Бауырымен жорғалаушылар тарауы бойынша электронды оқу құралы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ 5
1.1 Білім берудің жаңа техналогияларын оқу процесінде қолданудың5
жолдары
1.2 Білім беру жүйесін ақпараттандыру ісінің негіздері 9
1.3 Электрондық оқулық пен электрондық оқыту жүйесі 12
2 ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН МАТЕРИАЛДАРЫ 17
2.1 Электрондық оқулық жасауда қолданылатын бағдарлама туралы 17
2.2 Электронды оқулықтарды құру жолдары 17
2.3 Зерттеу материалдары 19
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ 20
3.1 Бауырымен жорғалаушылар тарауы бойынша электрондық оқу 20
құралының құрылымы
3.1.1 Бауырымен жорғалаушыларға жалпы сипаттама 20
3.1.2 Бауырымен жорғалаушылардың дене құрылысы және сыртқы 21
көрінісі
3.1.3 Бауырымен жорғалаушылардың тері жабындысы. қаңқасы 22
3.1.4 Бауырымен жорғалаушылардың ас қорыту жүйесі 25
3.1.5 Бауырымен жорғалаушылардың тыныс мүшелері 26
3.1.6 Бауырымен жорғалаушылардың қан айналу жүйесі 27
3.1.7 Бауырымен жорғалаушылардың зәр шығару мүшелері 29
3.1.8 Бауырымен жорғалаушылардың жыныс мүшелері 29
3.1.9 Бауырымен жорғалаушылардың жүйке жүйесі мен сезім мүшелері, 32
дыбыс мүшелері
3.1.10Бауырымен жорғалаушылардың экологиясы 33
3.1.11Бауырымен жорғалаушылардың шығу тегі 36
3.1.12Бауырымен жорғалаушылардың экономикалық маңызы 44
3.1.13Қызыл кітапқа енген бауырымен жорғалаушылар 44
3.1.14Бауырымен жорғалаушылар класы бойынша орындалатын 47
зертханалық жұмыстар
3.1.15Бауырымен жорғалаушылар класын (reptilia) қайталауға 54
арналған тест тапсырмалары
3.2 Бауырымен жорғалаушылар класы бойынша электрондық оқу 55
құралын пайдалану жолы және оны қолданудың тиімділігі
ҚОРЫТЫНДЫ 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 60
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі.
Ел президенті Н.Ә Назарбаев Қазақстан халқына арнаған Қазақстан
экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңарту жолында атты Жолдауында
ХХІ ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық дей
отырып, білім беруді әлемдік стандарт деңгейіне жеткізу үшін жаңа сипаттағы
педагогикалық мамандар қорын жасау қажеттігін баса айтқаны баршаға мәлім.
Жоғарғы оқу орынында білім мен тәрбие берудің сапасын қамтамасыз етіп, оны
іске асыратын басты тұлға оқытушы болса, бүгінгі таңда оқытушыларға
қойылып отырған талаптар өте жоғары. Елімізде инновациялық экономика құру
үшін жоғарғы оқу орынында кәсіби міндеттерін дербес, әрі шығармашылық
тұрғыдан шеше алатын, кәсіби қызметінің тұлғалық және қоғамдық маңызын
түсіне білетін, оқыту мен тәрбиелеудің жаңа технологияларын меңгерген,
кәсіби құзыретті және бәсекеге қабілетті оқытушылар жұмыс істеуі тиіс [1].
Елбасының Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты жолдауында: Біз бүкіл
еліміз бойынша әлемдік стандарттар деңгейінде сапалы білім беру қызметін
көрсетуге қол жеткізуіміз керек. Ақпараттық технологиялар мен ақпаратты
таратудың жаңа нысандарына бағытталған мамандандырылған білім беру
бағыттарын құру міндеті де алдымызда тұр делінген, сондай – ақ он жетінші
бағыттың үшінші тармақшасында Онлайн тәсілінде оқыту тәжірибесін дамытып,
елімізде оқу теледидарын құру қажет- деп атап көрсетілгендей бүгінгі күні
білім беру жүйесі жаңа педагогикалық технологияға негізделуін және
ақпараттық құралдардың кеңінен қолданылуын қажет етеді. Осылайша оқу –
тәрбие үрдісінде жаңа ақпараттық технологияларды пайдалану заман талабынан
туындап отыр.
Қазіргі уақытта электрондық WEB оқулықтың қандай екендігі туралы
біртұтас ой жоқ. Электрондық оқулық дегеніміз – құрамында оқу курсының
немесе оның бөлімінің жүйелі мазмұны бар және берілген басылым түрінде
мемлекеттік мекеме беретін арнайы дәрежеге ие электрондық оқу басылымы.
Электрондық оқулық студенттің уақытын үнемдейді, оқу материалдарын іздеп
отырмай, өтілген және студенттің ұмытып қалған материалдарын еске түсіруге
зор ықпал етеді. Себебі, студенттің өзіне көрнекілік қолданған тиімді қажет
элементтің жанында жазуы болады.
Заман талабына сай ой-өрісі дамыған, шетелдік білім жүйесінен
қалыспайтын жас ұрпаққа сапалы білім беруде электрондық оқулықтарды оқу
процесінде пайдалану – оқытудың жаңа технологиясының бір түрі ретінде
қарастыруға болады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Омыртқалылар зоологиясы пәнінің
Бауырымен жорғалаушылар тарауын оқытуда білім берудің жаңа технологияларын
қолдану.
Жұмыстың мақсатына жету үшін алға қойылған міндеттер:
- Электрондық оқытудың маңыздылығына шолу жасау;
- Бауырымен жорғалаушылар тарауына талдау жасау;
- Бауырымен жорғалаушылар тарауы бойынша өткізілетін зертханалық
жұмыстар және олардың тапсырмаларын құрастыру;
- Бауырымен жорғалаушылар тарауын қайталау үшін тест тапсырмаларын
құрастыру;
- Бауырымен жорғалаушылар тарауын бойынша электрондық оқулықты
құрастыру.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: Ең алғаш рет қазақ тілінде Бауырымен
жорғалаушылар тарауы бойынша электронды оқу құралы жасалды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы:
Құрастырылған электрондық оқулықты жоғарғы оқу орындарында Биология
мамандығы студенттері, мектеп оқушылары Зоология пәнінде пайдалана алады.
Жалпы білім беретін мектеп мұғалімдері қосымша материал ретінде пайдалана
алады.
Жұмыстың құрылымы:Диплом жұмысы кіріспе және үш бөлім, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1. Білім берудің жаңа техналогияларын оқу процесінде қолданудың
жолдары
Білім беруді ақпараттандыру жағдайында педагог мамандардың
біліктілігін көтеру – бүгінгі күннің негізгі міндеттерінің біріне айналып
отыр. Сондықтан педагог мамандардың біліктілігін көтеруді ақпараттандыру
туралы тұжырымдама, стандарт және оқу-тақырыптық жоспарларын жасақтау
қажет. Аталған қажеттілікті шешу барысында педагог мамандардың біліктілігін
ақпараттық технологияны өз қызметтеріне пайдалану саласы бойынша
тұжырымдама, модульдік жұмыс бағдарламалары жасақталды. Сонымен бірге білім
беруді ақпараттандыру жағдайында педагог мамандардың ақпараттық
сауаттылығын, ақпараттық мәдениетін және ақпараттық құзырлығы сияқты
қабілеттіліктерді қалыптастыру мәселесі бүгінгі күннің өзекті мәселесіне
айналып отыр. Ал, қазіргі таңда жоғарыдағы аталған мәселе қалай жүзеге
асырылып жатыр деген сауал туындайды. Әсіресе, мемлекеттік тілде осы
бағыттағы мәселелер әлі де жеткілікті деңгейде емес .
Психологиялық-педагогикалық ғылымда өңделген қызмет принципіне сәйкес
болашақ педагогтарының жеке тұлғаларының шығармашылық қасиеттерінің дамуы
тек қоғамдық тәжірибені меңгеру, педагог мамандардың өздерінің белсене
қызмет ету арқылы жүзеге асатын меңгеру негізінде ғана жүре алады. Адамзат
мәдениетінің қол жеткізулеріне ие болу үшін әр жаңа ұрпақ осы қол
жеткізулер үшін істелген қызметке ұқсас қызметті жүзеге асыруы керек.
Осыған байланысты педагог мамандардың мамандандырылған қызметіне сәйкес оқу
қызметін ұйымдастыру маман даярлау жүйесінің қажетті кешені болып табылады
[2].
Қоғамда ақпараттандыру, есептеу техникасы құралдары кеңінен таралуымен
байланысты, оқу процесін ұйымдастыруға, сол сияқты білім берудің мазмұнын
өзгертуге де елеулі ықпал етеді. Білім беру жүйесіндегі қайта құрулардың
негізгі субъектісі - оқытушы. Қазіргі жоғарғы оқу орынында шығармашылық
ізденіс қабілеті дамыған, жаңа педагогикалық технологияларды жете
меңгерген, мамандық шеберлігі қалыптасқан оқытушылар қажет. Ол бір уақытта
педагог- психолог және оку процесін ұйымдастырушы технолог бола білуі
керек. Компьютердің мүмкіндіктерін ескере отырып, оқыту мәселелеріне талдау
жасасақ, психологияның, педагогиканың іргелі оқыту теориясынан
психологиялық-педагогикалық, әдістемелік мәселелер туындайды.
Қазіргі заманғы оқыту интелектуалдык ерекшеліктеріне сүйене отырып
білім беруді кажет етеді [3].
Жаңа технологиялар - педагогтың мүмкіндігін күшейтетін құрал, бірақ ол
оқытушыны алмастыра алмайды. Компьютер мүмкіндіктері психология мен
дидактика тұрғысынан талданып, керек кезінде педагогикалык талаптарға сай
қолданылуы керек. Сырткы эффектіні қуып кетпей, окыту программасының тек
сыртқы емес, ішкі тиімділігіне көп көніл бөлген дұрыс. Компьютердің
сызбалық мүмкіндігін молдығы дәрістік экспсриментті бояулы суреттермен,
сызбалармен, кестелер мен байыта түсуге жол ашады, оларды есеп шарттарына
да пайдалануға болады.
Компьютерді оқытушы косымша материалдар, әртүрлі анықтамалык
мәліметтерден акпараттар беру үшін көрнекі кұрал ретінде пайдалана алады.
Тәжірибеге арналған кұрылғылардың тізімі, аспаптардың сипаттамалары және
т.б. жатқызуға болады. Оқытушы араласпай-ақ, студенттер өздері меңгеруге
тиісті ақпараттар беріледі. Қажетті акпараттарды жинақтауда электрондык
техникаларды енгізу уакыт үнемдейді, карастырып отырған кезеңде акпараттың
толыктығын жоғарылатады, ақпараттык-аныктамалык жүйе кұрамында электрондық
кұрырғылармен жұмыс істеу дағдысын калыптастыруға мүмкіндік туғызады.
Жаңа акпараттық технология кұралдарын биология пәнінің
кіріктірілген сабақтарында пайдалану, студенттің шығармашылык,
интеллектуалдык қабілетінің дамуына, өз білімін өмірде пайдалана білу
дағдыларының қалыптасуына әкеледі. Компьютерлік техниканың дидактикалық
мүмкіндіктерін педагогикалык мақсаттарға қолдану, білім мазмұнын анықтауда,
оқыту формалары мен әдістерін жетілдіруде жақсы әсерін тигізеді. Есептеу
техникасымен жұмыс жасату студенттің алгоритмдік дүниетанымын
қалыптастырады:
- өз әрекетін саналы түрде жоспарлайды;
- құбылыстарға модельдер кұра біледі.
Программалауды оқыту студенттердің логикалық қабілетін дамытады,
бақылау мен өзін-өзі бақылауын қалыптастырады, студенттердің еңбек ету мен
дағдысының жинақтылығын қамтамасыз етеді, жалпы мәдени-дүниетанымын
қалыптастыруға мүмкіндік туғызады [4].
Мақсаты:
- ақпараттық-коммуникациялық технологияны оқу процесіне енгізу
жағдайында тұжырымдамалық негізін жасақтау және оны жүйелеу;
- мазмұндық, процессуальдық және бағалау компоненттері негізінде
мазмұны мен оған сәйкес таңдалынатын педагог мамандардың категорияларын
таңдауды болжау;
- білім беруді ақпараттандыру жағдайына педагог мамандардың
біліктілігін көтеру.
Бұл қойылған мақсаттарды шешу үшін келесі міндеттерді қарастырамыз:
- білім беруді ақпараттандыруды дамыту тенденцияларын зерттеу және
оған сәйкес мазмұнын анықтау;
- педагог мамандардың ақпараттық-коммуникациялық пайдалана алу
дайындығын анықтайтын белгілер мен көрсеткіштерді жасақтау және олардың
ақпараттық құзырлығын қалыптастыру мүмкіндіктерін зерттеу.
- педагог мамандарды ақпараттық-коммуникациялық технологияны өз
қызметтеріне енгізуге байланысты ұйымдастыру жүйесін жасақтау [5].
- ақпараттық-коммуникациялық технологияны білім мекемелерінің оқу
процесіне енгізу бойынша педагог мамандардың іс-тәжірибесін тарату.
Бiлiм берудi ақпараттандыру процесi пән оқытушыларына, әдiскерлерге,
бiлiм мекемелерiн басқарушыларға жаңа ақпараттық технологияны өз
қызметтерiне жан-жақты пайдалану саласына үлкен талап қояды.
Қазақстан Республикасы бiлiм беру жүйесiн ақпараттандырудың
Мемлекеттiк бағдарламаларының негiзгi мiндеттерiнiң бiрi ретiнде
мамандардың осы сала бойынша бiлiктiлiгiн көтеру және қайта даярлау
қарастырылған. Аталған мiндеттердi жүзеге асыру мақсатында мамандардың
бiлiктiлiгiн көтеру және қайта даярлау бойынша курс тақырыптарының мазмұны
өзгертiлiп, жаңаланды. Оның негiзгi мазмұны бiлiм беру мекемелерiнiң
қызметкерлерiнiң кәсiби шеберлiгiн жаңа ақпараттық технологияны пайдалану
бойынша жетiлдiруге, басқаша айтқанда, бiлiм берудi ақпараттандыруға сай
мамандарды жан-жақты даярлауға бағытталған.
Тәжiрибе жүзiнде дәлелденгенiндей, кез келген оқытушы мен әкiмшiлiктiң
өз қызметтерiне компьютердi пайдалануы олардың әлемдiк ақпараттық
кеңiстiкке енуде ақпараттық мәдениетiнiң қалыптасатынымен өлшенедi. Сонымен
бiрге, бұл жағдайда, инновациялық әдiстер мен құралдарды оқу процесiне
пайдалану студенттердің жоғарғы оқу орынында биология пәнін игеруде
қызығушылықтарын арттыруда. Ақпараттық-коммуникациялық технологияны оқу-
тәрбие процесiне пайдалану оның келесi педагогикалық мүмкiндiктердi жүзеге
асыруға мүмкiндiк бередi:
– студенттің дайындық деңгейiн, ынтасын және қабылдау жылдамдығын
ескеру арқылы жаңа материалды меңгертуге байланысты оқытуды ұйымдастыру
және оқыту процесiне жаңа ақпараттық технологияның мүмкiндiктерiн
пайдалану;
– оқытудың жаңа әдiстерi мен формаларын (проблемалық,
ұйымдастырушылық-iс-әрекеттiк компьютерлiк ойындар және т.б.);
– проблемалық, зерттеу, аналитикалық және модельдеу әдiстерiн қолдану
арқылы классикалық әдiстердi жетiлдiру;
– жаңа ақпараттық технология құралдарын (жаңа типтi компьютерлер,
телекоммуникация, виртуальды орта және мультимедиа-технология) пайдалану
арқылы оқу процесiнiң материалдық-техникалық базасын жетiлдiру [2]
Мамандардың бiлiктiлiгiн көтеру мiндеттерiн шешуде оқу процесiнде
ақпараттық және коммуникациялық технологияларды пайдаланудың келесi
мүмкiндiктерi ұсынылады:
– ақпараттық мәдениет элементтерiн қалыптастыруда бiлiм мекемелерiнiң
мамандарының қажеттiлiгiн қанағаттандыру: биология бойынша ақпараттық және
желiлiк технологиялар саласы бойынша жаңа бiлiмдер алу;
– бiлiм беру жүйесiн басқару мамандарын және пән мұғалiмдерiн жаңа
ақпараттық технологияны өз қызметтерiне еркiн пайдалана бiлуге үйрету;
– арақашықтықтан оқыту формаларына оқытушының қызметiн бағыттау;
– облыстағы бiлiм беру мекемелерiн ақпараттандырудың ғылыми-
әдiстемелiк бағыт бойынша жетекшiлiк ету;
– облыстың бiртұтас бiлiмдiк желiсiнiң ақпараттық ресрустарын
қалыптастыру;
– оқу процесi мен ғылыми-әдiстемелiк жұмыстарға жаңа ақпараттық
технологияны қолдану негiзiнде олардың озық тәжiрибелерiн тарату.
Бiлiм беру мекемелерiнiң қызметкерлерiнiң жаңа ақпараттық технологияны
меңгерту саласы бойынша бiлiктiлiгiн көтерудің даярлау мiндеттерiн шешуде
институт көлемiнде осы сала бағытында өткiзiлетiн курстарды сабақтастыру
процесi жүзеге асырылуда [6].
Педагог мамандарды ақпараттық-коммуникациялық технология негiзiнде
дайындауда келесi қағидалар негiзге алынған:
– вариативтiлiк — әрбiр бiлiм беру қызметкерлерiнiң жасақтаған
материалдарына сәйкес бiлiктiлiктi көтеру жүйесiн бағыттайды;
– болашаққа негiзделген — күтiлетiн нәтиженi анықтайтын кезеңдiк
бағдарламалардың бағытын орнықтырады және жеке тұлғаға бағытталған курстың
жалпылама мақсатын анықтайды;
– рефлексивтi - креативтi — жаңа ақпараттық технологияларды меңгерту
бiлiмдерiн ұйымдастыруда курстың бағыты даралық-шығармашылық негiзге
бағытталуы қажет;
– эргономикалық — нақтылы мәселелердi үйренуге қажеттi уақыт мөлшерi
талап етiледi;
– iзгiлiктiлiк — бейiмделген оқыту жүйесiн құруды талап етедi,
бiлiктiлiктi көтеру жүйесiнiң құрылымы мен нақтылы нәтижесiн анықтау;
– тәжiрибеге бағытталған — оқыту көздерiнiң бiрi ретiнде оқытушылардың
тәжiрибесi қолдану идеясы жүзеге асырылады және нақытлы iс-әрекеттер
бойынша тыңдаушылардың танымдық процестерiнiң өзара байланыстылығы мен
олардың жеке тұлға ретiнде қалыптасу деңгейi анықталады;
– жекелеген консультация беру - тыңдаушыларға консультация беру
ұсынылады.
Ол мына бағытта жүргiзiледi: әрбiр тыңдаушының өзiндiк ерекшелiгiн
ескере отырып қойылған нәтижелерге жетуге байланысты игерiлетiн
мәселелердiң мазмұны мен оған қолданылатын тиiмдi әдiс-тәсiлдер.
Бiлiм беру қызметкерлерiн қайта даярлау практикалық және жобалық
сипатты анықтайды.Ол ақпараттық және коммуникациялық технологияны қолдану
тәжiрибесi, сабақты ақпараттық ортаға бейiмдеп, жобалау және т.б.
жұмыстарды қамтиды.
Жаңа ақпараттық технологиясына дайындау мынадай екi негiзгi модуль
бойынша құрастырылған: “Педагогтың ақпараттық құзырлығы” және “Оқытудағы
ақпараттық технологиялар” [7].
Ақпараттық мәдениеттi дамыту қазiргi педагогтың ақпараттық құзырлығына
қойылатын талаптарына сай анықталады:
1. Қазiргi бiлiм беру жүйесiндегi ақпараттық кеңiстiк туралы бiртұтас
түсiнiктi қалыптастыру (бүкiләлемдiк ақпараттық ресурстарға бағдарлау,
ақпараттарды iздеу алгоритмi мен ақпараттарды аналитикалық-синтетикалық
тұрғыдан өңдеу әдiстерiн меңгерту).
2. Ақпараттық (дербес жағдайда, компьютерлiк) сауаттылық: оқу-
әдiстемелiк, озық тәжiрибелердi зерттеу, ғылыми-зерттеу нәтижелерiн
түрлендiру мен технологияларды қолдану әдiстерiн меңгерту; қолданбалы
программалық құралдарды меңгерту; жаңа программалық құралдарды меңгерту.
3. Өз қызметтерiн жаңа ақпараттық технологияның мүмкiндiктерiн
пайдалану: жаңа ақпараттық технологияның мүмкiндiктерi туралы бiлiм;
коммуникациялық қызметтердi пайдалану дағдысы; бiлiм беру процесiнiң
ерекшелiктерiн ескере отырып, педагогикалық программалық құралдарды қолдану
және оларды өз қызметтерiмiзге сәйкес бейiмдеп пайдалану [8].
1.2 Білім беру жүйесін ақпараттандыру ісінің негіздері
Білім беруді ақпараттандыру – оқыту процесіне жаңа ақпараттық
технология құралдарының енуі – қазіргі қоғамды ақпараттандыру процесінің
бағыттарының бірі болып табылады.
Қазіргі білім беру жүйесі ақпараттық технологиялар мен компьютерлік
коммуникацияларды белсенді қолдануда. Әсіресе қашықтан оқыту жүйесі жедел
қарқынмен дамуда, бұған бірнеше факторлар, ең бастысы – білім беру
мекемелерінің қуатты компьютер техникасымен қамтылуы және Интернеттің дамуы
мысал бола алады.
Білім беру жүйесін ақпараттандыру дегеніміз – берілетін білім сапасын
көтеруді жүзеге асыруға бағытталған процесс, яғни еліміздің ұлттық білім
жүйесінің барлық түрлерінде кәдімгі технологияларды тиімді жаңа комплекстік
ақпараттандыру технологияларына алмастыру, оларды сүйемелдеу және дамыту,
нақты жүзеге асыру шаралары [9].
Білім беру жүйесін ақпараттандыруды ұйымдастыру деп ғылыми- зерттеу,
ғылыми- техникалық және материалды- техникалық жобалардан тұратын ғылыми-
техникалық бағдарламалар жүйесін айтады.
Білім беру жүйесін ақпараттандыру ісінің негіздерінің бірі болып білім
алу саласына ақпараттық технологияларды енгізу жұмыстары саналады, бірақ
бұл негіз ақпараттандыруды басқаша түсіну қаупін туғызып, оны көптеген
жағдайларда тек техникалық құралдармен жабдықтауға ғана әкеліп соқтыратыны
белгілі. Міне осы тұрғыдан білім беру мәселесін алға тарта отырып
ақпараттандыру ісінің мақсатын информатика терминдері арқылы емес, білім
саласының мақсаттары мен терминдері арқылы өрнектеуіміз қажет.
Ақпараттандыру ісінде білім жүйесінің адамзат тіршілігінің барлық
әлеуметтік аймақтармен әрекеттесуі және олардың бір-біріне әсер етуі толық
бейнеленеді. Білім беру жүйесін ақпараттандыру ісі жаңа оқыту
технологияларын дайындауды талап етеді. Білім беруді ақпараттандырудың
теориясы мен әдістемесі мынадай зерттеу бағыттарынантұрады:
- қазіргі ақпараттық қоғам мен ғаламдық коммуникация жағдайында оқушы
тұлғасын дамыту міндеттеріне сәйкес оқытудың ұйымдық түрлері мен әдістерін,
білім беру мазмұнын таңдаудың әдіснамасы мен стратегиясын жетілдіру;
- студенттің ақыл-ой әлеуетін дамытуды, оқу ақпаратын жинау, өндеу,
сақтау, беру, өндіру ісіндегі әртүрлі дербес әрекет түрлерін жүзеге асыра
білуді қалыптастыру бойынша оқу әрекетін қамтамасыз ететін педагогикалық
технологияны, оқытудың әдістемелік жүйесін жасау;
- бірлескен ақпараттық желілер мен ғаламдық коммуникациялар базасында
жұмыс істейтін виртуалдық білім беру мекемелерін дүниеге әкелу,
коммуникацияға қол жететін ашық білім беру жүйелерінің таратылған
ақпараттық ресурстарының әлеуетін пайдалану;
- оқу- тәрбие ісін ақпараттық - әдістемелік қамтамасыз ету үрдісін
және оқу орнын (оқу орындары жүйесін) ұйымдық басқаруды автоматтандыру
негізінде білім беру жүйесін басқару механизмдерін жетілдіру, ғылыми –
педагогикалық ақпараттық мәліметтер базалары мен банктерін, ақпараттық-
әдістемелік материалдарды,коммуникациялық желілерді пайдалану;
- есептеу техникасы, ақпараттандыру және коммуникация құралдарын білім
беру саласында тиімді әрі қауіпсіз қолданудың педагогикалық- эргоноикалық
шарттарын анықтау;
- студенттің ақыл-ой қуатының деңгейін белгілеудің, оның білімі мен
жетістігін бақылау және бағалаудың компьютерлік тестілеуші,
диагностикалаушы әдістемелерін жасап пайдалану [10-11].
Бүгінгі күні ақпараттық технология кең көлемде оқыту мен педагогикалық
ұйымдастыру қызметінде барлық республикалық жоғарғы оқу орындарында
қолданылады.
Жоғарғы оқу орынындағы ақпараттандырылған жоғарғы білімдер ақпараттық
ресурстың қомақты саны жинақталуы тек қана қажетті жұмыс пен нақты оқу
орындарына ғана емес, сонымен бірге барлық білім жүйесіне пайдалы.
Электронды оқулықтар, көмекші құралдар, компьютерлік тапсырмалар,
лабораториялық жұмыстар, педагогикалық программалық шаралар бұларды
оқытушылар өздері құрады және пайдаланады. Электрондық форма ғылыми
практика мен әдістемелік жетілдіруде қолданылады. Әрі қарай даму оқыту
қызметінің жаңа форма алуы көптеген жаңа ақпаратты технологияға
негізделген, соның ішінде бірінші кезекке аралық білім жатады.
Ақпаратты технологияны кеңінен қолдану қазіргі жоғарғы оқу орынындағы
ұйымдастыру - басқару қызметі болып табылады. Оның көптеген
автоматтандырылған программалық жүйелері мен талдауларын және де электронды
деканаттары тәрізді сабақ жоспарлы, бухгалтерлік есеп жүйелері, студенттер
мен оқытушылар туралы электрондық қоры көптеген оқу жүйелерінде қолданылады
[12].
Көптеген ақпараттық ресурстар компьютерлік желі арқылы әдістемелік оқу
білімімен ғана қамтамасыз етіп қоймай, білім саласының жеткілікті болып,
оның жүйелі түрде жоғарылауын қамтыған болар еді.
Бірақ, іс жүзінде ойдан шыға бермейді. Атап өтуге тура келетін жағдай,
кейбір жүйелердің болмауына байланысты практикада ақпараттық ресурстар
қолданылмайды.
Автоматтандырылған ақпараттық жүйелерде кейбір жоғарғы оқу орынындағы
принципті түрде әртүрлі әдістемелік және технологиялық салаларында білім
мен талаптардың орындалуына күш салатын болса, оқу процессінің жоғарылығына
керісінше әсер етеді. Сондықтан да ақпарат сапасы теория мен практикада тек
қана жоғарғы оқу орынындағы ғана емес, сол сияқты колледждер мен
мектептерге де жетіспейді [13].
Көптеген зертеулерге қарағанда ақпараттық технология негізгі
жоспарланған және модельденген жаңа дамушы орта болып есептелініп
“Ақпараттық білім ортасы” – деген атаққа ие болып отыр.
Ақпараттық білім беру ортасы түсінігі бойынша оның аумағын көптеген
ережелеріне қарамастан нақты белгілермен жазылады. Осыдан ақпарраттық білім
беру ортасынла мынадай тұжырымға келуге болады: жоспарлы коммуникатциялық
ортада компьютер техникасын қолдану оқушылар, оқытушылар, ата – аналар және
оқу орындарында ақпарратты алу үшін үлкен маңызын тигізеді. Сондықтанда
оқуда және одан тыс шараларға пайдалану көлемін үлкейтуге бағыт алу керек.
Қазірде республика бойынша осы тәрізді ақпарат комплексі теқ қана жеке
кафедра, факультет, жоғарғы оқу орынындағы ғана пайдаланылады. Осы
салдардан ақпараттық білімді ақпараттық білім беру ортасында жеке облыстар
мен республика деңгейінде біріктіру өте маңызды болып табылады. Осыған
байланысты ҚР басшылығының 2001 жылдың 6-шы тамызында № 1037 “2002 – 2004
жылдарды ҚР-да білім жүйесін ақпараттандыру консепциясы туралы” қаулысы
қабылданды [1].
Адамдар барлық жинақтаған білімдерін қолданбай фундаментальды сапалы
білім алуы мүмкін емес. Осыған байланысты кез келген оқу ғимраттары
ақпараттық білім беру кеңістігінде кітапхана қарастыруы керек. Электронды
кітапхана ортасы салыстырмалы түрде жанама ортаның барлық компоненттеріне
білімді сақтаушы және келесі негізгі тапсырмаларды шешуші роль атқарады:
- білім жинақталуы (ақпаратты жинақтау және сақтау);
- білімді архивтеу (ақпарат көзін анықтау, тез қамту және қажетті көп
аспектілі деректерді іздеу).
Жоғарғы оқу орынындағы оқу процесінің кітапхана қорымен жанама түрде
байланыстылығы ақпараттық білім беру ортасындағы “оқу процесінің”
компоненттері мен электронды кітапхананың ақпараттық –технологиялық
интеграциясы заңдылығына сәйкес болады. Оларға электронды оқулықтар,
лабораториялық практикумдар, анықтамалар және де басқа университеттің оқу
процесінде қолданылатын электронды мәліметтер жатады [14]
1.3 Электрондық оқулық пен электрондық оқыту жүйесі
Электронды оқулық дегеніміз — мультимедиялық оқулық, сондықтан
электронды оқулықтың құрылымы сапалы жаңа деңгейде болуға тиіс. Электронды
оқулық студенттің уақытын үнемдейді, оқу материалдарын іздеп отырмай,
өтілген және студенттің ұмытып қалған материалдарын еске түсіруге зор ықпал
етеді. Себебі, студенттің өзіне көрнекілік қолданған тиімді қажет
элементінің жанында жазуы болады.
Электронды оқыту бейне, аудио, мультимедиа технологиясы мен олардың әр
түрлі комбинацияларын енгізуге байланысты болып отыр.
Электронды оқытудың негізгі мәселелері ақпараттық-коммуникативтік
технология негізінде ақпараттық білім беру ортасын құру және оны тиімді
пайдалану болып табылады.
Электронды оқулық мынандай жағдайларда тиімді: кері байланыспен лезде
қамтамасыз ете алады; гипермәтіндік түсініктемелердің көп рет қолданған
кезде уақытты үнемдейді; белгілі бір бөлім бойынша білімді тексереді; қысқа
мәтінмен көрсете, айта және модельдей алады.
Электронды оқулық пен оқытудың негізгі мақсаты: "Оқыту процесін
үздіксіз және толық деңгейін бақылау, сонымен қатар ақпараттық ізденіс
қабілетін дамыту". Білім берудің кез келген саласында "Электрондық
оқулыкгарды" пайдалану окушылардың танымдық белсенділігін арттырып қана
коймай ойлау жүйесін калыптастыруға шығармашылықпен еңбек етуіне жағдай
жасайды [15].
Оқыту үрдісінде оқыту әдістерін тиімді пайдалану, білім беру жүйесін
тұтастай ақпараттандыру арқылы жаңа оқыту технологиясын енгізу оқыту
процесінде толыққанды дамуына мүмкіндік жасайды. Оқыту процесінде
компьютерге негізделген жеке әдістемелер оқу мақсаттары мен жағдайларына
байланысты тиімді қолданылуы қажет.
Оқытудың тиімділігі оқытудың жеке тұлғалық стиліне, яғни, оқушыға оқу
материалын тиімді сипаттайтындай қабылдау механизміне тәуелді болады.
Осыған байланысты оқу іс-әрекетін тиімді қамтамасыз ету бәрінен бұрын
студенттердің өзіндік іс-әрекетін, оқытушының әрбір студентпен жеке
тұлғалық оқу іс-әрекетін сүйемелдеуді және жобалар мен оқу жұмыстарын
оқытушылармен бірге ұйымдастыруды жобалайды [16].
Осылайша ақпараттық технологиялардың дамуы жаңа әдіс-тәсілдердің пайда
болуына және сонымен бірге оның сапасын жоғарылатады.
Электронды оқытудың технологиялық құралдарын былайша топтастыруға
болады:
1. Аппараттық құралдар, мультимедиалық бағдарламалар және Интернет.
2. Электронды оқытуды әзірлеудің бағдарламалық құралдары.
3. Оқу үрдісін басқарудың ақпараттық жүйесі.
Қазақстан Республикасының үздіксіз білім беру жүйесі саясатының басты
мақ-саттарының бірі жан жақты, жоғары білімді, шығармашылық қабілетті жеке
тұлға-ны тәрбиелеу.
Білім туралы заңда білім беру жүйесінің басты міндеті Ұлттық және
жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен тәжірибе жетістіктері негізінде
жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім
алу үшін жағ-дайлар жасау делінген. Қазақстан Республикасының мемлекеттік
жалпыға міндетті білім беру стандартында оқу бітіруші түлектердің біліміне
қойылатын талап-тардың ішінде былай делінген:
• өз еңбегін ғылыми негізде ұйымдастыра білу, кәсіптік қызмет
саласында қажет ақпаратты жинау, сақтау мен сұрыптаудың компьютерлік
әдістерін меңгеру;
• өзінің кәсіптік қызметінің түрі мен сипатының өзгеруіне
пәнаралық жобала-рымен жұмыс істеуге әдістік және психологиялық жағынан
дайын болу.
Қазіргі кезеңдерде негізгі мәселелердің бірі – оқыту процесін де
білім, тәрбие берудің пәрменділігін, білімнің тәрбиелік, тәрбиенің білімдік
мәнін жоғары дәрежеге жеткізу болып табылады. Білім берудің кез келген сала-
сында электронды оқулықтарды пайдалану оқушылардың танымдық бел-
сенділіктерін арттырып қана қоймай, логикалық ойлау жүйесін қалыптастыруға
шығармашылықпен еңбек етуіне жағдай жасайды. Әлі де білім беру саласында
тек мұғалімнің айтқандарын немесе оқулықты пайдалану қазіргі заман талабын
қанағаттандырмайды. Сондықтан қазіргі ақпараттандыру қоғамында электронды
оқулықтарды пайдаланбай алға жылжу мүмкін емес [17].
Студент өзін қоршаған ортаны барлық сезім мүшелері арқылы танып,
біледі, алайда олардың қабылдауы әртүрлі. Ақпаттарды қабылдаудың негізгі
арналары: есіту, көру және сезу болып табылады. Өзін қоршаған ортадан
қабылдайтын мәлі-меттердің 90 пайызын көру жүйесі арқылы, 9 пайызын есту
жүйесі арқылы, тек 1 пайызын сезім мүшелерінің көмегімен қабылдайды. Көру
жүйесі – есте сақтаудың түрлері ішінде жетік, үздік дамығаны. Педагог –
психологтардың зерттеулері бойынша берілетін білім студенттің ішкі
мұқтаждығымен сәйкес келмесе, онда оқу процесінде қиындық туындайды.
Қазіргі заман оқытушысынан өз пәнінің терең білгірі болуымен қатар,
тарихи танымдық, педагогикалық – психологиялық, саяси экономикалық,
білімділік және ақпараттық сауаттылық талап етілуде. Ол заман талабына сай
білім бе-руде жаңалыққа жаны құмар, шығармашылықпен жұмыс істеп, оқу-тәрбие
ісіне еніп, оқытудың жаңа технологиясын шебер меңгерген жан болғанда ғана,
білігі мен білімі жоғары жетекші тұлға ретінде ұлағатты саналады.
Студент білімінің сапалы болуы бір жағынан мұғалімнің сабақ беру
шеберлігі мен жаңа технологияны тиімді пайдалана білуіне байланысты болса,
екінші жағынан жоғарғы оқу орынының техникалық материалдық базасының
жабдықталуы да әсер етеді. Студенттің жоғарғы оқу орынында алған алған
білімді тек игеріп қана қоюы жеткіліксіз, оны жетік меңгеру арқылы болашақ
өмірінде өз қажеттілігіне жарата білуі керек [18].
Бүгінгі күннің басты ерекшелігі оқу процесінде жетілдіру жолында ең
озық әдістемелер іздестіріліп, оқу орындары әртүрлі оқу бағдарламамен
жұмыс істеуде. Солардың ішінде студент үшін электронды оқулықты пайдалану
арқылы:
- оқу материалдары туралы студенттерге дәл және толық ақпарат беру
арқылы оқыту сапасын арттырады. Оқытудың көрнектілігін арттырып, оқу
материалын саналы игеруге жеткізеді;
- абстрактылы оқу материалдарын нақтылыққа жеткізіп, оқытудың
тиімділігін жетілдіреді;
- оқу материалының маңызын арттырып, уақыттан ұтып, есте сақтау
қабілеттерін жетілдіруге қол жеткізеді. Есте сақтаудың әсер алу, қайталау
ассоциация арқылы оқу материалдарын терең игеруге жеткізеді;
- оқытушы мен студент еңбектерін жеңілдетіп, пікір алысып,
байланыстарын арттырады.
Қазіргі таңда дайындалған электронды оқулықтарда мынадай
жағдайларды ескеру керек:
• белгілі бір пәнге байланысты дайындалған электронды оқулықтың
сол пәннің типтік бағдарламасына сәйкес болуын, тақырыпқа қатысты нақты әрі
қысқа берілуін ескеру керек;
• электрондық оқулықтар оқытылатын тараулар мен тақырыптарға
қатысты дәріс конспектісін қамтитын негізгі материалдар;
• зертханалық және тәжірибелік тапсырмаларды орындауға арналған
қосымша материалдар;
• материалға қатысты анықтама, библиографиядан тұратын көмекші
материалдар;
• аралық және қорытынды бақылау сұрақтарынан тұратын тест;
• материалды дайындауда пайдаланылған әдебиеттер тізімдері
қамтылуы.
Биологиядан оқушы үшін электронды оқулықты қолдану тиімді.
Электронды оқулықты қолдана отырып студенттер төмендегідей жұмыс жасауға
мүмкіншілігі болады:
- Өтілетін материалдарды дұрыс әрі жеңіл түрде түсінуге;
- Студенттің өздігімен дайындалып, жұмыстың барлық кезеңдерінде өзін
- өзі тексеруге;
- Жұмысты тиянақты түрде орындап, оқытушыға файл түрінде тапсыруға;
- Түсінбеген тақырыптарды шексіз қайталауға;
- Оқулықты сабақтарда қолданып, студенттің өз деңгейінде
тапсырмаларды таңдауға;
- Қажетті материалдарды жылдам іздеп табуға мүмкіндік туғызады.
Ақпараттық технологиялардың мүмкіндері пайдаланып жасалынған
электронды баспа оқулығын пайдалану арқылы оқытушылар мен студенттің
өздігінен жұмыс жасай алады. Әсіресе аталған электронды оқулықты пайдалану
студенттердің сабаққа деген ынтасын жоғарылатып, өздігінен оқытушының
нұсқауынсыз тақырыптарды игеруіне және зертханалық жұмыстарға алдын ала
дайындалуларына мүмкіндік туғызады. Электронды оқулықты қолдану барысында
графикалық безендірулер және сұқбат терезесі түрінде пайдаланушы интерфейсі
студенттерді бұл кітап пайдалануға деген қызығушылығын арттырады [8].
Электронды оқулықты қолдану саласы өте кең: электронды – оқыту
жүйесі қашықтан оқыту үшін, өздігімен ізденіс барысында, жалпы білімге
деген талпы-ныс бар оқушыларға өте тиімді. Қазіргі заман талабына сай
мүмкіндігін көп дербес компьютерлерді өңдей отырып, тарау бойынша
оқушылардың дағдыларды қалыптастыру, білім бақылау жұмыстарын бағалауға
мүмкіндік береді. Осы арқылы компьютерлік технологияның дамуының
тереңдетілуі білім сапасын жоғарылата отырып, мұғалімнің жұмысын жеңілдете
түседі.
Қорыта келгенде электронды оқулықты қолдану барысында
студенттердің сабаққа деген қызығушылығының күрт артқандығы байқалады.
Оқытушылар да өздеріне қажетті әдістемелік, дидактикалық көмекші құралдарды
молынан ала алады. Заман талабына сай жас ұрпаққа сапалы білім беруде
электронды оқулықтарды сабаққа пайдалану – оқытудың жаңа технологиясының
бір түрі ретінде қарастыруға болады. Сонымен қатар электронды материалдарды
сабақта пайдалану кезінде оқушылар бұрын алған білімдерін кеңейтіп, өз
бетімен практикалық тапсырмалар орындайды. Әрбір студент таңдалған тақырып
бойынша қажетті материалдармен танысып, кестелер және сызбалармен жұмыс
жасауға дағдыланады. Электронды оқулық арқылы түрлі суреттер, бейне
көріністер, дыбыс пен музыка тыңдатып көрсетуге болады. Бұл, әрине
мұғалімнің тақтаға бормен жазып түсіндіргенінен әлдеқайда тиімді, әрі
түсінікті. Меңгерілуі қиын тақырыптарды компьютердің көмегімен түсіндірсе
жаңа тақырыпқа деген студенттің құштарлығы оянады деп ойлаймын [19].
2. ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН МАТЕРИАЛДАРЫ
2.1 Электрондық оқулық жасауда қолданылатын бағдарлама туралы
Электрондық оқулықтар жасауда қазіргі кезде жиі қолданылатын
бағдарламалардың бірі Microsoft Front Page 2003 бағдарламасы. Бағдарламаның
көлемі 150 Mб шамасында. Кейде бұл бағдарламаны Microsoft Office 2003
пакетінен кездестіруге болады. Бағдарлама терезесінде Word редакторына
ұқсас қолайлы аспаптар панелі орналасқан. Егер сіз Word редакторымен үнемі
жұмыс жасап жүрсеңіз және ағылшын тілін жеткілікті дәрежеде игермеген
болсаңыз, онда сізге сайт жасау үшін Front Page бағдарламасынан артық құрал
табыла қоймас. Көп жағдайларда HTML тілін білу де шарт емес, бәрін өздері-
ақ жасап беретін арнайы редакторларды пайдалануға болады. Сондай
редакторлардың бірі – кәдімгі Microsoft Word 2003. Әрине, Microsoft Word
2003 бет жасаудың маңызды құралы бола алмайды. Ол HTML-дың барлық
мүмкіндіктерін пайдалана алмайды, мәтіннің көрінісі де онда браузердегідей
емес және т.б. версиясының редакциялау мүмкіндіктері мол. FrontPage
Редакторы HTML-ді бүге-шігесіне дейін білуді талап етпей-ақ, кәсіби сапалы
беттер жасауға мүмкіндік береді. Егер бетті редакциялау барысында сөзді
курсивпен ерекшелеу немесе тақырып түсін өзгерту қажет болса, Word-тағыдай
мәтіннің қажетті фрагментін белгілеп, тиісті батырманы басыңдар – іс бітті.
FrontPage HTML-дің тиісті кодын өзі генерациялайды [8].
2.2 Электронды оқулықтарды құру жолдары
Егер бірінші ЭЕМ-нің бүгінгі күннен тек жарты ғасыр ғана бұрын
құрылғандығын ескеретін болсақ, онда Internet компьютерлік әлемнің ардагері
деуіміз дұрыс болар. Себебі Internet тарихы осыдан 30 жыл бұрын басталған.
Алпысыншы жылдардың аяғында құрылған Internet АҚШ елдерінде көбінесе
коммуникациялық желі ретінде қолданылған (ARPAnet деп аталған). Ол көбінесе
жоғарғы оқу орындарында қолданылып, тек сексенінші жылдары ғана бұл желі өз
қанатын бүкіл елге жайып, Internet — деген атау алады.
Бүгінгі күні бағдарлаушыларға Web-беттерді құру үшін жүздеген әр түрлі
бағдарламалар, құралдар бар екендігі бәрімізге мәлім. Солардың ішінде HTML-
редакторлары, графикалық пакеттер және осылардың ішіндегі ең мықтысы –
Front Page бағдарламасы да Web-беттерді құру үшін құрылған.
Web-беттерді құрудың ең оңай жолы – бұл мастер мен шаблондарды қолдану
болып саналады [12].
Мастерлер мен шаблондарды құру. Шаблон каркас тәріздес, ол жаңа
құжаттар құру кезінде қолданылады. Ал мастер бір немесе бірнеше экран
беттерінен құрылған бірнеше сұрақ қою нәтижесінде, сіздің қажеттіктеріңізді
анықтайтын және результат нәтижесінде қанағаттанған құжатты генерациялайтын
(арттыратын) бағдарламалық модуль. Бұл жағдайда шаблоның мастерге қарағанда
мүмкіншілігі аз, бірақ екі жағдайда да біз Web-беттің негізі бола алатын
құжатты ала аламыз.
Шаблондар дегеніміз– мүмкіндігіне орай Frontpage толтыруды ұсынатын
сайттар мен беттердің үлгісі. Олар мастерлер секілді сайт пен беттерді
құрудағы мәрелік (старттық) аудан болатын құрылымды құрайды. Бірақ
мастерлер тапсырыс берілген сайт пен бет үрдісін ұсынады, сонда шаблонды
таңдап алып, осы шаблонның нақты мәтін үлгісі бар сыңарын аласыз. Соңынан
оны өзіңіз жасаған шаблонмен ауыстыруға болады. Frontpage шаблон беттердің
көптеген түрлерін ұсынады, олар, таза бет каркасы тәріздес Normal Page –
кәдімгі бет шаблоннан басталып, Three Column Staggered ең қиын үшбағанды
бет шаблонына дейін өзгереді.
Сонымен қатар View менюінің құрамына Status Bar (Жолдар жағдайы)
Format Marks (Символдарды форматтау) қосымша бөлімдер кіреді.
Бұл бөлімдерде редактордың көмегімен беттерге қоюға болатын элементтердің
көбі сипатталып жазылған. Олардың барлығы беттердің кәдімгі элементтері,
мысалы, текст құжаттары, гиперссылкалар, тақырып аттары, кестелер (tables),
фрейм (frames) және жылжымалы жолдар (marquees). Сонымен қатар редактордың
көмегімен WЕВ-беттерге формаларды (forms) және компоненттерді (Components)
қоюға болады. Меню, құралдар панельдері және элементтердің көбі Word
бағдарламасында жұмыс істеуімен өте ұқсас болып келеді.
Web-беттермен графикалық жұмыс жасау. Web-беттермен графикалық жұмыс
істеген кезде ең негізгі мәселенің (проблеманың) бірі болып, браузер
бетінде пайда болған бейне суреттердің жылдамдығы файлдардың алатын жады
көлеміне байланысты. Графикалық форматтар көбінесе сол форматпен
байланысқан кеңейткіштер арқылы аталады. Ал олар өз алдына көптеген
қиындықтарға әкеледі. Осындай форматтарға BMP, GIF, EPS, TIF, JPEG, WMF
және т.б. жатады. Бірақ та Frontpage тілінде Web-беттермен жұмыс істеген
кезде біз көбінесе екі түрлі бейне суреттерді ғана қолданамыз, олар: JPEG
және GIF. Олардың екеуі де қысылған және Web-беттермен жұмыс істеген кезде
ең жиі қолданатын графикалық форматқа жатады. Frontpage көп түрлі
графикалық форматтарды импорттап алады, олар:
- JPEG (JPG);
- CompuServe GIF (GIF);
- Paintbrush (PCX);
- Targa (TGA);
Web-беттерге бейне суреттерді қойған кезде және егер олар сақталмаса,
осындай бетті жабу немесе сақтау кезінде Frontpage олардың әрбіреуін тиісті
сайт үшін сақтауды сұрайды. Frontpage GIF және JPEG форматтардан бөлек
файлдарды автоматты түрде GIF форматта сақтайды. Ал егер сіз бейне
суреттерді JPEG форматта сақтағыңыз келсе, онда Web-бетті сақтағанға бұрын
Image Properties (Бейне қасиеттері) диалогтық терезеде сол форматты көрсету
керек [19].
JPEG форматы (Joint Photographic Experts Group – фотосурет бойынша
біріккен эксперттік топ) — бұл масштабталған, қапталған, жоғарғы дәрежелі
қысылған және сапасын аз ғана түсіретін формат болып табылады. Электрондық
формада графикалық суреттерді бір форматтан екінші форматқа ауыстырған
кезде бейнелер өзінің анықтығын біраз жоғалтады. Сол себепті, JPEG форматы
жоғарғы дәрежелі қысылған және сапасы жағынан да жоғары болғандықтан Web-
сайттар үшін ең қолайлы. JPEG форматы фотосуреттер үшін және түсі 256-дан
асатын бейне суреттер үшін өте қолайлы.
GIF форматы (Graphics Interchange Format – графикалық мәліметтерді
алмастыратын формат) — бұл 256 немесе одан да аз түсті бейне суреттер үшін
арналған қапталған формат. GIF форматы көбінесе біркелкі түстерден тұратын
бейне суреттерден құралған (мысалы, безендіру сияқты). Сонымен қатар, GIF
форматы мөлдір және жолдық бейнелерге де қолданады [11]
2.3 Зерттеу материалдары
Зерттеудің нысаны ретінде зоология пәнінің бір класы Бауырымен
жорғалаушылар класы алынды.
Зерттеу жұмысында мынадай оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдар
басшылыққа алынып, электрондық оқу құралы жасалынды [20-41].
1. Жұмалиев М.Қ, Бәйімбет Ә.А.Жануарлар әлемінің биологиялық
әртүрлілігі (хордалылар). 2– бөлім, 2005, - 200– 206 б.
2. Константинов В.М., Наумов С.П., Шаталова С.П. Зоология
позвоночных. Москва, 2004, -194– 207 б.
3. К.Б Олжабеков, Б.Е Есжанов омыртқалылар зоологиясы, Алматы,
Эвро. -2011.
4. Шкатулова А.П., Карасёв Г.Л., Хунданов Л.Е. Земноводные и
пресмыкающиеся Читинской области. -Улан -Удэ, 1978. 57 с.
5. Адольф Т.А. и др. Руководство к лабораторным занятиям по
зоологии позвоночных. М., 1983. және т.б.
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
3.1 Бауырымен жорғалаушылар тарауы бойынша электрондық оқу құралының
құрылымы
3.1.1 Бауырымен жорғалаушыларға жалпы сипаттама
Бауырымен жорғалаушылар, рептилиялар (Reptіlіa) – омыртқалы
жануарлардың бір класы.
Алғашқы бауырымен жорғалаушылар ежелгi қосмекендi жануарлардан
тарайды. Олар 250 млн. жыл бұрын пайда болған. Бауырымен жорғалаушылар
қосмекендiлер жете алмайтын орталарды, құрлықты толығымен игерiп алды.
Далаларды, шөлдердi, ормандарды, тауларды, кей өкiлдерi қайтадан суға
оралды, мысалы, қолтырауындар, теңiз және тұщы су тасбақалары.
Құрлыққа шығу организм құрылысында және мүшелер жүйесiнде, соның
iшiнде, жамылғысында, қаңқасында, тыныс алу, қан айналым, жүйке жүйелерiнде
өзгерiстерге әкелдi. Құрлықта тiршiлiк етуге байланысты түрдiң көбеюi мен
даму ерекшелiктерi де өзгерiске ұшырады. Сол себептен, бұл процестердi
жануарлар организмiнiң эволюциясында iрi ароморфоз деп атаса болады.
Рептилиялар класының негiзгi белгiлерi:
← Денелерi iрi қалқаншаларға айнала алатын құрғақ терiмен қасаң
қабыршақтармен қапталған. Терiмен тыныс алмайды.
← Саусақ ұштарындағы тырнақтары бар.
← Бауырымен жорғалаушылар қасаң жамылғысы болғандықтан, бiр жазда
бiрнеше рет түлейдi және сол уақытта олар өседi.
← Денелерi құйрықты амфибияларға ұқсас. Қысқа жуан мойын арқылы денесi
үшкiрленген басымен жалғасады.
← Сезiм мүшелерi басында орналасқан: қабағымен жабылатын көздерi,
кейбiреуiнде көздiң бетiн ылғалдайтын үшiншi қабақтары болады.
Көздерiнiң артында дөңгеленген дабыл жарғағы орналасқан. Есту мүшесi
өте сезiмтал. Иiс сезу мүшелерi қосмекендiлермен салыстырғанда өте
жақсы дамыған.
← Қаңқасы тiрек омыртқа жотасынан, бас сауытынан және аяқтарының
қаңқасынан тұрады. Олар кеуде клеткасының дамуымен сипатталады.
← Тыныс алу жүйесi: өкпелер, құрлықтық тип.
← Жүректерi үш камералы және қолтырауындарда төрт камералы болады. Екi
қан айналым шеңберi пайда болады.
← Жүйке жүйесi бас миының күрделi құрылымымен, соның iшiнде қимылдау
үйлесiмiмен байланысты мишықпен сипатталады.
← Аналық және аталық жыныс жүйелерiнiң күрделенуiне байланысты -
ұрықтануы iштей.
← Дамуы қорек материалдарының алуан түрлерiн пайдаланумен құрлықта
өтедi. Даму амнион, сероза, аллантоис ұрық қабықшаларының дамуымен
сипатталады.
Дүние жүзінде 8000-нан астам түрі кездеседі. Қазақстанда 2 отряды
(тасбақалар, қабыршақтылар), 2 отряд тармағы (кесірткелер, жыландар), 13
тұқымдасы (тұщы су тасбақасы, құрлық тасбақасы, геккондар, ешкіемер, келес,
ұршықсап, сцинктер, кесірткелер, соқыр жыландар, су жыландар, құм айдаһары,
сұр жыландар, қалқан тұмсықтылар), 24 туысы, 51 түрі бар. Бауырымен
жорғалаушылар теңізде, тұщы суда және құрлықта тіршілік етеді. Денесінің
ұз. бірнеше см-ден 10 м-ге дейін болады.
3.1.2 Бауырымен жорғалаушылардың дене құрылысы және сыртқы көрінісі
Жорғалаушылардың сыртқы құрылысы (1-сурет):
1-сурет. Жорғалаушылардың сыртқы құрылысы
Денесінің сыртқы көрінісіне қарай репитилилерді үшке бөледі.
Кесіртке тәрізділер. Бұлардың сыртқы құрылысы рептлилердің
көпшілігіне тән және біріне бірі ұқсас деп айтуға болады. Олардың аяқтары
жақсы жетілген, құйрықтары ұзын, кейбір түрлерінде қармақ тәрізді болады.
Кесіртке тәрізділерге кесірткілер, хамелеондар, крокодилдер, ящерогадылар
жатады.
Жылан тәрізділер. Бұлардың денесі цилиндір пішінді, аяғы жоқ, мойыны
денесінен айқын бөлінбеген, көкірек бөлімі айқын ажыратылмай бір – бірімен
жалғасып кетеді. Бұларға: жыландар, аяқсыз кесірткелер жатады. Алғашқы және
соңғы топтың арасында аралық формалар бар. Мысалы, амфисбен тұқымдасының
кейбір түрлерінің тек қана алдыңғы аяқтары болады, олардың басы денесінен
айқын бөлінбеген, мойын бөлімі байқалмайды, қысқа, жуан құйрығы да
денесінен айқын бөлінбеген. Керісінше, жыландардан, айдаһарлардан артқы
аяқтың нұсқасын кездестіруге болады.
Тасбақа тәрізділер. Тасбақа тәрізділердің денесі арқасынан құрсағына
қарай қысыңқы болып, арқа және құрсақ сауытының арасына орналасқан. Аяқтары
көбінесе қысқа, құрлықтағы формаларында бағана тәрізді, теңіздегі
формаларында ескек тәрізді, мойыны ұзын, қозғалмалы. Бұған тасбақалар
жатады.
3.1.3 Бауырымен жорғалаушылардың тері жабындысы. қаңқасы
Тері жабындысы. Терісінің сыртқы қабатының эпидермисі мүйізденіп,
әрқашанда түлеп отырады. Оны төменгі жатқан қабаты қалпына келтіреді.
Денесі сыртынан мүйіз қабыршақпен қапталып жатады. Эпидермистің
мүйізденуі, мүйізді өсінділердің болуының үлкен маңызы бар. Өйткені бұлар
жануарды құрғап кетуден сақтайды. Тері бездері болмайды. Кесірткілердің
санының ішкі бетінде тесікшелері болады, бұлардан көбею кезінде қоймалжын,
желім тәрізді жабысқақ заттар шығады, оның маңызы әлі анықталмаған. Аздап
та болса тері бездері крокодилдерде, әсіресе жас крокодилдерде кездеседі.
Олар арқасында, төменгі жағында клоаканың маңында орналасқан. Жыландар да
тері бездерінің нұсқасы болады
Бауырымен жорғалаушылардың қаңқасы
Кесірткелердің көпшілігінің омыртқа жотасы, процельдік (омыртқа
денесінің алдыңғы жағы ойық, арт жағынан дөңес) омыртқалардан қалыптасқан.
Төменгі сатыдағы формаларының омыртқа денесі амфицельді (омыртқа денесі
алдыңғы, артқы жағынан ойыс келеді). Омыртқа жотасы, амфибилерге қарағанда
қозғалмалы болып, бес бөлікке бөлінген: мойын, арқа, бел, сегізкөз, құйрық.
Кесірткелердің мойын омыртқасының саны 8. Рептилилердің мойын
омыртқалары амфибилердің мойын омыртқаларынан көп және бұлардың алғашқы екі
омыртқасының құрылысында өзіндік ерекшеліктері болады.Басқа амниоталардікі
сияқты бірінші мойын омыртқасын ауыз омыртқа, екіншісін - эпистрофея деп
атайды. Ауыз омыртқасы сақина пішінді, ол жоғарғы және төменгі жартыға
байланыс ұлпасы арқылы бекінеді. Жоғарғы тесігі жұлынмен байланысады да,
төменгі тесігіне екінші мойын омыртқаның эпистрофеяның тіс тәрізді өсіндісі
еніп тұрады. Ауыз омыртқасы осы өсіндінің айналасында айналып тұрады.
Эмбриологиялық мәліметтерге қарағанда, эпистрофеяның бұл өсіндісі ауыз
омыртқасының денесі болып саналады. Мойынның мұндай құрылысы оның
қозғалмалы болуына әсерін тигізеді (2-сурет).
2-сурет. Кесірткенің қаңқасы
Бел-көкірек бөлімінің омыртқалары кесірткелерде 22 болады. Бұлардың
барлығына да қабырғалар бекиді, бірақ алдыңғы бес омыртқаның қабырғалары
төс сүйегіне барып бекиді. Соның нәтижесінде көптеген рептилилерге тән
нағыз көкірек қуысы пайда болған. Төс сүйегі болмайтын жыландарда көкірек
қуысы да болмайды. Кесірткелердің төсі шеміршекті болады. Ол ұрықтың даму
кезінде көкірек қабырғаларының иілген ұштарының өсуінің нәтижесінде пайда
болған.
Сегізкөз екі омыртқадан қалыптасады, бұлардың көлденең өсінділеріне
жамбас сүйектері бекиді.
Құйрық бөлімі ондаған омыртқалардан тұрады. Оның алдыңғыларында бүйір
өсінділері және қабырғалардың да нұсқалары болады. Құйрық омыртқаларының
соңғы бөліктерінде өсінділері жойылып, таяқша тәрізді сүйекке айналған.
Әрбір омыртқа денесінің ортасында жігі болады. Егер әр түрлі себептен
құйрығы үзіліп қалса, онда омыртқа осы жігінен екіге бөлінеді. Анығырақ
айтқанда-бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ 5
1.1 Білім берудің жаңа техналогияларын оқу процесінде қолданудың5
жолдары
1.2 Білім беру жүйесін ақпараттандыру ісінің негіздері 9
1.3 Электрондық оқулық пен электрондық оқыту жүйесі 12
2 ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН МАТЕРИАЛДАРЫ 17
2.1 Электрондық оқулық жасауда қолданылатын бағдарлама туралы 17
2.2 Электронды оқулықтарды құру жолдары 17
2.3 Зерттеу материалдары 19
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ 20
3.1 Бауырымен жорғалаушылар тарауы бойынша электрондық оқу 20
құралының құрылымы
3.1.1 Бауырымен жорғалаушыларға жалпы сипаттама 20
3.1.2 Бауырымен жорғалаушылардың дене құрылысы және сыртқы 21
көрінісі
3.1.3 Бауырымен жорғалаушылардың тері жабындысы. қаңқасы 22
3.1.4 Бауырымен жорғалаушылардың ас қорыту жүйесі 25
3.1.5 Бауырымен жорғалаушылардың тыныс мүшелері 26
3.1.6 Бауырымен жорғалаушылардың қан айналу жүйесі 27
3.1.7 Бауырымен жорғалаушылардың зәр шығару мүшелері 29
3.1.8 Бауырымен жорғалаушылардың жыныс мүшелері 29
3.1.9 Бауырымен жорғалаушылардың жүйке жүйесі мен сезім мүшелері, 32
дыбыс мүшелері
3.1.10Бауырымен жорғалаушылардың экологиясы 33
3.1.11Бауырымен жорғалаушылардың шығу тегі 36
3.1.12Бауырымен жорғалаушылардың экономикалық маңызы 44
3.1.13Қызыл кітапқа енген бауырымен жорғалаушылар 44
3.1.14Бауырымен жорғалаушылар класы бойынша орындалатын 47
зертханалық жұмыстар
3.1.15Бауырымен жорғалаушылар класын (reptilia) қайталауға 54
арналған тест тапсырмалары
3.2 Бауырымен жорғалаушылар класы бойынша электрондық оқу 55
құралын пайдалану жолы және оны қолданудың тиімділігі
ҚОРЫТЫНДЫ 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 60
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі.
Ел президенті Н.Ә Назарбаев Қазақстан халқына арнаған Қазақстан
экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңарту жолында атты Жолдауында
ХХІ ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық дей
отырып, білім беруді әлемдік стандарт деңгейіне жеткізу үшін жаңа сипаттағы
педагогикалық мамандар қорын жасау қажеттігін баса айтқаны баршаға мәлім.
Жоғарғы оқу орынында білім мен тәрбие берудің сапасын қамтамасыз етіп, оны
іске асыратын басты тұлға оқытушы болса, бүгінгі таңда оқытушыларға
қойылып отырған талаптар өте жоғары. Елімізде инновациялық экономика құру
үшін жоғарғы оқу орынында кәсіби міндеттерін дербес, әрі шығармашылық
тұрғыдан шеше алатын, кәсіби қызметінің тұлғалық және қоғамдық маңызын
түсіне білетін, оқыту мен тәрбиелеудің жаңа технологияларын меңгерген,
кәсіби құзыретті және бәсекеге қабілетті оқытушылар жұмыс істеуі тиіс [1].
Елбасының Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты жолдауында: Біз бүкіл
еліміз бойынша әлемдік стандарттар деңгейінде сапалы білім беру қызметін
көрсетуге қол жеткізуіміз керек. Ақпараттық технологиялар мен ақпаратты
таратудың жаңа нысандарына бағытталған мамандандырылған білім беру
бағыттарын құру міндеті де алдымызда тұр делінген, сондай – ақ он жетінші
бағыттың үшінші тармақшасында Онлайн тәсілінде оқыту тәжірибесін дамытып,
елімізде оқу теледидарын құру қажет- деп атап көрсетілгендей бүгінгі күні
білім беру жүйесі жаңа педагогикалық технологияға негізделуін және
ақпараттық құралдардың кеңінен қолданылуын қажет етеді. Осылайша оқу –
тәрбие үрдісінде жаңа ақпараттық технологияларды пайдалану заман талабынан
туындап отыр.
Қазіргі уақытта электрондық WEB оқулықтың қандай екендігі туралы
біртұтас ой жоқ. Электрондық оқулық дегеніміз – құрамында оқу курсының
немесе оның бөлімінің жүйелі мазмұны бар және берілген басылым түрінде
мемлекеттік мекеме беретін арнайы дәрежеге ие электрондық оқу басылымы.
Электрондық оқулық студенттің уақытын үнемдейді, оқу материалдарын іздеп
отырмай, өтілген және студенттің ұмытып қалған материалдарын еске түсіруге
зор ықпал етеді. Себебі, студенттің өзіне көрнекілік қолданған тиімді қажет
элементтің жанында жазуы болады.
Заман талабына сай ой-өрісі дамыған, шетелдік білім жүйесінен
қалыспайтын жас ұрпаққа сапалы білім беруде электрондық оқулықтарды оқу
процесінде пайдалану – оқытудың жаңа технологиясының бір түрі ретінде
қарастыруға болады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Омыртқалылар зоологиясы пәнінің
Бауырымен жорғалаушылар тарауын оқытуда білім берудің жаңа технологияларын
қолдану.
Жұмыстың мақсатына жету үшін алға қойылған міндеттер:
- Электрондық оқытудың маңыздылығына шолу жасау;
- Бауырымен жорғалаушылар тарауына талдау жасау;
- Бауырымен жорғалаушылар тарауы бойынша өткізілетін зертханалық
жұмыстар және олардың тапсырмаларын құрастыру;
- Бауырымен жорғалаушылар тарауын қайталау үшін тест тапсырмаларын
құрастыру;
- Бауырымен жорғалаушылар тарауын бойынша электрондық оқулықты
құрастыру.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: Ең алғаш рет қазақ тілінде Бауырымен
жорғалаушылар тарауы бойынша электронды оқу құралы жасалды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы:
Құрастырылған электрондық оқулықты жоғарғы оқу орындарында Биология
мамандығы студенттері, мектеп оқушылары Зоология пәнінде пайдалана алады.
Жалпы білім беретін мектеп мұғалімдері қосымша материал ретінде пайдалана
алады.
Жұмыстың құрылымы:Диплом жұмысы кіріспе және үш бөлім, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1. Білім берудің жаңа техналогияларын оқу процесінде қолданудың
жолдары
Білім беруді ақпараттандыру жағдайында педагог мамандардың
біліктілігін көтеру – бүгінгі күннің негізгі міндеттерінің біріне айналып
отыр. Сондықтан педагог мамандардың біліктілігін көтеруді ақпараттандыру
туралы тұжырымдама, стандарт және оқу-тақырыптық жоспарларын жасақтау
қажет. Аталған қажеттілікті шешу барысында педагог мамандардың біліктілігін
ақпараттық технологияны өз қызметтеріне пайдалану саласы бойынша
тұжырымдама, модульдік жұмыс бағдарламалары жасақталды. Сонымен бірге білім
беруді ақпараттандыру жағдайында педагог мамандардың ақпараттық
сауаттылығын, ақпараттық мәдениетін және ақпараттық құзырлығы сияқты
қабілеттіліктерді қалыптастыру мәселесі бүгінгі күннің өзекті мәселесіне
айналып отыр. Ал, қазіргі таңда жоғарыдағы аталған мәселе қалай жүзеге
асырылып жатыр деген сауал туындайды. Әсіресе, мемлекеттік тілде осы
бағыттағы мәселелер әлі де жеткілікті деңгейде емес .
Психологиялық-педагогикалық ғылымда өңделген қызмет принципіне сәйкес
болашақ педагогтарының жеке тұлғаларының шығармашылық қасиеттерінің дамуы
тек қоғамдық тәжірибені меңгеру, педагог мамандардың өздерінің белсене
қызмет ету арқылы жүзеге асатын меңгеру негізінде ғана жүре алады. Адамзат
мәдениетінің қол жеткізулеріне ие болу үшін әр жаңа ұрпақ осы қол
жеткізулер үшін істелген қызметке ұқсас қызметті жүзеге асыруы керек.
Осыған байланысты педагог мамандардың мамандандырылған қызметіне сәйкес оқу
қызметін ұйымдастыру маман даярлау жүйесінің қажетті кешені болып табылады
[2].
Қоғамда ақпараттандыру, есептеу техникасы құралдары кеңінен таралуымен
байланысты, оқу процесін ұйымдастыруға, сол сияқты білім берудің мазмұнын
өзгертуге де елеулі ықпал етеді. Білім беру жүйесіндегі қайта құрулардың
негізгі субъектісі - оқытушы. Қазіргі жоғарғы оқу орынында шығармашылық
ізденіс қабілеті дамыған, жаңа педагогикалық технологияларды жете
меңгерген, мамандық шеберлігі қалыптасқан оқытушылар қажет. Ол бір уақытта
педагог- психолог және оку процесін ұйымдастырушы технолог бола білуі
керек. Компьютердің мүмкіндіктерін ескере отырып, оқыту мәселелеріне талдау
жасасақ, психологияның, педагогиканың іргелі оқыту теориясынан
психологиялық-педагогикалық, әдістемелік мәселелер туындайды.
Қазіргі заманғы оқыту интелектуалдык ерекшеліктеріне сүйене отырып
білім беруді кажет етеді [3].
Жаңа технологиялар - педагогтың мүмкіндігін күшейтетін құрал, бірақ ол
оқытушыны алмастыра алмайды. Компьютер мүмкіндіктері психология мен
дидактика тұрғысынан талданып, керек кезінде педагогикалык талаптарға сай
қолданылуы керек. Сырткы эффектіні қуып кетпей, окыту программасының тек
сыртқы емес, ішкі тиімділігіне көп көніл бөлген дұрыс. Компьютердің
сызбалық мүмкіндігін молдығы дәрістік экспсриментті бояулы суреттермен,
сызбалармен, кестелер мен байыта түсуге жол ашады, оларды есеп шарттарына
да пайдалануға болады.
Компьютерді оқытушы косымша материалдар, әртүрлі анықтамалык
мәліметтерден акпараттар беру үшін көрнекі кұрал ретінде пайдалана алады.
Тәжірибеге арналған кұрылғылардың тізімі, аспаптардың сипаттамалары және
т.б. жатқызуға болады. Оқытушы араласпай-ақ, студенттер өздері меңгеруге
тиісті ақпараттар беріледі. Қажетті акпараттарды жинақтауда электрондык
техникаларды енгізу уакыт үнемдейді, карастырып отырған кезеңде акпараттың
толыктығын жоғарылатады, ақпараттык-аныктамалык жүйе кұрамында электрондық
кұрырғылармен жұмыс істеу дағдысын калыптастыруға мүмкіндік туғызады.
Жаңа акпараттық технология кұралдарын биология пәнінің
кіріктірілген сабақтарында пайдалану, студенттің шығармашылык,
интеллектуалдык қабілетінің дамуына, өз білімін өмірде пайдалана білу
дағдыларының қалыптасуына әкеледі. Компьютерлік техниканың дидактикалық
мүмкіндіктерін педагогикалык мақсаттарға қолдану, білім мазмұнын анықтауда,
оқыту формалары мен әдістерін жетілдіруде жақсы әсерін тигізеді. Есептеу
техникасымен жұмыс жасату студенттің алгоритмдік дүниетанымын
қалыптастырады:
- өз әрекетін саналы түрде жоспарлайды;
- құбылыстарға модельдер кұра біледі.
Программалауды оқыту студенттердің логикалық қабілетін дамытады,
бақылау мен өзін-өзі бақылауын қалыптастырады, студенттердің еңбек ету мен
дағдысының жинақтылығын қамтамасыз етеді, жалпы мәдени-дүниетанымын
қалыптастыруға мүмкіндік туғызады [4].
Мақсаты:
- ақпараттық-коммуникациялық технологияны оқу процесіне енгізу
жағдайында тұжырымдамалық негізін жасақтау және оны жүйелеу;
- мазмұндық, процессуальдық және бағалау компоненттері негізінде
мазмұны мен оған сәйкес таңдалынатын педагог мамандардың категорияларын
таңдауды болжау;
- білім беруді ақпараттандыру жағдайына педагог мамандардың
біліктілігін көтеру.
Бұл қойылған мақсаттарды шешу үшін келесі міндеттерді қарастырамыз:
- білім беруді ақпараттандыруды дамыту тенденцияларын зерттеу және
оған сәйкес мазмұнын анықтау;
- педагог мамандардың ақпараттық-коммуникациялық пайдалана алу
дайындығын анықтайтын белгілер мен көрсеткіштерді жасақтау және олардың
ақпараттық құзырлығын қалыптастыру мүмкіндіктерін зерттеу.
- педагог мамандарды ақпараттық-коммуникациялық технологияны өз
қызметтеріне енгізуге байланысты ұйымдастыру жүйесін жасақтау [5].
- ақпараттық-коммуникациялық технологияны білім мекемелерінің оқу
процесіне енгізу бойынша педагог мамандардың іс-тәжірибесін тарату.
Бiлiм берудi ақпараттандыру процесi пән оқытушыларына, әдiскерлерге,
бiлiм мекемелерiн басқарушыларға жаңа ақпараттық технологияны өз
қызметтерiне жан-жақты пайдалану саласына үлкен талап қояды.
Қазақстан Республикасы бiлiм беру жүйесiн ақпараттандырудың
Мемлекеттiк бағдарламаларының негiзгi мiндеттерiнiң бiрi ретiнде
мамандардың осы сала бойынша бiлiктiлiгiн көтеру және қайта даярлау
қарастырылған. Аталған мiндеттердi жүзеге асыру мақсатында мамандардың
бiлiктiлiгiн көтеру және қайта даярлау бойынша курс тақырыптарының мазмұны
өзгертiлiп, жаңаланды. Оның негiзгi мазмұны бiлiм беру мекемелерiнiң
қызметкерлерiнiң кәсiби шеберлiгiн жаңа ақпараттық технологияны пайдалану
бойынша жетiлдiруге, басқаша айтқанда, бiлiм берудi ақпараттандыруға сай
мамандарды жан-жақты даярлауға бағытталған.
Тәжiрибе жүзiнде дәлелденгенiндей, кез келген оқытушы мен әкiмшiлiктiң
өз қызметтерiне компьютердi пайдалануы олардың әлемдiк ақпараттық
кеңiстiкке енуде ақпараттық мәдениетiнiң қалыптасатынымен өлшенедi. Сонымен
бiрге, бұл жағдайда, инновациялық әдiстер мен құралдарды оқу процесiне
пайдалану студенттердің жоғарғы оқу орынында биология пәнін игеруде
қызығушылықтарын арттыруда. Ақпараттық-коммуникациялық технологияны оқу-
тәрбие процесiне пайдалану оның келесi педагогикалық мүмкiндiктердi жүзеге
асыруға мүмкiндiк бередi:
– студенттің дайындық деңгейiн, ынтасын және қабылдау жылдамдығын
ескеру арқылы жаңа материалды меңгертуге байланысты оқытуды ұйымдастыру
және оқыту процесiне жаңа ақпараттық технологияның мүмкiндiктерiн
пайдалану;
– оқытудың жаңа әдiстерi мен формаларын (проблемалық,
ұйымдастырушылық-iс-әрекеттiк компьютерлiк ойындар және т.б.);
– проблемалық, зерттеу, аналитикалық және модельдеу әдiстерiн қолдану
арқылы классикалық әдiстердi жетiлдiру;
– жаңа ақпараттық технология құралдарын (жаңа типтi компьютерлер,
телекоммуникация, виртуальды орта және мультимедиа-технология) пайдалану
арқылы оқу процесiнiң материалдық-техникалық базасын жетiлдiру [2]
Мамандардың бiлiктiлiгiн көтеру мiндеттерiн шешуде оқу процесiнде
ақпараттық және коммуникациялық технологияларды пайдаланудың келесi
мүмкiндiктерi ұсынылады:
– ақпараттық мәдениет элементтерiн қалыптастыруда бiлiм мекемелерiнiң
мамандарының қажеттiлiгiн қанағаттандыру: биология бойынша ақпараттық және
желiлiк технологиялар саласы бойынша жаңа бiлiмдер алу;
– бiлiм беру жүйесiн басқару мамандарын және пән мұғалiмдерiн жаңа
ақпараттық технологияны өз қызметтерiне еркiн пайдалана бiлуге үйрету;
– арақашықтықтан оқыту формаларына оқытушының қызметiн бағыттау;
– облыстағы бiлiм беру мекемелерiн ақпараттандырудың ғылыми-
әдiстемелiк бағыт бойынша жетекшiлiк ету;
– облыстың бiртұтас бiлiмдiк желiсiнiң ақпараттық ресрустарын
қалыптастыру;
– оқу процесi мен ғылыми-әдiстемелiк жұмыстарға жаңа ақпараттық
технологияны қолдану негiзiнде олардың озық тәжiрибелерiн тарату.
Бiлiм беру мекемелерiнiң қызметкерлерiнiң жаңа ақпараттық технологияны
меңгерту саласы бойынша бiлiктiлiгiн көтерудің даярлау мiндеттерiн шешуде
институт көлемiнде осы сала бағытында өткiзiлетiн курстарды сабақтастыру
процесi жүзеге асырылуда [6].
Педагог мамандарды ақпараттық-коммуникациялық технология негiзiнде
дайындауда келесi қағидалар негiзге алынған:
– вариативтiлiк — әрбiр бiлiм беру қызметкерлерiнiң жасақтаған
материалдарына сәйкес бiлiктiлiктi көтеру жүйесiн бағыттайды;
– болашаққа негiзделген — күтiлетiн нәтиженi анықтайтын кезеңдiк
бағдарламалардың бағытын орнықтырады және жеке тұлғаға бағытталған курстың
жалпылама мақсатын анықтайды;
– рефлексивтi - креативтi — жаңа ақпараттық технологияларды меңгерту
бiлiмдерiн ұйымдастыруда курстың бағыты даралық-шығармашылық негiзге
бағытталуы қажет;
– эргономикалық — нақтылы мәселелердi үйренуге қажеттi уақыт мөлшерi
талап етiледi;
– iзгiлiктiлiк — бейiмделген оқыту жүйесiн құруды талап етедi,
бiлiктiлiктi көтеру жүйесiнiң құрылымы мен нақтылы нәтижесiн анықтау;
– тәжiрибеге бағытталған — оқыту көздерiнiң бiрi ретiнде оқытушылардың
тәжiрибесi қолдану идеясы жүзеге асырылады және нақытлы iс-әрекеттер
бойынша тыңдаушылардың танымдық процестерiнiң өзара байланыстылығы мен
олардың жеке тұлға ретiнде қалыптасу деңгейi анықталады;
– жекелеген консультация беру - тыңдаушыларға консультация беру
ұсынылады.
Ол мына бағытта жүргiзiледi: әрбiр тыңдаушының өзiндiк ерекшелiгiн
ескере отырып қойылған нәтижелерге жетуге байланысты игерiлетiн
мәселелердiң мазмұны мен оған қолданылатын тиiмдi әдiс-тәсiлдер.
Бiлiм беру қызметкерлерiн қайта даярлау практикалық және жобалық
сипатты анықтайды.Ол ақпараттық және коммуникациялық технологияны қолдану
тәжiрибесi, сабақты ақпараттық ортаға бейiмдеп, жобалау және т.б.
жұмыстарды қамтиды.
Жаңа ақпараттық технологиясына дайындау мынадай екi негiзгi модуль
бойынша құрастырылған: “Педагогтың ақпараттық құзырлығы” және “Оқытудағы
ақпараттық технологиялар” [7].
Ақпараттық мәдениеттi дамыту қазiргi педагогтың ақпараттық құзырлығына
қойылатын талаптарына сай анықталады:
1. Қазiргi бiлiм беру жүйесiндегi ақпараттық кеңiстiк туралы бiртұтас
түсiнiктi қалыптастыру (бүкiләлемдiк ақпараттық ресурстарға бағдарлау,
ақпараттарды iздеу алгоритмi мен ақпараттарды аналитикалық-синтетикалық
тұрғыдан өңдеу әдiстерiн меңгерту).
2. Ақпараттық (дербес жағдайда, компьютерлiк) сауаттылық: оқу-
әдiстемелiк, озық тәжiрибелердi зерттеу, ғылыми-зерттеу нәтижелерiн
түрлендiру мен технологияларды қолдану әдiстерiн меңгерту; қолданбалы
программалық құралдарды меңгерту; жаңа программалық құралдарды меңгерту.
3. Өз қызметтерiн жаңа ақпараттық технологияның мүмкiндiктерiн
пайдалану: жаңа ақпараттық технологияның мүмкiндiктерi туралы бiлiм;
коммуникациялық қызметтердi пайдалану дағдысы; бiлiм беру процесiнiң
ерекшелiктерiн ескере отырып, педагогикалық программалық құралдарды қолдану
және оларды өз қызметтерiмiзге сәйкес бейiмдеп пайдалану [8].
1.2 Білім беру жүйесін ақпараттандыру ісінің негіздері
Білім беруді ақпараттандыру – оқыту процесіне жаңа ақпараттық
технология құралдарының енуі – қазіргі қоғамды ақпараттандыру процесінің
бағыттарының бірі болып табылады.
Қазіргі білім беру жүйесі ақпараттық технологиялар мен компьютерлік
коммуникацияларды белсенді қолдануда. Әсіресе қашықтан оқыту жүйесі жедел
қарқынмен дамуда, бұған бірнеше факторлар, ең бастысы – білім беру
мекемелерінің қуатты компьютер техникасымен қамтылуы және Интернеттің дамуы
мысал бола алады.
Білім беру жүйесін ақпараттандыру дегеніміз – берілетін білім сапасын
көтеруді жүзеге асыруға бағытталған процесс, яғни еліміздің ұлттық білім
жүйесінің барлық түрлерінде кәдімгі технологияларды тиімді жаңа комплекстік
ақпараттандыру технологияларына алмастыру, оларды сүйемелдеу және дамыту,
нақты жүзеге асыру шаралары [9].
Білім беру жүйесін ақпараттандыруды ұйымдастыру деп ғылыми- зерттеу,
ғылыми- техникалық және материалды- техникалық жобалардан тұратын ғылыми-
техникалық бағдарламалар жүйесін айтады.
Білім беру жүйесін ақпараттандыру ісінің негіздерінің бірі болып білім
алу саласына ақпараттық технологияларды енгізу жұмыстары саналады, бірақ
бұл негіз ақпараттандыруды басқаша түсіну қаупін туғызып, оны көптеген
жағдайларда тек техникалық құралдармен жабдықтауға ғана әкеліп соқтыратыны
белгілі. Міне осы тұрғыдан білім беру мәселесін алға тарта отырып
ақпараттандыру ісінің мақсатын информатика терминдері арқылы емес, білім
саласының мақсаттары мен терминдері арқылы өрнектеуіміз қажет.
Ақпараттандыру ісінде білім жүйесінің адамзат тіршілігінің барлық
әлеуметтік аймақтармен әрекеттесуі және олардың бір-біріне әсер етуі толық
бейнеленеді. Білім беру жүйесін ақпараттандыру ісі жаңа оқыту
технологияларын дайындауды талап етеді. Білім беруді ақпараттандырудың
теориясы мен әдістемесі мынадай зерттеу бағыттарынантұрады:
- қазіргі ақпараттық қоғам мен ғаламдық коммуникация жағдайында оқушы
тұлғасын дамыту міндеттеріне сәйкес оқытудың ұйымдық түрлері мен әдістерін,
білім беру мазмұнын таңдаудың әдіснамасы мен стратегиясын жетілдіру;
- студенттің ақыл-ой әлеуетін дамытуды, оқу ақпаратын жинау, өндеу,
сақтау, беру, өндіру ісіндегі әртүрлі дербес әрекет түрлерін жүзеге асыра
білуді қалыптастыру бойынша оқу әрекетін қамтамасыз ететін педагогикалық
технологияны, оқытудың әдістемелік жүйесін жасау;
- бірлескен ақпараттық желілер мен ғаламдық коммуникациялар базасында
жұмыс істейтін виртуалдық білім беру мекемелерін дүниеге әкелу,
коммуникацияға қол жететін ашық білім беру жүйелерінің таратылған
ақпараттық ресурстарының әлеуетін пайдалану;
- оқу- тәрбие ісін ақпараттық - әдістемелік қамтамасыз ету үрдісін
және оқу орнын (оқу орындары жүйесін) ұйымдық басқаруды автоматтандыру
негізінде білім беру жүйесін басқару механизмдерін жетілдіру, ғылыми –
педагогикалық ақпараттық мәліметтер базалары мен банктерін, ақпараттық-
әдістемелік материалдарды,коммуникациялық желілерді пайдалану;
- есептеу техникасы, ақпараттандыру және коммуникация құралдарын білім
беру саласында тиімді әрі қауіпсіз қолданудың педагогикалық- эргоноикалық
шарттарын анықтау;
- студенттің ақыл-ой қуатының деңгейін белгілеудің, оның білімі мен
жетістігін бақылау және бағалаудың компьютерлік тестілеуші,
диагностикалаушы әдістемелерін жасап пайдалану [10-11].
Бүгінгі күні ақпараттық технология кең көлемде оқыту мен педагогикалық
ұйымдастыру қызметінде барлық республикалық жоғарғы оқу орындарында
қолданылады.
Жоғарғы оқу орынындағы ақпараттандырылған жоғарғы білімдер ақпараттық
ресурстың қомақты саны жинақталуы тек қана қажетті жұмыс пен нақты оқу
орындарына ғана емес, сонымен бірге барлық білім жүйесіне пайдалы.
Электронды оқулықтар, көмекші құралдар, компьютерлік тапсырмалар,
лабораториялық жұмыстар, педагогикалық программалық шаралар бұларды
оқытушылар өздері құрады және пайдаланады. Электрондық форма ғылыми
практика мен әдістемелік жетілдіруде қолданылады. Әрі қарай даму оқыту
қызметінің жаңа форма алуы көптеген жаңа ақпаратты технологияға
негізделген, соның ішінде бірінші кезекке аралық білім жатады.
Ақпаратты технологияны кеңінен қолдану қазіргі жоғарғы оқу орынындағы
ұйымдастыру - басқару қызметі болып табылады. Оның көптеген
автоматтандырылған программалық жүйелері мен талдауларын және де электронды
деканаттары тәрізді сабақ жоспарлы, бухгалтерлік есеп жүйелері, студенттер
мен оқытушылар туралы электрондық қоры көптеген оқу жүйелерінде қолданылады
[12].
Көптеген ақпараттық ресурстар компьютерлік желі арқылы әдістемелік оқу
білімімен ғана қамтамасыз етіп қоймай, білім саласының жеткілікті болып,
оның жүйелі түрде жоғарылауын қамтыған болар еді.
Бірақ, іс жүзінде ойдан шыға бермейді. Атап өтуге тура келетін жағдай,
кейбір жүйелердің болмауына байланысты практикада ақпараттық ресурстар
қолданылмайды.
Автоматтандырылған ақпараттық жүйелерде кейбір жоғарғы оқу орынындағы
принципті түрде әртүрлі әдістемелік және технологиялық салаларында білім
мен талаптардың орындалуына күш салатын болса, оқу процессінің жоғарылығына
керісінше әсер етеді. Сондықтан да ақпарат сапасы теория мен практикада тек
қана жоғарғы оқу орынындағы ғана емес, сол сияқты колледждер мен
мектептерге де жетіспейді [13].
Көптеген зертеулерге қарағанда ақпараттық технология негізгі
жоспарланған және модельденген жаңа дамушы орта болып есептелініп
“Ақпараттық білім ортасы” – деген атаққа ие болып отыр.
Ақпараттық білім беру ортасы түсінігі бойынша оның аумағын көптеген
ережелеріне қарамастан нақты белгілермен жазылады. Осыдан ақпарраттық білім
беру ортасынла мынадай тұжырымға келуге болады: жоспарлы коммуникатциялық
ортада компьютер техникасын қолдану оқушылар, оқытушылар, ата – аналар және
оқу орындарында ақпарратты алу үшін үлкен маңызын тигізеді. Сондықтанда
оқуда және одан тыс шараларға пайдалану көлемін үлкейтуге бағыт алу керек.
Қазірде республика бойынша осы тәрізді ақпарат комплексі теқ қана жеке
кафедра, факультет, жоғарғы оқу орынындағы ғана пайдаланылады. Осы
салдардан ақпараттық білімді ақпараттық білім беру ортасында жеке облыстар
мен республика деңгейінде біріктіру өте маңызды болып табылады. Осыған
байланысты ҚР басшылығының 2001 жылдың 6-шы тамызында № 1037 “2002 – 2004
жылдарды ҚР-да білім жүйесін ақпараттандыру консепциясы туралы” қаулысы
қабылданды [1].
Адамдар барлық жинақтаған білімдерін қолданбай фундаментальды сапалы
білім алуы мүмкін емес. Осыған байланысты кез келген оқу ғимраттары
ақпараттық білім беру кеңістігінде кітапхана қарастыруы керек. Электронды
кітапхана ортасы салыстырмалы түрде жанама ортаның барлық компоненттеріне
білімді сақтаушы және келесі негізгі тапсырмаларды шешуші роль атқарады:
- білім жинақталуы (ақпаратты жинақтау және сақтау);
- білімді архивтеу (ақпарат көзін анықтау, тез қамту және қажетті көп
аспектілі деректерді іздеу).
Жоғарғы оқу орынындағы оқу процесінің кітапхана қорымен жанама түрде
байланыстылығы ақпараттық білім беру ортасындағы “оқу процесінің”
компоненттері мен электронды кітапхананың ақпараттық –технологиялық
интеграциясы заңдылығына сәйкес болады. Оларға электронды оқулықтар,
лабораториялық практикумдар, анықтамалар және де басқа университеттің оқу
процесінде қолданылатын электронды мәліметтер жатады [14]
1.3 Электрондық оқулық пен электрондық оқыту жүйесі
Электронды оқулық дегеніміз — мультимедиялық оқулық, сондықтан
электронды оқулықтың құрылымы сапалы жаңа деңгейде болуға тиіс. Электронды
оқулық студенттің уақытын үнемдейді, оқу материалдарын іздеп отырмай,
өтілген және студенттің ұмытып қалған материалдарын еске түсіруге зор ықпал
етеді. Себебі, студенттің өзіне көрнекілік қолданған тиімді қажет
элементінің жанында жазуы болады.
Электронды оқыту бейне, аудио, мультимедиа технологиясы мен олардың әр
түрлі комбинацияларын енгізуге байланысты болып отыр.
Электронды оқытудың негізгі мәселелері ақпараттық-коммуникативтік
технология негізінде ақпараттық білім беру ортасын құру және оны тиімді
пайдалану болып табылады.
Электронды оқулық мынандай жағдайларда тиімді: кері байланыспен лезде
қамтамасыз ете алады; гипермәтіндік түсініктемелердің көп рет қолданған
кезде уақытты үнемдейді; белгілі бір бөлім бойынша білімді тексереді; қысқа
мәтінмен көрсете, айта және модельдей алады.
Электронды оқулық пен оқытудың негізгі мақсаты: "Оқыту процесін
үздіксіз және толық деңгейін бақылау, сонымен қатар ақпараттық ізденіс
қабілетін дамыту". Білім берудің кез келген саласында "Электрондық
оқулыкгарды" пайдалану окушылардың танымдық белсенділігін арттырып қана
коймай ойлау жүйесін калыптастыруға шығармашылықпен еңбек етуіне жағдай
жасайды [15].
Оқыту үрдісінде оқыту әдістерін тиімді пайдалану, білім беру жүйесін
тұтастай ақпараттандыру арқылы жаңа оқыту технологиясын енгізу оқыту
процесінде толыққанды дамуына мүмкіндік жасайды. Оқыту процесінде
компьютерге негізделген жеке әдістемелер оқу мақсаттары мен жағдайларына
байланысты тиімді қолданылуы қажет.
Оқытудың тиімділігі оқытудың жеке тұлғалық стиліне, яғни, оқушыға оқу
материалын тиімді сипаттайтындай қабылдау механизміне тәуелді болады.
Осыған байланысты оқу іс-әрекетін тиімді қамтамасыз ету бәрінен бұрын
студенттердің өзіндік іс-әрекетін, оқытушының әрбір студентпен жеке
тұлғалық оқу іс-әрекетін сүйемелдеуді және жобалар мен оқу жұмыстарын
оқытушылармен бірге ұйымдастыруды жобалайды [16].
Осылайша ақпараттық технологиялардың дамуы жаңа әдіс-тәсілдердің пайда
болуына және сонымен бірге оның сапасын жоғарылатады.
Электронды оқытудың технологиялық құралдарын былайша топтастыруға
болады:
1. Аппараттық құралдар, мультимедиалық бағдарламалар және Интернет.
2. Электронды оқытуды әзірлеудің бағдарламалық құралдары.
3. Оқу үрдісін басқарудың ақпараттық жүйесі.
Қазақстан Республикасының үздіксіз білім беру жүйесі саясатының басты
мақ-саттарының бірі жан жақты, жоғары білімді, шығармашылық қабілетті жеке
тұлға-ны тәрбиелеу.
Білім туралы заңда білім беру жүйесінің басты міндеті Ұлттық және
жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен тәжірибе жетістіктері негізінде
жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім
алу үшін жағ-дайлар жасау делінген. Қазақстан Республикасының мемлекеттік
жалпыға міндетті білім беру стандартында оқу бітіруші түлектердің біліміне
қойылатын талап-тардың ішінде былай делінген:
• өз еңбегін ғылыми негізде ұйымдастыра білу, кәсіптік қызмет
саласында қажет ақпаратты жинау, сақтау мен сұрыптаудың компьютерлік
әдістерін меңгеру;
• өзінің кәсіптік қызметінің түрі мен сипатының өзгеруіне
пәнаралық жобала-рымен жұмыс істеуге әдістік және психологиялық жағынан
дайын болу.
Қазіргі кезеңдерде негізгі мәселелердің бірі – оқыту процесін де
білім, тәрбие берудің пәрменділігін, білімнің тәрбиелік, тәрбиенің білімдік
мәнін жоғары дәрежеге жеткізу болып табылады. Білім берудің кез келген сала-
сында электронды оқулықтарды пайдалану оқушылардың танымдық бел-
сенділіктерін арттырып қана қоймай, логикалық ойлау жүйесін қалыптастыруға
шығармашылықпен еңбек етуіне жағдай жасайды. Әлі де білім беру саласында
тек мұғалімнің айтқандарын немесе оқулықты пайдалану қазіргі заман талабын
қанағаттандырмайды. Сондықтан қазіргі ақпараттандыру қоғамында электронды
оқулықтарды пайдаланбай алға жылжу мүмкін емес [17].
Студент өзін қоршаған ортаны барлық сезім мүшелері арқылы танып,
біледі, алайда олардың қабылдауы әртүрлі. Ақпаттарды қабылдаудың негізгі
арналары: есіту, көру және сезу болып табылады. Өзін қоршаған ортадан
қабылдайтын мәлі-меттердің 90 пайызын көру жүйесі арқылы, 9 пайызын есту
жүйесі арқылы, тек 1 пайызын сезім мүшелерінің көмегімен қабылдайды. Көру
жүйесі – есте сақтаудың түрлері ішінде жетік, үздік дамығаны. Педагог –
психологтардың зерттеулері бойынша берілетін білім студенттің ішкі
мұқтаждығымен сәйкес келмесе, онда оқу процесінде қиындық туындайды.
Қазіргі заман оқытушысынан өз пәнінің терең білгірі болуымен қатар,
тарихи танымдық, педагогикалық – психологиялық, саяси экономикалық,
білімділік және ақпараттық сауаттылық талап етілуде. Ол заман талабына сай
білім бе-руде жаңалыққа жаны құмар, шығармашылықпен жұмыс істеп, оқу-тәрбие
ісіне еніп, оқытудың жаңа технологиясын шебер меңгерген жан болғанда ғана,
білігі мен білімі жоғары жетекші тұлға ретінде ұлағатты саналады.
Студент білімінің сапалы болуы бір жағынан мұғалімнің сабақ беру
шеберлігі мен жаңа технологияны тиімді пайдалана білуіне байланысты болса,
екінші жағынан жоғарғы оқу орынының техникалық материалдық базасының
жабдықталуы да әсер етеді. Студенттің жоғарғы оқу орынында алған алған
білімді тек игеріп қана қоюы жеткіліксіз, оны жетік меңгеру арқылы болашақ
өмірінде өз қажеттілігіне жарата білуі керек [18].
Бүгінгі күннің басты ерекшелігі оқу процесінде жетілдіру жолында ең
озық әдістемелер іздестіріліп, оқу орындары әртүрлі оқу бағдарламамен
жұмыс істеуде. Солардың ішінде студент үшін электронды оқулықты пайдалану
арқылы:
- оқу материалдары туралы студенттерге дәл және толық ақпарат беру
арқылы оқыту сапасын арттырады. Оқытудың көрнектілігін арттырып, оқу
материалын саналы игеруге жеткізеді;
- абстрактылы оқу материалдарын нақтылыққа жеткізіп, оқытудың
тиімділігін жетілдіреді;
- оқу материалының маңызын арттырып, уақыттан ұтып, есте сақтау
қабілеттерін жетілдіруге қол жеткізеді. Есте сақтаудың әсер алу, қайталау
ассоциация арқылы оқу материалдарын терең игеруге жеткізеді;
- оқытушы мен студент еңбектерін жеңілдетіп, пікір алысып,
байланыстарын арттырады.
Қазіргі таңда дайындалған электронды оқулықтарда мынадай
жағдайларды ескеру керек:
• белгілі бір пәнге байланысты дайындалған электронды оқулықтың
сол пәннің типтік бағдарламасына сәйкес болуын, тақырыпқа қатысты нақты әрі
қысқа берілуін ескеру керек;
• электрондық оқулықтар оқытылатын тараулар мен тақырыптарға
қатысты дәріс конспектісін қамтитын негізгі материалдар;
• зертханалық және тәжірибелік тапсырмаларды орындауға арналған
қосымша материалдар;
• материалға қатысты анықтама, библиографиядан тұратын көмекші
материалдар;
• аралық және қорытынды бақылау сұрақтарынан тұратын тест;
• материалды дайындауда пайдаланылған әдебиеттер тізімдері
қамтылуы.
Биологиядан оқушы үшін электронды оқулықты қолдану тиімді.
Электронды оқулықты қолдана отырып студенттер төмендегідей жұмыс жасауға
мүмкіншілігі болады:
- Өтілетін материалдарды дұрыс әрі жеңіл түрде түсінуге;
- Студенттің өздігімен дайындалып, жұмыстың барлық кезеңдерінде өзін
- өзі тексеруге;
- Жұмысты тиянақты түрде орындап, оқытушыға файл түрінде тапсыруға;
- Түсінбеген тақырыптарды шексіз қайталауға;
- Оқулықты сабақтарда қолданып, студенттің өз деңгейінде
тапсырмаларды таңдауға;
- Қажетті материалдарды жылдам іздеп табуға мүмкіндік туғызады.
Ақпараттық технологиялардың мүмкіндері пайдаланып жасалынған
электронды баспа оқулығын пайдалану арқылы оқытушылар мен студенттің
өздігінен жұмыс жасай алады. Әсіресе аталған электронды оқулықты пайдалану
студенттердің сабаққа деген ынтасын жоғарылатып, өздігінен оқытушының
нұсқауынсыз тақырыптарды игеруіне және зертханалық жұмыстарға алдын ала
дайындалуларына мүмкіндік туғызады. Электронды оқулықты қолдану барысында
графикалық безендірулер және сұқбат терезесі түрінде пайдаланушы интерфейсі
студенттерді бұл кітап пайдалануға деген қызығушылығын арттырады [8].
Электронды оқулықты қолдану саласы өте кең: электронды – оқыту
жүйесі қашықтан оқыту үшін, өздігімен ізденіс барысында, жалпы білімге
деген талпы-ныс бар оқушыларға өте тиімді. Қазіргі заман талабына сай
мүмкіндігін көп дербес компьютерлерді өңдей отырып, тарау бойынша
оқушылардың дағдыларды қалыптастыру, білім бақылау жұмыстарын бағалауға
мүмкіндік береді. Осы арқылы компьютерлік технологияның дамуының
тереңдетілуі білім сапасын жоғарылата отырып, мұғалімнің жұмысын жеңілдете
түседі.
Қорыта келгенде электронды оқулықты қолдану барысында
студенттердің сабаққа деген қызығушылығының күрт артқандығы байқалады.
Оқытушылар да өздеріне қажетті әдістемелік, дидактикалық көмекші құралдарды
молынан ала алады. Заман талабына сай жас ұрпаққа сапалы білім беруде
электронды оқулықтарды сабаққа пайдалану – оқытудың жаңа технологиясының
бір түрі ретінде қарастыруға болады. Сонымен қатар электронды материалдарды
сабақта пайдалану кезінде оқушылар бұрын алған білімдерін кеңейтіп, өз
бетімен практикалық тапсырмалар орындайды. Әрбір студент таңдалған тақырып
бойынша қажетті материалдармен танысып, кестелер және сызбалармен жұмыс
жасауға дағдыланады. Электронды оқулық арқылы түрлі суреттер, бейне
көріністер, дыбыс пен музыка тыңдатып көрсетуге болады. Бұл, әрине
мұғалімнің тақтаға бормен жазып түсіндіргенінен әлдеқайда тиімді, әрі
түсінікті. Меңгерілуі қиын тақырыптарды компьютердің көмегімен түсіндірсе
жаңа тақырыпқа деген студенттің құштарлығы оянады деп ойлаймын [19].
2. ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН МАТЕРИАЛДАРЫ
2.1 Электрондық оқулық жасауда қолданылатын бағдарлама туралы
Электрондық оқулықтар жасауда қазіргі кезде жиі қолданылатын
бағдарламалардың бірі Microsoft Front Page 2003 бағдарламасы. Бағдарламаның
көлемі 150 Mб шамасында. Кейде бұл бағдарламаны Microsoft Office 2003
пакетінен кездестіруге болады. Бағдарлама терезесінде Word редакторына
ұқсас қолайлы аспаптар панелі орналасқан. Егер сіз Word редакторымен үнемі
жұмыс жасап жүрсеңіз және ағылшын тілін жеткілікті дәрежеде игермеген
болсаңыз, онда сізге сайт жасау үшін Front Page бағдарламасынан артық құрал
табыла қоймас. Көп жағдайларда HTML тілін білу де шарт емес, бәрін өздері-
ақ жасап беретін арнайы редакторларды пайдалануға болады. Сондай
редакторлардың бірі – кәдімгі Microsoft Word 2003. Әрине, Microsoft Word
2003 бет жасаудың маңызды құралы бола алмайды. Ол HTML-дың барлық
мүмкіндіктерін пайдалана алмайды, мәтіннің көрінісі де онда браузердегідей
емес және т.б. версиясының редакциялау мүмкіндіктері мол. FrontPage
Редакторы HTML-ді бүге-шігесіне дейін білуді талап етпей-ақ, кәсіби сапалы
беттер жасауға мүмкіндік береді. Егер бетті редакциялау барысында сөзді
курсивпен ерекшелеу немесе тақырып түсін өзгерту қажет болса, Word-тағыдай
мәтіннің қажетті фрагментін белгілеп, тиісті батырманы басыңдар – іс бітті.
FrontPage HTML-дің тиісті кодын өзі генерациялайды [8].
2.2 Электронды оқулықтарды құру жолдары
Егер бірінші ЭЕМ-нің бүгінгі күннен тек жарты ғасыр ғана бұрын
құрылғандығын ескеретін болсақ, онда Internet компьютерлік әлемнің ардагері
деуіміз дұрыс болар. Себебі Internet тарихы осыдан 30 жыл бұрын басталған.
Алпысыншы жылдардың аяғында құрылған Internet АҚШ елдерінде көбінесе
коммуникациялық желі ретінде қолданылған (ARPAnet деп аталған). Ол көбінесе
жоғарғы оқу орындарында қолданылып, тек сексенінші жылдары ғана бұл желі өз
қанатын бүкіл елге жайып, Internet — деген атау алады.
Бүгінгі күні бағдарлаушыларға Web-беттерді құру үшін жүздеген әр түрлі
бағдарламалар, құралдар бар екендігі бәрімізге мәлім. Солардың ішінде HTML-
редакторлары, графикалық пакеттер және осылардың ішіндегі ең мықтысы –
Front Page бағдарламасы да Web-беттерді құру үшін құрылған.
Web-беттерді құрудың ең оңай жолы – бұл мастер мен шаблондарды қолдану
болып саналады [12].
Мастерлер мен шаблондарды құру. Шаблон каркас тәріздес, ол жаңа
құжаттар құру кезінде қолданылады. Ал мастер бір немесе бірнеше экран
беттерінен құрылған бірнеше сұрақ қою нәтижесінде, сіздің қажеттіктеріңізді
анықтайтын және результат нәтижесінде қанағаттанған құжатты генерациялайтын
(арттыратын) бағдарламалық модуль. Бұл жағдайда шаблоның мастерге қарағанда
мүмкіншілігі аз, бірақ екі жағдайда да біз Web-беттің негізі бола алатын
құжатты ала аламыз.
Шаблондар дегеніміз– мүмкіндігіне орай Frontpage толтыруды ұсынатын
сайттар мен беттердің үлгісі. Олар мастерлер секілді сайт пен беттерді
құрудағы мәрелік (старттық) аудан болатын құрылымды құрайды. Бірақ
мастерлер тапсырыс берілген сайт пен бет үрдісін ұсынады, сонда шаблонды
таңдап алып, осы шаблонның нақты мәтін үлгісі бар сыңарын аласыз. Соңынан
оны өзіңіз жасаған шаблонмен ауыстыруға болады. Frontpage шаблон беттердің
көптеген түрлерін ұсынады, олар, таза бет каркасы тәріздес Normal Page –
кәдімгі бет шаблоннан басталып, Three Column Staggered ең қиын үшбағанды
бет шаблонына дейін өзгереді.
Сонымен қатар View менюінің құрамына Status Bar (Жолдар жағдайы)
Format Marks (Символдарды форматтау) қосымша бөлімдер кіреді.
Бұл бөлімдерде редактордың көмегімен беттерге қоюға болатын элементтердің
көбі сипатталып жазылған. Олардың барлығы беттердің кәдімгі элементтері,
мысалы, текст құжаттары, гиперссылкалар, тақырып аттары, кестелер (tables),
фрейм (frames) және жылжымалы жолдар (marquees). Сонымен қатар редактордың
көмегімен WЕВ-беттерге формаларды (forms) және компоненттерді (Components)
қоюға болады. Меню, құралдар панельдері және элементтердің көбі Word
бағдарламасында жұмыс істеуімен өте ұқсас болып келеді.
Web-беттермен графикалық жұмыс жасау. Web-беттермен графикалық жұмыс
істеген кезде ең негізгі мәселенің (проблеманың) бірі болып, браузер
бетінде пайда болған бейне суреттердің жылдамдығы файлдардың алатын жады
көлеміне байланысты. Графикалық форматтар көбінесе сол форматпен
байланысқан кеңейткіштер арқылы аталады. Ал олар өз алдына көптеген
қиындықтарға әкеледі. Осындай форматтарға BMP, GIF, EPS, TIF, JPEG, WMF
және т.б. жатады. Бірақ та Frontpage тілінде Web-беттермен жұмыс істеген
кезде біз көбінесе екі түрлі бейне суреттерді ғана қолданамыз, олар: JPEG
және GIF. Олардың екеуі де қысылған және Web-беттермен жұмыс істеген кезде
ең жиі қолданатын графикалық форматқа жатады. Frontpage көп түрлі
графикалық форматтарды импорттап алады, олар:
- JPEG (JPG);
- CompuServe GIF (GIF);
- Paintbrush (PCX);
- Targa (TGA);
Web-беттерге бейне суреттерді қойған кезде және егер олар сақталмаса,
осындай бетті жабу немесе сақтау кезінде Frontpage олардың әрбіреуін тиісті
сайт үшін сақтауды сұрайды. Frontpage GIF және JPEG форматтардан бөлек
файлдарды автоматты түрде GIF форматта сақтайды. Ал егер сіз бейне
суреттерді JPEG форматта сақтағыңыз келсе, онда Web-бетті сақтағанға бұрын
Image Properties (Бейне қасиеттері) диалогтық терезеде сол форматты көрсету
керек [19].
JPEG форматы (Joint Photographic Experts Group – фотосурет бойынша
біріккен эксперттік топ) — бұл масштабталған, қапталған, жоғарғы дәрежелі
қысылған және сапасын аз ғана түсіретін формат болып табылады. Электрондық
формада графикалық суреттерді бір форматтан екінші форматқа ауыстырған
кезде бейнелер өзінің анықтығын біраз жоғалтады. Сол себепті, JPEG форматы
жоғарғы дәрежелі қысылған және сапасы жағынан да жоғары болғандықтан Web-
сайттар үшін ең қолайлы. JPEG форматы фотосуреттер үшін және түсі 256-дан
асатын бейне суреттер үшін өте қолайлы.
GIF форматы (Graphics Interchange Format – графикалық мәліметтерді
алмастыратын формат) — бұл 256 немесе одан да аз түсті бейне суреттер үшін
арналған қапталған формат. GIF форматы көбінесе біркелкі түстерден тұратын
бейне суреттерден құралған (мысалы, безендіру сияқты). Сонымен қатар, GIF
форматы мөлдір және жолдық бейнелерге де қолданады [11]
2.3 Зерттеу материалдары
Зерттеудің нысаны ретінде зоология пәнінің бір класы Бауырымен
жорғалаушылар класы алынды.
Зерттеу жұмысында мынадай оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдар
басшылыққа алынып, электрондық оқу құралы жасалынды [20-41].
1. Жұмалиев М.Қ, Бәйімбет Ә.А.Жануарлар әлемінің биологиялық
әртүрлілігі (хордалылар). 2– бөлім, 2005, - 200– 206 б.
2. Константинов В.М., Наумов С.П., Шаталова С.П. Зоология
позвоночных. Москва, 2004, -194– 207 б.
3. К.Б Олжабеков, Б.Е Есжанов омыртқалылар зоологиясы, Алматы,
Эвро. -2011.
4. Шкатулова А.П., Карасёв Г.Л., Хунданов Л.Е. Земноводные и
пресмыкающиеся Читинской области. -Улан -Удэ, 1978. 57 с.
5. Адольф Т.А. и др. Руководство к лабораторным занятиям по
зоологии позвоночных. М., 1983. және т.б.
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
3.1 Бауырымен жорғалаушылар тарауы бойынша электрондық оқу құралының
құрылымы
3.1.1 Бауырымен жорғалаушыларға жалпы сипаттама
Бауырымен жорғалаушылар, рептилиялар (Reptіlіa) – омыртқалы
жануарлардың бір класы.
Алғашқы бауырымен жорғалаушылар ежелгi қосмекендi жануарлардан
тарайды. Олар 250 млн. жыл бұрын пайда болған. Бауырымен жорғалаушылар
қосмекендiлер жете алмайтын орталарды, құрлықты толығымен игерiп алды.
Далаларды, шөлдердi, ормандарды, тауларды, кей өкiлдерi қайтадан суға
оралды, мысалы, қолтырауындар, теңiз және тұщы су тасбақалары.
Құрлыққа шығу организм құрылысында және мүшелер жүйесiнде, соның
iшiнде, жамылғысында, қаңқасында, тыныс алу, қан айналым, жүйке жүйелерiнде
өзгерiстерге әкелдi. Құрлықта тiршiлiк етуге байланысты түрдiң көбеюi мен
даму ерекшелiктерi де өзгерiске ұшырады. Сол себептен, бұл процестердi
жануарлар организмiнiң эволюциясында iрi ароморфоз деп атаса болады.
Рептилиялар класының негiзгi белгiлерi:
← Денелерi iрi қалқаншаларға айнала алатын құрғақ терiмен қасаң
қабыршақтармен қапталған. Терiмен тыныс алмайды.
← Саусақ ұштарындағы тырнақтары бар.
← Бауырымен жорғалаушылар қасаң жамылғысы болғандықтан, бiр жазда
бiрнеше рет түлейдi және сол уақытта олар өседi.
← Денелерi құйрықты амфибияларға ұқсас. Қысқа жуан мойын арқылы денесi
үшкiрленген басымен жалғасады.
← Сезiм мүшелерi басында орналасқан: қабағымен жабылатын көздерi,
кейбiреуiнде көздiң бетiн ылғалдайтын үшiншi қабақтары болады.
Көздерiнiң артында дөңгеленген дабыл жарғағы орналасқан. Есту мүшесi
өте сезiмтал. Иiс сезу мүшелерi қосмекендiлермен салыстырғанда өте
жақсы дамыған.
← Қаңқасы тiрек омыртқа жотасынан, бас сауытынан және аяқтарының
қаңқасынан тұрады. Олар кеуде клеткасының дамуымен сипатталады.
← Тыныс алу жүйесi: өкпелер, құрлықтық тип.
← Жүректерi үш камералы және қолтырауындарда төрт камералы болады. Екi
қан айналым шеңберi пайда болады.
← Жүйке жүйесi бас миының күрделi құрылымымен, соның iшiнде қимылдау
үйлесiмiмен байланысты мишықпен сипатталады.
← Аналық және аталық жыныс жүйелерiнiң күрделенуiне байланысты -
ұрықтануы iштей.
← Дамуы қорек материалдарының алуан түрлерiн пайдаланумен құрлықта
өтедi. Даму амнион, сероза, аллантоис ұрық қабықшаларының дамуымен
сипатталады.
Дүние жүзінде 8000-нан астам түрі кездеседі. Қазақстанда 2 отряды
(тасбақалар, қабыршақтылар), 2 отряд тармағы (кесірткелер, жыландар), 13
тұқымдасы (тұщы су тасбақасы, құрлық тасбақасы, геккондар, ешкіемер, келес,
ұршықсап, сцинктер, кесірткелер, соқыр жыландар, су жыландар, құм айдаһары,
сұр жыландар, қалқан тұмсықтылар), 24 туысы, 51 түрі бар. Бауырымен
жорғалаушылар теңізде, тұщы суда және құрлықта тіршілік етеді. Денесінің
ұз. бірнеше см-ден 10 м-ге дейін болады.
3.1.2 Бауырымен жорғалаушылардың дене құрылысы және сыртқы көрінісі
Жорғалаушылардың сыртқы құрылысы (1-сурет):
1-сурет. Жорғалаушылардың сыртқы құрылысы
Денесінің сыртқы көрінісіне қарай репитилилерді үшке бөледі.
Кесіртке тәрізділер. Бұлардың сыртқы құрылысы рептлилердің
көпшілігіне тән және біріне бірі ұқсас деп айтуға болады. Олардың аяқтары
жақсы жетілген, құйрықтары ұзын, кейбір түрлерінде қармақ тәрізді болады.
Кесіртке тәрізділерге кесірткілер, хамелеондар, крокодилдер, ящерогадылар
жатады.
Жылан тәрізділер. Бұлардың денесі цилиндір пішінді, аяғы жоқ, мойыны
денесінен айқын бөлінбеген, көкірек бөлімі айқын ажыратылмай бір – бірімен
жалғасып кетеді. Бұларға: жыландар, аяқсыз кесірткелер жатады. Алғашқы және
соңғы топтың арасында аралық формалар бар. Мысалы, амфисбен тұқымдасының
кейбір түрлерінің тек қана алдыңғы аяқтары болады, олардың басы денесінен
айқын бөлінбеген, мойын бөлімі байқалмайды, қысқа, жуан құйрығы да
денесінен айқын бөлінбеген. Керісінше, жыландардан, айдаһарлардан артқы
аяқтың нұсқасын кездестіруге болады.
Тасбақа тәрізділер. Тасбақа тәрізділердің денесі арқасынан құрсағына
қарай қысыңқы болып, арқа және құрсақ сауытының арасына орналасқан. Аяқтары
көбінесе қысқа, құрлықтағы формаларында бағана тәрізді, теңіздегі
формаларында ескек тәрізді, мойыны ұзын, қозғалмалы. Бұған тасбақалар
жатады.
3.1.3 Бауырымен жорғалаушылардың тері жабындысы. қаңқасы
Тері жабындысы. Терісінің сыртқы қабатының эпидермисі мүйізденіп,
әрқашанда түлеп отырады. Оны төменгі жатқан қабаты қалпына келтіреді.
Денесі сыртынан мүйіз қабыршақпен қапталып жатады. Эпидермистің
мүйізденуі, мүйізді өсінділердің болуының үлкен маңызы бар. Өйткені бұлар
жануарды құрғап кетуден сақтайды. Тері бездері болмайды. Кесірткілердің
санының ішкі бетінде тесікшелері болады, бұлардан көбею кезінде қоймалжын,
желім тәрізді жабысқақ заттар шығады, оның маңызы әлі анықталмаған. Аздап
та болса тері бездері крокодилдерде, әсіресе жас крокодилдерде кездеседі.
Олар арқасында, төменгі жағында клоаканың маңында орналасқан. Жыландар да
тері бездерінің нұсқасы болады
Бауырымен жорғалаушылардың қаңқасы
Кесірткелердің көпшілігінің омыртқа жотасы, процельдік (омыртқа
денесінің алдыңғы жағы ойық, арт жағынан дөңес) омыртқалардан қалыптасқан.
Төменгі сатыдағы формаларының омыртқа денесі амфицельді (омыртқа денесі
алдыңғы, артқы жағынан ойыс келеді). Омыртқа жотасы, амфибилерге қарағанда
қозғалмалы болып, бес бөлікке бөлінген: мойын, арқа, бел, сегізкөз, құйрық.
Кесірткелердің мойын омыртқасының саны 8. Рептилилердің мойын
омыртқалары амфибилердің мойын омыртқаларынан көп және бұлардың алғашқы екі
омыртқасының құрылысында өзіндік ерекшеліктері болады.Басқа амниоталардікі
сияқты бірінші мойын омыртқасын ауыз омыртқа, екіншісін - эпистрофея деп
атайды. Ауыз омыртқасы сақина пішінді, ол жоғарғы және төменгі жартыға
байланыс ұлпасы арқылы бекінеді. Жоғарғы тесігі жұлынмен байланысады да,
төменгі тесігіне екінші мойын омыртқаның эпистрофеяның тіс тәрізді өсіндісі
еніп тұрады. Ауыз омыртқасы осы өсіндінің айналасында айналып тұрады.
Эмбриологиялық мәліметтерге қарағанда, эпистрофеяның бұл өсіндісі ауыз
омыртқасының денесі болып саналады. Мойынның мұндай құрылысы оның
қозғалмалы болуына әсерін тигізеді (2-сурет).
2-сурет. Кесірткенің қаңқасы
Бел-көкірек бөлімінің омыртқалары кесірткелерде 22 болады. Бұлардың
барлығына да қабырғалар бекиді, бірақ алдыңғы бес омыртқаның қабырғалары
төс сүйегіне барып бекиді. Соның нәтижесінде көптеген рептилилерге тән
нағыз көкірек қуысы пайда болған. Төс сүйегі болмайтын жыландарда көкірек
қуысы да болмайды. Кесірткелердің төсі шеміршекті болады. Ол ұрықтың даму
кезінде көкірек қабырғаларының иілген ұштарының өсуінің нәтижесінде пайда
болған.
Сегізкөз екі омыртқадан қалыптасады, бұлардың көлденең өсінділеріне
жамбас сүйектері бекиді.
Құйрық бөлімі ондаған омыртқалардан тұрады. Оның алдыңғыларында бүйір
өсінділері және қабырғалардың да нұсқалары болады. Құйрық омыртқаларының
соңғы бөліктерінде өсінділері жойылып, таяқша тәрізді сүйекке айналған.
Әрбір омыртқа денесінің ортасында жігі болады. Егер әр түрлі себептен
құйрығы үзіліп қалса, онда омыртқа осы жігінен екіге бөлінеді. Анығырақ
айтқанда-бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz