Оқушыларды сабаққа дайындау
КІРІСПЕ
Тақырыптың көкейкестілігі Еліміз егеменді мемлекет болғалы бері
барлық салаларда ауқымды өзгерістер жүріп жатыр. Мұндай өзгерістерден білім
беру саласы да тыс қалған жоқ. Қазіргі білім беру (саласы) жүйесі әлемдік
өркениеттің барлық талабына сай келетін, парасатты, білім мен біліктілігі
жетілген мамандар дайындауды қажет етеді. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан – 2030 Қазақстан халқына арналған Жолдауында атап көрсеткендей,
біздің жас мемлекетіміз өсіп, жетіліп, кемелденеді, біздің балаларымыз бен
немерелеріміз онымен бірге ержетеді. Олар бабаларының игі дәстүрлерін
сақтай отырып, қазіргі заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге
даяр. Олар қазақ, орыс, ағылшын тілдерін еркін меңгереді, олар бейбіт,
абат, жылдам өркендету үстіндегі, күллі әлемге әйгілі, әрі сыйлы өз елінің
патриоттары болады, ертеңгі келер күннің бүгінгіден гөрі нұрлы болуына
ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш – білім нәрі [1].
Қазіргі ізгілендіру заманында әрбір баланың өз мүмкіндігін, қабілетін
және іскерлігін іс жүзінде көрсетуге жағдай жасалу және дербес
еркешеліктері: ықыласы, жігері, темпераменті, еске сақтау қабілеті, ойлау
мен білім деңгейі т.б. қатаң ескерілуі тиіс. Қазіргі заман тарапына сәйкес
мектепте тәрбие мәселесі бірінші кезекке қойылып отырғандықтан, тәрбиелеп
отырып оқытуға, оқушыға адамгершілік, эстетикалық, ақыл – ой және дене
тәрбиесін беру міндетін іске асыру қажет. Оқытуды тәрбиенің қуатты құралы
ретінде пайдаланудың, баланың білімге деген ынтасын, шығармашылық
қабілетін, оның рухани дамуын қамтамасыз етудің шарттарын айқындаудың
маңызы зор.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында білім беру
жүйесінің міндеті ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен
практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және
кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау екендігі
айтылған [2].
Білім беру жүйесі – басқару органдарынан, түрлі типтегі және
деңгейдегі білім беру мекемелерінен, жүйенің жұмыс істеуі және дамуын
қамтамасыз ететін қаржы қорлары мен материалдық обьектілерден, ғылыми
орталықтардан тұратын күрделі құрылым болып табылады.
Елбасы 2011 жылғы Жолдауында аты атап көрсеткендей сапалы білім беру
Қазақстанның индустрияландырылуының және инновациялық дамуының негізіне
айналуы тиіс. Қазақстан Республикасының білім туралы заңында:
Білім алушылар мен тәрбиеленушілердің жеке және шығармашылық қабілеттерін
ашып, оны дамытуға жәрдемдесуге міндетті ( 41- бап ).
Білім беру ұйымы баланың қалауын, жеке басының бейімділігі мен
ерекшеліктерін ескере отырып, таңдауға құқысы бар,-деген баптары педагогпен
ата-аналарға арналып, мектеппен ата-ананың алдында зор жауапкершілік
жүктейді. (38-бап) [3].
Елбасының Қазақстан халқына арнаған Жолдауында еліміздің өзекті деген
мәселелерін қозғады. Әсіресе, білім беру мен медицина саласын жетілдірудің
оңтайлы шешімдері ұсынғаны көпшіліктің көңілінен шықты. Біздер жыл сайын
Жолдауды жүзеге асырудың арқасында ел экономикасын нығайтып, халықтың әл-
ауқатын арттыруға үлес қосып келеміз.
2005 жылғы 13 ақпанда шыққан, ХХІ ғасырда білімі дамымаған елдің
тығырыққа тірелері сөзсіз Қазақстан халқына жолдауында президентіміз
Н.Ә.Назарбаев деген. Бұл мәселе жалпы білім беретін мектептерге байланысты
айтылып тұрғандығы белгілі. Сол орта мектептен толық қанды сапалы білім
алған, оның бағдарламасын толық меңгерген баладан, яғни, оқушыдан болашақта
жақсы маман білімді адамзат шығары анық. Мектепте жұмыс атқаратын әрбір
мұғалімге қазіргі таңда талап өте үлкен болып отыр. Мұғалім өзінің
инновациялық іс -әрекетін қалыптастырып, оны меңгеріп, сол жаңа
педагогикалық технологияларды оқу-тәрбие үрдісінде жүйелі пайдалану арқылы
оқушылардың білім сапасын арттыруы қажет [4].
Шығыстың ұлы ойшылы Әбу Насыр Әл-Фараби өзінің Бақыт жолында атты
философиялық шығармасында адамның танымын дамыту арқылы ғана оны бақыт
жолына жетелеуге болатындығына тоқталса, ұлы Абай өзінің 43-қара сөзінде
баланың танымын алғаш күннен бастап дамытса оны із-түссіз жоғалып, жойылып
кететіндігін айтады. Ағартушы ұстаз Ы.Алтынсарин өзінің көптеген
еңбектерінде таным әрекетінің негізі-оқу, білім деп тұжырымдайды.
Баланың танымын алғаш күннен бастап дамыту құралы да, балада оқу мен
білімінің тәрбиенің негізхін қалыптастыратын ойын әрекеті болып
саналады.[5]
Қай ғалымды алмайық өздерінің ойын туралы еңбектерінде: ойын баланың
жетекші әрекеті деген сипатталады, өйткені ойын баланы ақыл-ой жағына да,
дене жағынан да алға жетелеп, дамытады, баланың ойын өрбітіп, бойын
сергітеді. Орыс педагогы В.А.Сухамлинский: ойын баланың алдынан өмір
есігін ашып, оны шығармашылық қабілетін дамытады, оынсыз ақыл-ойдың
қалыптасыу мүмкін де емес десе ғалым Е.А.Покровский өзінің балалардың
ойындарына арналған еңбегінде әрбір халықтың ойын туралы түсінігіне
сипаттама береді. Мысалы: ежелгі гректерде ойын түсінігі балалардың
қимылы деген ұғымды білдіреді, ал еврей халқында ойын қуаныш, шаттық
сезімдерін сипаттайды-деп, барлық халықтың ойын түсінігін түп тамырының
сабақтасып жатқандығы туралы тұжырым жасайды. Ойын таным процессін
дамытудың негізі болғандықтан әрбір тәжірибеші ұстаз оқытумен тәрбие
берудің мазмұнын үнемі ойын элементтерімен толықтырып отыру керек.
1980-1985 жылдардан бастап, ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын
есептернің мазмұны мен қызметін айқындау, нақтылау бағытында бірқатар іс -
әрекеттер жасала бастады. Кіші мектеп жасындағы балаларды оқытуда ойынды
пайдалануға байланысты М.И. Моро, А.М.Пышкало, В.Н.Рудницкая, Л.И.Смагина,
Н.А.Янковская тарапынан жекелеген әдістемелік ұсынылымдар жасалды.
Кеңес дәуіріндегі Қазақстан мектептерінде оқыту орыс тілінде басылған
дәстүрлі оқулықтар мен оқу құралдары жүзеге асырылды, сондай-ақ ішінара
лайықталаған оқулықтар да қолданылады. Қазақстан Республи-касында 1997
жылдан бастап жаңа технологиялар ескерілген профессор Т.Қ.Оспановтың
басшылығымен авторлар ұжымының (Ш.Х. Құрманалина, Ж.Т. Қайыңбаев, Б.М.
Қосанов, К.А. Ерешова, В.Я. Анисимова) дайындаған жаңа оқу-әдістемелік
топтамасы тәжірибеге ендірілді. Аталмыш ғылымның қазіргі заман даму
тенденцияларына орай технологияларын енгізуді, әр түрлі нұсқада дайындау
негізінде 12 жылдық білім беру жүйесіне көшуі [5].
Ойынды бастауыш мектепте оқыту барысында қолдануға арналған
Қазақстандық ғалымдардың біраз еңбектері бар. Бастауыш сыныпта ұлттық –
дидактикалық ойындарды пайдалануға Р.Жиеналиев пен Р.Қ.Керімбековтың ғылыми
жұмыстары арналған. А.Ж.Алдажанова мен З.Н.Күдебаеваның ғылыми
зерттеулерінде бастауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылығын арттыруда
дидактикалық ойындардың алатын орны жан – жақты қарастырған. Математика
сабақтарында дидактикалық ойындарды пайдалану арқылы оқушылардың
қызығушылығын арттыру проблемасы Т.Қ.Жаспанованың ғылыми еңбегінде
қарастырылған. Г.Қазенованың еңбегі ойын арқылы оқытуға арналған. Білім
беру барысында ойын технологиясын қолдану С.Кемазова қарастырған.
Сабақта ойын элементтерін қолдану немесе сабақты толықтай ойын түрінде
өткізу тәрбиешіден аса біліктілікпен шеберлікті, шығармашылық ізденісті
қажет етеді. Сондықтан олардан оқу мазмұнындағы ойындарға үлкен
жауапкершілікпен сақтықпен талап етіледі.
Ойын мазмұнындағы сабақты жоспарлағанда көзделетін мақсат
тәрбиеленушінің жас және психологиялық ерекшелігіне сай құрылып, оларды
шығармашылыққа қарай жетелей алуы керек.
Ұстаз ойынға тек қана балаларды қызықтырып, уақыт өткізудің құралы
деп қарамай балаға берілетін танымның, білімі мен тәрбиенің құнды негізі
деп қараса ғана үлкен жетістікреге қол жеткізіп, мақсатына жете алады.
Өйткені, ойын арқылы ғана дамыған бала алғаш рет мектеп есігін ашқанда
білімді, қоғамдық тәжірибені тез меңгертіп, өзінің психологиясын жан-жақты
жетілдіріп, мінез-құлқын ерік-жігерін, қабілетін дамытып, дүние танымын
кеңейтіп, оқудың мазмұнына қызығушылықпен қарайды [6].
Бұдан шығаратын қоырытынды мақсаты дұрыс таңдалынып, сауатты түрде
ұйымдастырылыған ойын ғана бала танымының дамуына жағдай жасайды.
Сабақта ойынды дұрыс қолдану үшін ұстазға ойындардың мазмұны мен
өткізу әдісін жете білу, әрбір тақырыпқа байланысты оқу жылының басында оқу
жоспарына енгізу, ойынның тәрбиелік және танымдық мақсатын аша білу, ойын
арқылы баланың танымына әсер етіп, даму барысында үнемі зерттеу жүргізу
талаптары қойылады.
Осыған орай зерттеудің проблемасы дидактикалық ойындарды қолданып
бастауыш мектепте оқушылардың ой - өрісін дамытып, іс-әрекеттердің сапасын
арттыру болып табылады.
Зерттеудің мақсаты: дидактикалық ойындар арқылы оқушылар іс-әрекетінің
сапасын арттыру жолдары мен педагогикалық шарттарын көрсету.
Зерттеу міндеттері:
-1 сыныптағы дидактикалық ойындардың ролін анықтау, теориялық тұрғыда
қарастыру және практикалық тұрғыдан ұйымдастыру;
- дидактикалық ойындарды қолданып оқушылардың ой - өрісін
дамытудың әдіс – тәсілдерін анықтап, оны психологиялық – педагогикалық
тұрғыда негіздеу;
- .Дидактикалық ойындардың тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеру.
Жүргізілген тәжірибеге негіздей отырып, оқушылардың білім сапасын
жақсарту жолдарын, әдіс-тәсілдерін жасау.
Зерртеу нысаны: Дидактикалық ойындарды сабақ барысында қолдану
үрдісі.
Зерттеу пәні: Төменгі сыныптарда дидактикалық ойындарды сабақ
барысында қолдану.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер оқу үрдісінің әр кезеңдерінде
оқушылардың оқу сабақтарында дидактикалық ойындарды ғылыми-
педагогикалық, жан-жақты тұлғалық-бағдарлық негізде талдау жасап, оқу-
тәлімдік мәні айқындалса және ол әдістемелік тұрғыда қамтамасыз етілсе,
онда бастауыш сынып оқушыларының оқу сабақтарында дидактикалық ойындарды
ұйымдастыру негізінде білім деңгейі көтеріліп, дербестігі мен шығармашылығы
қалыптасады. Дидактикалық ойындарды қолданудың нәтижесінде бастауыш сынып
оқушыларының үлгерімі жақсарады.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы:
- Дидактикалық ойындардың теориялық негіздері айқындалып, оларға
берілген сипаттамалар бір жүйеге келтірілді және негізгі ұғымдардың
анықтамасы нақтыланды. Қазіргі жағдайда бастауыш сынып оқушыларына сабақ
беруде дидактикалық ойындарды әрдайым қолдануды қамтамасыз ету
Зерттеудің теориялық - әдіснамалық негіздері: К. Д. Ушинский Ресейде
орыс дидактикасының дамуына әсерін тигізді, ал кеңес өкіметі жылдарында Н.
К. Крупская, П. П. Блонский, С. Т. Шацкий т. б. үлкен үлес қосты.
Белгілі педагог ғалымдардың Б. П. Есипов, М. А. Данилов, Л. В.
Занков, M. Ы. Скаткин т. б. оқыту мәселелері жөніндегі еңбектері
жарияланды. Олар оқыту принциптерінің жүйесін, оқытуды ұйымдастырудың
әдістері мен формаларын дәлелдеді.
Зеттеуде қолданылатын әдіс пен әдістемелер: Жұмыста баяндау, сипаттау,
салыстыру, тәжірибені байқау, ой–пікірлерді жинақтау, қорыту; тіл
үйренушілердің тілді меңгеру, математикалық тапсырмаларды орындау дәрежесін
тексеру, бекіту, бақылау әдістерін әр түрлі деңгейде пайдалану.
Зерттеу құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
Зерттеу базасы Ақмола облысы, Бұланды ауданы, Капитоновка орта мектебі
1 БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Дидактикалық ойындарға қатысты әдістердің зерттелуі жайы
Білім беру жүйесінде оқыту формаларының әдістері мен құралдарын одан
әрі жетілдіріп, тиімді әдістерді қолдану ұсынылғаны баршамызға аян. Демек,
оқыту үрдісіндегі көрнекілік әдісінің зерттелуі жаңа проблема емес, мұның
өзінің тарихы бар.
Бұл жерде біз дидактиканың ілімінің классикалық бастауының дамуына
тұтқа болған Я.А.Коменский (1592–1670) есімімен байланыстырамыз.
Дидактика (didaktikas – оқытушы, didasko – оқушы) ұғымы грек тілінен
алынған, кейін чех педагогы Я.А.Коменский бұл ұғымды пайдаланып, 1657 жылы
өзінің Ұлы дидактика еңбегін жарыққа шығарды. Я.А.Коменский дидактика
нені оқыту және қалай оқыту керек деген сұрақтарды басшылыққа ала
отырып ұстаздар үшін алтын ереже болып саналатын мына ереже көз
жүгіртсек: адам қандай затты қабылдаса да сезіммен түйсініп, мүмкіншілігіне
қабылдауға барлық сезім қатысса, оны ұғынып, меңгеру мәңгілік екендігін аса
бір терең ой толғауымен тұжырымдап, дәлелдеген. Бұл жерден біздің
байқайтынымыз, оқыту мен тәрбиедегі жаттандылық пен догмаға, өктемділікке
ірі тұлғаның қарсы болғандығын байқаймыз.
Өйткені Я.А.Коменский адамзаттың өркендеуіндегі жан–жақты
гармониялық дамуға, баланың жеке басын құрметтеуге және олардың дербес
ерекшеліктерін ескеріп, оқушылардың іс–әрекеттегі белсенділігін арттыруға
айрықша көңіл бөлді. Бұл жерден біздің аңғаратынымыз, Я.А.Коменский оқыту
теориясын сенсуалистік (латынның сезінушілік деген мәніндегі сөзі) негізде
қарастырғандығын көреміз.
Демек, оқу мен оқыту тек сөз жүзінде айту мен талдау тұрғысында емес,
нақты бақылап, нақты қабылдаумен араласып жатқандығын дәлелдеген.
Я.А.Коменский: Шәкірттердің ең алдымен сыртқы сезімдері, одан соң
есте сақтауы, жүре– жүре түсінігі, кейіннен топшылау қабілеті оянады.
Себебі, білім сезімдік түйсіктен тұрып, қиялдау арқылы іске асады, содан
соң жалқыны нақтылау арқылы жалқыны түсіну пайда болады, ең ақырында, әбден
түсінікті болған заттар жайындағы білімді дәлірек айқындау негізінде
олардың оқшау қабілеті артады – деп көрнекіліктің ролін ерекше атап өткен.
Сондықтан байқау үшін жалықпай еңбектену қажет. Я.А.Коменский айтуынша
Көріп – білу дегеніміз – тек сол бөлшектің қызметінен туады. Адамның ішкі
көзіне жататындар – ақыл (сана), яки ақылға тән қабілеттер, объектісі
интеллектің сыртында тұрып, ішкі әлеміне таңбасы түскен барлық заттар оның
жарығы соған тиісті түрде көңіл аударуы болмақ. Алайда затты сыртқы көзбен
сол қалпында көріп білу үшін белгілі бір шарттар керек болған сияқты. Оны
іштей көріп – білудің де өзіне тән белгілі әдістері бар. Соған сүйенген
кезде ғана зат ақылға таңбасын түсіріп, оны дәл және оңай қабылдап, танып
білмек. Олай болғанда ғылымның жұмбақтарына Я.А.Коменский: Мектептерде
негізгі жұмыстарға бөлінбей, мәнсіз, қажетсіз, кем, бос нәрселерге баса
көңіл бөлінеді немесе шәкірттер өз үйренгендерін жылдам ұмытады. Себебі
көпшілігі үстірт үйретіледі де, ол баланың ақылына еніп, денесіне сіңбейді.
Бұл екінші кемшілік тәжрибеде көп кездеседі. Кемшіліктерді жою үшін қажетті
әдіс тауып, баланың тек білгенін ғана сақтап қалмай, одан да көбірек
білуіне жол ашамыз, демек тек оқыту процесінен алған білімін ғана айтып
қоймай өзінің де пікірі болуын ескереміз – деген. Себебі, Я.А.Коменский
әдістемесі бойынша бала пассив тұлға емес. Әрбір баланың сезім мүшесі, ақыл
– ойы бар. Нәтижесінде олар кейбір ұғым, зат болмысын өздігінше қабылдайды.
Бала затты көзбен көріп (оқып), оқығанын тілмен айтып, айтқанын жазып,
білімді дағдыға айналдырады. Дағдыға өтпеген білім – бос сөз–дей келе,
оқытудың негізгі мақсаты – бала табиғатында бар сезімдерді, оның ақыл –
есін дамыту, сөйтіп оның танымдық ойын тудыру болмақ яғни оқу (көз),тыңдау
(құлақ), айту (тіл), жазу (қол) – осының бәрі бірдей жетілуге тиіс, –деген
[7].
Бұл жерден біз ұлы дидактиктің баланың жеке басын құрметтеуге,
іс–әрекетіндегі белсенділігін арттырып, олардың жеке дербес ерекшеліктерін
ескеруден әрбір деталға көңіл аударуға мән бергенін байқаймыз.
Я.А.Коменский жас буынға жалпы алғанда мынадай төрт түрлі шартты
орындау керек:
1. Оның рухани көзі таза болуға тиіс.
2. Ол өзінің алдына объект қоя білсін.
3. Соған ыждағат қояды.
4. Бақылауға алынған зат белгілі бір тәртіпте бірінен соң бірі
кезектесіп келіп отыруға тиіс, сонда балалар заттың бәрін де дәл және
оңай танып білмек – деп өзінің алтын ережесін ұсынады.
Сонымен бірге: Сезім мүшелерімен сәулесі еске түсетін нәрсенің бәрін
де, атап айтқанда, көруге болатынды – көзбен көріп, қабылдап, естілуге
жататынды – құлақпен, иісі бар нәрсені – мұрынмен, татып білетінді –
тілмен, сезініп білетінді – қолмен сипап (ұстап) білуге тиіс. Егер кейбір
заттарды бірнеше сезім мүшелері арқылы танып, білуге тура келсе сол
мүшелердің бәрін қатар жұмсау керек – деп айтқан.
Я.А.Коменский: егер бақылау кезінде түрлі бейнелер, заттар көп болса,
осының өзі балаға қай нәрсеге мән беруді бүркеп қалып оны салыстырады, ал
олар бірнеше түрлі болып келсе онда шатастырады. Сондықтан осы
ерекшеліктерді ескере отырып бақыланатын заттардың бәрі бір уақытта
көрсетілмей, белгілі тәртіппен, бірінен соң бірі көрсетіліп тұруы қажет
деп, ұстаздар қауымына
1) оқыту үрдісі де табиғат тәріздес, оның заңдылықтарын
зерттеп, оны мойындаумен байланысты болуға тиіс.
2) Берілетін білімнің мазмұны адамды жан–жақты дамытып, оқу
өмірмен байланысып, шәкірттің күнделікті тәжірибесімен
қанаттас жүргізілуге тиіс деген. Бұл: Адам қандай затты
қабылдаса да сезіммен түйсініп, мүмкіндігінше қабылдауға
барлық сезім қатысса, оны ұғынып, меңгеру өміршең болады
– деген ұстаздар үшін алтын ереже болып саналып келгені
сөзсіз.
Ұлы Я.А.Коменский мынадай асыл қағида ұсынған: Мүмкін болғанның бәрін
сезіп, қабылдау үшін алға тарту керек. Бұл туралы еске сақтай отырып,
балаларға сөз болып отырған, солар арқылы оларды қызықтырғыңыз келген
заттарға жол қоюға тырысыңыз. музейлерге, кәсіпорындарға, табиғатқа,
экскурсиялар жасаудың өте пайдалы екенін есте ұстаңыздар. Жаңа заттар мен
құбылыстарды тікелей бақылаудан туған әсерлер, бақылау фактілерінің өзі
және олар туралы әңгімелесу ілім аумағының кеңеюіне, балаларда қызығудың
қалыптасуына жәрдемдеседі. Оқытушының жаңа деректерді тану процесін
басқарудың ролін өз қолыңызға алып, назарын соғұрлым мәнді деген заттар мен
құбылыстарға аударыңыздар, сонымен бірге оларды қоршап тұрған шындық өмірді
өз бетімен танып – білуге үйретіңіз.
Демек, көру, есту үшін қолданылған көрнекіліктер оқушылардың танымдық
қабілетін жетілдіріп, оқушының оқу еңбегіне деген ынта–ықыласын туғызу, оны
қалыптасқан іс–әрекет дағдысына айналдыру үшін оған білімді өз бетінше
ізденуі арқылы меңгертудің тәсілдерін үйретіп, өзін–өзі тәрбиелеудің
арнаулы, жүйелі жұмыс тәсілін меңгертуі қажет. Сондықтан ынта–ықыласын
жетілдіру жұмысы оқушылардың психологиялық мінезі–құлқына негізделгендіктен
сабаққа психологиялық тұрғыдан қойылатын мынадай талаптарға мән беру өте
тиімді. Олар: оқушының ойлау, есте сақтау қабілетін, еркін, эмоциялық
сезімін тәрбиелеу. Әрине бұл жерде мұғалімнің психологиялық жай–күйі де
маңызды роль атқарады.
Дидактикадағы Я.А.Коменскийдің прогрессивтік ойларын дамытуға үлес
қосып, оны жаңалықтарымен толықтырып, әлемдік педагогика тарихында есімдері
құрметпен аталып жүрген ғалымдар:
Ж.Ж.Руссо (1712–1773), И.Г. Песталдцци (1746–1827), А. Дистверг
(1790–1866), К.Д. Ушинский (1824–1870).
Ж.Ж.Руссоның шығармаларындағы оқу әдістемесіндегі негізгі өсиеттері:
бала ойға салып ұғынбайынша, ештеңені де жаттатпай, бүкіл білімді баланың
өз бетінше бақылап, ой таразысына салуы арқылы меңгерту деген мәселенің
төңірегінде болды. Ж.Ж.Руссо дидактикасының негізі – баланың өзіндік
әрекетін, зеректігін, зейінділігін, байқампаздығын дамыту мақсатын көздеді.
Бастауыш білім беру және оқудың теориясы мен практикасын дамытуға баға
жетпес құнды сипаттама бергегі: Швейцария халқының ұлы педагогы И. П.
Песталоцци.
Сонымен бірге көрнекіліктің маңызының зор екендігін И.Г.Песталлоци де
өткір бағалаған:
1. Дұрыс көру және есту.
2. Тек бақылау арқылы берілген шындық, адам жан
дүниесіне
сенімдердің теріс тұрғыда кіруіне кедергі болады.
3. Сезім арқылы заттарды танысақ онда ол оны
өзі туралы
дұрыс пікірлердің қалыптасуына әсер етеді.
Сайып келгенде көрнекі оқыту айнасы — деген тұжырымдамаға дәлел.
Ғалым оқытудың бақылауға, тәжірибеге негізделіп ұйымдастырылып,
қорытынды жасауға, жалпылауға қарай жүргізілу керектігіне мән бере отырып
бақылау арқылы балада көру, есту, яғни, таным процестерінің жетіліп,
нәтижесінде ойлау, сөйлеу дамиды дейді. Бұл жерден біз ғалымның оқыту екі
жақты үрдіс екендігіне зер аударғандығын аңғарамыз. И.Г.Песталоцци оқытуды
жеңілдету мақсатымен дүние заттары туралы білімнің ең жай элементтерін білу
арқылы адам айналадағы дүниені танып біледі.1 Ондай элементтерге ғалым
заттың санын, формасын, атын жатқызады.
Оқыту үрдісінде өлшеу арқылы бала заттың формасын, санау арқылы санын,
тілін дамыту арқылы заттың атын таниды. Сөйтіп, элементарлық білім беру
өлшеу, санау, сөзді меңгеруден тұрады деп есептейді.
И.Г.Песталоцци өзінің жалпы дидактикалық пікірлеріне сүйене отырып,
бастауыш білім берудің әдістемесінің негізін салды. Мысалы: Ана тілін
оқытудың міндеті баланың сөйлеуін дамыту, сөздік қорын байыту деп анықтап
әріптерді қосып оқытудың орнына бірден дыбыстарды қосып оқытуды ұсынды. Ана
тілін оқытуды көрнекілік негізінде жүргізіп, жаратылыс, география, тарих
пәндерінен жүйелі элементарлық білімдер беруді ұсынды. Ғалым жазуға
үйретуде алдың ала әріптердің элементтерін жазуға ұзақ жаттықтыруды ұсынды.
И.Г.Песталоцци алғашқы жылдарда орфографиялық дұрыс жазуға мән беруді және
жазуға үйретуді сурет салумен байланыстырып, баланың тілін дамытуға үнемі
көңіл бөлуді талап етеді. Ал ережені жаттауға негізделген әдістің орнына
ғалым арифметиканы оқытуда әр санды өзінің бөлімдеріне, ондарды бірлерге
бөлуді, көрнекі түрде сандардың арасындағы айырманы түсіндіруді, алдымен
бірлерді, одан кейін ондарды оқуға көшуді ұсынды. Бөлшек сандарды оқытуда
квадратты бүтін сан деп алып, оны екіге, төртке бөлу арқылы түсіндіруді
талап етті.
И.Г.Песталоцци географияны оқыту кезінде баланы жақындағыдан
алыстағыға қарай, тұрған жерін бақылаудан, одан әрі күрделі білімдерге
қарай жетектеуді ұсынды. Ғалым И.Г.Песталоцци оқытудың негізін оның көрнекі
болуы деп санады. Ол: Көрнекілікті кең түрде қолданған жағдайда ғана
айналадағы дүние туралы дұрыс білім қалыптасады, ойлау және тіл дамиды, –
дейді.
Сонымен бірге, қолданылатын әдіс қарапайым және міндетті түрде жүйелі
болуы қажет. Қарапайымнан күрделіге, жақындағыдан алыстағыға, деректіден
дерексізге көшу сияқты ережелерді қолдана отырып атқару, деп пайымдайды.
Бұдан біз И. П. Песталоццидің Я. А. Коменский секілді ең бірінші оқушыға
дұрыс көру мен естуді қалыптастыру керек, – деп оқушылардың бақылау
әрекеттерін дамытуға мән бергендігін байқаймыз.
Бұл жерден біз баланың дүниетанымы негізінен көрнекілік арқылы жүзеге
асырылатындығын, яғни олар заттардың өзін немесе бейнесін, көлемін тікелей
көріп, байқап, танитындығына көзімізді жеткіземіз.
И.Г.Песталоцци сияқты А.Д.Дистервег оқытудың негізгі міндеті
балалардың ақыл–ойын және қабілетін дамыту деп көрсетті. Оқыту арқылы
адамды жан–жақты дамытумен қатар, балаға моральдық тәрбие беру қажет.
Мектепте оқытылатын әрбір пәннің білім берумен қоса тәрбиелік әсері де
болуға тиісті деп есептеді. Сонымен бірге ғалым білім мен тәрбие беретін
оқытудың дидактикасын жасады. А.Дистерверг оқытуда ең біріншіден балалардың
қабылдау ерекшелігін ескеру қате деп есептеп, сонымен бірге оқытуды жеке
мысалдардан ережеге қарай, заттың өзінен білдіретін сөзге қарай жүргізілуін
қолдады. Ғалым сезім мүшелеріне әсер ететін заттың тікелей өзімен
балаларды таныстыруға зор мән берумен бірге қабылдаған материалдың жете
түсінікті болып барынша ойландыратындай болуы өте қажет деп есептеді.
А.Дистерверг көрнекі оқытуды жақыннан алысқа, жай нәрседен күрделіге,
жеңілден ауырға, белгісізден белгіліге деген ережелермен байланыстырды.
Бұл ережелерді Я.А.Коменскийдің ұсынғаны белгілі, А.Дистерверг оны одан әрі
дамытты, мәселен, жайдан күрделіге деген ережені ол нақты ұғымдардан
абстракты ұғымдарға қарай деп анықтады. Ғалымның белгілеген оқыту
дидактикасы, оның оқулықтары бастауыш мектептің дамуында үлкен рөл атқарды.
К.Д.Ушинский көрнекіліктің мәнін психологиялық жағынан терең зерттеген
адам, ғалым: Бұл дерексіз түйсіктер мен сөздерді емес, балалар тікелей
қабылдайтын нақты бейнеге құрылған ілім... нақтыдан дерексіз, түйсінуден
ойлауға қарай оқыту соншалық табиғи және айқын психикалық заңдылықта
негізделеді, – деді.
Яғни көрнекілікті пайдалану оқушыны байқағыштыққа оймен топшылауға
жаттықтырып, одан логикалық қорытындылар шығаруға тәрбиелейді.
К.Д.Ушинский көрнекілік әдісінің бала психологиясының ерекшелігі үшін
ең қажетті әдіс екендігін айтқан. Ол оқушының көрнекілік арқылы ойлауын
заттың түріне, дыбысына бояуына және сезінуіне байланысты болып, онан әрі
ойлау процесін дамыта түсуге көмектеседі деп санаған.
К.Д.Ушинский баланы заттарды қабылдап білуге үйрету үшін мынадай
әдістерді ұсынған: Алдымен мақаланы оқымастан бұрын оқытушы балаларға
заттың өзін көрсетіп, сұрақтар беріп, үлгі түрінде болса да сол затты толық
суреттеуге тырысады. Осы сұрақтарға жауап бергенде бүкіл класс қатысуы
керек. Ол сұрақтың өзінде балалардың даму қабілетіне қарай бір қалыпты
ілгерілеушілік сақталуы керек. Көрнекі оқыту кезінде затпен таныстыру
заттың өзі үшін екінші дәрежелі роль атқарады [8].
Көрнекі оқу дегеніміз — деді К.Д.Ушинский: Мұның өзі жалпы
түсініктермен сөздерге емес, жас бала тікелей қабылдап алуға арналған
деректі бейнелерге құрылған оқу, оқытушының басшылығымен бұл бейнелер оқу
үстінде қабылдана ма немесе одан бұрын бала өз бетінше байқауының арқасында
қабылданған ба, әйтеуір оқытушы жас балалардың жадындағы бұрыннан дайын
бейнелерді таба алады. Сөйтіп, оқуды соның негізінде құрады. Баланың
табиғаты көрнекілікті талап ететіні айдан анық нәрсе. Балаға өзіне таныс
емес бес сөзді үйретіп көріңіз, ол көп уақыт, тектен тек әлгі сөздерді
жаттаймын деп әлек болады, ал осындай жиырма сөзді көркем суреттермен
байланыстыра үйретсең бала оларды тез–тез үйреніп алады. Картиналарды
көрсетіп, оның мәнін түсіндіріп, әңгімелесуі оқытушы мен балаларды
біріне–бірін жақындастырудың таптырмайтын құралы.
Егерде сіз балалар бірдемені тиянақты етіп ұғынсын десеңіз онда мына
сезімдердің қатысуын талап етіңіз – дейді К.Д.Ушинский.
1. Картаны не болмаса суретті көрсете отырып көру сезімін
қатыстырыңыз, біраз көру ынтасына салынған қызықтарды
түссіз етіп
көрсетіп, көз бұлшық еттерін ғана қатыстырып қоймай,
сонымен қатар
боялған суреттерді көрсету арқылы көз торын да топтастыру
керек немесе
қара тақтаға анық етіп ақ бормен жазыңыздар, т.т.
2. Дауыс органын да қатыстырыңыздар, ол үшін баладан
оқығандарын дауыстап, анық сөйлеуін, картина
немесе карта
бойынша үйренгенін айтып беруін талап ету қажет.
3. Мұғалімнің дауыстап айтып тұрғанын не болмаса басқа
балалардың қайталап тұрғанын балалар „зейін сала
тыңдауы үшін
және балалардың жіберген қателерін байқап отыру үшін есту
сезімін
де қатыстырыңыздар.
4. Сурет салу, картаны сызу, сөз жазу сияқтылар арқылы
қолдың бұлшық ет сезімдерінде қатыстыра білу керек.
Алғашқы образдаудың есте берік және барлық жағынан сақталып қалуының
ерекше мәні бар, өйткені балалардың есінде оқыту арқылы жеткізілетін
алғашқы образдау неғұрлым берік орын алатын болса, соғұрлым келешектегі
образдау баланың есінде оп–оңай және берік сақталатындығын көреміз, әрине
бұлардың және келесі, образдаудың бірімен–бірі байланысты болып отыруы
қажет.
Сонымен қатар оқыту принциптерінің жүйесін және оқытуды
ұйымдастырудың әдістері мен формаларын дәлелдеп, зерттеген К.Д.Ушинский сол
кездегі психологиялық зерттеулерге сүйене отырып жасап
шығарған өзінің дидактикалық ой – пікірлерін баланың ой – өрісіне,
психикасының дамуына сай және мәселенің табиғатына ықшамдап құрған.
Бұл жерде тек балалар психикасының дамуын еске алу ғана емес, оқыту
әдісінің өлшеуіші оқушылардан оқу материалын қанша ұғынғанымен
бағалануы тиіс екендігінде.
К. Д. Ушинский: Дидактикада салыстыру негізгі тәсіл болуы
керек,–дейді. Әлбетте, салыстыру кезінде заттармен құбылыстардың өзара
ұқсастығы мен айырмашылығы айқындалады. Салыстыру ойлаудың
және қабылдаудың негізі. Демек, ол белгілі мен белгісіздің арасындағы
көпір. Ол – заттардың белгілі бір ерекшеліктерін негізге ала отырып
өткізуді қате етеді, тек сонда бала заттардың белгілерін анықтауға
төселіп, қабілеттерін дамытады. Бұған оқушыларды қоршап тұрған
табиғат пен өмірді ешбір картиналармен және коллекциялармен ешқашан
теңестіруге болмайтын ең тамаша көрнекі құрал. Мұғалімнің жүйелі
ұйымдастырылған оқыту процесі оқушыларға бір нәрсені екінші бір
нәрседен, бір оқиға мен екінші оқиғаны салыстырып көруге мүмкіндік
туғызады. Сонда салыстыру дегеніміздің әр кез келген түсінудің, кез–
келген ақыл–ойдың тетігі. К. Ушинский: Дүниедегінің бәрін де тек
салыстыру арқылы тани білеміз, – деп бекер айтпаған. Осындай іс
әрекеттердің нәтижесінде кейін оқушылардың жалпы дамуындағы негізгі
психологиялық компонент болып саналатын байқампаздығының ролі
күшейеді. Мұның өзі адамдар арасындағы қарым–қатынастардан ортадағы
тіршілік атаулының қозғалыстарының әр түрлі сипаттарын, табиғат
белгілері мен тәуліктің әр мезгіліндегі өзгеріске ұшырайтын мінез–
қылықтарды бағалай, сараптай алатын дәрежеге қолын жеткізеді.
Сондықтан мұғалім сабақты өткізгенде оқушылардың ойлау, есте сақтау,
білімді игеру қабілеттерін дамытумен қатар жүргізіп отыру қажет деп
есептей келе оқыту процесін ұйымдастырудың көптеген мәселелеріне
ғылыми–теориялық негіздеме берді.
Ы.Алтынсарин оқыту әрекетінде оқушылардың білім дәрежесін ескере
отырып, олардың өздігінше жұмыс қылуына мән беруді қатты қадағалайды.
Ағартушы педагог ғалым еңбектерінде қалай оқыту керек, не үшін оқыту
керек – деген дидактикалық тұжырымдамаларды педагогикалық саладан талдауға
үлес қосты.
Ы. Алтынсариннің өлеңдерінің ішінде ең көп таралған Кел, балалар
оқылық! өлеңі балаларға үгіт ретінде жазылған, оларды оқуға, өнер үйренуге
шақырған, өнер білімнің пайдасын түсіндіретін өлең қазақ хрестоматиясы
осы өлеңмен ашылған. Ы. Алтынсариннің Қазақ хрестоматиясы атты оқулығы
және дидактикалық құрал болып есептелінетін қазақтарға орыс тілін
үйретудің бастауыш құралы 1879 жылы жарық көруі қазақ қоғамның мәдени
өмірінде баға жетпес уақиға болды. Ол халық тіліндегі оқулық туралы, сол
арқылы берілетін жалпы білім мен ғалым туралы ұғым жаңа түсініктен пайда
болды. Ғалым қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш құралы – деген
еңбегінде қазақ балаларына бастауыш білім методикасын жасады.
Ағартушының оқу орнының бүкіл жұмысы өзара байланысты, біртұтас
құрылуы керек – деуі К. Д. Ушинский пікірімен санасқандығы. Сол сияқты Ы.
Алтынсарин мектепте негізгі оқу пәндері жүйелі оқытылуға тиіс, оқытуда жүйе
болмаса мұғалім сабақтарының толық тұтастығы мен бірізділігі сақталмайды –
дей келе білімдердің идеясын, негізгі дәнін, күре тамырын, меңгеру
оқыту мен ойға бағытталу керек деп алғаш пікір айтты. Мысалы: ғалымның
әңгімелері, өлең жинақтары көбіне көп табиғат тақырыбына мән беруі
кездейсоқ нәрсе емес. Себебі табиғат – тек байлықтың кені, адам баласы
ризығының сарқылмас қазынасы ғана емес көркемдігі мен сұлулықтың да әлемі.
Сарғая атқан таң, қызара батқан күн, дірілдеген сәуле, жинаған жаз,
құлпырған дала, асқар тау, шалқар көл, тулаған толқын, саялы ну орман,
күркіреген өзен, т.б. – барлығында да адамға әсер етерлік әдемілік,
әсемдік бар. Міне осыларды сабақта орынды пайдалану оқушылардың таным
әрекетін дамытуға игі әсерін тигізді [9].
А.Құнанбаев бала тәрбиесіне, оның келешек қоғам үшін пайдалы адам
болып шығуына үлкен зер салды. Оның баламды медресеге біл жайлы ойлары
анық көрінеді. Мысалы, А.Құнанбаев шығармалары ішінде балалар үшін үлгі
насихат боларлық өлеңдер ақынның жастарға берер ғибраты. Себебі көпшілік
жас ұрпақтың өсуі, тәрбиеленуіне қатысты мәселелерді қозғайды. Ағартушының
табиғат туралы өлеңдерінің балалардың өмір тануына әсемдікті түсінуіне
қосар үлесі де мол. Атап айтсақ: Қыс, Жаз, Жазғытұрым, Күз – деген
өлеңдерінде тек пейзаждық көріністер ғана емес, сол дәуірдегі адам өмірі
халық тіршілігінің табиғат суреті мен астастыра берілген шындығы. А.
Құнанбаевтың ерекшелігі сол ағартушы ғалым көне заман тарихын Шығыс пен
Батыстағы ренессанстың, кейін жаңа заманның мәдениетін білім, олардың
өрісінен қазақ санасына жаңа идея ой –пікір әкелді.
А. Құнанбаев айналасын қоршаған әділетсіздік, өсек пен араздық
надандық пен мәдениетсіздіктің қазақ халқын аздырып бара жатқанын жас
ұрпақты тәрбиелеуге теріс ықпалын тигізетіндігін байқап, халықты оқуға
білімге, ғылым мен өнерді, мәдениетті игеруге шақырды, әсіресе жастарды
адамгершілікке тәрбиелеуге ерекше көңіл бөлді. Мысалы: адам ата – анадан
туғанда есті болмайды, естіп, көріп, ұстап, татып, ескерсе дүниедегі жақсы,
жаманды тануындағы сондайдан білгені көргені көп болған адам білімді
болады, – деді. Сондықтан оқушыларды өз еріктерімен сабаққа ынталандыру,
қызықтыру, демек сыртқы сезімдерін жетілдіру оның дамуына әсер ету қажет.
Сонымен бірге А. Құнанбаев оқу білім балалардың ойын өрбітетіндей тартымды,
жемісті болуы қажет. Бұл үшін біріншіден оқушылар психологиясын білу,
екіншіден оқу, үшіншіден тәрбие. Бұлар оқушылардың жан – жақты дамуына жол
көрсетуі керек. Неге? Себебі адам тыстағы дүниеден хабарлардың ұнамдысын
ұнамды халқымен, ұнамсызды ұнамсыз қалпымен әр уақыт өз суретінде көңілге
түсіреді [10].
А. Байтұрсынов Қазақ газеті арқылы өзінің методикалық әдіс
–тәсілдерін қазақ мұғалімдеріне нұсқау ретінде жария етті. Қазақ
газетінде жарық көрген Оқу мерзімі, Бастауыш мектеп, мектеп керектері
атты мақалалары ұлттық мектептерді құрудың жолындағы айқын бағыты мен,
сонымен қоса ғылыми тұжырымдар түйіндеген біліктілігі мен, көкейге
қонымды ойлылығы мен өзіне тартып елітіп жүреді. Бұл еңбектеріндегі
Бастауыш мектеп атты мақаласының мәні зор. Себебі мұнда ұлы қайраткер
қазақ балаларының ана тілінде білім алып, бар қасиетін бойына сіңіріп өсуі
жайында концепция ұсынды. Мұнда ол Қазақ бастауыш мектебі қандай болуы
керек? – деген тиімді сұрақтан бастап, қазақ ұлттық мектебіне
байланысты көптеген актуалды мәселелерді ұштастыра отырып олардың
шешілуіне бағыт –бағдар берді. А. Байтұрсынов: Бастауыш мектеп... ең әуелі
қазақша толық хат білетін дәрежеде болуын көздеу керек... үйренген білім
әрі
оқимын дегендерге негіз боларын көздеу керек... оқып толыққандар
ілгері оқымай, үйінде қалса, ұлт әдебиеті мен мәдениетін пайдаланарлық
дәрежесі білім мен дамысын, – деген болатын. Қарап отырсаңыз қазақтың
ғалым қайраткері қазақша оқудың ана тілімен сусындауының. пәрменді
насихатшысы болған екен. Оған дәлел бастауыш мектепте кілең қазақ тілінде
үйретілетін нәрселер: оқу, жазу, дін, ұлт тілі, ұлт тарихы, есеп, жағрапия,
шаруа – кәсіп, жаратылыс жайы. А. Байтұрсынов Қазақ газетінде таза ұлт
тілінде оқыту жайында жазған көптеген мақалалары – ағартушының Оқу
–құралдары мен қазақ тілі жайлы сан – салалы еңбектерінің қайнар көзі.
Ы.Алтынсариннің ұстаздық идеяларын әрі қарай дамытып, А. Байтұрсынов
секілді оқу –тәрбие мәселелерін ғылыми тұрғыдан қараған, шәкірттердің жаңа
бағдарламалар арқылы білім алуына, ғылыми дидактикалық қағидаларына сәйкес
сабақ жүргізуге ерекше мән берген педагогтардың бірі М. Дулатовтың 1921
жылы жарық көрген есеп құралы еңбегінің қазіргі кездегі математикадан оқу
кітаптарын құрастырушылар үшін таптырмайтын үлгі. Себебі ғалым оқулықта
бастауыш сыныптар оқушыларының ұғымына оралымды, көкейіне қонымды
күнделікті қазақ өмірінен алынған, оның психологиясына белгілі есептермен
тапсырмалар, жаттығулар төрт амалды санаға тез құйып алуға көмектеседі.
Осымен бірге ғалымның 1924 жылы Қирағат атты кітабы... балаларды оқыту өз
алдында бір ғылым. Ғалым педагогикасында ... Мектеп программасында бірінші
орын алған нәрсе қирағат, баяндау, оқыту... қирағаттың мақсатын түсінбеген
мұғалім үміт еткен пайданы бере алмайды... баланы оқыған нәрсесін бір –
біріне ұйқастырып ойлануына, оқып шыққан кейінгі ретте хан толық мағынасы
мен қалдыруға әрекеттендіру керек, – деп тұжырымдайды [11].
1.2 Дидактикалық ойындардың мақсаты мен міндеттері
Дидактикалық ойындар арнайы мақсатты көздейді және нақты міндеттерді
шешеді.
Ойынның мақсаты бағдарламада анықталған білім, білік, дағдылар жайында
түсінік беру, оларды қалыптастыру, тиянақтау және пысықтау немесе тексеру
сипатында болып келеді. Ойынның міндеті баланың қызығушылығын оятып,
белсенділігін арттыру мақсатында іріктеліп алынған нақты мазмұнмен
анықталады.
Әдістемелік әдебиеттерде берілген және бастауыш сынып мұғалімдерінің
тәжірибесінде пайдаланып жүрген дидактикалық ойындар өте көп. Алайда
олардың барлығы бірдей бүгінгі күннің талаптарынан туындап отырған білім
мазмұнының өзгерістеріне, сондай - ақ оқушылардың жас және психологиялық
ерекшеліктеріне сәйкес келе бермейді. Сондықтан ғылыми тұрғыдан негізделген
дидактикалық ойындар түрлерін сұрыптап, ой елегінен өткізе отырып, ойындар
жүйесін және оларды пайдалану әдістемесін ұсыну қажет.
Дидактикалық ойындар - балалар үшін өзіне тән жүру барысы, мақсаты,
маңызы бар әрекет. Мұндай ойындарды ұйымдастыру қашанда төмендегідей екі
мақсатты көздейді:
- танымдық, яғни балада тану, іздену әрекетін дамыту;
- тәрбиелік, яғни үлкендермен немесе өз құрбыластарымен қарым – қатынас
жасағанда қажетті негізгі дағдыларды, адамгершілік қасиеттерді
қалыптастыру.
Дидактикалық ойындарды құру мына негіздерге сүйенеді:
1. Балалардың іс - әрекетінде ойын түрлерімен оқуды байланыстыру және
біртіндеп қызықты, жеңіл ойындардан ойын тапсырмалар арқылы оқу-тәрбие
мәселесіне көшу.
2. Ойынның шарты мен оқу міндеттерінің біртіндеп күрделенуі.
3. Берілген тапсырмаларды шешуде баланың ақыл-ой белсенділігінің күшеюі.
4. Оқу мен тәрбие мақсаттарының бірлігі.
Дидактикалық ойындар үш топқа бөлінеді:
1. Заттық дидактикалық ойындар дидактикалық ойыншықтармен және түрлі
ойын материалдарымен ұйымдастырылады.
2. Үстел үстінде ойналатын дидактикалық ойындар: "Лото","Домино" және т.б.
3. Сөздік дидактикалық ойындар .
Дидактикалық ойынның маңызы мынада:
1) Дидактикалық ойын оқушылардың қоршаған дүние туралы түсінігін
кеңейтеді, оны бекітеп, нақтылай түседі.
2) Әрбір дидактикалық ойын оқушыны ойнай білуге баулып, сөздік қорын
молайтады, ақыл - ой қызметін қалыптастырады.
3) Дидактикалық ойын адамгершілікке тәрбиелеу құралы болып
табылады. Дидактикалық ойын ережелері балалардан ұстамдылықты,
тәртіптілікті қажет етеді.
Сабақта тиімді қолданылған ойын түрлері мұғалімнің түсіндіріп отырған
материалын оқушылардың аса зор ілтипатпен тыңдап, жемісті меңгеруіне ықпал
етеді. Өйткені бастауыш сынып оқушылары жас ерекшеліктеріне байланысты
ойынға өте ынталы келеді. Балалар тез сергіп, тапсырманы жылдам, дұрыс
орындайтын болады.
Дидактикалық ойындар оқушыларды өз бетінше жұмыс істей білуге
дағдыландырады, ойлау қабілеттерін, ізденімпаздығын арттырады, сөздік
қорларын молайтуға көмектеседі.
Сабақта дидактикалық ойынды қолдану бастауыш сынып оқушыларының сол
пәнге деген қызығушылығын арттырады, белсенділік танытып, бағдарламалық
материалды қажетті деңгейде меңгеруіне ықпал етеді.
Дидактикалық ойындардың тиімділігі олардың сабақтың әр кезеңіндегі орны
мен міндетін, мақсатын дәл анықтауға, оны қолданудың теориясы мен
практикасын бастауыш мұғалімінің жетік меңгеруіне, шеберлік танытуына,
ойынға қажетті материалдарды алдын ала дайындап алуға, ойын үрдесіне
оқушыларды белсенді қатыстыруға байланысты.
Төмендегі шарттар орындалған жағдайда дидактикалық ойындарды пайдалану
тиімділігі артады:
- егер бастауыш сынып мұғалімі балалардың ойын әрекетін ұйымдастыру
жолдарын меңгерсе;
- егер ойынның түрлі типтерінің өзара әрекеті қамтамасыз етілсе;
- егер бастауыш сыныптарда қолданылатын ойындар жүйесінде басымдылық
дидактикалық ойындарға берілсе.
Бастауыш сыныптардағы сабақтарда дидактикалық ойындарды өткен
материалды пысықтау, қайталау кезінде қолданған пайдалы.
Бастауыш сыныпта оқу- тәрбие үрдесінде ойынның маңызы зор. Ойын баланың
мінез - құлқына, физикалық және эстетикалық тәрбиесіне үлкен әсер тигізеді.
К.Д. Ушинский баланың ойынға деген қызығушылығы жөнінде былай дейді: "
Ойын - балалар үшін шындық. Ал шындық қоршаған ортадан да қызық, бала үшін
қызықты болу түсінікті, өйткені онда өзіндік іс - әрекеті көрінеді. Бала
ойын әлемінде өмір сүреді, оның ізі шындық өмірге қарағанда терең қалады ."
Ойын баланың мінез - құлқының қалыптасуына, психикалық процесс
кезіндегі гармониялық жетілуіне әсер етеді. Бір ойын ойлау және қабылдай
білуін жетілдірсе, ал екінші бір ойын ойлау қабілетін, ал үшіншісі есте
сақтау қабілетін жетілдіреді.
Дидактикалық ойындарға сабақ материалын тереңдетуге және бекітуге
арналған ойындар жатады. Оқушылар дидактикалық ойын кезінде сабақ
мазмұнындағы оқиғаны әңгімелейді. Кәдімгі мектеп жағдайында оқушының
белсенділігі сұрақ - жауап, әңгімелеу, өздерінің ойларын жеткізе білу
кезінде көрінеді. Тәжірибеден байқағанымыз дидактикалық ойындарда баланың
сөйлеу, ойлау, есте сақтау қабілеті дамиды.
Баланың ойын дидактикалық ойындар жұмысына баулып, олардың ойынға
белсенділіктерін, қызығушылығын дамытуда әр түрлі әдіс-тәсілдерді қолдануға
болады.
Олар мыналар:
1. Логикалық ойлауын дамытатын ойындармен берілген тапсырмаларды шешу
(құрастырмалы ойындар, қозғалмалы ойындар, сергіту ойындары тағы басқа лар)
2. Берілген тапсырманы түрлендіру бағытта жұмыс, қиялдау ой арқылы сурет
салғызу, рөлге бөліп ойнату,ойын балалардың ойлау қабілеттерін арттырады.
3. Өзімнің түйінді мәселемді ашу үшін 1-сыныптың барлық пәндерін оның
сабақтарының бөлімін таңдап алдым. Әр бөлімінде халқымыздың ұлттық
ойындарын қолданамыз.
4. Осы сабақтарды қызықты өткізу үшін математика сабағынан есеп шығару
ойындары, әліппеден әріптер жайлы ойындар (әріптерді шапшаң тауып, орнын
табу), дене шынықтыру сабағынан қимыл-қозғалыс ойындарын, яғни әр пәнге
дидактикалық ойындарды қолдандым.
5. Венн диограммасын, үлестірмелі карточкаларды, сөзжұмбақтарды, ребустар,
дидактикалықойындарды қолданып, сабақты қызықты жүргізумен балалардың
сабаққа қызығушылықтарын,ойлау қабілеттерін қалыптастыру.
6. Мақал-мәтелдер, сөзжұмбақтар, жаңылтпаштар, сауалғылар қолдану арқылы
балалардың тілін дамыту, ой-белсенділігін арттыру.
7. Мазмұнды суреттер бойынша әңгіме құрастыру, шығармашылық қабілеттерін,
көз зерделерін, есте сақтау қабілеттерін, эстетикалық талғамдарын
дамыту.Балаларды оқытуда және тәрбиелеуде ойынның мәні педагогикалық жүйеде
бұрын да, қазір де қарастырылып отыр. Біздің ұлттық педагогикамыздың өзінде
ойын тарихында бала тәрбиелеуде мынадай бағыттар да қолданылады.
1. Баланы жан-жақты үндестікте үйлесімді дамыту;
2. Оқыту мақсатын (дидактика) бұл бірінші бағыттағы алғашқылардың бірі чех
педагогы Ян Амос Коменский (1592-1670). Ол ойынды баланың ең қажетті іс-
әрекеттің табиғатына және бейімділігіне ең жауапты түрі деп санайды.
Ойын баланың барлық маңызды ақыл-ой әрекеті, онда баланың барлық
қабілеттерінің дамуына, ойында айналасындағы дүние жайлы түсініктері
кеңеюіне, тілінің дамуына, құрбыларымен жақындасуына көмектеседі.
А. С. Макаренконың айтуынша, ойында баланың физикалық, психологиялық
қасиеттерінің сапалары да өзгеріп отырады. Ойын баланың сабаққа ынтасын
аудартуға, көңіл қойғызуға, сондай-ақ қабылдауын жеңілдетуге, білімді толық
игеруіне көмектеседі. Ойынның түрлері өте көп. Ойын – сабақ, ойын –
жаттығулар, сергіту ойындары. Бұл дидактикалық мақсаттағы ойындар –
оқушылардың жан-жақты дамуына қызмет етеді.
Осындай ойындар арқылы оқушылар сөз қадірін түсінуге дағдыланып, сөздік
қорлары молаяды.Мақал-мәтелдерді табу оқушылардың тілін дамытумен қатар
олардың әсерлі сөйлеу дағдыларын да қалыптастырады. Оқушылардың сөйлеу
тілінде мақал-мәтелдер көп болса, олардың тілдік қарым-қатынасқа түсу
түрткілері артады.
Осындай тәсілдер арқылы оқушылрдың сөздік қорлары молайып, байланыстырып
сөйлеу қабілеті жетіледі.
Сабақтың мақсаттары: а) білімділік: Синоним сөздер туралы түсінік
беру;
ә) дамытушылық: Ойын ойнаған оқушылардың тілін дамыту;
б) тәрбиелік: Көркем шығарманы талдау арқылы ізгілікке тәрбиелеу.
Ұйымдастыру кезеңінде үйге берілген тапсырма тексеріліп, бағаланды.
Осыдан кейін жаңа сабақ өтеміз. Жаңа сабақты түсіндіріп болғаннан кейін
оқушыларға Жыл басына таласқан хайуанаттар ертегісі бойынша рөлдік ойын
ойнатамыз.
Сыныптағы оқушылрды екі топқа бөлеміз. Қай топтың оқушылары рөлін
жақсы ойнап, топқа берілген тапсырманы дұрыс орындаса, сол топ жеңіске
жетеді.
Автор сөзін оқып өзіміз оқимыз. Түйе рөлін ойнап шыққан бала түйе
секілді шайқала басып келеді. Ойынның ережесі бойынша рөлде ойнап тұрған
оқушының ненің рөлінде ойнап тұрғанын табу қажет. Оқушылар бірауыздан
түйе дейді, дұрыс тапты. Осылайша барлық балалар хайуанаттардың қимыл-
қозғалысын айнытпай салып шықты. Мұнан кейін хайуанаттардың рөлінде ойнап
жүрген оқушыларға сөз беріледі. Ойынды осылай жалғастыра береміз
Ұлы педагог Сухомлинский: Ойынсыз, музыкасыз, ертегісіз,
шығармасыз,ойсыз толық мәндегі ақыл-ой тәрбиесі болмайды- деп санайды.
Демек, бастауыш сынып оқушыларының оқуға, білімге деген ынтасын,
мүмкіндіктерін толық пайдаланып, оларды оқу үрдісінде үздіксіз дамыту,
сабақта алған білімдерін практикада қолдану дағдыларын қалыптастыру үшін
ойын түрлерін қолданудың орны ерекше.
Ойын – балалар үшін оқу да, еңбек те. Қандай ойын болмасын баланы бір
нәрсеге үйретеді. Ойын – айналадағы дүниені тану тәсілі. Сабақ барысында
ойын түрлерін дидактикалық материал ретінде пайдалануда маңызы зор. Ойын
арқылы нашар оқушылардың өздері де ойынға араласып сабаққа ынтасы артады.
Тіл дамуына ойын да үлкен әсер етеді. Ойын баланың психикасына әсер етіп,
сапалы өзгерістер туғызады. Ойын арқылы ұйымдастырылған сабақ балаларға
жеңіл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың көкейкестілігі Еліміз егеменді мемлекет болғалы бері
барлық салаларда ауқымды өзгерістер жүріп жатыр. Мұндай өзгерістерден білім
беру саласы да тыс қалған жоқ. Қазіргі білім беру (саласы) жүйесі әлемдік
өркениеттің барлық талабына сай келетін, парасатты, білім мен біліктілігі
жетілген мамандар дайындауды қажет етеді. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан – 2030 Қазақстан халқына арналған Жолдауында атап көрсеткендей,
біздің жас мемлекетіміз өсіп, жетіліп, кемелденеді, біздің балаларымыз бен
немерелеріміз онымен бірге ержетеді. Олар бабаларының игі дәстүрлерін
сақтай отырып, қазіргі заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге
даяр. Олар қазақ, орыс, ағылшын тілдерін еркін меңгереді, олар бейбіт,
абат, жылдам өркендету үстіндегі, күллі әлемге әйгілі, әрі сыйлы өз елінің
патриоттары болады, ертеңгі келер күннің бүгінгіден гөрі нұрлы болуына
ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш – білім нәрі [1].
Қазіргі ізгілендіру заманында әрбір баланың өз мүмкіндігін, қабілетін
және іскерлігін іс жүзінде көрсетуге жағдай жасалу және дербес
еркешеліктері: ықыласы, жігері, темпераменті, еске сақтау қабілеті, ойлау
мен білім деңгейі т.б. қатаң ескерілуі тиіс. Қазіргі заман тарапына сәйкес
мектепте тәрбие мәселесі бірінші кезекке қойылып отырғандықтан, тәрбиелеп
отырып оқытуға, оқушыға адамгершілік, эстетикалық, ақыл – ой және дене
тәрбиесін беру міндетін іске асыру қажет. Оқытуды тәрбиенің қуатты құралы
ретінде пайдаланудың, баланың білімге деген ынтасын, шығармашылық
қабілетін, оның рухани дамуын қамтамасыз етудің шарттарын айқындаудың
маңызы зор.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында білім беру
жүйесінің міндеті ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен
практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және
кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау екендігі
айтылған [2].
Білім беру жүйесі – басқару органдарынан, түрлі типтегі және
деңгейдегі білім беру мекемелерінен, жүйенің жұмыс істеуі және дамуын
қамтамасыз ететін қаржы қорлары мен материалдық обьектілерден, ғылыми
орталықтардан тұратын күрделі құрылым болып табылады.
Елбасы 2011 жылғы Жолдауында аты атап көрсеткендей сапалы білім беру
Қазақстанның индустрияландырылуының және инновациялық дамуының негізіне
айналуы тиіс. Қазақстан Республикасының білім туралы заңында:
Білім алушылар мен тәрбиеленушілердің жеке және шығармашылық қабілеттерін
ашып, оны дамытуға жәрдемдесуге міндетті ( 41- бап ).
Білім беру ұйымы баланың қалауын, жеке басының бейімділігі мен
ерекшеліктерін ескере отырып, таңдауға құқысы бар,-деген баптары педагогпен
ата-аналарға арналып, мектеппен ата-ананың алдында зор жауапкершілік
жүктейді. (38-бап) [3].
Елбасының Қазақстан халқына арнаған Жолдауында еліміздің өзекті деген
мәселелерін қозғады. Әсіресе, білім беру мен медицина саласын жетілдірудің
оңтайлы шешімдері ұсынғаны көпшіліктің көңілінен шықты. Біздер жыл сайын
Жолдауды жүзеге асырудың арқасында ел экономикасын нығайтып, халықтың әл-
ауқатын арттыруға үлес қосып келеміз.
2005 жылғы 13 ақпанда шыққан, ХХІ ғасырда білімі дамымаған елдің
тығырыққа тірелері сөзсіз Қазақстан халқына жолдауында президентіміз
Н.Ә.Назарбаев деген. Бұл мәселе жалпы білім беретін мектептерге байланысты
айтылып тұрғандығы белгілі. Сол орта мектептен толық қанды сапалы білім
алған, оның бағдарламасын толық меңгерген баладан, яғни, оқушыдан болашақта
жақсы маман білімді адамзат шығары анық. Мектепте жұмыс атқаратын әрбір
мұғалімге қазіргі таңда талап өте үлкен болып отыр. Мұғалім өзінің
инновациялық іс -әрекетін қалыптастырып, оны меңгеріп, сол жаңа
педагогикалық технологияларды оқу-тәрбие үрдісінде жүйелі пайдалану арқылы
оқушылардың білім сапасын арттыруы қажет [4].
Шығыстың ұлы ойшылы Әбу Насыр Әл-Фараби өзінің Бақыт жолында атты
философиялық шығармасында адамның танымын дамыту арқылы ғана оны бақыт
жолына жетелеуге болатындығына тоқталса, ұлы Абай өзінің 43-қара сөзінде
баланың танымын алғаш күннен бастап дамытса оны із-түссіз жоғалып, жойылып
кететіндігін айтады. Ағартушы ұстаз Ы.Алтынсарин өзінің көптеген
еңбектерінде таным әрекетінің негізі-оқу, білім деп тұжырымдайды.
Баланың танымын алғаш күннен бастап дамыту құралы да, балада оқу мен
білімінің тәрбиенің негізхін қалыптастыратын ойын әрекеті болып
саналады.[5]
Қай ғалымды алмайық өздерінің ойын туралы еңбектерінде: ойын баланың
жетекші әрекеті деген сипатталады, өйткені ойын баланы ақыл-ой жағына да,
дене жағынан да алға жетелеп, дамытады, баланың ойын өрбітіп, бойын
сергітеді. Орыс педагогы В.А.Сухамлинский: ойын баланың алдынан өмір
есігін ашып, оны шығармашылық қабілетін дамытады, оынсыз ақыл-ойдың
қалыптасыу мүмкін де емес десе ғалым Е.А.Покровский өзінің балалардың
ойындарына арналған еңбегінде әрбір халықтың ойын туралы түсінігіне
сипаттама береді. Мысалы: ежелгі гректерде ойын түсінігі балалардың
қимылы деген ұғымды білдіреді, ал еврей халқында ойын қуаныш, шаттық
сезімдерін сипаттайды-деп, барлық халықтың ойын түсінігін түп тамырының
сабақтасып жатқандығы туралы тұжырым жасайды. Ойын таным процессін
дамытудың негізі болғандықтан әрбір тәжірибеші ұстаз оқытумен тәрбие
берудің мазмұнын үнемі ойын элементтерімен толықтырып отыру керек.
1980-1985 жылдардан бастап, ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын
есептернің мазмұны мен қызметін айқындау, нақтылау бағытында бірқатар іс -
әрекеттер жасала бастады. Кіші мектеп жасындағы балаларды оқытуда ойынды
пайдалануға байланысты М.И. Моро, А.М.Пышкало, В.Н.Рудницкая, Л.И.Смагина,
Н.А.Янковская тарапынан жекелеген әдістемелік ұсынылымдар жасалды.
Кеңес дәуіріндегі Қазақстан мектептерінде оқыту орыс тілінде басылған
дәстүрлі оқулықтар мен оқу құралдары жүзеге асырылды, сондай-ақ ішінара
лайықталаған оқулықтар да қолданылады. Қазақстан Республи-касында 1997
жылдан бастап жаңа технологиялар ескерілген профессор Т.Қ.Оспановтың
басшылығымен авторлар ұжымының (Ш.Х. Құрманалина, Ж.Т. Қайыңбаев, Б.М.
Қосанов, К.А. Ерешова, В.Я. Анисимова) дайындаған жаңа оқу-әдістемелік
топтамасы тәжірибеге ендірілді. Аталмыш ғылымның қазіргі заман даму
тенденцияларына орай технологияларын енгізуді, әр түрлі нұсқада дайындау
негізінде 12 жылдық білім беру жүйесіне көшуі [5].
Ойынды бастауыш мектепте оқыту барысында қолдануға арналған
Қазақстандық ғалымдардың біраз еңбектері бар. Бастауыш сыныпта ұлттық –
дидактикалық ойындарды пайдалануға Р.Жиеналиев пен Р.Қ.Керімбековтың ғылыми
жұмыстары арналған. А.Ж.Алдажанова мен З.Н.Күдебаеваның ғылыми
зерттеулерінде бастауыш сынып оқушыларының сабаққа қызығушылығын арттыруда
дидактикалық ойындардың алатын орны жан – жақты қарастырған. Математика
сабақтарында дидактикалық ойындарды пайдалану арқылы оқушылардың
қызығушылығын арттыру проблемасы Т.Қ.Жаспанованың ғылыми еңбегінде
қарастырылған. Г.Қазенованың еңбегі ойын арқылы оқытуға арналған. Білім
беру барысында ойын технологиясын қолдану С.Кемазова қарастырған.
Сабақта ойын элементтерін қолдану немесе сабақты толықтай ойын түрінде
өткізу тәрбиешіден аса біліктілікпен шеберлікті, шығармашылық ізденісті
қажет етеді. Сондықтан олардан оқу мазмұнындағы ойындарға үлкен
жауапкершілікпен сақтықпен талап етіледі.
Ойын мазмұнындағы сабақты жоспарлағанда көзделетін мақсат
тәрбиеленушінің жас және психологиялық ерекшелігіне сай құрылып, оларды
шығармашылыққа қарай жетелей алуы керек.
Ұстаз ойынға тек қана балаларды қызықтырып, уақыт өткізудің құралы
деп қарамай балаға берілетін танымның, білімі мен тәрбиенің құнды негізі
деп қараса ғана үлкен жетістікреге қол жеткізіп, мақсатына жете алады.
Өйткені, ойын арқылы ғана дамыған бала алғаш рет мектеп есігін ашқанда
білімді, қоғамдық тәжірибені тез меңгертіп, өзінің психологиясын жан-жақты
жетілдіріп, мінез-құлқын ерік-жігерін, қабілетін дамытып, дүние танымын
кеңейтіп, оқудың мазмұнына қызығушылықпен қарайды [6].
Бұдан шығаратын қоырытынды мақсаты дұрыс таңдалынып, сауатты түрде
ұйымдастырылыған ойын ғана бала танымының дамуына жағдай жасайды.
Сабақта ойынды дұрыс қолдану үшін ұстазға ойындардың мазмұны мен
өткізу әдісін жете білу, әрбір тақырыпқа байланысты оқу жылының басында оқу
жоспарына енгізу, ойынның тәрбиелік және танымдық мақсатын аша білу, ойын
арқылы баланың танымына әсер етіп, даму барысында үнемі зерттеу жүргізу
талаптары қойылады.
Осыған орай зерттеудің проблемасы дидактикалық ойындарды қолданып
бастауыш мектепте оқушылардың ой - өрісін дамытып, іс-әрекеттердің сапасын
арттыру болып табылады.
Зерттеудің мақсаты: дидактикалық ойындар арқылы оқушылар іс-әрекетінің
сапасын арттыру жолдары мен педагогикалық шарттарын көрсету.
Зерттеу міндеттері:
-1 сыныптағы дидактикалық ойындардың ролін анықтау, теориялық тұрғыда
қарастыру және практикалық тұрғыдан ұйымдастыру;
- дидактикалық ойындарды қолданып оқушылардың ой - өрісін
дамытудың әдіс – тәсілдерін анықтап, оны психологиялық – педагогикалық
тұрғыда негіздеу;
- .Дидактикалық ойындардың тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеру.
Жүргізілген тәжірибеге негіздей отырып, оқушылардың білім сапасын
жақсарту жолдарын, әдіс-тәсілдерін жасау.
Зерртеу нысаны: Дидактикалық ойындарды сабақ барысында қолдану
үрдісі.
Зерттеу пәні: Төменгі сыныптарда дидактикалық ойындарды сабақ
барысында қолдану.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер оқу үрдісінің әр кезеңдерінде
оқушылардың оқу сабақтарында дидактикалық ойындарды ғылыми-
педагогикалық, жан-жақты тұлғалық-бағдарлық негізде талдау жасап, оқу-
тәлімдік мәні айқындалса және ол әдістемелік тұрғыда қамтамасыз етілсе,
онда бастауыш сынып оқушыларының оқу сабақтарында дидактикалық ойындарды
ұйымдастыру негізінде білім деңгейі көтеріліп, дербестігі мен шығармашылығы
қалыптасады. Дидактикалық ойындарды қолданудың нәтижесінде бастауыш сынып
оқушыларының үлгерімі жақсарады.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы:
- Дидактикалық ойындардың теориялық негіздері айқындалып, оларға
берілген сипаттамалар бір жүйеге келтірілді және негізгі ұғымдардың
анықтамасы нақтыланды. Қазіргі жағдайда бастауыш сынып оқушыларына сабақ
беруде дидактикалық ойындарды әрдайым қолдануды қамтамасыз ету
Зерттеудің теориялық - әдіснамалық негіздері: К. Д. Ушинский Ресейде
орыс дидактикасының дамуына әсерін тигізді, ал кеңес өкіметі жылдарында Н.
К. Крупская, П. П. Блонский, С. Т. Шацкий т. б. үлкен үлес қосты.
Белгілі педагог ғалымдардың Б. П. Есипов, М. А. Данилов, Л. В.
Занков, M. Ы. Скаткин т. б. оқыту мәселелері жөніндегі еңбектері
жарияланды. Олар оқыту принциптерінің жүйесін, оқытуды ұйымдастырудың
әдістері мен формаларын дәлелдеді.
Зеттеуде қолданылатын әдіс пен әдістемелер: Жұмыста баяндау, сипаттау,
салыстыру, тәжірибені байқау, ой–пікірлерді жинақтау, қорыту; тіл
үйренушілердің тілді меңгеру, математикалық тапсырмаларды орындау дәрежесін
тексеру, бекіту, бақылау әдістерін әр түрлі деңгейде пайдалану.
Зерттеу құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
Зерттеу базасы Ақмола облысы, Бұланды ауданы, Капитоновка орта мектебі
1 БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Дидактикалық ойындарға қатысты әдістердің зерттелуі жайы
Білім беру жүйесінде оқыту формаларының әдістері мен құралдарын одан
әрі жетілдіріп, тиімді әдістерді қолдану ұсынылғаны баршамызға аян. Демек,
оқыту үрдісіндегі көрнекілік әдісінің зерттелуі жаңа проблема емес, мұның
өзінің тарихы бар.
Бұл жерде біз дидактиканың ілімінің классикалық бастауының дамуына
тұтқа болған Я.А.Коменский (1592–1670) есімімен байланыстырамыз.
Дидактика (didaktikas – оқытушы, didasko – оқушы) ұғымы грек тілінен
алынған, кейін чех педагогы Я.А.Коменский бұл ұғымды пайдаланып, 1657 жылы
өзінің Ұлы дидактика еңбегін жарыққа шығарды. Я.А.Коменский дидактика
нені оқыту және қалай оқыту керек деген сұрақтарды басшылыққа ала
отырып ұстаздар үшін алтын ереже болып саналатын мына ереже көз
жүгіртсек: адам қандай затты қабылдаса да сезіммен түйсініп, мүмкіншілігіне
қабылдауға барлық сезім қатысса, оны ұғынып, меңгеру мәңгілік екендігін аса
бір терең ой толғауымен тұжырымдап, дәлелдеген. Бұл жерден біздің
байқайтынымыз, оқыту мен тәрбиедегі жаттандылық пен догмаға, өктемділікке
ірі тұлғаның қарсы болғандығын байқаймыз.
Өйткені Я.А.Коменский адамзаттың өркендеуіндегі жан–жақты
гармониялық дамуға, баланың жеке басын құрметтеуге және олардың дербес
ерекшеліктерін ескеріп, оқушылардың іс–әрекеттегі белсенділігін арттыруға
айрықша көңіл бөлді. Бұл жерден біздің аңғаратынымыз, Я.А.Коменский оқыту
теориясын сенсуалистік (латынның сезінушілік деген мәніндегі сөзі) негізде
қарастырғандығын көреміз.
Демек, оқу мен оқыту тек сөз жүзінде айту мен талдау тұрғысында емес,
нақты бақылап, нақты қабылдаумен араласып жатқандығын дәлелдеген.
Я.А.Коменский: Шәкірттердің ең алдымен сыртқы сезімдері, одан соң
есте сақтауы, жүре– жүре түсінігі, кейіннен топшылау қабілеті оянады.
Себебі, білім сезімдік түйсіктен тұрып, қиялдау арқылы іске асады, содан
соң жалқыны нақтылау арқылы жалқыны түсіну пайда болады, ең ақырында, әбден
түсінікті болған заттар жайындағы білімді дәлірек айқындау негізінде
олардың оқшау қабілеті артады – деп көрнекіліктің ролін ерекше атап өткен.
Сондықтан байқау үшін жалықпай еңбектену қажет. Я.А.Коменский айтуынша
Көріп – білу дегеніміз – тек сол бөлшектің қызметінен туады. Адамның ішкі
көзіне жататындар – ақыл (сана), яки ақылға тән қабілеттер, объектісі
интеллектің сыртында тұрып, ішкі әлеміне таңбасы түскен барлық заттар оның
жарығы соған тиісті түрде көңіл аударуы болмақ. Алайда затты сыртқы көзбен
сол қалпында көріп білу үшін белгілі бір шарттар керек болған сияқты. Оны
іштей көріп – білудің де өзіне тән белгілі әдістері бар. Соған сүйенген
кезде ғана зат ақылға таңбасын түсіріп, оны дәл және оңай қабылдап, танып
білмек. Олай болғанда ғылымның жұмбақтарына Я.А.Коменский: Мектептерде
негізгі жұмыстарға бөлінбей, мәнсіз, қажетсіз, кем, бос нәрселерге баса
көңіл бөлінеді немесе шәкірттер өз үйренгендерін жылдам ұмытады. Себебі
көпшілігі үстірт үйретіледі де, ол баланың ақылына еніп, денесіне сіңбейді.
Бұл екінші кемшілік тәжрибеде көп кездеседі. Кемшіліктерді жою үшін қажетті
әдіс тауып, баланың тек білгенін ғана сақтап қалмай, одан да көбірек
білуіне жол ашамыз, демек тек оқыту процесінен алған білімін ғана айтып
қоймай өзінің де пікірі болуын ескереміз – деген. Себебі, Я.А.Коменский
әдістемесі бойынша бала пассив тұлға емес. Әрбір баланың сезім мүшесі, ақыл
– ойы бар. Нәтижесінде олар кейбір ұғым, зат болмысын өздігінше қабылдайды.
Бала затты көзбен көріп (оқып), оқығанын тілмен айтып, айтқанын жазып,
білімді дағдыға айналдырады. Дағдыға өтпеген білім – бос сөз–дей келе,
оқытудың негізгі мақсаты – бала табиғатында бар сезімдерді, оның ақыл –
есін дамыту, сөйтіп оның танымдық ойын тудыру болмақ яғни оқу (көз),тыңдау
(құлақ), айту (тіл), жазу (қол) – осының бәрі бірдей жетілуге тиіс, –деген
[7].
Бұл жерден біз ұлы дидактиктің баланың жеке басын құрметтеуге,
іс–әрекетіндегі белсенділігін арттырып, олардың жеке дербес ерекшеліктерін
ескеруден әрбір деталға көңіл аударуға мән бергенін байқаймыз.
Я.А.Коменский жас буынға жалпы алғанда мынадай төрт түрлі шартты
орындау керек:
1. Оның рухани көзі таза болуға тиіс.
2. Ол өзінің алдына объект қоя білсін.
3. Соған ыждағат қояды.
4. Бақылауға алынған зат белгілі бір тәртіпте бірінен соң бірі
кезектесіп келіп отыруға тиіс, сонда балалар заттың бәрін де дәл және
оңай танып білмек – деп өзінің алтын ережесін ұсынады.
Сонымен бірге: Сезім мүшелерімен сәулесі еске түсетін нәрсенің бәрін
де, атап айтқанда, көруге болатынды – көзбен көріп, қабылдап, естілуге
жататынды – құлақпен, иісі бар нәрсені – мұрынмен, татып білетінді –
тілмен, сезініп білетінді – қолмен сипап (ұстап) білуге тиіс. Егер кейбір
заттарды бірнеше сезім мүшелері арқылы танып, білуге тура келсе сол
мүшелердің бәрін қатар жұмсау керек – деп айтқан.
Я.А.Коменский: егер бақылау кезінде түрлі бейнелер, заттар көп болса,
осының өзі балаға қай нәрсеге мән беруді бүркеп қалып оны салыстырады, ал
олар бірнеше түрлі болып келсе онда шатастырады. Сондықтан осы
ерекшеліктерді ескере отырып бақыланатын заттардың бәрі бір уақытта
көрсетілмей, белгілі тәртіппен, бірінен соң бірі көрсетіліп тұруы қажет
деп, ұстаздар қауымына
1) оқыту үрдісі де табиғат тәріздес, оның заңдылықтарын
зерттеп, оны мойындаумен байланысты болуға тиіс.
2) Берілетін білімнің мазмұны адамды жан–жақты дамытып, оқу
өмірмен байланысып, шәкірттің күнделікті тәжірибесімен
қанаттас жүргізілуге тиіс деген. Бұл: Адам қандай затты
қабылдаса да сезіммен түйсініп, мүмкіндігінше қабылдауға
барлық сезім қатысса, оны ұғынып, меңгеру өміршең болады
– деген ұстаздар үшін алтын ереже болып саналып келгені
сөзсіз.
Ұлы Я.А.Коменский мынадай асыл қағида ұсынған: Мүмкін болғанның бәрін
сезіп, қабылдау үшін алға тарту керек. Бұл туралы еске сақтай отырып,
балаларға сөз болып отырған, солар арқылы оларды қызықтырғыңыз келген
заттарға жол қоюға тырысыңыз. музейлерге, кәсіпорындарға, табиғатқа,
экскурсиялар жасаудың өте пайдалы екенін есте ұстаңыздар. Жаңа заттар мен
құбылыстарды тікелей бақылаудан туған әсерлер, бақылау фактілерінің өзі
және олар туралы әңгімелесу ілім аумағының кеңеюіне, балаларда қызығудың
қалыптасуына жәрдемдеседі. Оқытушының жаңа деректерді тану процесін
басқарудың ролін өз қолыңызға алып, назарын соғұрлым мәнді деген заттар мен
құбылыстарға аударыңыздар, сонымен бірге оларды қоршап тұрған шындық өмірді
өз бетімен танып – білуге үйретіңіз.
Демек, көру, есту үшін қолданылған көрнекіліктер оқушылардың танымдық
қабілетін жетілдіріп, оқушының оқу еңбегіне деген ынта–ықыласын туғызу, оны
қалыптасқан іс–әрекет дағдысына айналдыру үшін оған білімді өз бетінше
ізденуі арқылы меңгертудің тәсілдерін үйретіп, өзін–өзі тәрбиелеудің
арнаулы, жүйелі жұмыс тәсілін меңгертуі қажет. Сондықтан ынта–ықыласын
жетілдіру жұмысы оқушылардың психологиялық мінезі–құлқына негізделгендіктен
сабаққа психологиялық тұрғыдан қойылатын мынадай талаптарға мән беру өте
тиімді. Олар: оқушының ойлау, есте сақтау қабілетін, еркін, эмоциялық
сезімін тәрбиелеу. Әрине бұл жерде мұғалімнің психологиялық жай–күйі де
маңызды роль атқарады.
Дидактикадағы Я.А.Коменскийдің прогрессивтік ойларын дамытуға үлес
қосып, оны жаңалықтарымен толықтырып, әлемдік педагогика тарихында есімдері
құрметпен аталып жүрген ғалымдар:
Ж.Ж.Руссо (1712–1773), И.Г. Песталдцци (1746–1827), А. Дистверг
(1790–1866), К.Д. Ушинский (1824–1870).
Ж.Ж.Руссоның шығармаларындағы оқу әдістемесіндегі негізгі өсиеттері:
бала ойға салып ұғынбайынша, ештеңені де жаттатпай, бүкіл білімді баланың
өз бетінше бақылап, ой таразысына салуы арқылы меңгерту деген мәселенің
төңірегінде болды. Ж.Ж.Руссо дидактикасының негізі – баланың өзіндік
әрекетін, зеректігін, зейінділігін, байқампаздығын дамыту мақсатын көздеді.
Бастауыш білім беру және оқудың теориясы мен практикасын дамытуға баға
жетпес құнды сипаттама бергегі: Швейцария халқының ұлы педагогы И. П.
Песталоцци.
Сонымен бірге көрнекіліктің маңызының зор екендігін И.Г.Песталлоци де
өткір бағалаған:
1. Дұрыс көру және есту.
2. Тек бақылау арқылы берілген шындық, адам жан
дүниесіне
сенімдердің теріс тұрғыда кіруіне кедергі болады.
3. Сезім арқылы заттарды танысақ онда ол оны
өзі туралы
дұрыс пікірлердің қалыптасуына әсер етеді.
Сайып келгенде көрнекі оқыту айнасы — деген тұжырымдамаға дәлел.
Ғалым оқытудың бақылауға, тәжірибеге негізделіп ұйымдастырылып,
қорытынды жасауға, жалпылауға қарай жүргізілу керектігіне мән бере отырып
бақылау арқылы балада көру, есту, яғни, таным процестерінің жетіліп,
нәтижесінде ойлау, сөйлеу дамиды дейді. Бұл жерден біз ғалымның оқыту екі
жақты үрдіс екендігіне зер аударғандығын аңғарамыз. И.Г.Песталоцци оқытуды
жеңілдету мақсатымен дүние заттары туралы білімнің ең жай элементтерін білу
арқылы адам айналадағы дүниені танып біледі.1 Ондай элементтерге ғалым
заттың санын, формасын, атын жатқызады.
Оқыту үрдісінде өлшеу арқылы бала заттың формасын, санау арқылы санын,
тілін дамыту арқылы заттың атын таниды. Сөйтіп, элементарлық білім беру
өлшеу, санау, сөзді меңгеруден тұрады деп есептейді.
И.Г.Песталоцци өзінің жалпы дидактикалық пікірлеріне сүйене отырып,
бастауыш білім берудің әдістемесінің негізін салды. Мысалы: Ана тілін
оқытудың міндеті баланың сөйлеуін дамыту, сөздік қорын байыту деп анықтап
әріптерді қосып оқытудың орнына бірден дыбыстарды қосып оқытуды ұсынды. Ана
тілін оқытуды көрнекілік негізінде жүргізіп, жаратылыс, география, тарих
пәндерінен жүйелі элементарлық білімдер беруді ұсынды. Ғалым жазуға
үйретуде алдың ала әріптердің элементтерін жазуға ұзақ жаттықтыруды ұсынды.
И.Г.Песталоцци алғашқы жылдарда орфографиялық дұрыс жазуға мән беруді және
жазуға үйретуді сурет салумен байланыстырып, баланың тілін дамытуға үнемі
көңіл бөлуді талап етеді. Ал ережені жаттауға негізделген әдістің орнына
ғалым арифметиканы оқытуда әр санды өзінің бөлімдеріне, ондарды бірлерге
бөлуді, көрнекі түрде сандардың арасындағы айырманы түсіндіруді, алдымен
бірлерді, одан кейін ондарды оқуға көшуді ұсынды. Бөлшек сандарды оқытуда
квадратты бүтін сан деп алып, оны екіге, төртке бөлу арқылы түсіндіруді
талап етті.
И.Г.Песталоцци географияны оқыту кезінде баланы жақындағыдан
алыстағыға қарай, тұрған жерін бақылаудан, одан әрі күрделі білімдерге
қарай жетектеуді ұсынды. Ғалым И.Г.Песталоцци оқытудың негізін оның көрнекі
болуы деп санады. Ол: Көрнекілікті кең түрде қолданған жағдайда ғана
айналадағы дүние туралы дұрыс білім қалыптасады, ойлау және тіл дамиды, –
дейді.
Сонымен бірге, қолданылатын әдіс қарапайым және міндетті түрде жүйелі
болуы қажет. Қарапайымнан күрделіге, жақындағыдан алыстағыға, деректіден
дерексізге көшу сияқты ережелерді қолдана отырып атқару, деп пайымдайды.
Бұдан біз И. П. Песталоццидің Я. А. Коменский секілді ең бірінші оқушыға
дұрыс көру мен естуді қалыптастыру керек, – деп оқушылардың бақылау
әрекеттерін дамытуға мән бергендігін байқаймыз.
Бұл жерден біз баланың дүниетанымы негізінен көрнекілік арқылы жүзеге
асырылатындығын, яғни олар заттардың өзін немесе бейнесін, көлемін тікелей
көріп, байқап, танитындығына көзімізді жеткіземіз.
И.Г.Песталоцци сияқты А.Д.Дистервег оқытудың негізгі міндеті
балалардың ақыл–ойын және қабілетін дамыту деп көрсетті. Оқыту арқылы
адамды жан–жақты дамытумен қатар, балаға моральдық тәрбие беру қажет.
Мектепте оқытылатын әрбір пәннің білім берумен қоса тәрбиелік әсері де
болуға тиісті деп есептеді. Сонымен бірге ғалым білім мен тәрбие беретін
оқытудың дидактикасын жасады. А.Дистерверг оқытуда ең біріншіден балалардың
қабылдау ерекшелігін ескеру қате деп есептеп, сонымен бірге оқытуды жеке
мысалдардан ережеге қарай, заттың өзінен білдіретін сөзге қарай жүргізілуін
қолдады. Ғалым сезім мүшелеріне әсер ететін заттың тікелей өзімен
балаларды таныстыруға зор мән берумен бірге қабылдаған материалдың жете
түсінікті болып барынша ойландыратындай болуы өте қажет деп есептеді.
А.Дистерверг көрнекі оқытуды жақыннан алысқа, жай нәрседен күрделіге,
жеңілден ауырға, белгісізден белгіліге деген ережелермен байланыстырды.
Бұл ережелерді Я.А.Коменскийдің ұсынғаны белгілі, А.Дистерверг оны одан әрі
дамытты, мәселен, жайдан күрделіге деген ережені ол нақты ұғымдардан
абстракты ұғымдарға қарай деп анықтады. Ғалымның белгілеген оқыту
дидактикасы, оның оқулықтары бастауыш мектептің дамуында үлкен рөл атқарды.
К.Д.Ушинский көрнекіліктің мәнін психологиялық жағынан терең зерттеген
адам, ғалым: Бұл дерексіз түйсіктер мен сөздерді емес, балалар тікелей
қабылдайтын нақты бейнеге құрылған ілім... нақтыдан дерексіз, түйсінуден
ойлауға қарай оқыту соншалық табиғи және айқын психикалық заңдылықта
негізделеді, – деді.
Яғни көрнекілікті пайдалану оқушыны байқағыштыққа оймен топшылауға
жаттықтырып, одан логикалық қорытындылар шығаруға тәрбиелейді.
К.Д.Ушинский көрнекілік әдісінің бала психологиясының ерекшелігі үшін
ең қажетті әдіс екендігін айтқан. Ол оқушының көрнекілік арқылы ойлауын
заттың түріне, дыбысына бояуына және сезінуіне байланысты болып, онан әрі
ойлау процесін дамыта түсуге көмектеседі деп санаған.
К.Д.Ушинский баланы заттарды қабылдап білуге үйрету үшін мынадай
әдістерді ұсынған: Алдымен мақаланы оқымастан бұрын оқытушы балаларға
заттың өзін көрсетіп, сұрақтар беріп, үлгі түрінде болса да сол затты толық
суреттеуге тырысады. Осы сұрақтарға жауап бергенде бүкіл класс қатысуы
керек. Ол сұрақтың өзінде балалардың даму қабілетіне қарай бір қалыпты
ілгерілеушілік сақталуы керек. Көрнекі оқыту кезінде затпен таныстыру
заттың өзі үшін екінші дәрежелі роль атқарады [8].
Көрнекі оқу дегеніміз — деді К.Д.Ушинский: Мұның өзі жалпы
түсініктермен сөздерге емес, жас бала тікелей қабылдап алуға арналған
деректі бейнелерге құрылған оқу, оқытушының басшылығымен бұл бейнелер оқу
үстінде қабылдана ма немесе одан бұрын бала өз бетінше байқауының арқасында
қабылданған ба, әйтеуір оқытушы жас балалардың жадындағы бұрыннан дайын
бейнелерді таба алады. Сөйтіп, оқуды соның негізінде құрады. Баланың
табиғаты көрнекілікті талап ететіні айдан анық нәрсе. Балаға өзіне таныс
емес бес сөзді үйретіп көріңіз, ол көп уақыт, тектен тек әлгі сөздерді
жаттаймын деп әлек болады, ал осындай жиырма сөзді көркем суреттермен
байланыстыра үйретсең бала оларды тез–тез үйреніп алады. Картиналарды
көрсетіп, оның мәнін түсіндіріп, әңгімелесуі оқытушы мен балаларды
біріне–бірін жақындастырудың таптырмайтын құралы.
Егерде сіз балалар бірдемені тиянақты етіп ұғынсын десеңіз онда мына
сезімдердің қатысуын талап етіңіз – дейді К.Д.Ушинский.
1. Картаны не болмаса суретті көрсете отырып көру сезімін
қатыстырыңыз, біраз көру ынтасына салынған қызықтарды
түссіз етіп
көрсетіп, көз бұлшық еттерін ғана қатыстырып қоймай,
сонымен қатар
боялған суреттерді көрсету арқылы көз торын да топтастыру
керек немесе
қара тақтаға анық етіп ақ бормен жазыңыздар, т.т.
2. Дауыс органын да қатыстырыңыздар, ол үшін баладан
оқығандарын дауыстап, анық сөйлеуін, картина
немесе карта
бойынша үйренгенін айтып беруін талап ету қажет.
3. Мұғалімнің дауыстап айтып тұрғанын не болмаса басқа
балалардың қайталап тұрғанын балалар „зейін сала
тыңдауы үшін
және балалардың жіберген қателерін байқап отыру үшін есту
сезімін
де қатыстырыңыздар.
4. Сурет салу, картаны сызу, сөз жазу сияқтылар арқылы
қолдың бұлшық ет сезімдерінде қатыстыра білу керек.
Алғашқы образдаудың есте берік және барлық жағынан сақталып қалуының
ерекше мәні бар, өйткені балалардың есінде оқыту арқылы жеткізілетін
алғашқы образдау неғұрлым берік орын алатын болса, соғұрлым келешектегі
образдау баланың есінде оп–оңай және берік сақталатындығын көреміз, әрине
бұлардың және келесі, образдаудың бірімен–бірі байланысты болып отыруы
қажет.
Сонымен қатар оқыту принциптерінің жүйесін және оқытуды
ұйымдастырудың әдістері мен формаларын дәлелдеп, зерттеген К.Д.Ушинский сол
кездегі психологиялық зерттеулерге сүйене отырып жасап
шығарған өзінің дидактикалық ой – пікірлерін баланың ой – өрісіне,
психикасының дамуына сай және мәселенің табиғатына ықшамдап құрған.
Бұл жерде тек балалар психикасының дамуын еске алу ғана емес, оқыту
әдісінің өлшеуіші оқушылардан оқу материалын қанша ұғынғанымен
бағалануы тиіс екендігінде.
К. Д. Ушинский: Дидактикада салыстыру негізгі тәсіл болуы
керек,–дейді. Әлбетте, салыстыру кезінде заттармен құбылыстардың өзара
ұқсастығы мен айырмашылығы айқындалады. Салыстыру ойлаудың
және қабылдаудың негізі. Демек, ол белгілі мен белгісіздің арасындағы
көпір. Ол – заттардың белгілі бір ерекшеліктерін негізге ала отырып
өткізуді қате етеді, тек сонда бала заттардың белгілерін анықтауға
төселіп, қабілеттерін дамытады. Бұған оқушыларды қоршап тұрған
табиғат пен өмірді ешбір картиналармен және коллекциялармен ешқашан
теңестіруге болмайтын ең тамаша көрнекі құрал. Мұғалімнің жүйелі
ұйымдастырылған оқыту процесі оқушыларға бір нәрсені екінші бір
нәрседен, бір оқиға мен екінші оқиғаны салыстырып көруге мүмкіндік
туғызады. Сонда салыстыру дегеніміздің әр кез келген түсінудің, кез–
келген ақыл–ойдың тетігі. К. Ушинский: Дүниедегінің бәрін де тек
салыстыру арқылы тани білеміз, – деп бекер айтпаған. Осындай іс
әрекеттердің нәтижесінде кейін оқушылардың жалпы дамуындағы негізгі
психологиялық компонент болып саналатын байқампаздығының ролі
күшейеді. Мұның өзі адамдар арасындағы қарым–қатынастардан ортадағы
тіршілік атаулының қозғалыстарының әр түрлі сипаттарын, табиғат
белгілері мен тәуліктің әр мезгіліндегі өзгеріске ұшырайтын мінез–
қылықтарды бағалай, сараптай алатын дәрежеге қолын жеткізеді.
Сондықтан мұғалім сабақты өткізгенде оқушылардың ойлау, есте сақтау,
білімді игеру қабілеттерін дамытумен қатар жүргізіп отыру қажет деп
есептей келе оқыту процесін ұйымдастырудың көптеген мәселелеріне
ғылыми–теориялық негіздеме берді.
Ы.Алтынсарин оқыту әрекетінде оқушылардың білім дәрежесін ескере
отырып, олардың өздігінше жұмыс қылуына мән беруді қатты қадағалайды.
Ағартушы педагог ғалым еңбектерінде қалай оқыту керек, не үшін оқыту
керек – деген дидактикалық тұжырымдамаларды педагогикалық саладан талдауға
үлес қосты.
Ы. Алтынсариннің өлеңдерінің ішінде ең көп таралған Кел, балалар
оқылық! өлеңі балаларға үгіт ретінде жазылған, оларды оқуға, өнер үйренуге
шақырған, өнер білімнің пайдасын түсіндіретін өлең қазақ хрестоматиясы
осы өлеңмен ашылған. Ы. Алтынсариннің Қазақ хрестоматиясы атты оқулығы
және дидактикалық құрал болып есептелінетін қазақтарға орыс тілін
үйретудің бастауыш құралы 1879 жылы жарық көруі қазақ қоғамның мәдени
өмірінде баға жетпес уақиға болды. Ол халық тіліндегі оқулық туралы, сол
арқылы берілетін жалпы білім мен ғалым туралы ұғым жаңа түсініктен пайда
болды. Ғалым қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш құралы – деген
еңбегінде қазақ балаларына бастауыш білім методикасын жасады.
Ағартушының оқу орнының бүкіл жұмысы өзара байланысты, біртұтас
құрылуы керек – деуі К. Д. Ушинский пікірімен санасқандығы. Сол сияқты Ы.
Алтынсарин мектепте негізгі оқу пәндері жүйелі оқытылуға тиіс, оқытуда жүйе
болмаса мұғалім сабақтарының толық тұтастығы мен бірізділігі сақталмайды –
дей келе білімдердің идеясын, негізгі дәнін, күре тамырын, меңгеру
оқыту мен ойға бағытталу керек деп алғаш пікір айтты. Мысалы: ғалымның
әңгімелері, өлең жинақтары көбіне көп табиғат тақырыбына мән беруі
кездейсоқ нәрсе емес. Себебі табиғат – тек байлықтың кені, адам баласы
ризығының сарқылмас қазынасы ғана емес көркемдігі мен сұлулықтың да әлемі.
Сарғая атқан таң, қызара батқан күн, дірілдеген сәуле, жинаған жаз,
құлпырған дала, асқар тау, шалқар көл, тулаған толқын, саялы ну орман,
күркіреген өзен, т.б. – барлығында да адамға әсер етерлік әдемілік,
әсемдік бар. Міне осыларды сабақта орынды пайдалану оқушылардың таным
әрекетін дамытуға игі әсерін тигізді [9].
А.Құнанбаев бала тәрбиесіне, оның келешек қоғам үшін пайдалы адам
болып шығуына үлкен зер салды. Оның баламды медресеге біл жайлы ойлары
анық көрінеді. Мысалы, А.Құнанбаев шығармалары ішінде балалар үшін үлгі
насихат боларлық өлеңдер ақынның жастарға берер ғибраты. Себебі көпшілік
жас ұрпақтың өсуі, тәрбиеленуіне қатысты мәселелерді қозғайды. Ағартушының
табиғат туралы өлеңдерінің балалардың өмір тануына әсемдікті түсінуіне
қосар үлесі де мол. Атап айтсақ: Қыс, Жаз, Жазғытұрым, Күз – деген
өлеңдерінде тек пейзаждық көріністер ғана емес, сол дәуірдегі адам өмірі
халық тіршілігінің табиғат суреті мен астастыра берілген шындығы. А.
Құнанбаевтың ерекшелігі сол ағартушы ғалым көне заман тарихын Шығыс пен
Батыстағы ренессанстың, кейін жаңа заманның мәдениетін білім, олардың
өрісінен қазақ санасына жаңа идея ой –пікір әкелді.
А. Құнанбаев айналасын қоршаған әділетсіздік, өсек пен араздық
надандық пен мәдениетсіздіктің қазақ халқын аздырып бара жатқанын жас
ұрпақты тәрбиелеуге теріс ықпалын тигізетіндігін байқап, халықты оқуға
білімге, ғылым мен өнерді, мәдениетті игеруге шақырды, әсіресе жастарды
адамгершілікке тәрбиелеуге ерекше көңіл бөлді. Мысалы: адам ата – анадан
туғанда есті болмайды, естіп, көріп, ұстап, татып, ескерсе дүниедегі жақсы,
жаманды тануындағы сондайдан білгені көргені көп болған адам білімді
болады, – деді. Сондықтан оқушыларды өз еріктерімен сабаққа ынталандыру,
қызықтыру, демек сыртқы сезімдерін жетілдіру оның дамуына әсер ету қажет.
Сонымен бірге А. Құнанбаев оқу білім балалардың ойын өрбітетіндей тартымды,
жемісті болуы қажет. Бұл үшін біріншіден оқушылар психологиясын білу,
екіншіден оқу, үшіншіден тәрбие. Бұлар оқушылардың жан – жақты дамуына жол
көрсетуі керек. Неге? Себебі адам тыстағы дүниеден хабарлардың ұнамдысын
ұнамды халқымен, ұнамсызды ұнамсыз қалпымен әр уақыт өз суретінде көңілге
түсіреді [10].
А. Байтұрсынов Қазақ газеті арқылы өзінің методикалық әдіс
–тәсілдерін қазақ мұғалімдеріне нұсқау ретінде жария етті. Қазақ
газетінде жарық көрген Оқу мерзімі, Бастауыш мектеп, мектеп керектері
атты мақалалары ұлттық мектептерді құрудың жолындағы айқын бағыты мен,
сонымен қоса ғылыми тұжырымдар түйіндеген біліктілігі мен, көкейге
қонымды ойлылығы мен өзіне тартып елітіп жүреді. Бұл еңбектеріндегі
Бастауыш мектеп атты мақаласының мәні зор. Себебі мұнда ұлы қайраткер
қазақ балаларының ана тілінде білім алып, бар қасиетін бойына сіңіріп өсуі
жайында концепция ұсынды. Мұнда ол Қазақ бастауыш мектебі қандай болуы
керек? – деген тиімді сұрақтан бастап, қазақ ұлттық мектебіне
байланысты көптеген актуалды мәселелерді ұштастыра отырып олардың
шешілуіне бағыт –бағдар берді. А. Байтұрсынов: Бастауыш мектеп... ең әуелі
қазақша толық хат білетін дәрежеде болуын көздеу керек... үйренген білім
әрі
оқимын дегендерге негіз боларын көздеу керек... оқып толыққандар
ілгері оқымай, үйінде қалса, ұлт әдебиеті мен мәдениетін пайдаланарлық
дәрежесі білім мен дамысын, – деген болатын. Қарап отырсаңыз қазақтың
ғалым қайраткері қазақша оқудың ана тілімен сусындауының. пәрменді
насихатшысы болған екен. Оған дәлел бастауыш мектепте кілең қазақ тілінде
үйретілетін нәрселер: оқу, жазу, дін, ұлт тілі, ұлт тарихы, есеп, жағрапия,
шаруа – кәсіп, жаратылыс жайы. А. Байтұрсынов Қазақ газетінде таза ұлт
тілінде оқыту жайында жазған көптеген мақалалары – ағартушының Оқу
–құралдары мен қазақ тілі жайлы сан – салалы еңбектерінің қайнар көзі.
Ы.Алтынсариннің ұстаздық идеяларын әрі қарай дамытып, А. Байтұрсынов
секілді оқу –тәрбие мәселелерін ғылыми тұрғыдан қараған, шәкірттердің жаңа
бағдарламалар арқылы білім алуына, ғылыми дидактикалық қағидаларына сәйкес
сабақ жүргізуге ерекше мән берген педагогтардың бірі М. Дулатовтың 1921
жылы жарық көрген есеп құралы еңбегінің қазіргі кездегі математикадан оқу
кітаптарын құрастырушылар үшін таптырмайтын үлгі. Себебі ғалым оқулықта
бастауыш сыныптар оқушыларының ұғымына оралымды, көкейіне қонымды
күнделікті қазақ өмірінен алынған, оның психологиясына белгілі есептермен
тапсырмалар, жаттығулар төрт амалды санаға тез құйып алуға көмектеседі.
Осымен бірге ғалымның 1924 жылы Қирағат атты кітабы... балаларды оқыту өз
алдында бір ғылым. Ғалым педагогикасында ... Мектеп программасында бірінші
орын алған нәрсе қирағат, баяндау, оқыту... қирағаттың мақсатын түсінбеген
мұғалім үміт еткен пайданы бере алмайды... баланы оқыған нәрсесін бір –
біріне ұйқастырып ойлануына, оқып шыққан кейінгі ретте хан толық мағынасы
мен қалдыруға әрекеттендіру керек, – деп тұжырымдайды [11].
1.2 Дидактикалық ойындардың мақсаты мен міндеттері
Дидактикалық ойындар арнайы мақсатты көздейді және нақты міндеттерді
шешеді.
Ойынның мақсаты бағдарламада анықталған білім, білік, дағдылар жайында
түсінік беру, оларды қалыптастыру, тиянақтау және пысықтау немесе тексеру
сипатында болып келеді. Ойынның міндеті баланың қызығушылығын оятып,
белсенділігін арттыру мақсатында іріктеліп алынған нақты мазмұнмен
анықталады.
Әдістемелік әдебиеттерде берілген және бастауыш сынып мұғалімдерінің
тәжірибесінде пайдаланып жүрген дидактикалық ойындар өте көп. Алайда
олардың барлығы бірдей бүгінгі күннің талаптарынан туындап отырған білім
мазмұнының өзгерістеріне, сондай - ақ оқушылардың жас және психологиялық
ерекшеліктеріне сәйкес келе бермейді. Сондықтан ғылыми тұрғыдан негізделген
дидактикалық ойындар түрлерін сұрыптап, ой елегінен өткізе отырып, ойындар
жүйесін және оларды пайдалану әдістемесін ұсыну қажет.
Дидактикалық ойындар - балалар үшін өзіне тән жүру барысы, мақсаты,
маңызы бар әрекет. Мұндай ойындарды ұйымдастыру қашанда төмендегідей екі
мақсатты көздейді:
- танымдық, яғни балада тану, іздену әрекетін дамыту;
- тәрбиелік, яғни үлкендермен немесе өз құрбыластарымен қарым – қатынас
жасағанда қажетті негізгі дағдыларды, адамгершілік қасиеттерді
қалыптастыру.
Дидактикалық ойындарды құру мына негіздерге сүйенеді:
1. Балалардың іс - әрекетінде ойын түрлерімен оқуды байланыстыру және
біртіндеп қызықты, жеңіл ойындардан ойын тапсырмалар арқылы оқу-тәрбие
мәселесіне көшу.
2. Ойынның шарты мен оқу міндеттерінің біртіндеп күрделенуі.
3. Берілген тапсырмаларды шешуде баланың ақыл-ой белсенділігінің күшеюі.
4. Оқу мен тәрбие мақсаттарының бірлігі.
Дидактикалық ойындар үш топқа бөлінеді:
1. Заттық дидактикалық ойындар дидактикалық ойыншықтармен және түрлі
ойын материалдарымен ұйымдастырылады.
2. Үстел үстінде ойналатын дидактикалық ойындар: "Лото","Домино" және т.б.
3. Сөздік дидактикалық ойындар .
Дидактикалық ойынның маңызы мынада:
1) Дидактикалық ойын оқушылардың қоршаған дүние туралы түсінігін
кеңейтеді, оны бекітеп, нақтылай түседі.
2) Әрбір дидактикалық ойын оқушыны ойнай білуге баулып, сөздік қорын
молайтады, ақыл - ой қызметін қалыптастырады.
3) Дидактикалық ойын адамгершілікке тәрбиелеу құралы болып
табылады. Дидактикалық ойын ережелері балалардан ұстамдылықты,
тәртіптілікті қажет етеді.
Сабақта тиімді қолданылған ойын түрлері мұғалімнің түсіндіріп отырған
материалын оқушылардың аса зор ілтипатпен тыңдап, жемісті меңгеруіне ықпал
етеді. Өйткені бастауыш сынып оқушылары жас ерекшеліктеріне байланысты
ойынға өте ынталы келеді. Балалар тез сергіп, тапсырманы жылдам, дұрыс
орындайтын болады.
Дидактикалық ойындар оқушыларды өз бетінше жұмыс істей білуге
дағдыландырады, ойлау қабілеттерін, ізденімпаздығын арттырады, сөздік
қорларын молайтуға көмектеседі.
Сабақта дидактикалық ойынды қолдану бастауыш сынып оқушыларының сол
пәнге деген қызығушылығын арттырады, белсенділік танытып, бағдарламалық
материалды қажетті деңгейде меңгеруіне ықпал етеді.
Дидактикалық ойындардың тиімділігі олардың сабақтың әр кезеңіндегі орны
мен міндетін, мақсатын дәл анықтауға, оны қолданудың теориясы мен
практикасын бастауыш мұғалімінің жетік меңгеруіне, шеберлік танытуына,
ойынға қажетті материалдарды алдын ала дайындап алуға, ойын үрдесіне
оқушыларды белсенді қатыстыруға байланысты.
Төмендегі шарттар орындалған жағдайда дидактикалық ойындарды пайдалану
тиімділігі артады:
- егер бастауыш сынып мұғалімі балалардың ойын әрекетін ұйымдастыру
жолдарын меңгерсе;
- егер ойынның түрлі типтерінің өзара әрекеті қамтамасыз етілсе;
- егер бастауыш сыныптарда қолданылатын ойындар жүйесінде басымдылық
дидактикалық ойындарға берілсе.
Бастауыш сыныптардағы сабақтарда дидактикалық ойындарды өткен
материалды пысықтау, қайталау кезінде қолданған пайдалы.
Бастауыш сыныпта оқу- тәрбие үрдесінде ойынның маңызы зор. Ойын баланың
мінез - құлқына, физикалық және эстетикалық тәрбиесіне үлкен әсер тигізеді.
К.Д. Ушинский баланың ойынға деген қызығушылығы жөнінде былай дейді: "
Ойын - балалар үшін шындық. Ал шындық қоршаған ортадан да қызық, бала үшін
қызықты болу түсінікті, өйткені онда өзіндік іс - әрекеті көрінеді. Бала
ойын әлемінде өмір сүреді, оның ізі шындық өмірге қарағанда терең қалады ."
Ойын баланың мінез - құлқының қалыптасуына, психикалық процесс
кезіндегі гармониялық жетілуіне әсер етеді. Бір ойын ойлау және қабылдай
білуін жетілдірсе, ал екінші бір ойын ойлау қабілетін, ал үшіншісі есте
сақтау қабілетін жетілдіреді.
Дидактикалық ойындарға сабақ материалын тереңдетуге және бекітуге
арналған ойындар жатады. Оқушылар дидактикалық ойын кезінде сабақ
мазмұнындағы оқиғаны әңгімелейді. Кәдімгі мектеп жағдайында оқушының
белсенділігі сұрақ - жауап, әңгімелеу, өздерінің ойларын жеткізе білу
кезінде көрінеді. Тәжірибеден байқағанымыз дидактикалық ойындарда баланың
сөйлеу, ойлау, есте сақтау қабілеті дамиды.
Баланың ойын дидактикалық ойындар жұмысына баулып, олардың ойынға
белсенділіктерін, қызығушылығын дамытуда әр түрлі әдіс-тәсілдерді қолдануға
болады.
Олар мыналар:
1. Логикалық ойлауын дамытатын ойындармен берілген тапсырмаларды шешу
(құрастырмалы ойындар, қозғалмалы ойындар, сергіту ойындары тағы басқа лар)
2. Берілген тапсырманы түрлендіру бағытта жұмыс, қиялдау ой арқылы сурет
салғызу, рөлге бөліп ойнату,ойын балалардың ойлау қабілеттерін арттырады.
3. Өзімнің түйінді мәселемді ашу үшін 1-сыныптың барлық пәндерін оның
сабақтарының бөлімін таңдап алдым. Әр бөлімінде халқымыздың ұлттық
ойындарын қолданамыз.
4. Осы сабақтарды қызықты өткізу үшін математика сабағынан есеп шығару
ойындары, әліппеден әріптер жайлы ойындар (әріптерді шапшаң тауып, орнын
табу), дене шынықтыру сабағынан қимыл-қозғалыс ойындарын, яғни әр пәнге
дидактикалық ойындарды қолдандым.
5. Венн диограммасын, үлестірмелі карточкаларды, сөзжұмбақтарды, ребустар,
дидактикалықойындарды қолданып, сабақты қызықты жүргізумен балалардың
сабаққа қызығушылықтарын,ойлау қабілеттерін қалыптастыру.
6. Мақал-мәтелдер, сөзжұмбақтар, жаңылтпаштар, сауалғылар қолдану арқылы
балалардың тілін дамыту, ой-белсенділігін арттыру.
7. Мазмұнды суреттер бойынша әңгіме құрастыру, шығармашылық қабілеттерін,
көз зерделерін, есте сақтау қабілеттерін, эстетикалық талғамдарын
дамыту.Балаларды оқытуда және тәрбиелеуде ойынның мәні педагогикалық жүйеде
бұрын да, қазір де қарастырылып отыр. Біздің ұлттық педагогикамыздың өзінде
ойын тарихында бала тәрбиелеуде мынадай бағыттар да қолданылады.
1. Баланы жан-жақты үндестікте үйлесімді дамыту;
2. Оқыту мақсатын (дидактика) бұл бірінші бағыттағы алғашқылардың бірі чех
педагогы Ян Амос Коменский (1592-1670). Ол ойынды баланың ең қажетті іс-
әрекеттің табиғатына және бейімділігіне ең жауапты түрі деп санайды.
Ойын баланың барлық маңызды ақыл-ой әрекеті, онда баланың барлық
қабілеттерінің дамуына, ойында айналасындағы дүние жайлы түсініктері
кеңеюіне, тілінің дамуына, құрбыларымен жақындасуына көмектеседі.
А. С. Макаренконың айтуынша, ойында баланың физикалық, психологиялық
қасиеттерінің сапалары да өзгеріп отырады. Ойын баланың сабаққа ынтасын
аудартуға, көңіл қойғызуға, сондай-ақ қабылдауын жеңілдетуге, білімді толық
игеруіне көмектеседі. Ойынның түрлері өте көп. Ойын – сабақ, ойын –
жаттығулар, сергіту ойындары. Бұл дидактикалық мақсаттағы ойындар –
оқушылардың жан-жақты дамуына қызмет етеді.
Осындай ойындар арқылы оқушылар сөз қадірін түсінуге дағдыланып, сөздік
қорлары молаяды.Мақал-мәтелдерді табу оқушылардың тілін дамытумен қатар
олардың әсерлі сөйлеу дағдыларын да қалыптастырады. Оқушылардың сөйлеу
тілінде мақал-мәтелдер көп болса, олардың тілдік қарым-қатынасқа түсу
түрткілері артады.
Осындай тәсілдер арқылы оқушылрдың сөздік қорлары молайып, байланыстырып
сөйлеу қабілеті жетіледі.
Сабақтың мақсаттары: а) білімділік: Синоним сөздер туралы түсінік
беру;
ә) дамытушылық: Ойын ойнаған оқушылардың тілін дамыту;
б) тәрбиелік: Көркем шығарманы талдау арқылы ізгілікке тәрбиелеу.
Ұйымдастыру кезеңінде үйге берілген тапсырма тексеріліп, бағаланды.
Осыдан кейін жаңа сабақ өтеміз. Жаңа сабақты түсіндіріп болғаннан кейін
оқушыларға Жыл басына таласқан хайуанаттар ертегісі бойынша рөлдік ойын
ойнатамыз.
Сыныптағы оқушылрды екі топқа бөлеміз. Қай топтың оқушылары рөлін
жақсы ойнап, топқа берілген тапсырманы дұрыс орындаса, сол топ жеңіске
жетеді.
Автор сөзін оқып өзіміз оқимыз. Түйе рөлін ойнап шыққан бала түйе
секілді шайқала басып келеді. Ойынның ережесі бойынша рөлде ойнап тұрған
оқушының ненің рөлінде ойнап тұрғанын табу қажет. Оқушылар бірауыздан
түйе дейді, дұрыс тапты. Осылайша барлық балалар хайуанаттардың қимыл-
қозғалысын айнытпай салып шықты. Мұнан кейін хайуанаттардың рөлінде ойнап
жүрген оқушыларға сөз беріледі. Ойынды осылай жалғастыра береміз
Ұлы педагог Сухомлинский: Ойынсыз, музыкасыз, ертегісіз,
шығармасыз,ойсыз толық мәндегі ақыл-ой тәрбиесі болмайды- деп санайды.
Демек, бастауыш сынып оқушыларының оқуға, білімге деген ынтасын,
мүмкіндіктерін толық пайдаланып, оларды оқу үрдісінде үздіксіз дамыту,
сабақта алған білімдерін практикада қолдану дағдыларын қалыптастыру үшін
ойын түрлерін қолданудың орны ерекше.
Ойын – балалар үшін оқу да, еңбек те. Қандай ойын болмасын баланы бір
нәрсеге үйретеді. Ойын – айналадағы дүниені тану тәсілі. Сабақ барысында
ойын түрлерін дидактикалық материал ретінде пайдалануда маңызы зор. Ойын
арқылы нашар оқушылардың өздері де ойынға араласып сабаққа ынтасы артады.
Тіл дамуына ойын да үлкен әсер етеді. Ойын баланың психикасына әсер етіп,
сапалы өзгерістер туғызады. Ойын арқылы ұйымдастырылған сабақ балаларға
жеңіл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz