Бастауыш сыныпта математика сабағындагы ұлттық және дидактикалық ойындарды қолданудың маңыздылығы
Тақырыбы: Бастауыш сыныпта математика сабағындагы ұлттық және дидактикалық
ойындарды қолданудың маңыздылыы
Жоспар
І тарау.
1. Бастауыш сыныпта оқу – тәрбие үрдісінде ойын іс - әрекетінін тәлім
– тәрбиелік мәні.
1.1 Ойын танымдық іс - әрекетті қалыптастыру құралы.
1.2 Математика сабағында дидактикалық және ұлттық ойындарды мақсатты
пайдалану мәселелері.
ІІ тарау.
2. Бастауыш сыныпта математика сабағында ұлттық және дидактикалық
ойындарды қолданып оқушылардың танымдық деңгейін қалыптастырудың жолдары.
2.1 Математика сабағында қолданылатын ұлттық және дидактикалық
ойындардың түрлері.
2.2. Оқушылардың ой - өрісін дамытуда ұлттық және дидактикалық
ойындарды қолданудың әдістемелері, қолдану жолдары, нәтижелері.
Кіріспе
Тақырыптың көкейкестілігі еліміз егеменді мемлекет болғалы бері
барлық салаларда ауқымды өзгерістер жүріп жатыр. Мұндай өзгерістерден білім
беру саласы да тыс қалған жоқ. Қазіргі білім беру (саласы) жүйесі әлемдік
өркениеттің барлық талабына сай келетін, парасатты, білім мен біліктілігі
жетілген мамандар дайындауды қажет етеді. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан – 2030 Қазақстан халқына арналған Жолдауында атап көрсеткендей,
біздің жас мемлекетіміз өсіп, жетіліп, кемелденеді, біздің балаларымыз бен
немерелеріміз онымен бірге ержетеді. Олар бабаларының игі дәстүрлерін
сақтай отырып, қазіргі заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге
даяр. Олар қазақ, орыс, ағылшын тілдерін еркін меңгереді, олар бейбіт,
абат, жылдам өркендету үстіндегі, күллі әлемге әйгілі, әрі сыйлы өз елінің
патриоттары болады, ертеңгі келер күннің бүгінгіден гөрі нұрлы болуына
ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш – білім нәрі. (1)
Қазіргі ізгілендіру заманында әрбір баланың өз мүмкіндігін, қабілетін
және іскерлігін іс жүзінде көрсетуге жағдай жасалу және дербес
еркешеліктері: ықыласы, жігері, темпераменті, еске сақтау қабілеті, ойлау
мен білім деңгейі т.б. қатаң ескерілуі тиіс. Қазіргі заман тарапына сәйкес
мектепте тәрбие мәселесі бірінші кезекке қойылып отырғандықтан, тәрбиелеп
отырып оқытуға, оқушыға адамгершілік, эстетикалық, ақыл – ой және дене
тәрбиесін беру міндетін іске асыру қажет. Оқытуды тәрбиенің қуатты құралы
ретінде пайдаланудың, баланың білімге деген ынтасын, шығармашылық
қабілетін, оның рухани дамуын қамтамасыз етудің шарттарын айқындаудың
маңызы зор.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында білім беру
жүйесінің міндеті ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен
практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және
кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау екендігі
айтылған. (2)
Елбасы 2011 жылғы Жолдауында аты атап көрсеткендей сапалы білім беру
Қазақстанның индустрияландырылуының және инновациялық дамуының негізіне
айналуы тиіс..(3)
ХХІ ғасырда білімі дамымаған елдің тығырыққа тірелері сөзсіз –
делінген Қазақстан халқына жолдауында президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың 18
ақпан 2005 жылғы. Бұл мәселе жалпы білім беретін мектептерге байланысты
айтылып тұрғандығы белгілі. Сол орта мектептен толық қанды сапалы білім
алған, оның бағдарламасын толық меңгерген баладан, яғни, оқушыдан болашақта
жақсы маман білімді адамзат шығары анық. Мектепте жұмыс атқаратын әрбір
мұғалімге қазіргі таңда талап өте үлкен болып отыр. Мұғалім өзінің
инновациялық іс -әрекетін қалыптастырып, оны меңгеріп, сол жаңа
педагогикалық технологияларды оқу-тәрбие үрдісінде жүйелі пайдалану арқылы
оқушылардың білім сапасын арттыруы қажет. (4) 2015
Іс - әрекеттің айрықша түрлерінің бірі ойын болып табылады. Ойын оқу
әрекетіне тән бірқатар қасиеттерге ие екендігі белгілі. Мұны мектеп
оқушыларының білімі меен дағдыларын қалыптастыруға бағыттауына мақсатталуы
айқын көрсетеді. Сонымен қатар ойын оқушыларға қозғау салуға, оларға түрткі
болуға да бағытталған. Ол төмендегідей бірқатар қайталанбас қасиеттерге ие:
балалар мен жасөспірімдер жеткіншектер үшін оның оңайлығы мен игерімділігі,
демократиялығы (ойын барлығын да қабылдайды), игерілуі тиіс шынайы
ақиқаттың барынша әралуан қырларын модульдеуге мүмкіндік беретін ойындық
құралдардың бейімділігі, ең бастысы – балалар үшін ойынның тиартымдылығы.
Қазақ халқының ұлы ақыны Абай Құнанбаевтың айтуынша, ойын ойнап ән
салмай, өсер бала бола ма? Бала өмірінде ойын ерекше орын алады. Баланың
өмірі, қоршаған ортаны танып, еңбекке қатынасы, психологиялық ерекшеліктері
ойын үстінде қалыптасады. Олар ойын ойнау барысында өздерін еркін сезінеді.
Іздемпаздық, тапқырлық әрекеті (сезіну, қабылдау, ойлау, зейін қою, ерік
арқылы) байқалады.
Қазіргі ғылыми мәселелерді шешу ахуалы Ойындарды мақсатты пайдалану
мәселесі қандай да бір деңгейде бастауыш оқушыларына тәрбие беру теориясы
мен оқыту тәжірибесінде шешімін тапқан. Педагогикалық ғылымның аталған
саласына Л.А.Венгер, В.В.Давыдрв, А.В.Запорожец, Н.Н.Подьяков, А.П.Усова,
Д.Б.Эльконин және тағы басқа ғалымдар өздерінің елеулі үлестерін қосты. Жас
ерекшелік психологиясы саласында Б.Г.Ананьев, А.ВЗапорожец, А.Н.Леонтьев,
А.А.Люблинская, С.Л. Рубинштейн, Д.Б Эльконин ғалымдар зерттеді.
Ойынды адамзат іс - әрекетінің арнайы формасы ретінде дамытудағы
тарихи аспекті Е.А.Покровский, Р.ИЖуковская, Р.И.Меджерицкая,
В.Г.Яковлева, М.Тәнекеев, Б.Төтенаев, М.Балғымбаев, Ә.Бүркітбаев
ғалымдардың зерттеулерінде сипатталды.
1980-1985 жылдардан бастап, ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын
есептернің мазмұны мен қызметін айқындау, нақтылау бағытында бірқатар іс -
әрекеттер жасала бастады. Кіші мектеп жасындағы балаларды оқытуда ойынды
пайдалануға байланысты М.И. Моро, А.М.Пышкало, В.Н.Рудницкая, Л.И.Смагина,
Н.А.үЯнковскаятарапынан жекелеген әдістемелік ұсынылымдар жасалды.
Кейбір әдіскерлердің пікір – көзқарастары бойынша ойын оқыту әдісіне
жатқызыла бастады. Математиканы оқыту үрдісінде мазмұнды ойын есептердің
қолданылымдары жеке оқушылырдың ой - өрісін, біліктерін, дағдыларын
қалыптастырудың құралы ретінде ғалым - әдіскерлер А.Е.Әбілқасымов,
Ә.К.Қағазбаева, Д.Рахымбек, Б.Баймұханов, А.М.Мүбәраков, Е.Ж.Смағұлов,
Ж.Т.Қайыңбаев, М.Ө. Мұсабеков, Г.О.Жетпісбаеваның т.б еңбектерінде
қарастырылған.
Ойынды бастауыш мектепте оқытру барысында қолдануға арналған
Қазақстандық ғалымдардың біраз еңбектері бар. Бастауыш сыныпта ұлттық –
дидактикалық ойындарды пайдалануға Р.Жиеналиев пен Р.Қ.Керімбековтың ғылыми
жұмыстары арналған. А.Ж.Алдажанова мен З.Н.Күдебаеваның ғылыми
зерттеулерінде бастиауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылығын арттыруда
дидактикалық ойындардың алатын орны жан – жақты қарастырған.
С.М.Иманбекованың ғылыми еңбектерінде жаңа технология үдерісінде
математимка сабағында ойын элементтерін тиімді пайдалану арқылы оқушылардың
ой - өрісін дамыту мәселелерін зерттеген. Математика сабақтарында
дидактикалық ойындарды пайдалану арқылы оқушылардың қызығушылығын арттыру
проблемасы Т.Қ.Жаспанованың ғылыми еңбегінде қарастырылған. Г.Қазенованың
еңбегі ойын арқылы оқытуға арналған. Білім беру барысында ойын
технологиясын қолдану С.Кемазова қарастырған. Р.Керімбаева мен
Т.Керімбаеваның еңбектерінде дидактикалық ойындардың түрлері зерттелген.
Оқушыға білімінді берік меңгерту құралы ойын екендігі А.Рысқұлбекованың
еңбегінде тұжылрымдалған. Р.И Кежебекованың бастауыш мектепте сыныптан тыс
жұмыстарда математикалық ойын есептерін пайдалану әдістемесіне арналған.
А.Ө. Байдыбекованың зерттеу жұмысы бастауыш сыныптардағы математмиканы
оқытиудағы компьютерді пайдаланып кейбір математикалық ойындарды қолдану
қарастырылған. А.К. Айтпаеваның зерттеу жұмысында қазақтың ұлттық ойындары
бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеу құралы ретінде қарастырылған. Бәйге,
Көкпар, Алтын сақа, Хан талапай, Қыз қуу, Тоғызқұмалақ т.б.
балалардың еңбекке деген қарым-қатынасы мен қабілеттерін арттырады. Одан
кейінгі кезеңде қазақ халқының бай этнографиялық материалдарын жинақтаған
және оның ішінде ұлт ойынының тәрбиелік маңызы туралы пікір айтқандар
К.А.Покровский, А.И.Ивановский, Н.И.Гродеков, Е.А.Алекторов, Ә.Диваев,
А.Левшин, Н.Пантусов, Ф.Лазаревский, П.П.Пашин, Г.С.Запряжский, А.Шиле,
А.Харунзин, А.Горячкин, П.Ходыров, Е.Букин, О.Әлжанов, т.б. болды
делінген.Е.Сағындықов өз еңбегінде: Қазақтың ұлт ойындары тақырыпқа өте
бай және әр алуан болады, - дей келіп, ұлт ойындарын негізінен үш салаға
бөліп топтастырған.Ә.Диваев Игры киргизских детей атты еңбегінде тарихта
алғаш рет қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырады. Қазақ
балаларының ұлттық ойынына тоқталғандардың бірі – орыс ғалымы А.Алекторов.
Мәселен, оның О рождении и воспитании детей киргизов, правилах и власти
родителей (Орынбор, 1891) атты еңбегіңн атауға болады.М.Жұмабаев ойындарды
халық мәдениетінен бастау алар қайнар көзі, ойлау қабілетінің өсу
қажеттілігі, тілдің, дене шынықтыру тәрбиесінің негізгі элементі деп
тұжырымдайды. Кезінде ұлттық ойындарды зерттеген авторлар қатарында
М.Тәнекеев, Б.Төтенаев, М.Балғымбаев, Ә.Бүркітбаев, т.б. есімдерін атауға
болады.Кеңес Одағы кезіндегі ұлттық ойындардың маңызы мен қажеттілігін
көрегендікпен қарастырған ғалым Б.Төтенаев Қазақтың ұлттық ойындары
(Алматы, 1994) атты еңбегінде қазақ ойындарын бірнеше топқа бөліп, ойын
шарттарын жазып, жастар үшін тәрбиелік мәнін зерделеп, ойын білдірген.
Бастауыш мектеп тәжірибесінде ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын
есептерін барынша біржақты түсіну және мұғалімдер мен оқушылар тарапынан
оған деген әралуан қарым – қатынасты байқауға болады. Көптеген мұғалімдер
мен әдіскерлер, мұндай ойынмен қызықты сипатта берілген тапсырмалар мен
жаттығуларды ғана байланыстырады. Олар рольдік және басқа да ойындарды
сабақтарда қолданудың орынсыздығы мен мақсатқа сай келмейтіндігі туралы
айтады. Сондай – ақ қазіргі кезде көбінесе, ойынды екінші қатарға шығару
байқалады. Ойын игерілген білімдер мен дағдыларды бекітуге арналған құрао
ретінде ғана мойындалды. 1 және 2 сынып арифметика курсына арналған ойындар
жүйесін жасап шығарған әдіскер Н.В Огаркова да осындай ой – тұжырымға
келген. Кейбір зерттеулер мен әдістемелік әдебиеттерде оқыту үрдісіндегі
ойындарды пайдалану ерекшеліктерін айқындайтын ойын мен оқу іс -
әрекеттерінің өзара байланысы жеткілікті айқындалмағаны еместігі байқалады.
Бастауыш мектепте математиканы оқытуда ұлттық және дидактикалық
мазмұнды ойын есептерін қолдану арқылы оқушылоардың ой - өрісін дамыту
қажеттілігімен және оңдай қолданудың теориялық негізделіп әдістемесінің
жасалмауының арасында қарама – қайшылық бар екендігі анық байқалады. Бұл
қарама – қайшылық Бастауыш мектептің математика сабақтарында ұлттық және
дидактикалық мазмұнды ойын есептерін қолдану арқылы оқушылардың ой - өрісін
дамыту атты тақырыбының көкейкестілігін дәлелдейді.
Осыған орай зерттеудің проблемасы ұлттық және дидактикалық мазмұнды
ойын есептерін қолданып бастауыш мектепте математиканы оқыту барысында
оқушылардың ой - өрісін дамыту болып табылады.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш сыныпта математика сабағында ұлттық және
дидактикалық ойындарды қолданудың маңызың көрсету.
Зерртеу нысаны: бастауыш сыныпта математиканы оқыту үрдісі.
Зерттеу міндеттері:
- бастауыш мектептегі математика сабағында ұлттық және дидактикалық
мазмұнды ойын есептерін қолданудың маңыздылығын көрсету және ол ойындарды
қолданып оқушылардың ой - өрісін дамытудың теориялық негізін жасау;
- ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын есептерін қолданып
оқушылардың ой - өрісін дамытудың әдіс – тәсілдерін анықтап, оны
психологиялық – педагогикалық тұрғыда негіздеу;
- бастауыш мектептегі математика сабағында ұлттық және дидактикалық
мазмұнды ойын есептерін қолданып оқушылардың ой - өрісін дамытудың
әдістемесін жасау, оның тиімділігін тәжірибелік эксперимент арқылы тексеріп
тәжірибеге енгізу.
Зерттеудің теориялық - әдіснамалық негіздері Ойынды адамзат іс -
әрекетінің арнайы формасы ретінде дамытудағы тарихи аспекті Е.А.Покровский,
Р.ИЖуковская, Р.И.Меджерицкая, В.Г.Яковлева ғалымдардың зерттеулерінде
сипатталды.
1980-1985 жылдардан бастап, ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын
есептернің мазмұны мен қызметін айқындау, нақтылау бағытында бірқатар іс -
әрекеттер жасала бастады. Кіші мектеп жасындағы балаларды оқытуда ойынды
пайдалануға байланысты М.И. Моро, А.М.Пышкало, В.Н.Рудницкая, Л.И.Смагина,
Н.А.Янковская, М.Тәнекеев, Б.Төтенаев, М.Балғымбаев, Ә.Бүркітбаев тарапынан
жекелеген әдістемелік ұсынылымдар жасалды.
Кейбір әдіскерлердің пікір – көзқарастары бойынша ойын оқыту әдісіне
жатқызыла бастады. Математиканы оқыту үрдісінде мазмұнды ойын есептердің
қолданылымдары жеке оқушылырдың ой - өрісін, біліктерін, дағдыларын
қалыптастырудың құралы ретінде ғалым - әдіскерлер А.Е.Әбілқасымов,
Ә.К.Қағазбаева, Д.Рахымбек, Б.Баймұханов, А.М.Мүбәраков, Е.Ж.Смағұлов,
Ж.Т.Қайыңбаев, М.Ө. Мұсабеков, Г.О.Жетпісбаеваның т.б еңбектерінде
қарастырылған.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы
бастауыш мектептегі математика сабағында ұлттық және дидактикалық
мазмұнды ойын есептерін қолданып оқушылардың ой - өрісін дамытудың
әдістемесін жасау, оның тиімділігін тәжірибелік эксперимент арқылы тексеріп
тәжірибеге енгізу.
Бәйге, Көкпар, Алтын сақа, Хан талапай, Қыз қуу,
Тоғызқұмалақ т.б. балалардың еңбекке деген қарым-қатынасы мен
қабілеттерін арттырады. Одан кейінгі кезеңде қазақ халқының бай
этнографиялық материалдарын жинақтаған және оның ішінде ұлт ойынының
тәрбиелік маңызы туралы пікір айтқандар К.А.Покровский, А.И.Ивановский,
Н.И.Гродеков, Е.А.Алекторов, Ә.Диваев, А.Левшин, Н.Пантусов, Ф.Лазаревский,
П.П.Пашин, Г.С.Запряжский, А.Шиле, А.Харунзин, А.Горячкин, П.Ходыров,
Е.Букин, О.Әлжанов, т.б. болды делінген.Е.Сағындықов өз еңбегінде:
Қазақтың ұлт ойындары тақырыпқа өте бай және әр алуан болады, - дей
келіп, ұлт ойындарын негізінен үш салаға бөліп топтастырған.Ә.Диваев Игры
киргизских детей атты еңбегінде тарихта алғаш рет қазақтың ұлттық
ойындарын үш топқа бөліп қарастырады. Қазақ балаларының ұлттық ойынына
тоқталғандардың бірі – орыс ғалымы А.Алекторов.
Зерттеудің ғылыми болжамы егер бастауыш мектептегі математика
сабағында ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын есептерін қолдану арқылы
оқушылардың ой - өрісін дамыту теориялық - әдістемелік тұрғыда негізделсе
және оның әдістемелік кешені жасалса, онда оқушылардың ой - өрісін дамытып,
оқу сапасын арттырып, оқушылрдың математиканы оқуға деген қызығушылығы мен
ізденісін қалыптастыруға болар еді.
І. Бастауыш сыныпта оқу – тәрбие үрдісінде ойын іс - әрекетінін тәлім
– тәрбиелік мәні.
1.1 Ойын танымдық іс - әрекетті қалыптастыру құралы.
Бүгінгі таңда білім беру жүйесінің әлеуметтік, қоғамдық, саяси-
экономикалық өзгерістерге байланысты мақсаты мен міндеттері, мазмұны
өзгерді. Бұл өзгерістер жаңа әдіснамалық жүйені жасауда дәстүрлі оқыту
үдерісіне жаңашылдық сипатта қайта қарап, оқытудың жаңа технологияларының
табиғатын түсіне отырып, оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендірудің
қажеттігін негіздейді. Айтылған мәселенің басты ерекшелігі оқытудың
нәтижесін алдын-ала болжап, оқушылардың білім алуы барысында іздену-зерттеу
және өз бетімен білім алу жүйесін, алған білімін өмірдің жаңа жағдайларында
пайдалана білу арқылы танылады. Әсіресе, оқушылардың оқу-танымдық іс-
әрекетін белсендіру проблемасы қазіргі уақытта ауыл мектептері үшін өзекті
мәселе күйінде қалып отыр. Сондықтан қазіргі ауыл мектептері жағдайында
оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіру маңызды міндет, ғылыми
проблема.
Таным теориясы оқу әрекетіне тікелей қатысты. Білім игеру әрқашан
таныммен байланысты келеді. Оқудың міндеті – табиғат, қоғам және оқушының
психикалық процестерінің даму заңдылықтарын оқушы санасына ендіру. Таным
мен оқу арасында жалпы ортақтастық көп. Оқушы қоршаған дүниені тану арқылы
дамиды, кемелденеді. Оқу жұмысын таным істерінің өзінше бір формасы ретінде
қарастыруға болады.
Әл – Фарабидің айтуынша, адамды жануарлардан ерекше бөліп тұрған қуат
– оның ақыл – парасаты, яғни ойлай, сөйлей алу қабілеті.
Қабілет арқылы адам тәрбиесі саналы түрде жүргізіледі. Тәрбие жас
ұрпақтың өмірге бейімделіп, қарттардың орнын басып, өндірісті дамыту
қажеттілігінен туындайды. Сол үшін жас ұрпақты тәрбиелейді, өмір
тәжірибесіне үйретеді, қарым – қатынас, іс - әрекетті меңгертеді.
Ерік — адамның өз мінез-кұлкын саналы түрде меңгере алу қабілеті.
Адамды әр алуан әрекеттер мен іске бағыттайтын нәрсе,— мақсат қою, соған
талпыну. Мұны психологияда ниет (мотив, себеп) деп атайды.
Ы.Алтынсарин қазақ балаларына мағыналы анекдоттар, жұмбақтар, ойына ой
қосатын әңгімелер, танымдық қызығуын тудыратын жайттар адамгершілікке, ақыл
ойды тәрбиелеуде аса тиімді болады деп санаған. А.Құнанбаев бала
психологиясының ерекшелігі – білуге құштарлық деп есептейді. Өсе, ержете
келе тәрбие құралдарының қатарына ұлттық ойындарды, оның ішінде ақыл – ойды
дамытатын тоғызқұмалақ ойының жатқызған.
М.Жұмабаевтың көзқарасы бойынша, балалар фантазиясының табиғатына
ерекше көңіл қойып, оны өркендетудегі ертегі, ойындар мен ойын
материалдарының рөліне тоқтала келе, балалардың тілдесуі, сөйлесуі топтық
ойындар арқылы көрінетіндігін айтып, тілдің адам өміріндегі маңызына
дәйекті талдау жасайды. Ұлттың тілінде сол ұлттың жері, тарихы, тұрмысы,
мінезі айнадай ашық көрініп тұр.
Қазақ балаларының ұлттық ойынына тоқталғандардың бірі – орыс ғалымы
А.Алекторов. Мәселен, оның О рождении и воспитании детей киргизов,
правилах и власти родителей (Орынбор, 1891) атты еңбегін атауға болады.
Автор бұл еңбегінде көшпенді қазақ халқының өмір сүру салтындағы
баланың дүниеге келген сәтінен бастап өсу динамикасына дейін ұлттық ойын
мен қимыл-қозғалыс әрекетінің алатын орны және балғындардың денсаулығы мен
дене мүшесінің қалыптасып дамуындағы жеке халық ойындарының қажетті
жақтарын ашып көрсетеді. Қазақтың белгілі ғалым ағартушылары А.Құнанбаев,
Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин халық ойындарының балаларға білім берудегі
тәрбиелік мәнін жоғары бағалап, өткен ұрпақтың дәстүрі мен алтын құрметтеп,
адамдардың ойы мен іс-әрекетін танып түсінуде жастардың эстетикалық,
адамгершілік ой талабының өсуіне оның атқаратын қызметін жоғары бағаласа,
М.Жұмабаев ойындарды халық мәдениетінің бастау алар қайнар көзі, ойлау
қабілетінің өсу қажеттілігі, тілдің, дене шынықтыру тәрбиесінің негізгі
элементі деп тұжырымдайды. Ұлттық ойындар халық тәрбиесінің дәстүрлі
табиғатының жалғасы. Ежелден дәстүрлі ойындарда халықтың өмір сүру әдісі,
тұрмыс-тіршілік еңбегі, ұлттық дәстүрлері, батырлық-батылдық туралы
түсінігі, адалдыққа, күштілікке ұмтылуы, шыдамдылық, т.б. құндылықтарға мән
берілуі – халық данышпандығының белгісі.
Ұлы Абайдың Ойын ойнап ән салмай, өсер бала бола ма? деген пікірінен
бала өмірінде ойынның маңыздылығын көруге болады. Бастауыш сынып
оқушыларының психикасының дамуына ойын әрекеті шешуші рөл атқаратындығы
туралы белгілі ғалымдар өз еңбектерінде айтып кеткен: Ж.Аймауытұлы, М.
Жұмабаев, Ш.Құдайбердіұлы, С.Торайғыров, Т.Тәжібаев.
ХХ ғасырдың басында өмір сүрген этнограф М.Гуннер қазақтың ұлттық
ойындарын былайша жіктейді:
1. Жалпы ойындар;
2. Қарсыласу мен күресу сипатындағы ойындар;
3. Ашық алаңқайдағы ойындар;
4. Қыс мезгіліндегі ойындар;
5. Демалыс ойындары;
6. Ат үстіндегі ойындар;
7. Аттракциондық-көрініс ойындар.
Қазақтың ұлттық қозғалыс ойындарын спорттық ойындардан ажыратып,
алғаш рет бөліп қараған ғалым М.Гуннер қазақ ойындарына топтамалық жіктеу
жасай отырып, ұлттық ойындарды оқу үрдісінде пайдалануға ұсыныс жасайды.
Бұл жерде айта кететін бір жайт, Қазақ КСР Халық Комиссарлар Кеңесінің 1943
жылғы шешіміне сәйкес 1949 жылы жарық көрген Краткий сборник казахских
народно-национальных видов спорта атты еңбегі М.Гуннердің толықтырып,
өңделген кітабы. ХХ ғасырдың басында көшпенді халықтар: қазақ, өзбек,
қырғыз, түркімен, қалмақ, т.б. отар елдері туралы этнографиялық деректер
жинақтап, олардың ұлттық мәдениетінің тармағы – халық ойындары, оның
ішіндегі құрамдас бөлшегі болар ойынын жинап зерттеуді Түркістан генерал-
губернаторы арнайы шенеуніктер мен миссионер ғалымдарға жүктеген. Орыс
ғалымы А.Васильев Игры сартовских детей атты мақаласында Ферғана және
Сырдария аймақтарын мекендеген өзбек халқының ұлттық ойындарының бірнеше
түрлерін ажыратып, топқа бөліп, нақты зерттеген.
Ізденіс барысында автор Ферғана балаларының күнделікті ойнайтын
ертеден келе жатқан дәстүрлі Гимчук тушты бошимга ойыны Ташкенттегі сарт
балаларына таныс емес екендігін айтады. Ал М.Гавриловтың авторлығымен
жазылған Перепелиный спорт у Ташкентских сартов атты мақаласына өзбек
халқының ойын түрлерінің айрықша маңыздысы жыл мезгілдерінің белгілері
уақытында Құстар ойынын (тауық, қаз, т.б.) ойнаудың ережесі, ойын
түрлері, тәртібі зерттеледі.
Көрнекті нидерланд оқымыстысы Иохан Хейзинганың Ойнаушы адам деген
дәлелдемесіне кең тараған еңбегінде: ойын адамзат әрекетінің Жан-жақты
қамтылған әдісі, адамзат тіршілігінің универсал категориясы Ойын өмір сүру
әдісі емес, бірақ адам әрекетінің құрамды негізі. Ақылды адам дегеніміз ең
алдымен ойнайтын адам,-дейді.
Ойын арқылы бала қоршаған ортаны өз бетінше зерделейді. Сөйтіа, өзінің
өмірден байқағандарын іске асырып, өзін қоршаған адамдар іс - әрекетіне
еліктейді. Соның нәтижесінде өзі көрген жағдайларды, отбасылық тұрмыс пен
қызмет түрлерін жаңғыртады. Ойын балалардың еңбекке деген қарым – қатынасы
мен қабілеттерін қалыптастырады. Ойынның ережелері ойнаушының қисынды ой
қабілетінің дамуы, бір – біріне деген сыйластық, қажеттіліктерімен санасуы
әр оқушының жеке әрекетінен туындайды. Ойынның басты шарты жеңіске жету
болса, әр ойыншы қарсыласының мүмкіндігімен санасып, бір – біріне деген
сенімін арттырады.
Ойын түрлері өте көп. Соның ішінде ойын – сабақ, ойын – жаттығу,
сергіту ойындары, дидактикалық мақсаттағы ойындар, логикалық ойындар,
грамматикалық ойындар, ұлттық ойындар т.б. Мұндай ойындар оқушыны жан –
жақты дамытып, білімді толық игеруіне көмектеседі. Ұлы педагог Сухомлинский
ойынсыз, ертегісіз, шығамасыз, ойсыз толық мәндегі ақыл – ой тәрбиесі
болмайды деп санаған.
Атақты француз ғалымы Луи де Брайль айтуы бойынша ең қарапайым
мәселені қозғайтын ойындардың өзінде ғылыми жұмысқа ұқсас жалпы элементтер
көп кездеседі. Екі жағдайда да ең бастысы қойылған мақсаттың болуы, сонан
соң қиындықтың болуы, оны жеңу, жаңалықты ашу-қуаныш. Міне, сондықтан
адамдарды жасына қарамастан ойын өзіне тартып тұрады,-дейді.
Кеңес дәуірі жылдарында қазақтың ұлттық дәстүрлі халық ойындары күн
тәртібіндегі өзекті мәселе болғанына қарамастан, сол тоталитаризм кезінде
дәстүрлі ұлттық ойындарды зерттеген авторлар қатарында М.Тәнекеев,
Б.Төтенаев, М.Балғымбаев, Ә.Бүркітбаев, т.б. есімдерін атауға болады.
Әсіресе М.Тәнекеевтің қазақтың ұлттық және дәстүрлі ойындарын зерттеген
деректерінің өзі жеке мәселе. Оның негізгі еңбектері Қазақстандағы спорт
пен дене тәрбиесі саласына арналған. Ең бастысы, ол дене тәрбиесінің
халықтық педагогикасы сияқты көкейтесті мәселесінің негізін қалаған
М.Тәнекеевтің авторлығымен шыққан алғашқы туынды Казахские национальные
виды спорта и игры (Алматы, 1957). Бұл зерттеуінде ізденуші қазақтың
Тоғызқұмалақ ойынының ереже тәтіптерін таразылап, халық ойынының қажетті
жақтарын ашып, сонымен қатар басқа да ұлттық қозғалмалы, спорттық ойын
түрлеріне тоқталып, анықтама беріп жіктеп, құнды мұрағат деркетеріне сүйене
отырып, ғылыми сараланған пікірлер айтады. Ғалым негізінен Қазақстандағы
Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңде дене тәрбиесі мәдениетінің дамуын талдай
отырып, тарихта тұңғыш рет, дене мәдениеті мен спорттың екі даму бағытын
қара халқтық және ақсүйектік деп көрсетіп, оны формациялық әдістемеге
сүйеніп, яғни таптық тұрғыдан қарастырады. Сонымен бірге ғалым зерттеуіне
әскери қолданбалы маңызы бар кейбір спорт және ойын түрлерінің өрлеуіне
отаршыл Ресей патшалық өкіметінің саяси көзқарасын көрсетеді. М.Тәнекеевтің
аталған еңбегінде таптық-формациялық идеологиялық көзқарас тұрғысынан сол
заманға сай зерттелгеніне қарамастан, бүгінгі күні өз құндылығын жоймаған,
ғылыми тұрғыдан аса жоғары еңбек болып табылады. М.Тәнекеевтің басшылығымен
бұдан басқа да бірнеше ғылыми монографиялық еңбектер жазылды. Кеңестік
кезеңдегі ұлттық ойындардың маңызы мен қажеттілдігін көрегендікпен
қарастырған ғалым Б.Төтенаев Қазақтың ұлттық ойындары (Алматы, 1994) атты
еңбегінде дәстүрлі қазақ ойындарын бірнеше топқа бөліп, ойын шарттарын
жазып, жастар үшін тәрбиелік мәнін дәлелдеп, ойын зерделеген.
Дьюидің айтуынша, егер біз идеяны оқушыларға кірпіш ұсынғандай дайын
күйінде бермесек, олар өз идеяларын ұсына бастайды, өз мәселелерін қойып
және оқу материалында берілген тақырыппен салыстыра бастайды. Осы мақсатта
оқушыға дайын ақпаратты бермей, оны өз бетімен ізденуге үйрету керек.
Аталған автор қаламынан халықтың этнопедагогика мен ұлттық ойындар
арасындағы байланыс және ойындардың ертеңгі болашаққа керекті қасиеттілігін
зерттеген басқа да қомақты ізденістер дүниеге келеді. Е.Сағындықовтың
авторлығымен жазылған ғылыми монография Ұлттық ойындарды оқу-тәрбие ісінде
пайдалану (Алматы, 1993) деп аталады. Ғылыми еңбекте қазақ мектептерінде І-
ҮІ сыныптарда қазақ халық ойындарын жекелеген классификацияларға топтап,
оны сабақта және сабақтан тыс тәрбие жұмыстарында қолдану әдістері
анықталып, қазақ халық ойындарына педагогикалық талдау жасалып, оқу
үрдісінде пайдалану қажеттілігі негізделеді. Ә.Бүркітбаевтың авторлығымен
1985 жылы жазылған Спорттық ұлттық ойын түрлері және оның тәрбиелік мәні
жинағында ұлт спорты түрлері мен ұлттық спорт ойындарының балалардың
күнделікті өміріндегі алатын орны, тәрбиелік маңызы және ат спорты мен
ұлттық ойындардың ережесі қарастырылса, М.Балғымбаевтың Қазақтың ұлттық
спорт ойыны түрлері (Алматы, 1985) атты еңбегіндегі ат спортына қатысты
бәйгені бастап жорға жарыс, аударыспақ, жамбы ату, аламан бәйге, т.б. жарыс
түрлеріне салыстырмалы талдау жасалады. Бала өміріндегі ұлттық және
спорттық қимыл-қозғалыстың және ойынның алатын орны, формасы және мазмұны
үлкен адамның тұрмыстық күйімен, еңбек түрімен және мазмұнымен
салыстырылса, қаладағы қажеттіліктің бір тұсы адамды дағдыға үйрету
екендігін байқаймыз. Ғалым А.Усова өз еңбегінде ойынның мәнін баланың
дербес іс-әрекеті, айналасындағы өзгерістерді танып-білуге, белсенді әрекет
етуге жол ашуы ретінде түсіндіреді. Автордың айтуынша шынайы өмірде баланың
аты – бала. Өз бетінше әлі ештеңе тындырып жарытпайтын жан. Қам-қарекетсіз
өмір ағысына ілесіп кете барады. Ол ойын үстінде ол бейнебір ересек адам
тәрізді өз күшін сынап көреді. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту
барысндағы спорттық жаттығулар И.Давыдов, Л.Былеева, В.Яковлев,
Н.Поддьякова, Н.Михайленко, Д.Куклова және тағы басқалар ерекше назар
аударған. И.Давыдов ойын мен ойыншық және дидактикалық құралдарға ғана
сүйеніп, мектепке дейінгі балалық кезді заттар жөнінде жекелеген нақты
түсініктер, жинақтау кезеңі деп түсіну қателік деп дәлелдейді. Бұл кезде
дене шынықтыру мен ақыл-ойын ақыл-ой дамуына, жалпы түсінік пен ұғымның
қалыптасуында, маңызды ойлау операциялары: талдау, салыстыру, қорыту,
қабілетіне қажетті организм деп аударған. И.Давыдов ойын-ойыншық және
дидактикалық құралдарға ғана сүйеніп мектептке дейінгі барлық кездерге
заттар жөнінде жекелеген нақты түсініктер жинақтау кезеңі деп түсіну
қателік деп дәлелдейді. Бұл кезде дене шынықтыру мен ақыл-ой дамуына, жалпы
түсінік пен ұғымның қалыптасуына, маңызды ойлау операциялары: талдау,
салыстыру, қорыту қабілеттеріне қажетті организм деп тұжырымдайды.
Д.Хухлаеваның пікірінше, дене шынықтыру жаттығуларын ойынмен
ұштастырған сәтте баланың тұрақты іс-әрекетке бейімділігінің қалыптасуы
айқын сезіледі, сондықтан дене шынықтыру күнделікті қажеттілік болуымен
қатар денсаулықтың, шыдамдылық пен тез қимыл-әрекеттің символы болып
табылады.
А.Быкованың басшылығымен баспадан шыққан Физическое воспитание в
детском саду кітабында балабақшаның әр тобында жас ерекшелігіне қарай
өткізетін қарым-қатынас ойындарын ұйымдастыру және оны өткізу әдістері,
т.б. мәселелер қарастырылған. Мысалы, қозғалып ойнау барысында алғашқы
күннен бастап балаларды өзін-өзі тежеуге үйрету, сонымен қатар барлық
баланың қабылдау қабілеті бірдей емес екендігі, яғни белсенділер мен
жайбасар әлсіз балалар арасындағы тепе-теңдікті сақтау қасиеті, оларды әр
түрлі ойынға тарту арқылы шыңдау, ұмтылдыру, бірнеше рет бір ойынды ойнату
барысындағы баланың физиологиялық өзгерісімен қатар психологиялық тұрғыдан
сенімділігінің артуы ғылыми еңбектің құндылығын жоғарылатады.
Еліміздің егемендік алуы Қазақстандағы дене шынықтыру, ұлттық ойындар
мәселесіне басқаша сын көзбен қарауды талап етеді. Осы орайда соңғы жылдары
біздің қарастырып отырған ізденіс тьақырыбымызға орай бірнеше ғылыми
еңбектер жарық көрді. Е.Мұхиддинов қазақтың ұлттық ойындарын дамыған
қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық құрылыммен байланысты қарастырады. Дене
шынықтыру пәнінің теориялық дәлелдемесін қазақтың ұлттық ойындарының
тәжірибелік жағымен біртұтас алып қарайды.
А.Құралбекұлы мен С.Әкімбайұлы жалпы білім беретін қазақ мектептерінің
дене шынықтыру жүйесінде қазақ этнопедагогикасы материалдарына, оның ішінде
халық шығармашылығы мен ұлттық ойындарды тиімді пайдаланудың ғылыми
теориялық-әдістемелік негіздеріне сүйене отырып талдау жасаса,
А.Айтпаеваның ғылыми еңбегінде орыс тілінде оқытатын мектептердің бастауыш
сынып оқушыларын тәрбиелеу құралы ретінде қазақ халқының ойындарын
пайдаланудың теориялық-әдістемелік негіздері жасалып, олардың тәрбиелік
мүмкіндіктері айқындалған.
Сонымен түйіндеп айтарым, қазақтың ұлттық ойындарының басқа
халықтардың ұлттық ойындарынан айырмашылығы - оның шығу, пайда болу тегінің
ерекшелігіне байланысты белгілі бір тәрбиелік мақсат бірлігін
көздейтінінде.
Қазақтың ұлттық ойындарын Б.Момышұлының өз еңбектерінде, ұлттық
ойындар ептілікке, ширақтылыққа, қайсарлыққа үйрететіндігін түсіндіреді.
Қазақ халқының ұлттық ойындарын жинаушы этнограф Ә.Диваев өзінің
Қырғыз балаларының ойыны еңбегінде қазақтардың бала тәрбиелеудегі өзіндік
ерешеліктерін айта келе, ойын түрлерін үш топқа бөліп қарастырған (сәбилер
ойыны, бозбалалар ойыны, жігіттер ойыны). Сонымен қатар ...қыз балалардың
қолдан жасайтын қуыршақтары мен ер балалардың балшықтан жасап алатын жылқы
мен түйе сияқты жануарлар мүсіні болмаса, қазақтың балалар ойыншығы мүлде
жоқ... бірақ антропологиялық көзқараспен қарайтын болсақ, олардың осы
ұсқынсыз ойыншықтары балалардың өз шығармашылық қиялынан туғандықтан да
құнды болып есептеледі деп, баланың шығармашылық қиялының жүйріктігі мен
қоршағанг ортаны танып – білуге деген талпынысын баса көрсеткен.
Ұлттық ойында түрлі себептерге байланысты пайда болып отырған.
Мәселен, Аңшылар, Марламкөш, ойындарында аңды жан – жақты қошап аулау,
топталып іздеу, жасырыну, қуу, қалай қолға түсіру анық бой көрсетсе,
Дауыснан біл, Шұқыма ойындарының далада із кесу, түрлі дыбысты ажырата
білу мақсатында пайда болғаны байқалады. Ойындардың енді бір тобы көшпелі
тайпалардың өзара қақтығыстырын, жаугершілік дәуірінің бітімін, рулық
қауымның жол – жоралғысын өзінше қайталайды. Олардың қатарына Жамбы ату,
Теңге ілу, Тұтқын алу, Қамалды қорғау, Батыр, Қыз қуу, Ат
үстіндегі тартыс, Итеріспек сияқты іс - әрекет ойындарын жатқызуға
болады. Балаларды ептілікке , тапқырлыққа баулитын, отырып та, қззғалып та,
жүріп те ойнайтын түрлері аса мол. Мәселен, Үй артында қолағаш, Соқыр
теке, Ұшты – ұшты, Тымпи – тымпи, Ақ серек, көк серек сияқты ойындар
да сөз, кейде іс - әрекетке жетекші, ал кейде қосалқы қызмет атқарады.
Ойындардың ішінде, әсіресе, жан – жануарлардың даусын, төлдерін, іс -
әректін дұрыс айтуға дағдыландыратын Қалау айтуды білемін,
машықтандыратын Хабаршы, сөз бен сөйлемнің мазмұнына дұрыс мән беруге
үйрететін Біз де, Ұшты – ұшты, біоден сөз табуды қажет ететін Орамал
табу ойындарының тілді жетілдіруде маңызы зор.
Сонымен қатар сөз ойындарының қатарына түрлі ұлттық ойын – жырлар мен
жаңылтпаштар да жатады. Осындай ойын жырларының бірі – санамақ. Бұл ойын
жыры негізінен оң – солын әлі толық танымаған бір – үш жастағы сәбилерге
арналып айтылған. Итүрлі ойындарда әркімнің атқарар қызметін, орнын, рөлін,
кімнің ойынға кіріп, кімнің ойыннан шығатиынын, кімнің басқаратынын
белгілеу үшін балалар арасында арнайы қаламақ тақпақтар айтылады.
Балалардың ойын жырлары мен ойындарынан аздап өзгешелеу тұратын, бірақ іс
жүзінде ойынның қызметін атқаратын тағы бірер ұлттық құндылықтарға
жаңылтпаштарды жатқызуға болады. Жаңылтпаштар – бала тілін ширатудың
қолайлы түрі, оның дүниетанымдық, тәрбиелік мәні зор, ол қазақ халқының
тұрмыс қарекетінің түрлі салаларын, танымдық көзқарасын, наным – сенімін,
әдет – ғұрпын сипаттайды. Олар күні бүгінге дейін өзінің мәнін жоғалтқан
емес, керісінше әрі қарай даму үстінде. Мысалы, Ұстап қара қарындашын,
ұстап қарындашын, ұсынды қарындашын қарыадасым деген бүгінгі мектеп
құралдарының біріне арналған жаңылтпаш бұған дәлел бола алады.
Қазақ халқының ойын түрлерін және балалар психикасын дамуында
атқаратын қызметі, шығу тарихы, құндылық жақтары және тақырыптары бойынша
жан – жақты зерттеу – болашақ ісі
Оқу – танымдық іс - әрекет – бұл арнайы оқушының өзі ұйымдастырған
және адамзат баласы жинақтаған мәдени байлықты игеру мақсатында сырттай
тану. Оның пәндік нәтижесі ғылыми білім, білік, дағды, тәртіп үлгісі және
оқитындар меңгеретін іс - әрекеттер түрлері болып табылады.
Жеке адамға не адамдар тобына тән өзіндік қарым-қатынастар, мінез-
құлық пен қимыл қозғалыстардың тәсілдері - кісінің танымы мен іс-
әрекетінде, тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеу үрдісінде қалыптасады.
Ойын-әрекеті арқылы баланың дағдысын қалыптастыру кезінде ойын арқылы,
көңіл–күйі ,баланың тілін дамытумен қатар пәнге деген қызығушылығын
қалыптастыру: оларды сергіте, қуанта отырып, белсенді әрекетке жұмылдыру,
ойын таңдаудағы ойланғанын жүзеге асырудағы дербестігін жетілдіру, ойын
түрін қолдану арқылы баланың жеке қасиеттерін қалыптастыру. Ойын арқылы
оқыту технологиясы дидактикалық, тәрбиелік, дамытушылық болып бөлінеді.
Ойын оқушының ойлау қабілетін арттырады.Физика, химия, тарих т.б.
пәндерімен байланысып білім – білік дағдылары артып, пәнге деген
қызығушылығы артып, білім сапасының артуына ықпал етеді. Бала дамуындағы
ойынның рөлі туралы әр кезде де педагогика ғылымының майталмандары үнемі
көрсетіп отырған. Ойын арқылы балалар әлем есігін ашады, шығармашылық
қабілеттері артады. Ұлы педагог В.А. Сухомлинский ойын ойнамай бала
толыққанды дамымайды деп жазған. Ойынға да басқа оқыту формалары сияқты
арнайы психологиялық қағидалар талап етіледі. Басқа да кез- келген іс-
әрекеттер сияқты ойын әрекеті де сабақ кезінде ынталандыруды қажет етеді,
ең бастысы оқушылар ойынның қажеттілігін сезінуі керек. Негізгі рөл
оқушының ойынға қатысуындағы психологиялық және интеллектуалдық
дайындығымен сипатталады.Ойын кезіндегі көтеріңкі көңіл-күй, өзара
түсіністік, достық қарым-қатынасты қалыптастыру үшін мұғалім әр ойынға
қатысушының мінез-құлқын, темпераментін, жинақылығын, ұстамдылығын және
денсаулығын ескеруі керек.Ойынның мазмұны қатысушылар үшін қызықты және
ойын соңында нәтижесі анық көрінетіндей маңызды құндылықтарын сезінетіндей
болуы тиіс.Әр баланың ойын әрекеті сабақ кезінде алған білімдері мен білік-
дағдыларына негізделеді, ол әрекеттер күнделікті әсерлі шешімдер
қабылдауға,өздерін және қоршаған орта мүмкіндіктерін дұрыс бағалай білуге
тәрбиелейді.
К.Ушинский атап көрсеткендей, ойынды балалардың өз бетімен ерікті
атқаратын іс - әрекеті, ойын арқылы адамның жан дүниесінің барлық қырлары,
жүректілігі, ерік – жігері қалыптасады.
Оқушылардың білім негіздерін теориялық саналылықпен, алған білімдеріне
сыни көзқараспен қарай алатын, білім алу барысында пассив объект емес, өзін-
өзі танып білуші және мұғалімнің басшылығымен өзі-өзі дамыту жолын тани
алатын субъект деп бағалайтын бағыттқа қарай толығымен бет алу жүзеге
асырылғанда ғана мүмкін болады;
Оқу – танымдық іс - әрекет педагогикалық процестің құрамды
бөлігі. Оқу – танымдық іс - әрекетке, педагогикалық процеске оқушының
әлеуметтік болмысының ең маңызды, мәнді бөлігін қамтиды, бұл ұғымды
көптеген ғылымдар: философия, әлеуметтану, психология, педагогика, білім
беру философиясы, педагогикалық психология т. б. қарастырады. Оқу –
танымдық іс - әрекетін ұйымдастыруда оқушыларды ғылымдар, білімдер
жүйесімен, іскерлік дағдылармен қаруландыру, ақыл – ой, ерік-күш жігерін,
психикалық процестерін: зейінін, есін, қабілетін дамыту, іс-әрекетті
орындаудың нақты амал әрекеттерін пайымдау, дүниетанымын және жеке басын
дамыту жолдарын, қалыптастыру тәсілдерін зерттейді.
Н.В.Савиннің тұжырымдауы бойынша, мұғалім – оқушының танымдық іс -
әрекетін жақсы ұйымдастырушы, балалардың табысына қатты ынта қоятын,
олардың рухани өсуіне мүдделі, ықтиятты да қамқор адам.
Танымдық іс – әрекеттің өзге әрекет түрлерінен ең басты ерекшелігі –
оқушының үнемі жаңа дүниеге енумен, әрбір жаңа әрекеттерді оқушының оның
бірінен екіншісіне ауысып отырумен байланысты. Сондықтан, оқу үрдісінде
оқушының білім алуға, өз бетімен әрекет етуге деген құлшынысын оятуға,
ақыл – ойының дамып, жетілуіне түрткі болатын танымдық
іс - әрекетті ұйымдастырудың тиімді әдіс – тәсілдерін іздестіру өзекті
сипат береді.
Д.Эльконин төменгі сыныптағы бала психикасының дамуында жетекші іс -
әрекет сөз тіркесімен сипаттайды.Ойынның, әсіресе, балалардың
психологиясына тигізетін әсері көп, ойын кезінде балалардың ортамен қарым –
қатынасы кеңейіп, таным қабілеті өсіп, мінез – құлөы қалыптасады.
Терең білімге негізделген танымдық біліктердің қалыптасуы оқушылардың
білімді теориялық негізде қорыта алуға мүмкіндік беріп, интеллектуалдық
белсенді ойлауын жандандырып, шығармашылыққа жетелейді, нәтижесінде, оқушы
жеке тұлғасының қалыптасуына негіз болaды.
Мұғалім мен оқушы арасындағы бірлескен қарым – қатынастың маңызы ерекше.
Оқушының ой – пікірі мен бастамасы, ұсынысы мен тапсырманы орындау
шеберлігі, сөйлеу мәдениеті мен ой тұжырымы, пайымдаулары, талпыныстары мен
ізденістері, қызығушылығы мен байқампаздығы, іскерлігі мен дағдысы, іске
батыл, сеніммен кірісуі жүзеге асады, мұнда бағыт – бағдар беру, істің
дұрыс – бұрыстығын анықтау педагог тарапынан болуы шарт. Оқушының танымдық
ынтасын құптау, оған сенімділік таныту – оның мінез – құлқында
тұрақтылықты, өзін - өзі бағалауды, ерік әрекетінде батылдық пен
табандылық, ұстамдылық пен сабырлылықты, өзіне - өзі талап қоя білуді, т.б.
үйретеді.
Оқушының танымдық іс - әрекет құрылымын: танымдық қызығушылықтан, танымдық
белсенділік, танымдық ізденімпаздық және шығармашылық іс- әрекеттен
тұрады. Оқушы қоғам өмірінде маңызды
іс - әрекетке дайындалып жатқандықтан, оның оқу – танымдық әрекеті
болашақ кәсіби әрекетінің дидактикалық бейнесі болуы керек. Сондықтан
оқушының іс - әрекеті бағытталған, ал оның әлеуметтік және танымдық
белсенділігі оның өмірлік жолын анықтаудағы ұмтылысы болып табылады.
Оқушылардың танымдық белсенділігі оқу үрдісінде қалыптасады. Белсенді
оқу-танымдық іс-әрекетінің көздейтін мүддесі, білімнің қоғамдық мәнін
ұғыну, қоғамға қызмет ету қарқынын үдету қажеттілігі негізінде дамиды.
Белсенділіктің ең жоғары көрінісі оқушылардың алған білімдерін өмірде
пайдалана білу болып табылады. Демек, оқушылардың оқу-танымдық
белсенділігін қалыптастыру – оқу үрдісін жетілдірудің негізгі шарты ретінде
қарастыру қажеттілігі туындайды.
Оқушының белсенділігі, негізінен, екі түрлі сипатта болатындығын айтты.
Олар: сыртқы және ішкі белсенділік. Сыртқы белсенділік дегеніміз – оқушы
әрекетінің сыртқы көріністері (белсенді қимыл-қозғалыстары, практикалық
әрекеттері, мұғалімге зейін қойып қарауы, т.б.). Оқушының ішкі
белсенділігіне оның белсенді түрде ойлау әрекеті жатады. Белсенділік жеке
басқа тән, маңызды бір қасиет болып саналады. Бұл қасиетсіз адамның қандай
да болсын жұмысы нәтижелі болуы мүмкін емес.
Танымдық белсендiлiк көп түрлi тұлғалық қатынастардың қалыптасуымен
тығыз байланысты. танымдық әрекеттiң белгiлi бiр ғылым саласымен таңдаулы
қатынасы, танымдық әрекетi, оларға қатысу және қатыскшылармен танымдық
қарым – қатынасы маңызды келедi. Сонымен бiрге, адамның барлық жоғарғы
таным процесстерiн өзiнiң даму деңгейiнен белсендiруде танымдық
белсендiлiк тұлғаның шындықты қайта құру әрекетi нәтижесiнде ұдайы
iзденiске жетелейдi.
Балалардың жеке тұлғасында танымдық белсендiлiгiнiң дамуы бес – алты жас
аралығында қарқынды келедi. Бұл әсiресе баланың логикалық тапсырмаларды
белсендi орындауы, жауап кiлтiн табуға ширақ келуi, бiлуге деген ұмтылысы
танымдық ойындар арқылы оқу әрекетiнiң мiндеттерiн шешуде айқын көрiнедi.
А.Постниковтың тұжырымдауынша, мен адамның математикаға қабілеті жоқ
дегенге сенбеймін, негіз ретінде алсақ, онда әрбір балада математикаға
қабілеті бар деген ойға келеміз. Яғни сол қабілетін оятып, әрі қарай
дамытып осы салада жетістіктерге жеткізу мұғалімге байланысты екені белгілі
болады.
Математика сабағында оқушылардың қызығушылығын тудыру үшін ойындар
ұйымдастырудың маңызы өте зор. Оған тапсырмаларды таңдай білу мұғалімнен
үлкен шеберлікті талап етеді. Ойнау барысында оқушының дербес ойлау
мүмкіндігі, көңіл қоя білу қабілеті дамиды. Ойын сабақтарында берілетін
тапсырмалар қарапайымнан басталып, біртіндеп қиындап оқушылардың танымдық
қызметін белсендіруге назар аударады.
Ойлау процесі объект пен субъектінің өзара әрекеті ретінде жүзеге
асады.Ойлауды психологиялық тұрғыдан зерттеу дегеніміз-оның ішкі, танымдық
құпия мәнін және жемісті болуының себебін ашып көрсету, яғни ойлаудың мәнін
және жемісті болуының себебін ашып көрсету,яғни ойлаудың мәнін зерттейді,
әрбір адамның өзіндік ойлау ерекшеліктерін дамытып отыруға баса мән береді.
Полянидің айтуынша, математиканың анықтамасын бере алмайсын, оның бір
айрықша қасиетін мойындамай – ол қызықты мен де осы сөздерге қосыламын
және осындай керемет пәнге оқушыларымызды қызықтыра білемін.
Адамның мақсаты, қалауы, әр түрлі істерді орындауға ұмтылуы, жалпы
алғанда, ниеттерінің, жиынтығы психологияда адам ниетінің өрісі делінеді.
Басқаша айтқанда, бұл — адамнын бағдарлы әрекеті. Сонымен, адам ниетінің
өрісіне оның саналы әрекеті, еріксіз істері, айқындалған істері, мақсаты,
әлі жете анықталмаған істері де жатады. Ниеттерді орындауда тіршілік үшін
маңызды да, мәні аз да істер кездесіп отырады. Ниет өрісі өзгергіш, әрі
қозғалғыш, сондай-ақ сыртқы жағдайлардық өзгеріп отыруына орай айнымалы
болып келеді. Алға қойған мақсатқа сәйкес ниеттің мазмұны да айқындала
түседі. Осы тұрғыдан алғанда, адам ниетінің мәні жекеменшікті не
менмендікті, өрісі тар тоғышарлықты не өрісі кең қоғамдық сипатты
білдіреді. Адам ниетінің өрісі белгілі мақсатқа бағытталып, оның азаматтық
қасиеті мен іскерлігін, адамгершілік сапаларынын өзгеруі мен тұр-сипатын
білдіреді.
Орыс ғалымы, дәрігер, педагог К.А.Покровский айтуынша, ойын-күнделікті
бала еңбегі, болашақ өмірінің бастамасы.Ойын үстінде баланың ертеңгі өмірге
деген қабілеті байқалады. Ойын баланы қимылға, әрекетке, денешынықтыруға
төселдіреді. Сол арқылы өмір күресіне, еңбекке баулиды. Ойынсыз ақыл-ойдың
қалыпты дамуы да жоқ. Ойын арқылы баланың рухани сезімі жасампаз өмірмен
ұштасып, өзіне қоршаған дүние туралы түсінік алады.
Әрбір жеке адамнық ерікті іс-әрекеттерінін өзіндік синаты бар. Бұл
сипат қоғамдық манызды жұмыстарды орындау үшін мәні аз іс-әрекеттерді соған
бағынды-рып, өзінін. жеке мақсатынан бас тартып отырады. Ерік — адамнын
қарқынды іс-әрекетін білдіретін процесс. Сөйтіп, адамнын мінез-кұлкы .мен
әрқилы істерді орын-дауға үмтылуы маңызы зор, мақсатты істерді орындау-ға
бағытталады. Адам еркінін, көрінісі оныд саналы түр-дегі іс-әрекетінен
байқалады. Қиын-қыстау жағдайлар-дан жол тауып шығува жетелейді, соны
жүзеге асыруға қажетті құрал табады.
Мінез- бұл адамның әлеуметтік мінез-құлқының ерекшелегі. Ол әлеуметтік
топтағы жеке адамның өмір қалпын бейнелейді және жүктелген іске, адамдарға
қарым-қатысынан көрініп отырады. Күнбе-күнгі тіршілікте адам, әдетте,
менмен не көпшіл, қайырымды не сараң, биязы не дөрекі, батыл не солқылдақ,
табанды, ержүрек не байбалаңшыл болып сипатталады. Бұл сөздер арқылы
адамның бір нәрсеге (моральдық қасиеттер), не мінез-құлық амалына (жеке
адамның ерік сапалары) қатысы аталады. Олай болса, мінез негізінде жеке
адамның моральдық-еріктік қасиеттері жатады.
Оқушылардың өзін-өзі басқару, өзін-өзі жетілдіру, өзінің ақыл-ой
қызметінің мүмкіндіктерін ізденімдік-зерттеу және өз бетімен танып-білу
барысында толық дерліктей іске қосу, алған біліміне рефлексиялық тұрғыдан
сыни баға бере алу, өзін-өзі тексеру, жетілдіру дағдаларына ие болғанда
мүмкін болады.
Белгілі педагог Н.Құлжанованың зерттеуінше, ойын арқылы бала дене және
көңілді машықтандырады, ойынның әр жақты функциясын ашып көрсетеді және
балалар ойынын тану, білуге құмарлылығымен, сөйлеумен ұштасып жататындығын
ескертеді.
Ойынның негізгі мақсаты – баланы қызықтыра отырып, білімді меңгерту
болса, мұғалімнің міндеті – сол ойын түрлерін пайдалана отырып оқушылардың
өздігінен жұмыс істйе білуге, ой белсенділігі мен тіл байлығын арттыра
түсуге түрлі дағды мен шеберлікті меңгертуге қол жеткізу. Оқу – тәрбие
жұмысында ойындарды қолданудың кең спкетрін сипаттау мақсатында көптеген
ғылыми зерттеулер жасау арқылы мынандай мәселелердің басы ашылды:
- ойлау, ес, сөйлеу, жінгер, назар үрдістерін дидактикалық ойындардың
әсер ету сипаты;
- жеке оқыту маңызының артуы;
- оқу ойындарына қатысушылардың таным қызығуы арқылы шығармсашылық
ізденіске ұмтылуы т.б.
Бүгінгі таңда өздеріміз тәлім – тәрбие беріп жатқан бүлдіршіндер
ертеңгі күні тек білімді кадр ғана емес, Отанын жанындай сүйетін, ұлттық
тарихы мен мәдениетін қастерлейтін, рухани кемелденген азамат болып өсір
жетілуі қажет. өзінің қазақстандық екенін, Қазақстанда туғанын әрбір бала
мақтаныш ете алса ғана – біздің ісіміздің нәтижелі болғаны. Сонда ғана біз,
ұстаздар, бүгінгі заман алдымызға қойып отырған күрделі міндетті абыроймен
атқарып, еліміздің болашақ азаматтарын тәрбиелеп өсірдік деп сеніммен айта
аламыз. Ынтымақө, бірлік, сыластыққа қазақ жасмтарын бала күннен баулысақ,
ел іргесі сөгілмек емес. Ұлттық мектептің ұлы мұратын ұмытпай, бойымыздаға
біліліміміз бен білігімізді, қажыр – қайратымызды елдің ертеңін
еңселендіретін қасиетті істер жасайық.
Ұлттар өміріндегі ұлттық психологиямен тығыз байланысты көкейкесті
мәселенің бірі – ұлттық әдет – ғұрыптар, дәстүрлер. Ұлттық психологияның
ерекшеліктері мәденгиетте, ұрмыста, сондай – ақ ұлттық әдет – ғұрыптар мен
дәстүрлерде де айқын көрінеді. Қазақ халқының тарихи көне жырларының,
эпостары мен лиро – эпостарының қай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ойындарды қолданудың маңыздылыы
Жоспар
І тарау.
1. Бастауыш сыныпта оқу – тәрбие үрдісінде ойын іс - әрекетінін тәлім
– тәрбиелік мәні.
1.1 Ойын танымдық іс - әрекетті қалыптастыру құралы.
1.2 Математика сабағында дидактикалық және ұлттық ойындарды мақсатты
пайдалану мәселелері.
ІІ тарау.
2. Бастауыш сыныпта математика сабағында ұлттық және дидактикалық
ойындарды қолданып оқушылардың танымдық деңгейін қалыптастырудың жолдары.
2.1 Математика сабағында қолданылатын ұлттық және дидактикалық
ойындардың түрлері.
2.2. Оқушылардың ой - өрісін дамытуда ұлттық және дидактикалық
ойындарды қолданудың әдістемелері, қолдану жолдары, нәтижелері.
Кіріспе
Тақырыптың көкейкестілігі еліміз егеменді мемлекет болғалы бері
барлық салаларда ауқымды өзгерістер жүріп жатыр. Мұндай өзгерістерден білім
беру саласы да тыс қалған жоқ. Қазіргі білім беру (саласы) жүйесі әлемдік
өркениеттің барлық талабына сай келетін, парасатты, білім мен біліктілігі
жетілген мамандар дайындауды қажет етеді. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан – 2030 Қазақстан халқына арналған Жолдауында атап көрсеткендей,
біздің жас мемлекетіміз өсіп, жетіліп, кемелденеді, біздің балаларымыз бен
немерелеріміз онымен бірге ержетеді. Олар бабаларының игі дәстүрлерін
сақтай отырып, қазіргі заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге
даяр. Олар қазақ, орыс, ағылшын тілдерін еркін меңгереді, олар бейбіт,
абат, жылдам өркендету үстіндегі, күллі әлемге әйгілі, әрі сыйлы өз елінің
патриоттары болады, ертеңгі келер күннің бүгінгіден гөрі нұрлы болуына
ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш – білім нәрі. (1)
Қазіргі ізгілендіру заманында әрбір баланың өз мүмкіндігін, қабілетін
және іскерлігін іс жүзінде көрсетуге жағдай жасалу және дербес
еркешеліктері: ықыласы, жігері, темпераменті, еске сақтау қабілеті, ойлау
мен білім деңгейі т.б. қатаң ескерілуі тиіс. Қазіргі заман тарапына сәйкес
мектепте тәрбие мәселесі бірінші кезекке қойылып отырғандықтан, тәрбиелеп
отырып оқытуға, оқушыға адамгершілік, эстетикалық, ақыл – ой және дене
тәрбиесін беру міндетін іске асыру қажет. Оқытуды тәрбиенің қуатты құралы
ретінде пайдаланудың, баланың білімге деген ынтасын, шығармашылық
қабілетін, оның рухани дамуын қамтамасыз етудің шарттарын айқындаудың
маңызы зор.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында білім беру
жүйесінің міндеті ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен
практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және
кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау екендігі
айтылған. (2)
Елбасы 2011 жылғы Жолдауында аты атап көрсеткендей сапалы білім беру
Қазақстанның индустрияландырылуының және инновациялық дамуының негізіне
айналуы тиіс..(3)
ХХІ ғасырда білімі дамымаған елдің тығырыққа тірелері сөзсіз –
делінген Қазақстан халқына жолдауында президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың 18
ақпан 2005 жылғы. Бұл мәселе жалпы білім беретін мектептерге байланысты
айтылып тұрғандығы белгілі. Сол орта мектептен толық қанды сапалы білім
алған, оның бағдарламасын толық меңгерген баладан, яғни, оқушыдан болашақта
жақсы маман білімді адамзат шығары анық. Мектепте жұмыс атқаратын әрбір
мұғалімге қазіргі таңда талап өте үлкен болып отыр. Мұғалім өзінің
инновациялық іс -әрекетін қалыптастырып, оны меңгеріп, сол жаңа
педагогикалық технологияларды оқу-тәрбие үрдісінде жүйелі пайдалану арқылы
оқушылардың білім сапасын арттыруы қажет. (4) 2015
Іс - әрекеттің айрықша түрлерінің бірі ойын болып табылады. Ойын оқу
әрекетіне тән бірқатар қасиеттерге ие екендігі белгілі. Мұны мектеп
оқушыларының білімі меен дағдыларын қалыптастыруға бағыттауына мақсатталуы
айқын көрсетеді. Сонымен қатар ойын оқушыларға қозғау салуға, оларға түрткі
болуға да бағытталған. Ол төмендегідей бірқатар қайталанбас қасиеттерге ие:
балалар мен жасөспірімдер жеткіншектер үшін оның оңайлығы мен игерімділігі,
демократиялығы (ойын барлығын да қабылдайды), игерілуі тиіс шынайы
ақиқаттың барынша әралуан қырларын модульдеуге мүмкіндік беретін ойындық
құралдардың бейімділігі, ең бастысы – балалар үшін ойынның тиартымдылығы.
Қазақ халқының ұлы ақыны Абай Құнанбаевтың айтуынша, ойын ойнап ән
салмай, өсер бала бола ма? Бала өмірінде ойын ерекше орын алады. Баланың
өмірі, қоршаған ортаны танып, еңбекке қатынасы, психологиялық ерекшеліктері
ойын үстінде қалыптасады. Олар ойын ойнау барысында өздерін еркін сезінеді.
Іздемпаздық, тапқырлық әрекеті (сезіну, қабылдау, ойлау, зейін қою, ерік
арқылы) байқалады.
Қазіргі ғылыми мәселелерді шешу ахуалы Ойындарды мақсатты пайдалану
мәселесі қандай да бір деңгейде бастауыш оқушыларына тәрбие беру теориясы
мен оқыту тәжірибесінде шешімін тапқан. Педагогикалық ғылымның аталған
саласына Л.А.Венгер, В.В.Давыдрв, А.В.Запорожец, Н.Н.Подьяков, А.П.Усова,
Д.Б.Эльконин және тағы басқа ғалымдар өздерінің елеулі үлестерін қосты. Жас
ерекшелік психологиясы саласында Б.Г.Ананьев, А.ВЗапорожец, А.Н.Леонтьев,
А.А.Люблинская, С.Л. Рубинштейн, Д.Б Эльконин ғалымдар зерттеді.
Ойынды адамзат іс - әрекетінің арнайы формасы ретінде дамытудағы
тарихи аспекті Е.А.Покровский, Р.ИЖуковская, Р.И.Меджерицкая,
В.Г.Яковлева, М.Тәнекеев, Б.Төтенаев, М.Балғымбаев, Ә.Бүркітбаев
ғалымдардың зерттеулерінде сипатталды.
1980-1985 жылдардан бастап, ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын
есептернің мазмұны мен қызметін айқындау, нақтылау бағытында бірқатар іс -
әрекеттер жасала бастады. Кіші мектеп жасындағы балаларды оқытуда ойынды
пайдалануға байланысты М.И. Моро, А.М.Пышкало, В.Н.Рудницкая, Л.И.Смагина,
Н.А.үЯнковскаятарапынан жекелеген әдістемелік ұсынылымдар жасалды.
Кейбір әдіскерлердің пікір – көзқарастары бойынша ойын оқыту әдісіне
жатқызыла бастады. Математиканы оқыту үрдісінде мазмұнды ойын есептердің
қолданылымдары жеке оқушылырдың ой - өрісін, біліктерін, дағдыларын
қалыптастырудың құралы ретінде ғалым - әдіскерлер А.Е.Әбілқасымов,
Ә.К.Қағазбаева, Д.Рахымбек, Б.Баймұханов, А.М.Мүбәраков, Е.Ж.Смағұлов,
Ж.Т.Қайыңбаев, М.Ө. Мұсабеков, Г.О.Жетпісбаеваның т.б еңбектерінде
қарастырылған.
Ойынды бастауыш мектепте оқытру барысында қолдануға арналған
Қазақстандық ғалымдардың біраз еңбектері бар. Бастауыш сыныпта ұлттық –
дидактикалық ойындарды пайдалануға Р.Жиеналиев пен Р.Қ.Керімбековтың ғылыми
жұмыстары арналған. А.Ж.Алдажанова мен З.Н.Күдебаеваның ғылыми
зерттеулерінде бастиауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылығын арттыруда
дидактикалық ойындардың алатын орны жан – жақты қарастырған.
С.М.Иманбекованың ғылыми еңбектерінде жаңа технология үдерісінде
математимка сабағында ойын элементтерін тиімді пайдалану арқылы оқушылардың
ой - өрісін дамыту мәселелерін зерттеген. Математика сабақтарында
дидактикалық ойындарды пайдалану арқылы оқушылардың қызығушылығын арттыру
проблемасы Т.Қ.Жаспанованың ғылыми еңбегінде қарастырылған. Г.Қазенованың
еңбегі ойын арқылы оқытуға арналған. Білім беру барысында ойын
технологиясын қолдану С.Кемазова қарастырған. Р.Керімбаева мен
Т.Керімбаеваның еңбектерінде дидактикалық ойындардың түрлері зерттелген.
Оқушыға білімінді берік меңгерту құралы ойын екендігі А.Рысқұлбекованың
еңбегінде тұжылрымдалған. Р.И Кежебекованың бастауыш мектепте сыныптан тыс
жұмыстарда математикалық ойын есептерін пайдалану әдістемесіне арналған.
А.Ө. Байдыбекованың зерттеу жұмысы бастауыш сыныптардағы математмиканы
оқытиудағы компьютерді пайдаланып кейбір математикалық ойындарды қолдану
қарастырылған. А.К. Айтпаеваның зерттеу жұмысында қазақтың ұлттық ойындары
бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеу құралы ретінде қарастырылған. Бәйге,
Көкпар, Алтын сақа, Хан талапай, Қыз қуу, Тоғызқұмалақ т.б.
балалардың еңбекке деген қарым-қатынасы мен қабілеттерін арттырады. Одан
кейінгі кезеңде қазақ халқының бай этнографиялық материалдарын жинақтаған
және оның ішінде ұлт ойынының тәрбиелік маңызы туралы пікір айтқандар
К.А.Покровский, А.И.Ивановский, Н.И.Гродеков, Е.А.Алекторов, Ә.Диваев,
А.Левшин, Н.Пантусов, Ф.Лазаревский, П.П.Пашин, Г.С.Запряжский, А.Шиле,
А.Харунзин, А.Горячкин, П.Ходыров, Е.Букин, О.Әлжанов, т.б. болды
делінген.Е.Сағындықов өз еңбегінде: Қазақтың ұлт ойындары тақырыпқа өте
бай және әр алуан болады, - дей келіп, ұлт ойындарын негізінен үш салаға
бөліп топтастырған.Ә.Диваев Игры киргизских детей атты еңбегінде тарихта
алғаш рет қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырады. Қазақ
балаларының ұлттық ойынына тоқталғандардың бірі – орыс ғалымы А.Алекторов.
Мәселен, оның О рождении и воспитании детей киргизов, правилах и власти
родителей (Орынбор, 1891) атты еңбегіңн атауға болады.М.Жұмабаев ойындарды
халық мәдениетінен бастау алар қайнар көзі, ойлау қабілетінің өсу
қажеттілігі, тілдің, дене шынықтыру тәрбиесінің негізгі элементі деп
тұжырымдайды. Кезінде ұлттық ойындарды зерттеген авторлар қатарында
М.Тәнекеев, Б.Төтенаев, М.Балғымбаев, Ә.Бүркітбаев, т.б. есімдерін атауға
болады.Кеңес Одағы кезіндегі ұлттық ойындардың маңызы мен қажеттілігін
көрегендікпен қарастырған ғалым Б.Төтенаев Қазақтың ұлттық ойындары
(Алматы, 1994) атты еңбегінде қазақ ойындарын бірнеше топқа бөліп, ойын
шарттарын жазып, жастар үшін тәрбиелік мәнін зерделеп, ойын білдірген.
Бастауыш мектеп тәжірибесінде ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын
есептерін барынша біржақты түсіну және мұғалімдер мен оқушылар тарапынан
оған деген әралуан қарым – қатынасты байқауға болады. Көптеген мұғалімдер
мен әдіскерлер, мұндай ойынмен қызықты сипатта берілген тапсырмалар мен
жаттығуларды ғана байланыстырады. Олар рольдік және басқа да ойындарды
сабақтарда қолданудың орынсыздығы мен мақсатқа сай келмейтіндігі туралы
айтады. Сондай – ақ қазіргі кезде көбінесе, ойынды екінші қатарға шығару
байқалады. Ойын игерілген білімдер мен дағдыларды бекітуге арналған құрао
ретінде ғана мойындалды. 1 және 2 сынып арифметика курсына арналған ойындар
жүйесін жасап шығарған әдіскер Н.В Огаркова да осындай ой – тұжырымға
келген. Кейбір зерттеулер мен әдістемелік әдебиеттерде оқыту үрдісіндегі
ойындарды пайдалану ерекшеліктерін айқындайтын ойын мен оқу іс -
әрекеттерінің өзара байланысы жеткілікті айқындалмағаны еместігі байқалады.
Бастауыш мектепте математиканы оқытуда ұлттық және дидактикалық
мазмұнды ойын есептерін қолдану арқылы оқушылоардың ой - өрісін дамыту
қажеттілігімен және оңдай қолданудың теориялық негізделіп әдістемесінің
жасалмауының арасында қарама – қайшылық бар екендігі анық байқалады. Бұл
қарама – қайшылық Бастауыш мектептің математика сабақтарында ұлттық және
дидактикалық мазмұнды ойын есептерін қолдану арқылы оқушылардың ой - өрісін
дамыту атты тақырыбының көкейкестілігін дәлелдейді.
Осыған орай зерттеудің проблемасы ұлттық және дидактикалық мазмұнды
ойын есептерін қолданып бастауыш мектепте математиканы оқыту барысында
оқушылардың ой - өрісін дамыту болып табылады.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш сыныпта математика сабағында ұлттық және
дидактикалық ойындарды қолданудың маңызың көрсету.
Зерртеу нысаны: бастауыш сыныпта математиканы оқыту үрдісі.
Зерттеу міндеттері:
- бастауыш мектептегі математика сабағында ұлттық және дидактикалық
мазмұнды ойын есептерін қолданудың маңыздылығын көрсету және ол ойындарды
қолданып оқушылардың ой - өрісін дамытудың теориялық негізін жасау;
- ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын есептерін қолданып
оқушылардың ой - өрісін дамытудың әдіс – тәсілдерін анықтап, оны
психологиялық – педагогикалық тұрғыда негіздеу;
- бастауыш мектептегі математика сабағында ұлттық және дидактикалық
мазмұнды ойын есептерін қолданып оқушылардың ой - өрісін дамытудың
әдістемесін жасау, оның тиімділігін тәжірибелік эксперимент арқылы тексеріп
тәжірибеге енгізу.
Зерттеудің теориялық - әдіснамалық негіздері Ойынды адамзат іс -
әрекетінің арнайы формасы ретінде дамытудағы тарихи аспекті Е.А.Покровский,
Р.ИЖуковская, Р.И.Меджерицкая, В.Г.Яковлева ғалымдардың зерттеулерінде
сипатталды.
1980-1985 жылдардан бастап, ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын
есептернің мазмұны мен қызметін айқындау, нақтылау бағытында бірқатар іс -
әрекеттер жасала бастады. Кіші мектеп жасындағы балаларды оқытуда ойынды
пайдалануға байланысты М.И. Моро, А.М.Пышкало, В.Н.Рудницкая, Л.И.Смагина,
Н.А.Янковская, М.Тәнекеев, Б.Төтенаев, М.Балғымбаев, Ә.Бүркітбаев тарапынан
жекелеген әдістемелік ұсынылымдар жасалды.
Кейбір әдіскерлердің пікір – көзқарастары бойынша ойын оқыту әдісіне
жатқызыла бастады. Математиканы оқыту үрдісінде мазмұнды ойын есептердің
қолданылымдары жеке оқушылырдың ой - өрісін, біліктерін, дағдыларын
қалыптастырудың құралы ретінде ғалым - әдіскерлер А.Е.Әбілқасымов,
Ә.К.Қағазбаева, Д.Рахымбек, Б.Баймұханов, А.М.Мүбәраков, Е.Ж.Смағұлов,
Ж.Т.Қайыңбаев, М.Ө. Мұсабеков, Г.О.Жетпісбаеваның т.б еңбектерінде
қарастырылған.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы
бастауыш мектептегі математика сабағында ұлттық және дидактикалық
мазмұнды ойын есептерін қолданып оқушылардың ой - өрісін дамытудың
әдістемесін жасау, оның тиімділігін тәжірибелік эксперимент арқылы тексеріп
тәжірибеге енгізу.
Бәйге, Көкпар, Алтын сақа, Хан талапай, Қыз қуу,
Тоғызқұмалақ т.б. балалардың еңбекке деген қарым-қатынасы мен
қабілеттерін арттырады. Одан кейінгі кезеңде қазақ халқының бай
этнографиялық материалдарын жинақтаған және оның ішінде ұлт ойынының
тәрбиелік маңызы туралы пікір айтқандар К.А.Покровский, А.И.Ивановский,
Н.И.Гродеков, Е.А.Алекторов, Ә.Диваев, А.Левшин, Н.Пантусов, Ф.Лазаревский,
П.П.Пашин, Г.С.Запряжский, А.Шиле, А.Харунзин, А.Горячкин, П.Ходыров,
Е.Букин, О.Әлжанов, т.б. болды делінген.Е.Сағындықов өз еңбегінде:
Қазақтың ұлт ойындары тақырыпқа өте бай және әр алуан болады, - дей
келіп, ұлт ойындарын негізінен үш салаға бөліп топтастырған.Ә.Диваев Игры
киргизских детей атты еңбегінде тарихта алғаш рет қазақтың ұлттық
ойындарын үш топқа бөліп қарастырады. Қазақ балаларының ұлттық ойынына
тоқталғандардың бірі – орыс ғалымы А.Алекторов.
Зерттеудің ғылыми болжамы егер бастауыш мектептегі математика
сабағында ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын есептерін қолдану арқылы
оқушылардың ой - өрісін дамыту теориялық - әдістемелік тұрғыда негізделсе
және оның әдістемелік кешені жасалса, онда оқушылардың ой - өрісін дамытып,
оқу сапасын арттырып, оқушылрдың математиканы оқуға деген қызығушылығы мен
ізденісін қалыптастыруға болар еді.
І. Бастауыш сыныпта оқу – тәрбие үрдісінде ойын іс - әрекетінін тәлім
– тәрбиелік мәні.
1.1 Ойын танымдық іс - әрекетті қалыптастыру құралы.
Бүгінгі таңда білім беру жүйесінің әлеуметтік, қоғамдық, саяси-
экономикалық өзгерістерге байланысты мақсаты мен міндеттері, мазмұны
өзгерді. Бұл өзгерістер жаңа әдіснамалық жүйені жасауда дәстүрлі оқыту
үдерісіне жаңашылдық сипатта қайта қарап, оқытудың жаңа технологияларының
табиғатын түсіне отырып, оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендірудің
қажеттігін негіздейді. Айтылған мәселенің басты ерекшелігі оқытудың
нәтижесін алдын-ала болжап, оқушылардың білім алуы барысында іздену-зерттеу
және өз бетімен білім алу жүйесін, алған білімін өмірдің жаңа жағдайларында
пайдалана білу арқылы танылады. Әсіресе, оқушылардың оқу-танымдық іс-
әрекетін белсендіру проблемасы қазіргі уақытта ауыл мектептері үшін өзекті
мәселе күйінде қалып отыр. Сондықтан қазіргі ауыл мектептері жағдайында
оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіру маңызды міндет, ғылыми
проблема.
Таным теориясы оқу әрекетіне тікелей қатысты. Білім игеру әрқашан
таныммен байланысты келеді. Оқудың міндеті – табиғат, қоғам және оқушының
психикалық процестерінің даму заңдылықтарын оқушы санасына ендіру. Таным
мен оқу арасында жалпы ортақтастық көп. Оқушы қоршаған дүниені тану арқылы
дамиды, кемелденеді. Оқу жұмысын таным істерінің өзінше бір формасы ретінде
қарастыруға болады.
Әл – Фарабидің айтуынша, адамды жануарлардан ерекше бөліп тұрған қуат
– оның ақыл – парасаты, яғни ойлай, сөйлей алу қабілеті.
Қабілет арқылы адам тәрбиесі саналы түрде жүргізіледі. Тәрбие жас
ұрпақтың өмірге бейімделіп, қарттардың орнын басып, өндірісті дамыту
қажеттілігінен туындайды. Сол үшін жас ұрпақты тәрбиелейді, өмір
тәжірибесіне үйретеді, қарым – қатынас, іс - әрекетті меңгертеді.
Ерік — адамның өз мінез-кұлкын саналы түрде меңгере алу қабілеті.
Адамды әр алуан әрекеттер мен іске бағыттайтын нәрсе,— мақсат қою, соған
талпыну. Мұны психологияда ниет (мотив, себеп) деп атайды.
Ы.Алтынсарин қазақ балаларына мағыналы анекдоттар, жұмбақтар, ойына ой
қосатын әңгімелер, танымдық қызығуын тудыратын жайттар адамгершілікке, ақыл
ойды тәрбиелеуде аса тиімді болады деп санаған. А.Құнанбаев бала
психологиясының ерекшелігі – білуге құштарлық деп есептейді. Өсе, ержете
келе тәрбие құралдарының қатарына ұлттық ойындарды, оның ішінде ақыл – ойды
дамытатын тоғызқұмалақ ойының жатқызған.
М.Жұмабаевтың көзқарасы бойынша, балалар фантазиясының табиғатына
ерекше көңіл қойып, оны өркендетудегі ертегі, ойындар мен ойын
материалдарының рөліне тоқтала келе, балалардың тілдесуі, сөйлесуі топтық
ойындар арқылы көрінетіндігін айтып, тілдің адам өміріндегі маңызына
дәйекті талдау жасайды. Ұлттың тілінде сол ұлттың жері, тарихы, тұрмысы,
мінезі айнадай ашық көрініп тұр.
Қазақ балаларының ұлттық ойынына тоқталғандардың бірі – орыс ғалымы
А.Алекторов. Мәселен, оның О рождении и воспитании детей киргизов,
правилах и власти родителей (Орынбор, 1891) атты еңбегін атауға болады.
Автор бұл еңбегінде көшпенді қазақ халқының өмір сүру салтындағы
баланың дүниеге келген сәтінен бастап өсу динамикасына дейін ұлттық ойын
мен қимыл-қозғалыс әрекетінің алатын орны және балғындардың денсаулығы мен
дене мүшесінің қалыптасып дамуындағы жеке халық ойындарының қажетті
жақтарын ашып көрсетеді. Қазақтың белгілі ғалым ағартушылары А.Құнанбаев,
Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин халық ойындарының балаларға білім берудегі
тәрбиелік мәнін жоғары бағалап, өткен ұрпақтың дәстүрі мен алтын құрметтеп,
адамдардың ойы мен іс-әрекетін танып түсінуде жастардың эстетикалық,
адамгершілік ой талабының өсуіне оның атқаратын қызметін жоғары бағаласа,
М.Жұмабаев ойындарды халық мәдениетінің бастау алар қайнар көзі, ойлау
қабілетінің өсу қажеттілігі, тілдің, дене шынықтыру тәрбиесінің негізгі
элементі деп тұжырымдайды. Ұлттық ойындар халық тәрбиесінің дәстүрлі
табиғатының жалғасы. Ежелден дәстүрлі ойындарда халықтың өмір сүру әдісі,
тұрмыс-тіршілік еңбегі, ұлттық дәстүрлері, батырлық-батылдық туралы
түсінігі, адалдыққа, күштілікке ұмтылуы, шыдамдылық, т.б. құндылықтарға мән
берілуі – халық данышпандығының белгісі.
Ұлы Абайдың Ойын ойнап ән салмай, өсер бала бола ма? деген пікірінен
бала өмірінде ойынның маңыздылығын көруге болады. Бастауыш сынып
оқушыларының психикасының дамуына ойын әрекеті шешуші рөл атқаратындығы
туралы белгілі ғалымдар өз еңбектерінде айтып кеткен: Ж.Аймауытұлы, М.
Жұмабаев, Ш.Құдайбердіұлы, С.Торайғыров, Т.Тәжібаев.
ХХ ғасырдың басында өмір сүрген этнограф М.Гуннер қазақтың ұлттық
ойындарын былайша жіктейді:
1. Жалпы ойындар;
2. Қарсыласу мен күресу сипатындағы ойындар;
3. Ашық алаңқайдағы ойындар;
4. Қыс мезгіліндегі ойындар;
5. Демалыс ойындары;
6. Ат үстіндегі ойындар;
7. Аттракциондық-көрініс ойындар.
Қазақтың ұлттық қозғалыс ойындарын спорттық ойындардан ажыратып,
алғаш рет бөліп қараған ғалым М.Гуннер қазақ ойындарына топтамалық жіктеу
жасай отырып, ұлттық ойындарды оқу үрдісінде пайдалануға ұсыныс жасайды.
Бұл жерде айта кететін бір жайт, Қазақ КСР Халық Комиссарлар Кеңесінің 1943
жылғы шешіміне сәйкес 1949 жылы жарық көрген Краткий сборник казахских
народно-национальных видов спорта атты еңбегі М.Гуннердің толықтырып,
өңделген кітабы. ХХ ғасырдың басында көшпенді халықтар: қазақ, өзбек,
қырғыз, түркімен, қалмақ, т.б. отар елдері туралы этнографиялық деректер
жинақтап, олардың ұлттық мәдениетінің тармағы – халық ойындары, оның
ішіндегі құрамдас бөлшегі болар ойынын жинап зерттеуді Түркістан генерал-
губернаторы арнайы шенеуніктер мен миссионер ғалымдарға жүктеген. Орыс
ғалымы А.Васильев Игры сартовских детей атты мақаласында Ферғана және
Сырдария аймақтарын мекендеген өзбек халқының ұлттық ойындарының бірнеше
түрлерін ажыратып, топқа бөліп, нақты зерттеген.
Ізденіс барысында автор Ферғана балаларының күнделікті ойнайтын
ертеден келе жатқан дәстүрлі Гимчук тушты бошимга ойыны Ташкенттегі сарт
балаларына таныс емес екендігін айтады. Ал М.Гавриловтың авторлығымен
жазылған Перепелиный спорт у Ташкентских сартов атты мақаласына өзбек
халқының ойын түрлерінің айрықша маңыздысы жыл мезгілдерінің белгілері
уақытында Құстар ойынын (тауық, қаз, т.б.) ойнаудың ережесі, ойын
түрлері, тәртібі зерттеледі.
Көрнекті нидерланд оқымыстысы Иохан Хейзинганың Ойнаушы адам деген
дәлелдемесіне кең тараған еңбегінде: ойын адамзат әрекетінің Жан-жақты
қамтылған әдісі, адамзат тіршілігінің универсал категориясы Ойын өмір сүру
әдісі емес, бірақ адам әрекетінің құрамды негізі. Ақылды адам дегеніміз ең
алдымен ойнайтын адам,-дейді.
Ойын арқылы бала қоршаған ортаны өз бетінше зерделейді. Сөйтіа, өзінің
өмірден байқағандарын іске асырып, өзін қоршаған адамдар іс - әрекетіне
еліктейді. Соның нәтижесінде өзі көрген жағдайларды, отбасылық тұрмыс пен
қызмет түрлерін жаңғыртады. Ойын балалардың еңбекке деген қарым – қатынасы
мен қабілеттерін қалыптастырады. Ойынның ережелері ойнаушының қисынды ой
қабілетінің дамуы, бір – біріне деген сыйластық, қажеттіліктерімен санасуы
әр оқушының жеке әрекетінен туындайды. Ойынның басты шарты жеңіске жету
болса, әр ойыншы қарсыласының мүмкіндігімен санасып, бір – біріне деген
сенімін арттырады.
Ойын түрлері өте көп. Соның ішінде ойын – сабақ, ойын – жаттығу,
сергіту ойындары, дидактикалық мақсаттағы ойындар, логикалық ойындар,
грамматикалық ойындар, ұлттық ойындар т.б. Мұндай ойындар оқушыны жан –
жақты дамытып, білімді толық игеруіне көмектеседі. Ұлы педагог Сухомлинский
ойынсыз, ертегісіз, шығамасыз, ойсыз толық мәндегі ақыл – ой тәрбиесі
болмайды деп санаған.
Атақты француз ғалымы Луи де Брайль айтуы бойынша ең қарапайым
мәселені қозғайтын ойындардың өзінде ғылыми жұмысқа ұқсас жалпы элементтер
көп кездеседі. Екі жағдайда да ең бастысы қойылған мақсаттың болуы, сонан
соң қиындықтың болуы, оны жеңу, жаңалықты ашу-қуаныш. Міне, сондықтан
адамдарды жасына қарамастан ойын өзіне тартып тұрады,-дейді.
Кеңес дәуірі жылдарында қазақтың ұлттық дәстүрлі халық ойындары күн
тәртібіндегі өзекті мәселе болғанына қарамастан, сол тоталитаризм кезінде
дәстүрлі ұлттық ойындарды зерттеген авторлар қатарында М.Тәнекеев,
Б.Төтенаев, М.Балғымбаев, Ә.Бүркітбаев, т.б. есімдерін атауға болады.
Әсіресе М.Тәнекеевтің қазақтың ұлттық және дәстүрлі ойындарын зерттеген
деректерінің өзі жеке мәселе. Оның негізгі еңбектері Қазақстандағы спорт
пен дене тәрбиесі саласына арналған. Ең бастысы, ол дене тәрбиесінің
халықтық педагогикасы сияқты көкейтесті мәселесінің негізін қалаған
М.Тәнекеевтің авторлығымен шыққан алғашқы туынды Казахские национальные
виды спорта и игры (Алматы, 1957). Бұл зерттеуінде ізденуші қазақтың
Тоғызқұмалақ ойынының ереже тәтіптерін таразылап, халық ойынының қажетті
жақтарын ашып, сонымен қатар басқа да ұлттық қозғалмалы, спорттық ойын
түрлеріне тоқталып, анықтама беріп жіктеп, құнды мұрағат деркетеріне сүйене
отырып, ғылыми сараланған пікірлер айтады. Ғалым негізінен Қазақстандағы
Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңде дене тәрбиесі мәдениетінің дамуын талдай
отырып, тарихта тұңғыш рет, дене мәдениеті мен спорттың екі даму бағытын
қара халқтық және ақсүйектік деп көрсетіп, оны формациялық әдістемеге
сүйеніп, яғни таптық тұрғыдан қарастырады. Сонымен бірге ғалым зерттеуіне
әскери қолданбалы маңызы бар кейбір спорт және ойын түрлерінің өрлеуіне
отаршыл Ресей патшалық өкіметінің саяси көзқарасын көрсетеді. М.Тәнекеевтің
аталған еңбегінде таптық-формациялық идеологиялық көзқарас тұрғысынан сол
заманға сай зерттелгеніне қарамастан, бүгінгі күні өз құндылығын жоймаған,
ғылыми тұрғыдан аса жоғары еңбек болып табылады. М.Тәнекеевтің басшылығымен
бұдан басқа да бірнеше ғылыми монографиялық еңбектер жазылды. Кеңестік
кезеңдегі ұлттық ойындардың маңызы мен қажеттілдігін көрегендікпен
қарастырған ғалым Б.Төтенаев Қазақтың ұлттық ойындары (Алматы, 1994) атты
еңбегінде дәстүрлі қазақ ойындарын бірнеше топқа бөліп, ойын шарттарын
жазып, жастар үшін тәрбиелік мәнін дәлелдеп, ойын зерделеген.
Дьюидің айтуынша, егер біз идеяны оқушыларға кірпіш ұсынғандай дайын
күйінде бермесек, олар өз идеяларын ұсына бастайды, өз мәселелерін қойып
және оқу материалында берілген тақырыппен салыстыра бастайды. Осы мақсатта
оқушыға дайын ақпаратты бермей, оны өз бетімен ізденуге үйрету керек.
Аталған автор қаламынан халықтың этнопедагогика мен ұлттық ойындар
арасындағы байланыс және ойындардың ертеңгі болашаққа керекті қасиеттілігін
зерттеген басқа да қомақты ізденістер дүниеге келеді. Е.Сағындықовтың
авторлығымен жазылған ғылыми монография Ұлттық ойындарды оқу-тәрбие ісінде
пайдалану (Алматы, 1993) деп аталады. Ғылыми еңбекте қазақ мектептерінде І-
ҮІ сыныптарда қазақ халық ойындарын жекелеген классификацияларға топтап,
оны сабақта және сабақтан тыс тәрбие жұмыстарында қолдану әдістері
анықталып, қазақ халық ойындарына педагогикалық талдау жасалып, оқу
үрдісінде пайдалану қажеттілігі негізделеді. Ә.Бүркітбаевтың авторлығымен
1985 жылы жазылған Спорттық ұлттық ойын түрлері және оның тәрбиелік мәні
жинағында ұлт спорты түрлері мен ұлттық спорт ойындарының балалардың
күнделікті өміріндегі алатын орны, тәрбиелік маңызы және ат спорты мен
ұлттық ойындардың ережесі қарастырылса, М.Балғымбаевтың Қазақтың ұлттық
спорт ойыны түрлері (Алматы, 1985) атты еңбегіндегі ат спортына қатысты
бәйгені бастап жорға жарыс, аударыспақ, жамбы ату, аламан бәйге, т.б. жарыс
түрлеріне салыстырмалы талдау жасалады. Бала өміріндегі ұлттық және
спорттық қимыл-қозғалыстың және ойынның алатын орны, формасы және мазмұны
үлкен адамның тұрмыстық күйімен, еңбек түрімен және мазмұнымен
салыстырылса, қаладағы қажеттіліктің бір тұсы адамды дағдыға үйрету
екендігін байқаймыз. Ғалым А.Усова өз еңбегінде ойынның мәнін баланың
дербес іс-әрекеті, айналасындағы өзгерістерді танып-білуге, белсенді әрекет
етуге жол ашуы ретінде түсіндіреді. Автордың айтуынша шынайы өмірде баланың
аты – бала. Өз бетінше әлі ештеңе тындырып жарытпайтын жан. Қам-қарекетсіз
өмір ағысына ілесіп кете барады. Ол ойын үстінде ол бейнебір ересек адам
тәрізді өз күшін сынап көреді. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту
барысндағы спорттық жаттығулар И.Давыдов, Л.Былеева, В.Яковлев,
Н.Поддьякова, Н.Михайленко, Д.Куклова және тағы басқалар ерекше назар
аударған. И.Давыдов ойын мен ойыншық және дидактикалық құралдарға ғана
сүйеніп, мектепке дейінгі балалық кезді заттар жөнінде жекелеген нақты
түсініктер, жинақтау кезеңі деп түсіну қателік деп дәлелдейді. Бұл кезде
дене шынықтыру мен ақыл-ойын ақыл-ой дамуына, жалпы түсінік пен ұғымның
қалыптасуында, маңызды ойлау операциялары: талдау, салыстыру, қорыту,
қабілетіне қажетті организм деп аударған. И.Давыдов ойын-ойыншық және
дидактикалық құралдарға ғана сүйеніп мектептке дейінгі барлық кездерге
заттар жөнінде жекелеген нақты түсініктер жинақтау кезеңі деп түсіну
қателік деп дәлелдейді. Бұл кезде дене шынықтыру мен ақыл-ой дамуына, жалпы
түсінік пен ұғымның қалыптасуына, маңызды ойлау операциялары: талдау,
салыстыру, қорыту қабілеттеріне қажетті организм деп тұжырымдайды.
Д.Хухлаеваның пікірінше, дене шынықтыру жаттығуларын ойынмен
ұштастырған сәтте баланың тұрақты іс-әрекетке бейімділігінің қалыптасуы
айқын сезіледі, сондықтан дене шынықтыру күнделікті қажеттілік болуымен
қатар денсаулықтың, шыдамдылық пен тез қимыл-әрекеттің символы болып
табылады.
А.Быкованың басшылығымен баспадан шыққан Физическое воспитание в
детском саду кітабында балабақшаның әр тобында жас ерекшелігіне қарай
өткізетін қарым-қатынас ойындарын ұйымдастыру және оны өткізу әдістері,
т.б. мәселелер қарастырылған. Мысалы, қозғалып ойнау барысында алғашқы
күннен бастап балаларды өзін-өзі тежеуге үйрету, сонымен қатар барлық
баланың қабылдау қабілеті бірдей емес екендігі, яғни белсенділер мен
жайбасар әлсіз балалар арасындағы тепе-теңдікті сақтау қасиеті, оларды әр
түрлі ойынға тарту арқылы шыңдау, ұмтылдыру, бірнеше рет бір ойынды ойнату
барысындағы баланың физиологиялық өзгерісімен қатар психологиялық тұрғыдан
сенімділігінің артуы ғылыми еңбектің құндылығын жоғарылатады.
Еліміздің егемендік алуы Қазақстандағы дене шынықтыру, ұлттық ойындар
мәселесіне басқаша сын көзбен қарауды талап етеді. Осы орайда соңғы жылдары
біздің қарастырып отырған ізденіс тьақырыбымызға орай бірнеше ғылыми
еңбектер жарық көрді. Е.Мұхиддинов қазақтың ұлттық ойындарын дамыған
қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық құрылыммен байланысты қарастырады. Дене
шынықтыру пәнінің теориялық дәлелдемесін қазақтың ұлттық ойындарының
тәжірибелік жағымен біртұтас алып қарайды.
А.Құралбекұлы мен С.Әкімбайұлы жалпы білім беретін қазақ мектептерінің
дене шынықтыру жүйесінде қазақ этнопедагогикасы материалдарына, оның ішінде
халық шығармашылығы мен ұлттық ойындарды тиімді пайдаланудың ғылыми
теориялық-әдістемелік негіздеріне сүйене отырып талдау жасаса,
А.Айтпаеваның ғылыми еңбегінде орыс тілінде оқытатын мектептердің бастауыш
сынып оқушыларын тәрбиелеу құралы ретінде қазақ халқының ойындарын
пайдаланудың теориялық-әдістемелік негіздері жасалып, олардың тәрбиелік
мүмкіндіктері айқындалған.
Сонымен түйіндеп айтарым, қазақтың ұлттық ойындарының басқа
халықтардың ұлттық ойындарынан айырмашылығы - оның шығу, пайда болу тегінің
ерекшелігіне байланысты белгілі бір тәрбиелік мақсат бірлігін
көздейтінінде.
Қазақтың ұлттық ойындарын Б.Момышұлының өз еңбектерінде, ұлттық
ойындар ептілікке, ширақтылыққа, қайсарлыққа үйрететіндігін түсіндіреді.
Қазақ халқының ұлттық ойындарын жинаушы этнограф Ә.Диваев өзінің
Қырғыз балаларының ойыны еңбегінде қазақтардың бала тәрбиелеудегі өзіндік
ерешеліктерін айта келе, ойын түрлерін үш топқа бөліп қарастырған (сәбилер
ойыны, бозбалалар ойыны, жігіттер ойыны). Сонымен қатар ...қыз балалардың
қолдан жасайтын қуыршақтары мен ер балалардың балшықтан жасап алатын жылқы
мен түйе сияқты жануарлар мүсіні болмаса, қазақтың балалар ойыншығы мүлде
жоқ... бірақ антропологиялық көзқараспен қарайтын болсақ, олардың осы
ұсқынсыз ойыншықтары балалардың өз шығармашылық қиялынан туғандықтан да
құнды болып есептеледі деп, баланың шығармашылық қиялының жүйріктігі мен
қоршағанг ортаны танып – білуге деген талпынысын баса көрсеткен.
Ұлттық ойында түрлі себептерге байланысты пайда болып отырған.
Мәселен, Аңшылар, Марламкөш, ойындарында аңды жан – жақты қошап аулау,
топталып іздеу, жасырыну, қуу, қалай қолға түсіру анық бой көрсетсе,
Дауыснан біл, Шұқыма ойындарының далада із кесу, түрлі дыбысты ажырата
білу мақсатында пайда болғаны байқалады. Ойындардың енді бір тобы көшпелі
тайпалардың өзара қақтығыстырын, жаугершілік дәуірінің бітімін, рулық
қауымның жол – жоралғысын өзінше қайталайды. Олардың қатарына Жамбы ату,
Теңге ілу, Тұтқын алу, Қамалды қорғау, Батыр, Қыз қуу, Ат
үстіндегі тартыс, Итеріспек сияқты іс - әрекет ойындарын жатқызуға
болады. Балаларды ептілікке , тапқырлыққа баулитын, отырып та, қззғалып та,
жүріп те ойнайтын түрлері аса мол. Мәселен, Үй артында қолағаш, Соқыр
теке, Ұшты – ұшты, Тымпи – тымпи, Ақ серек, көк серек сияқты ойындар
да сөз, кейде іс - әрекетке жетекші, ал кейде қосалқы қызмет атқарады.
Ойындардың ішінде, әсіресе, жан – жануарлардың даусын, төлдерін, іс -
әректін дұрыс айтуға дағдыландыратын Қалау айтуды білемін,
машықтандыратын Хабаршы, сөз бен сөйлемнің мазмұнына дұрыс мән беруге
үйрететін Біз де, Ұшты – ұшты, біоден сөз табуды қажет ететін Орамал
табу ойындарының тілді жетілдіруде маңызы зор.
Сонымен қатар сөз ойындарының қатарына түрлі ұлттық ойын – жырлар мен
жаңылтпаштар да жатады. Осындай ойын жырларының бірі – санамақ. Бұл ойын
жыры негізінен оң – солын әлі толық танымаған бір – үш жастағы сәбилерге
арналып айтылған. Итүрлі ойындарда әркімнің атқарар қызметін, орнын, рөлін,
кімнің ойынға кіріп, кімнің ойыннан шығатиынын, кімнің басқаратынын
белгілеу үшін балалар арасында арнайы қаламақ тақпақтар айтылады.
Балалардың ойын жырлары мен ойындарынан аздап өзгешелеу тұратын, бірақ іс
жүзінде ойынның қызметін атқаратын тағы бірер ұлттық құндылықтарға
жаңылтпаштарды жатқызуға болады. Жаңылтпаштар – бала тілін ширатудың
қолайлы түрі, оның дүниетанымдық, тәрбиелік мәні зор, ол қазақ халқының
тұрмыс қарекетінің түрлі салаларын, танымдық көзқарасын, наным – сенімін,
әдет – ғұрпын сипаттайды. Олар күні бүгінге дейін өзінің мәнін жоғалтқан
емес, керісінше әрі қарай даму үстінде. Мысалы, Ұстап қара қарындашын,
ұстап қарындашын, ұсынды қарындашын қарыадасым деген бүгінгі мектеп
құралдарының біріне арналған жаңылтпаш бұған дәлел бола алады.
Қазақ халқының ойын түрлерін және балалар психикасын дамуында
атқаратын қызметі, шығу тарихы, құндылық жақтары және тақырыптары бойынша
жан – жақты зерттеу – болашақ ісі
Оқу – танымдық іс - әрекет – бұл арнайы оқушының өзі ұйымдастырған
және адамзат баласы жинақтаған мәдени байлықты игеру мақсатында сырттай
тану. Оның пәндік нәтижесі ғылыми білім, білік, дағды, тәртіп үлгісі және
оқитындар меңгеретін іс - әрекеттер түрлері болып табылады.
Жеке адамға не адамдар тобына тән өзіндік қарым-қатынастар, мінез-
құлық пен қимыл қозғалыстардың тәсілдері - кісінің танымы мен іс-
әрекетінде, тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеу үрдісінде қалыптасады.
Ойын-әрекеті арқылы баланың дағдысын қалыптастыру кезінде ойын арқылы,
көңіл–күйі ,баланың тілін дамытумен қатар пәнге деген қызығушылығын
қалыптастыру: оларды сергіте, қуанта отырып, белсенді әрекетке жұмылдыру,
ойын таңдаудағы ойланғанын жүзеге асырудағы дербестігін жетілдіру, ойын
түрін қолдану арқылы баланың жеке қасиеттерін қалыптастыру. Ойын арқылы
оқыту технологиясы дидактикалық, тәрбиелік, дамытушылық болып бөлінеді.
Ойын оқушының ойлау қабілетін арттырады.Физика, химия, тарих т.б.
пәндерімен байланысып білім – білік дағдылары артып, пәнге деген
қызығушылығы артып, білім сапасының артуына ықпал етеді. Бала дамуындағы
ойынның рөлі туралы әр кезде де педагогика ғылымының майталмандары үнемі
көрсетіп отырған. Ойын арқылы балалар әлем есігін ашады, шығармашылық
қабілеттері артады. Ұлы педагог В.А. Сухомлинский ойын ойнамай бала
толыққанды дамымайды деп жазған. Ойынға да басқа оқыту формалары сияқты
арнайы психологиялық қағидалар талап етіледі. Басқа да кез- келген іс-
әрекеттер сияқты ойын әрекеті де сабақ кезінде ынталандыруды қажет етеді,
ең бастысы оқушылар ойынның қажеттілігін сезінуі керек. Негізгі рөл
оқушының ойынға қатысуындағы психологиялық және интеллектуалдық
дайындығымен сипатталады.Ойын кезіндегі көтеріңкі көңіл-күй, өзара
түсіністік, достық қарым-қатынасты қалыптастыру үшін мұғалім әр ойынға
қатысушының мінез-құлқын, темпераментін, жинақылығын, ұстамдылығын және
денсаулығын ескеруі керек.Ойынның мазмұны қатысушылар үшін қызықты және
ойын соңында нәтижесі анық көрінетіндей маңызды құндылықтарын сезінетіндей
болуы тиіс.Әр баланың ойын әрекеті сабақ кезінде алған білімдері мен білік-
дағдыларына негізделеді, ол әрекеттер күнделікті әсерлі шешімдер
қабылдауға,өздерін және қоршаған орта мүмкіндіктерін дұрыс бағалай білуге
тәрбиелейді.
К.Ушинский атап көрсеткендей, ойынды балалардың өз бетімен ерікті
атқаратын іс - әрекеті, ойын арқылы адамның жан дүниесінің барлық қырлары,
жүректілігі, ерік – жігері қалыптасады.
Оқушылардың білім негіздерін теориялық саналылықпен, алған білімдеріне
сыни көзқараспен қарай алатын, білім алу барысында пассив объект емес, өзін-
өзі танып білуші және мұғалімнің басшылығымен өзі-өзі дамыту жолын тани
алатын субъект деп бағалайтын бағыттқа қарай толығымен бет алу жүзеге
асырылғанда ғана мүмкін болады;
Оқу – танымдық іс - әрекет педагогикалық процестің құрамды
бөлігі. Оқу – танымдық іс - әрекетке, педагогикалық процеске оқушының
әлеуметтік болмысының ең маңызды, мәнді бөлігін қамтиды, бұл ұғымды
көптеген ғылымдар: философия, әлеуметтану, психология, педагогика, білім
беру философиясы, педагогикалық психология т. б. қарастырады. Оқу –
танымдық іс - әрекетін ұйымдастыруда оқушыларды ғылымдар, білімдер
жүйесімен, іскерлік дағдылармен қаруландыру, ақыл – ой, ерік-күш жігерін,
психикалық процестерін: зейінін, есін, қабілетін дамыту, іс-әрекетті
орындаудың нақты амал әрекеттерін пайымдау, дүниетанымын және жеке басын
дамыту жолдарын, қалыптастыру тәсілдерін зерттейді.
Н.В.Савиннің тұжырымдауы бойынша, мұғалім – оқушының танымдық іс -
әрекетін жақсы ұйымдастырушы, балалардың табысына қатты ынта қоятын,
олардың рухани өсуіне мүдделі, ықтиятты да қамқор адам.
Танымдық іс – әрекеттің өзге әрекет түрлерінен ең басты ерекшелігі –
оқушының үнемі жаңа дүниеге енумен, әрбір жаңа әрекеттерді оқушының оның
бірінен екіншісіне ауысып отырумен байланысты. Сондықтан, оқу үрдісінде
оқушының білім алуға, өз бетімен әрекет етуге деген құлшынысын оятуға,
ақыл – ойының дамып, жетілуіне түрткі болатын танымдық
іс - әрекетті ұйымдастырудың тиімді әдіс – тәсілдерін іздестіру өзекті
сипат береді.
Д.Эльконин төменгі сыныптағы бала психикасының дамуында жетекші іс -
әрекет сөз тіркесімен сипаттайды.Ойынның, әсіресе, балалардың
психологиясына тигізетін әсері көп, ойын кезінде балалардың ортамен қарым –
қатынасы кеңейіп, таным қабілеті өсіп, мінез – құлөы қалыптасады.
Терең білімге негізделген танымдық біліктердің қалыптасуы оқушылардың
білімді теориялық негізде қорыта алуға мүмкіндік беріп, интеллектуалдық
белсенді ойлауын жандандырып, шығармашылыққа жетелейді, нәтижесінде, оқушы
жеке тұлғасының қалыптасуына негіз болaды.
Мұғалім мен оқушы арасындағы бірлескен қарым – қатынастың маңызы ерекше.
Оқушының ой – пікірі мен бастамасы, ұсынысы мен тапсырманы орындау
шеберлігі, сөйлеу мәдениеті мен ой тұжырымы, пайымдаулары, талпыныстары мен
ізденістері, қызығушылығы мен байқампаздығы, іскерлігі мен дағдысы, іске
батыл, сеніммен кірісуі жүзеге асады, мұнда бағыт – бағдар беру, істің
дұрыс – бұрыстығын анықтау педагог тарапынан болуы шарт. Оқушының танымдық
ынтасын құптау, оған сенімділік таныту – оның мінез – құлқында
тұрақтылықты, өзін - өзі бағалауды, ерік әрекетінде батылдық пен
табандылық, ұстамдылық пен сабырлылықты, өзіне - өзі талап қоя білуді, т.б.
үйретеді.
Оқушының танымдық іс - әрекет құрылымын: танымдық қызығушылықтан, танымдық
белсенділік, танымдық ізденімпаздық және шығармашылық іс- әрекеттен
тұрады. Оқушы қоғам өмірінде маңызды
іс - әрекетке дайындалып жатқандықтан, оның оқу – танымдық әрекеті
болашақ кәсіби әрекетінің дидактикалық бейнесі болуы керек. Сондықтан
оқушының іс - әрекеті бағытталған, ал оның әлеуметтік және танымдық
белсенділігі оның өмірлік жолын анықтаудағы ұмтылысы болып табылады.
Оқушылардың танымдық белсенділігі оқу үрдісінде қалыптасады. Белсенді
оқу-танымдық іс-әрекетінің көздейтін мүддесі, білімнің қоғамдық мәнін
ұғыну, қоғамға қызмет ету қарқынын үдету қажеттілігі негізінде дамиды.
Белсенділіктің ең жоғары көрінісі оқушылардың алған білімдерін өмірде
пайдалана білу болып табылады. Демек, оқушылардың оқу-танымдық
белсенділігін қалыптастыру – оқу үрдісін жетілдірудің негізгі шарты ретінде
қарастыру қажеттілігі туындайды.
Оқушының белсенділігі, негізінен, екі түрлі сипатта болатындығын айтты.
Олар: сыртқы және ішкі белсенділік. Сыртқы белсенділік дегеніміз – оқушы
әрекетінің сыртқы көріністері (белсенді қимыл-қозғалыстары, практикалық
әрекеттері, мұғалімге зейін қойып қарауы, т.б.). Оқушының ішкі
белсенділігіне оның белсенді түрде ойлау әрекеті жатады. Белсенділік жеке
басқа тән, маңызды бір қасиет болып саналады. Бұл қасиетсіз адамның қандай
да болсын жұмысы нәтижелі болуы мүмкін емес.
Танымдық белсендiлiк көп түрлi тұлғалық қатынастардың қалыптасуымен
тығыз байланысты. танымдық әрекеттiң белгiлi бiр ғылым саласымен таңдаулы
қатынасы, танымдық әрекетi, оларға қатысу және қатыскшылармен танымдық
қарым – қатынасы маңызды келедi. Сонымен бiрге, адамның барлық жоғарғы
таным процесстерiн өзiнiң даму деңгейiнен белсендiруде танымдық
белсендiлiк тұлғаның шындықты қайта құру әрекетi нәтижесiнде ұдайы
iзденiске жетелейдi.
Балалардың жеке тұлғасында танымдық белсендiлiгiнiң дамуы бес – алты жас
аралығында қарқынды келедi. Бұл әсiресе баланың логикалық тапсырмаларды
белсендi орындауы, жауап кiлтiн табуға ширақ келуi, бiлуге деген ұмтылысы
танымдық ойындар арқылы оқу әрекетiнiң мiндеттерiн шешуде айқын көрiнедi.
А.Постниковтың тұжырымдауынша, мен адамның математикаға қабілеті жоқ
дегенге сенбеймін, негіз ретінде алсақ, онда әрбір балада математикаға
қабілеті бар деген ойға келеміз. Яғни сол қабілетін оятып, әрі қарай
дамытып осы салада жетістіктерге жеткізу мұғалімге байланысты екені белгілі
болады.
Математика сабағында оқушылардың қызығушылығын тудыру үшін ойындар
ұйымдастырудың маңызы өте зор. Оған тапсырмаларды таңдай білу мұғалімнен
үлкен шеберлікті талап етеді. Ойнау барысында оқушының дербес ойлау
мүмкіндігі, көңіл қоя білу қабілеті дамиды. Ойын сабақтарында берілетін
тапсырмалар қарапайымнан басталып, біртіндеп қиындап оқушылардың танымдық
қызметін белсендіруге назар аударады.
Ойлау процесі объект пен субъектінің өзара әрекеті ретінде жүзеге
асады.Ойлауды психологиялық тұрғыдан зерттеу дегеніміз-оның ішкі, танымдық
құпия мәнін және жемісті болуының себебін ашып көрсету, яғни ойлаудың мәнін
және жемісті болуының себебін ашып көрсету,яғни ойлаудың мәнін зерттейді,
әрбір адамның өзіндік ойлау ерекшеліктерін дамытып отыруға баса мән береді.
Полянидің айтуынша, математиканың анықтамасын бере алмайсын, оның бір
айрықша қасиетін мойындамай – ол қызықты мен де осы сөздерге қосыламын
және осындай керемет пәнге оқушыларымызды қызықтыра білемін.
Адамның мақсаты, қалауы, әр түрлі істерді орындауға ұмтылуы, жалпы
алғанда, ниеттерінің, жиынтығы психологияда адам ниетінің өрісі делінеді.
Басқаша айтқанда, бұл — адамнын бағдарлы әрекеті. Сонымен, адам ниетінің
өрісіне оның саналы әрекеті, еріксіз істері, айқындалған істері, мақсаты,
әлі жете анықталмаған істері де жатады. Ниеттерді орындауда тіршілік үшін
маңызды да, мәні аз да істер кездесіп отырады. Ниет өрісі өзгергіш, әрі
қозғалғыш, сондай-ақ сыртқы жағдайлардық өзгеріп отыруына орай айнымалы
болып келеді. Алға қойған мақсатқа сәйкес ниеттің мазмұны да айқындала
түседі. Осы тұрғыдан алғанда, адам ниетінің мәні жекеменшікті не
менмендікті, өрісі тар тоғышарлықты не өрісі кең қоғамдық сипатты
білдіреді. Адам ниетінің өрісі белгілі мақсатқа бағытталып, оның азаматтық
қасиеті мен іскерлігін, адамгершілік сапаларынын өзгеруі мен тұр-сипатын
білдіреді.
Орыс ғалымы, дәрігер, педагог К.А.Покровский айтуынша, ойын-күнделікті
бала еңбегі, болашақ өмірінің бастамасы.Ойын үстінде баланың ертеңгі өмірге
деген қабілеті байқалады. Ойын баланы қимылға, әрекетке, денешынықтыруға
төселдіреді. Сол арқылы өмір күресіне, еңбекке баулиды. Ойынсыз ақыл-ойдың
қалыпты дамуы да жоқ. Ойын арқылы баланың рухани сезімі жасампаз өмірмен
ұштасып, өзіне қоршаған дүние туралы түсінік алады.
Әрбір жеке адамнық ерікті іс-әрекеттерінін өзіндік синаты бар. Бұл
сипат қоғамдық манызды жұмыстарды орындау үшін мәні аз іс-әрекеттерді соған
бағынды-рып, өзінін. жеке мақсатынан бас тартып отырады. Ерік — адамнын
қарқынды іс-әрекетін білдіретін процесс. Сөйтіп, адамнын мінез-кұлкы .мен
әрқилы істерді орын-дауға үмтылуы маңызы зор, мақсатты істерді орындау-ға
бағытталады. Адам еркінін, көрінісі оныд саналы түр-дегі іс-әрекетінен
байқалады. Қиын-қыстау жағдайлар-дан жол тауып шығува жетелейді, соны
жүзеге асыруға қажетті құрал табады.
Мінез- бұл адамның әлеуметтік мінез-құлқының ерекшелегі. Ол әлеуметтік
топтағы жеке адамның өмір қалпын бейнелейді және жүктелген іске, адамдарға
қарым-қатысынан көрініп отырады. Күнбе-күнгі тіршілікте адам, әдетте,
менмен не көпшіл, қайырымды не сараң, биязы не дөрекі, батыл не солқылдақ,
табанды, ержүрек не байбалаңшыл болып сипатталады. Бұл сөздер арқылы
адамның бір нәрсеге (моральдық қасиеттер), не мінез-құлық амалына (жеке
адамның ерік сапалары) қатысы аталады. Олай болса, мінез негізінде жеке
адамның моральдық-еріктік қасиеттері жатады.
Оқушылардың өзін-өзі басқару, өзін-өзі жетілдіру, өзінің ақыл-ой
қызметінің мүмкіндіктерін ізденімдік-зерттеу және өз бетімен танып-білу
барысында толық дерліктей іске қосу, алған біліміне рефлексиялық тұрғыдан
сыни баға бере алу, өзін-өзі тексеру, жетілдіру дағдаларына ие болғанда
мүмкін болады.
Белгілі педагог Н.Құлжанованың зерттеуінше, ойын арқылы бала дене және
көңілді машықтандырады, ойынның әр жақты функциясын ашып көрсетеді және
балалар ойынын тану, білуге құмарлылығымен, сөйлеумен ұштасып жататындығын
ескертеді.
Ойынның негізгі мақсаты – баланы қызықтыра отырып, білімді меңгерту
болса, мұғалімнің міндеті – сол ойын түрлерін пайдалана отырып оқушылардың
өздігінен жұмыс істйе білуге, ой белсенділігі мен тіл байлығын арттыра
түсуге түрлі дағды мен шеберлікті меңгертуге қол жеткізу. Оқу – тәрбие
жұмысында ойындарды қолданудың кең спкетрін сипаттау мақсатында көптеген
ғылыми зерттеулер жасау арқылы мынандай мәселелердің басы ашылды:
- ойлау, ес, сөйлеу, жінгер, назар үрдістерін дидактикалық ойындардың
әсер ету сипаты;
- жеке оқыту маңызының артуы;
- оқу ойындарына қатысушылардың таным қызығуы арқылы шығармсашылық
ізденіске ұмтылуы т.б.
Бүгінгі таңда өздеріміз тәлім – тәрбие беріп жатқан бүлдіршіндер
ертеңгі күні тек білімді кадр ғана емес, Отанын жанындай сүйетін, ұлттық
тарихы мен мәдениетін қастерлейтін, рухани кемелденген азамат болып өсір
жетілуі қажет. өзінің қазақстандық екенін, Қазақстанда туғанын әрбір бала
мақтаныш ете алса ғана – біздің ісіміздің нәтижелі болғаны. Сонда ғана біз,
ұстаздар, бүгінгі заман алдымызға қойып отырған күрделі міндетті абыроймен
атқарып, еліміздің болашақ азаматтарын тәрбиелеп өсірдік деп сеніммен айта
аламыз. Ынтымақө, бірлік, сыластыққа қазақ жасмтарын бала күннен баулысақ,
ел іргесі сөгілмек емес. Ұлттық мектептің ұлы мұратын ұмытпай, бойымыздаға
біліліміміз бен білігімізді, қажыр – қайратымызды елдің ертеңін
еңселендіретін қасиетті істер жасайық.
Ұлттар өміріндегі ұлттық психологиямен тығыз байланысты көкейкесті
мәселенің бірі – ұлттық әдет – ғұрыптар, дәстүрлер. Ұлттық психологияның
ерекшеліктері мәденгиетте, ұрмыста, сондай – ақ ұлттық әдет – ғұрыптар мен
дәстүрлерде де айқын көрінеді. Қазақ халқының тарихи көне жырларының,
эпостары мен лиро – эпостарының қай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz