдың тарлығы. Мұндай адам мәселені
шешуге шорқақ, ойға шабан, ол баста ойына келген бір әдісті шырқ
айналдырады да жүреді.
Тіпті оның жарамсыз әдіс екенін байқаса да, басқаша пікірмен келуге
батылы жетпейді. Мұндай адам ой әрекетін өз қажетіне жарата білмейтін,
енжар адам. Халық ерте замандардың өзінде-ақ ақыл-ойдың кендігін ерскше
қастерлеген. Мәселен, Ой ойласаң тең ойла, тең ойласад, кең ойла деген
мақалда қандай мәселені болмасын түтас, барлық жағынан қамти ойлау
керектігі, ойлаудың кең, тиянақты болуы оның белгілі логикалық талаитарға
сәйкес құралуына қарай болатындығы айтылған.
Ойдың ұшқырлығы. Кейбір адамдар мәселенің барлық жақтарын көре біледі,
оны тез шеше алады, ойы аса сергек және белсенді келеді. Мұндай адамдар
орынсыз асып-саспайды, жағдаймен санасады, осындай қасиетті ойдың ұшқырлығы
дейді. Бұған қарама-қарсы қасиет — ойдың асығыстық түрі. Мұндай адам ой
жүмысымен онша басын ауыртпай ауырдың үстімен, жеңілдің астымен жүреді.
Бұл адамдар енжар ойлылыққа әдеттенген, дайын тұжырымға жармасқыш, жеңіл
ойлауға, мәселені үстіртін шешуге бейім келеді.
Басқалардан көмек күтпей, мәселені өз бетімен шешу — адамның жақсы
қасиетгерінін бірі. Мұндай адам алдындағы мәселені шешуде басқа біреудің
әдісін қайталамайды, оны қалай да өзі шешуге тырысады. Бүл нағыз
творчестволық ойдың иесі. Кейбіреулер бұған қарама - қарсы өз бетімен
ештеңе айта алмай, көбінесе, басқа кісіге сүйеніп, ойсыз өмір кешеді. Абай
осындай адамның психологиясын тамаша керсеткен:
Басында ми жоқ, көп айтса көнді,
Өзінде ой жоқ жұрт айтса болды
Күлкішіл керден наданның.
Әдеті надан адамның
Жеке адамның білім көлемі, өмір тәжірибесі, оның айналасындағылар,
жүйке жүйесінің типтік ерекшеліктері, денсаулық жағдайы, жас ерекшеліктері
т.б. осы секілді ақыл-ойдың дара ерекшеліктерінің қалыптасуына себеп
болатын факторлардың бір тобы. Төменгі сынып оқушыларында тануға
негізделген тікелей түсінулер байқалады.
Бұл тікелей түсінулер заттарды тікелей қабылдаудан туған түсінулер.
Егер зат баланың өткен тәжірибесінде болмаған болса, оны бірден түсіну
қиынға соғады. Түсіну үшін оны алдымен жан-жағынан жақсылап қабьщцап алу
қажет. Жанама тусіну - жаңа затты, қүбылысты белгілі ұғымға жанастыра барып
түсіну деген сөз. Баланың сыртқы дүниенің сан қилы сырларын түсіне алуы
жанама түсінулер арқылы ғана жүзеге асады. Бір нәрсенің мәніне түсіну үшін
жай тану жеткіліксіз, оған қоса, оның себебін, яғни неліктен осылай болып
түрғанын білу керек. Мектеп жағдайында кейбір оқушылардың оқыған өңгімесін,
грамматикалық, математикалык ережелерді дүрыс түсіне алмайтын фактілері жиі
кездеседі. Мұғалімдер, көбінесе, баланың әр жаңа материалды не себептен
түсінбей қалатынын, кезінде талдау жасап отырмайды. Бала ойлауы үнемі
кедергісіз жүріп отыратын процесс емес, ол кейде құбылыстарды толық
бейнелей алмайды, тіпті қателіктер де жібереді, бірде білмсгенін екіншіде
біледі. Міне, осы жайларды мұғалім аскан байсалдылықпен ескеріп отыруы
тиіс. Сондықтан жаңа сабақты бірден түсіне алмай қалған оқушыларды ұғымы
төмен деп кінәлаудың өзі педагогикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz