БЕЙОРГАНИКАЛЫҚ ХИМИЯ КУРСЫН ОҚЫТУДА ЗАМАНАУИ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ ӘДІСТЕМЕСІ
БЕЙОРГАНИКАЛЫҚ ХИМИЯ КУРСЫН ОҚЫТУДА ЗАМАНАУИ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ ӘДІСТЕМЕСІ
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
I Әдеби шолу
1.1 Қазіргі педагогикалық технологиялардың 5
сипаттамасы ... ... ... ... ... ...
1.1.1 Педагогикалық технологиялар туралы жалпы 5
түсініктер ... ... ...
1.1.2 Педагогикалық технологиялардың мақсаттары мен 7
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 10
1.1.3 Қазіргі педагогикалық технологиялардың негізгі сипаттары 11
мен
қасиеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
... ... ... ... ... ... ... . 16
1.2 Сын тұрғысынан ойлауды дамыту
технологиясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... 24
1.2.1 Сын тұрғысынан ойлауды дамыту технологиясы туралы түсініктердің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
... ... ... ... 30
1.2.2 Сыни ойлау мен оны жүзеге асыру 37
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2.3 Оқушылардың сыни тұрғыдан ойлау қабілеттерін 37
қалыптастыру ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 41
1.2.4 Сын тұрғысынан ойлауды дамытудағы оқу сабақтарының
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2.5 Блум таксономиясының танымдық 48
деңгейлері ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Ақпараттық-коммуникациялық 50
технология ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3.1 Ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың 51
қолданылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3.2 Химия сабақтарында ақпараттық-коммуникациялық технологияны 57
пайдаланудың тиімді жақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
1.3.3 Бағдарламалық құралдардың білім берудегі дидактикалық 60
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3.4 iSpring QuizMaker 7 бағдарламасымен жұмыс жасаудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
II Эксперименттік бөлім
2.1 Химияда сын тұрғысынан ойлауға үйретудің
маңызы ... ... ... ... ... ... .
2.2 Химия курсының кейбір тақырыптары бойынша сұрақтарды терең
қарастыру
әдістемелері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
2.3 Сын тұрғысынан ойлауды дамыту сабақтары бірінің мазмұны ... ... .
2.4 Құрастырылған әдістемелер бойынша алынған нәтижелерді
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Пайдаланылған әдебиет
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында жаңа білім беру жүйесінің
қалыптасуы жүріп жатыр. Осыған орай, алдыңғы қатарлы идеялар мен
педагогикалық технологияларды практикалық тұрғыдан жаңарту және оларды
ғылыми тұрғыда негіздеу бағытындағы жұмыстар жүргізілуде.
Еліміздің әлемдік білім кеңістігіне бағдар алуының басты өзегі қазіргі
заманғы озық технологияларды мектеп тәжірибесінде тиімді қолдану мәселесі
көкейкестіге айналуда. Жаңа білім парадигмасы балаға оқу қызметінің
субъектісі ретінде қарап, шығармашылық қызығушылықтары негізінде білімге
құндылық бағдарын қалыптастыра отырып, танымдық және рухани қажеттіліктерін
қанағаттандыруды және жан-жақты дамыған, шығармашыл жеке тұлғаны
қалыптастыруды көздейді. Бүгінгі саяси-әлеуметтік өзгерістер халыққа білім
беру саласында, соның ішінде мектептердегі жеке пәндерді оқыту үрдісінде
көп жаңалықтарды енгізуді талап етеді. Осы тұрғыдан алғанда жаратылыстану
ғылымдарының арасында химияның алатын орны ерекше болмақ. Себебі, химия
оқушыларға жан-жақты химиялық білім мен тәрбие беретін негізгі пәндердің
бірі болып саналады.
Қазіргі кездегі білім берудегі негізгі мақсат - жан-жақты білімді, өмір
сүруге бейім, іскер, өзіндік ой-талғамы бар, адамгершілігі жоғары,
қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру. Оқушылардың білім сапасын көтеру
мақсатында әрбір сабақта қолданылатын оқытудың жаңа формалары мен
технологиялары оқушылардың пәнге қызығуын, ізденімпаздығын байқау,
қабілеттерін жетілдіруге, білім сапасын көтеруге мүмкіндік береді. Бұл
технологияның негізгі мақсаты - баланың қабілетін ашу, дамыта оқыту
белсенділігін арттыру, өзіне деген сенімін арттыру, іздендіру, қосымша
материалдарды жүйелі түрде пайдалану.
Бүгінгі таңда оқытудың қазіргі заманғы педагогикалық технологияларын
пайдалана алу әрбір мұғалімнің біліктілігін анықтайды. Технологияны
педагогикалық іс-әрекетті қайта құрудың жүйелі тұтас құралы ретінде тиімді
пайдалану оқу-тәрбие үдерісінің сапасын жақсартуға, жеке тұлғаны дамыту
міндеттерін шешуге септігін тигізеді. Ғылыми информацияның жедел өсуіне
байланысты білімгерлердің өздігінен білім алып, өздігінен оқып-үйренуі өте
маңызды болып отыр.
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі: мектептегі химия сабақтарының
мазмұнын жетілдіріп, оқытудың озық технологияларын қолдануға әр мұғалімнің
шығармашылық тұрғыдан келіп, сабақтарды жоспарлап өткізу жұмысы әрқашанда
актуальді.
Шешілетін проблеманың қазіргі кездегі күйі: орта мектептегі химия
сабақтарының мазмұнын қазіргі заман талаптарына сай жетілдіру туралы
мәліметтер, авторлық ұсыныстар Ресей және Қазақстанның химияны оқытуға
қатысты периодтық басылымдарында кездеседі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Орта мектептің химия курсының кейбір
тақырыптары мысалында белгілі бір сұрақтарды сыни тұрғыдан ойлау арқылы
күрделендіру жолдарын көрсетіп, педагогикалық практика кезінде осы оқыту
әдістемелерін пайдаланып сынау, тиімділігін зерттеу. Осы мақсатқа сәйкес
келесі міндеттер қойылды:
- Маңызды оқыту технологиясы ретіндегі оқушылардың сыни тұрғыдан
ойлауын дамыту және т.б. оқыту технологиялары туралы әдеби
материал жинау және жүйелеу;
- Мектеп оқулығынан тыс әдебиетте берілген материалдарды
бейорганикалық химия курсы тақырыптарының мазмұнын күрделендіру
мақсатында зерттеу;
- Бейорганикалық химия курсының кейбір тақырыптары мысалында
сұрақтарды оқушылардың сыни тұрғыдан ойлауын дамыту мақсатында
күрделендіруді көрсететін әдістемелер құрастыру;
- Құрастырылған әдістемелерді мектепте сабақтар өткізу кезінде
пайдаланып, тиімділігін зерттеу.
Зерттеу объектісі: орта мектептегі химия пәні бойынша оқу процесі.
Зерттеу пәні: химияны оқыту әдістемелері. Жұмыстың практикалық маңызы:
ұсынылған әдістемелерді мектептің химия пәнінің мұғалімдері және
педагогикалық практика өтуші студенттер өз жұмысында пайдалана алады.
Дипломдық жұмыс ҚМПИ химияны оқыту әдістемесі зертханасы және №77 А.Асқаров
атындағы мектеп-лицейі (Шымкент қ.) базасында орындалды.
I ӘДЕБИ ШОЛУ
1.1 Қазіргі педагогикалық технологиялардың дамуы
1.1.1 Педагогикалық технологиялар туралы жалпы түсініктер
Қазіргі қазақстандық білім беру кеңістігіндегі түбегейлі өзгерістер -
тарихи объективті процес. Білім беру саласын реформалаудағы мақсат - білім
беру жүйесін қайта қарап, оқушылардың шығармашылық бейімделуіне қарай
бағдарлы, сатылы білім алуларына жағдай жасау болып табылады. Бүгінгі таңда
оқушының білім сапасын бұрынғыдай білім, білігі және дағдысымен өлшеу
жеткіліксіз. Қазіргі талап білім сапасы оқушының алған білімін жеке басының
әрі қарай дамуына, тұлға ретінде қоғамның өркендеуіне пайдалана білуімен
өлшенеді деп тұжырымдалады.
ҚР білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарламасының тұжырымдамасында: Білімді, білік-дағдыларды механикалық
түрде беру емес, ақпараттық-зияткерлік ресурстарды өз бетінше тауып, талдап
және пайдалана білетін, идеялардың қуат көзі болатын, жедел өзгеріп
отыратын әлем жағдайында дамитын және өзін-өзі ашып көрсете алатын жеке
тұлғаны қалыптастыру басымдық болып табылады делінген. Демек, бұл
тұжырымдама білім берудің басты философиясы болмақ.
Ал білім беру саласындағы технологиялық идеялар бұдан 400 жыл бұрын
пайда болған. Бұл күнде оқыту технологиясы үлкен өзгеріске ұшырап отыр.
Мұғалімдер мен оқушыларға әр түрлі дидактикалық материалдармен қоса
оқытудың техникалық құралдары жәрдемге келді.
Технология термині алғаш рет 1904-50 жылдары шет елдерде пайда болды
және ол педагогикалық процесте технологиялық құралдар мен оқыту
бағдарламаларын пайдалануға байланысты болды. Технология – өнім алу
барысында шикізаттың, материалдың немесе жартылай шикі заттың қалыбын,
қасиетін, формасын өңдеу, әзірлеу не өзгерту әдістерінің жиынтығы. Кез
келген технологияның (өндірістік, әлеуметтік) негізгі бөлігі -түпкі
нәтижені мұқият анықтау және оған жету. Процестің жобасы жақсы болса,
шығарылатын өнімнің қандай болатындығы анықталса, оны жасау құралдары
белгіленсе, жағдай жасалса, онда өндірістік және әлеуметтік саладағы
процестер технология деген атауға ие болады. Технологияның
артықшылықтары. Әдістемеге қарағанда технологияның артықшылықтары көп.
Біріншіден, технологияда түпкі нәтиже дәл анықталады. Дәстүрлі педагогикада
мақсатқа жету жолдары анық болмайды. Технологияда мақсат негізгі
болғандықтан, оны дәл анықтауға мүмкіндік бар. Екіншіден, мақсат
диагностикаға сүйеніп қойылғандықтан, оған жету үшін істелетін жұмыстардың
нәтижесі объективтік әдістер арқылы тексеріледі. Үшіншіден, мұғалім
дайындықсыз оқыту процесін жүзеге асыра алмайды. Төртіншіден, әдістемеде
сабақ жоспарлары - мұғалімнің жоспары, оқыту процесінде жұмыс істейтін
мұғалім. Ал технологияда оқушылардың оқу іс-әрекетінің тұрл ері және
мазмұны көрсетілген жоба жасалады. Әдістеме бойынша әр мұғалім сабақ
жоспарын өзінше жасайды, демек сабақта оқушылардың іс-әрекеті де түрліше
ұйымдастырылады.
Технология - қандай да болсын істе қолданылатын өнер,
шеберлік, ептілік, өңдеу тәсілдерінің жиынтығы. Оқыту технологиясы
педагогикалық әдістерге негізделген 1960 жылдарда шетел зерттеушілері
педагогикалық технология терминін енгізді.
Педагогикалық технология - оқытудың жоспарлы нәтижесі,
процесін суреттеу және педагогикалық технология - педагогикалық
мақсатқа жету үшін қолданылатын барлық жеке тұлғалық,
құралдық, әдістемелік тәсілдердің жүйелі жиынтығы мен ретінде
жұмыс істеу.
Педагогикалық технологияның мәні тұлғаның дамуы мен өзін- өзі
дамытуы ретінде қалыптасады, олардың сапасы мен мазмұны мұғалімдердің, оқу
мекемелері мен бүкіл білім жүйесі жұмысында маңызы зор. Қазіргі білім
беру саласындағы оқытудың озық технологияларын меңгеру оқытушының
интелектуалдық, кәсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық және де басқа
көптеген адами келбетінің қалыптасуына игі әсерін тигізеді, өзін- өзі
дамытып, оқу тәрбие процесін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі деп
көрсетеді [1].
Қазіргі білім беру саласындағы оқытудың озық технологияларын
меңгермейінше сауатты, жан-жақты маман болу мүмкін емес. Жаңа технологияны
меңгеру оқушының интеллектуалдық, кәсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық
және де басқа көптеген адами келбетінің қалыптасуына игі әсерін тигізеді,
өзін-өзі дамытып, оқу-тәрбие үрдісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі.
Қазіргі кезде педагогикалық технология ұғымы біздің педагогикалық
лексиконымызға берік еніп келеді. Дегенмен, оның мән-мағынасы туралы
пікірлер алуан түрлі. Түсіндірме сөздікте:
М.В.Кларин Педагогикалық технология - педагогикалық мақсатқа қол
жеткізу жолындағы қолданатын барлық қисынды ілім амалдары мен әдіснамалық
құралдарының жүйелі жиынтығы және жұмыс істеу реті, - деп анықтайды.
Б.Т.Лихачев: Педагогикалық технология - түпкілікті өзгермейтін
механикалық құрылым. Педагогикалық технологияның мәні - шығармашылық
қабілеттердің дамуы үшін қажетті жағдай туғызу, - деп түсіндіреді.
Ф.А.Фрадкин педагогикалық технологияны білімдік мақсатқа қол
жеткізудегі оқушы мен мұғалімнің жүйелі, тұжырымдамалы, нормативті,
обьективті, көпнұсқалы әрекеті деп біледі.
Г.К.Селевко педагогикалық технологияның құрылымына төмендегідей
бөліктерді: а) тұжырымдық негіз; ә) мазмұндық бөлім: оқытудың жалпы және
нақты мақсаттары, оқу материалдарының мазмұны; б) процессуалды бөлім-
технологиялық процесс: оқу процесін ұйымдастыру; оқушылардың оқу әрекетінің
әдістері мен түрлері; оқу процесінің диагностикасын кіргізеді.
Беспалько: Педагогикалық технология - практикада iске асырылатын
педагогикалық жүйенiң жобасы. В.П.Беспалько бойынша жалпы білім беретін
мектептер үшін педагогикалық технологияның мынадай төрт басты шарттары
орындалуы тиіс:
❖ педагогикалық технология оқытудағы педагогикалық экспромттарды жоюы
керек;
❖ оқушының танымдың қызметінің құрылымы мен мазмұнын анықтайтын оқу-
тәрбие процесінің жобасына негізделуі қажет;
❖ оқу мақсатын диагностикалық зерттеу жолымен анықтап, оның меңгерілу
сапасын дәл тексеріп бағалауды қажет етеді;
❖ практикада оқу-тәрбие процесінің толықтығын қамтамасыз етуі тиіс деп
атап көрсетеді және педагогикалық технология - практикада жүзеге асатын
белгілі бір педагогикалық жүйенің жобасы деген көзқарас білдірген.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында: Білім беру жүйесінің
басты міндеті - ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен
практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби
шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау; оқытудың жаңа
технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық
коммуникациялық желілерге шығу - деп білім беру жүйесін одан әрі дамыту
міндеттерін көздейді. Бұл міндеттерді шешу үшін, әрбір білім беру
мекемедегі ұжымының, әрбір мұғалімнің күнделікті ізденісі арқылы,
өзгерістерге батыл жол ашарлық жаңа тәжірибеге, жаңа қарым-қатынасқа өту
қажеттігі туындайды. Қазіргі уақыттағы оқытудың маңыздысы – оқушылардың
танымдық қызметінің артуы, жеке тұлғаның өзіндік дамуына бағыт, оның
мүмкіндігінің жүзеге асуын қадағалау. Оқытудың осындай міндеттері
педагогикалық технологияға біздің түсінетініміз алдыңғы қатарлы
педагогикалық ойларды, принциптерді, таза ғылым ережесінің негізін игеру
болып табылады [2].
Педагогикалық технология – тәжірибеде жүзеге асырылатын белгілі бір
педагогикалық жүйенің үлгісі. Педагогикалық технология оқыту үрдісін
жобалау, ұйымдастыру формасымен анықталады. Педагогикалық технологияның
өзіндік ерекшеліктері - қойылған мақсатқа жету мүмкіндігіне кепілдік
беретін оқыту үрдісін құрастыру және оны жүзеге асыру. Оқытылатын пәннің
мазмұны, мұғалім мен оқушының өзара байланыс іс-әрекеті, оқушының ішкі даму
үрдісі негізінде анықталған нақты мақсат қана педагогикалық технология
құрылымын түсіну кілті болып табылады [3].
1.1.2 Педагогикалық технологиялардың мақсаттары мен міндеттері
Қазіргі заман педагогтерінің негізгі мақсаты - білім алушылардың
білімін сапалы ету, оның толыққанды жеке тұлға болып қалыптасуына мүмкіндік
жасау. Осыған орай, соңғы кезде оқытудың әр түрлі педагогикалық
технологиялары жасалып, мектеп өміріне енгізіліп қолдануда. Педагогика
ғылымында баланы оқыту мен тәрбиелеудің міндеті жан-жақты дамыған жеке
тұлғаны қалыптастыру болғандықтан, жаңа технология бойынша әдістемелік
жүйенің басты бөлігі оқыту мақсаты болып қалады. Бұл оқу құралда жаңа
педагогикалық технологияны меңгерудің міндеттері, жолдары, қолданудың әдіс-
тәсілдері, сонымнен қатар педагогикалық технологияның түрлері оны оқу-
үдерісінде қолданудың тиімділігі қарастырылады.
Сонымен, педагогикалық технологиялар - бұл білімнің басымды
мақсаттарымен біріктірілген пәндер мен әдістемелердің, оқу – тәрбие
процесін ұйымдастырудың өзара ортақ тұжырымдамамен байланысқан
міндеттерінің, мазмұнының, формалары мен әдістерінің күрделі және ашық
жүйелері, мұнда оқушының дамуына жағымды жағдайлар жиынтығы құралады.
Педагогикалық технологияның тиімділігі:
1. Оқушы өздігінен жұмыс істеуге мүмкіндік алады, соған дағдыланады;
2. Оқушының жеке қабілеті анықталады;
3. Іштей бір-бірінен қалмауға тырысып, талпынады;
4. Тапсырмалық күрделену деңгейіне сәйкес оқушының ойлау, орындау
қабілеті артады;
5. Өзін-өзі тексеруге дағдыланады;
6. Мұғалім жекелеген оқушыларға көмектесуге мүмкіндік алады;
7. Орындау қабілетіне қарай бағаланады.
Жас ұрпақты тәрбиелеуде, сапалы химиялық білім беру оқушының ой -
өрісін дамытып, ғылыми көзқарасын қалыптастырады да, алған білімі химияны
күнделікті тұрмыста сапалы қолдануына мүмкіндік береді. Оқушының химияға
деген қызығушылығын дамыту үшін мүмкіндігінше олардың өздігінен жұмыс
жасауына, соның ішінде негізгі химиялық ұғымдарды жете танып білуіне
химиялық эксперимент көмегін тигізеді. Химиялық эксперимент барысында
оқушылардың химиялық ұғымдарды түсінуі жеңілдеп, сарамандық дағдылары
қалыптасып, қорытынды жасауды меңгереді. Химияда эксперименттік жұмыстарды
орындау химиялық тәжірибені (экспериментті) ұйымдастыруға қажетті білік пен
дағдыны ғана қалыптастырып қоймай, химия ғылымының маңызды заңдылықтарын
түсінуге мүмкіндік туғызады. Практика жүзінде эксперименттер жасауы,
оқушылардың алған білімін ұзақ мерзім жадында сақтауына және олардың
сарамандық жұмысқа икемділік пен дағдысын қалыптастырады [4].
Оқушыларды сөйлеуге, өз ойларын жеткізе білуге, пікір таластыруға тек
тестік бақылау кезінде емес, оқыту барысында, күнделікті сабақта, тіпті
сабақтан тыс жұмыстарда да (үйірме, факультативтік сабақ, т.б.)
қалыптастырып үйрету қажет. Ұстаздың рөлі тек емтихан алып, баға қоюмен
шектелмейді, сабақты бере білу мен оқушыларды еңбекке баулып, тәрбиелеу
және пәнге қызығуын арттырумен айқындалады. Ал оқушы білімінің сапасы -
мұғалім білімділігі мен біліктілігінің, іскерлігінің айнасы, нарық
заңдылығына сүйенсек, кез келген өнімнің сапасын өндіруші емес, оны
тұтынушы анықтауы, бағалауы қажет. Сондықтан мұғалімнің берген білімін оның
өзі емес, басқалардың бағалағаны жөн.
Қазіргі оқытудың ең маңызды міндеттерінің бірі - жұмысты орташа оқитын
оқушыға бағдарлаудан бас тартуда, әр тұлғаның ұтымды дамуына жағдай жасау
болып табылады. Білім мен біліктің жиынтығы ғана маңызды емес, ең маңыздысы
оқушыларды өздігінен білім алуға, шынайы өмірді қайта құруға, оны белсенді
пайдалана білуге үйрету екені белгілі. Оқушылардың шығармашылық қабілетін
арттырып, ынталандыру үшін сабақтарды мынадай жолдармен өткізуге болады:
1. Сабақта кең көлемде көрнекі құралдарды пайдалану;
2. Сабақты түрлендіріп өткізу;
3. Сабақта оқушылар өздері жасаған суреттер, схемаларды пайдалану;
4. Техникалық құралдарды тиімді қолдану;
5. Сабаққа қатысты бейнетаспаларды, фильмдерді көрсету [5].
Химия курсында қолданылатын педагогикалық технологиялар. Жалпы орта
борта білім беретін мектептің педагогикалық құрылымының негізгі құндылығы
оқушыны жеке тұлға ретінде қарап, оларды білім алуға баурап, өмірлік
белсенді ұстанымы бар, шығармашыл, ізденімпаз, дербес тұлға тәрбиелеу
міндеті қойылып отыр.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында ұлттық және жалпы
адамзаттық құндылықтар ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке
адамды дамытуға, қалыптастыруға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім беру
және жеке адамның шығармашылық, рухани, азаматтық күш-қуатын жетілдіру,
жеке тұлғаның жан-жақты толысуына жағдай жасай отырып, зерделі адамды
даярлау міндеті қойылған. Аталған заңда оқыту формасын, әдістерін,
технологияларын таңдауда көп нұсқалылық қағидасы бекітілген, бұл білім
мекемелерінің мұғалімдеріне, педагогтарына өзіне оңтайлы нұсқаны қолдануға,
педагогикалық процесті кез келген үлгімен құруға мүмкіндік береді. Оқытудың
бұрынғы жүйесін сүйемелдеу бағытында ең тиімді технологияларға мыналарды
жатқызуға болады: жеке тұлғаға бағдарланған оқыту технологиясы,
интерактивті оқыту технологиясы, модульдеп оқыту технологиясы, ойын
технологиясы, сындарлы оқыту технологиясы, проблемалық оқыту технологиясы,
деңгейлеп оқыту және т.б.
Қазіргі таңда 500-ге жуық педагогикалық технологиялар бар. Алайда, осы
технологиялардың барлығын химия пәнін оқытуда қолдануға бола ма? Әрине,
жоқ. Біз химия курсында қолданыс тапқан, әдістемелік жағынан зерттелген 10
технологияны жан-жақты қарастырамыз (сурет 1).
Қазіргі уақытта педагогика ғылымында технологиялық тәсілге қызығушылық
арта түсті. Өсіп келе жатқан ұрпақты әлеуметтік тәрбиені меңгеруге дайындау
сапасын жоғарылату мақсатында педагогикалық технологияларды пайдалану
талпыныстары көптеген педагогтар мен тәжірибелі мұғалімдердің оқыту және
тәрбиелеуді жүйелі, тиімді ұйымдастыруға деген ұмтылыстарынан туындады [6].
Сурет 1 – Химия курсында қолданылатын педагогикалық технологиялардың
схемасы (М.Қ. Құрманәлиев бойынша)
1.1.3 Қазіргі педагогикалық технологиялардың негізгі сипаттары мен
қасиеттері
Бүгінгі күні дидактиканың нені оқытамыз?, не үшін оқытамыз?, қалай
оқытамыз? деген сұрақтарымен бірге қалай тиімді оқытуға болады? деген
мәселесі ғалым-әдіскерлер мен мектеп мұғалімдерін толғандыруда. Осы
сұрақтың айналасында бірқатар ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілген.
Зерттеулердің нәтижесін талдау барысы педагогика ғылымында жаңа
педагогикалық технология бағытының пайда болып, қалыптасқанын көрсетеді.
Ғылымға мықтап енген педагогикалық технология ұғыма әртүрлі түсініктеме
берілген.
❖ Оқыту мен тәрбиелеу құралдарының арнайы формаларының, әдіс-
тәсілдерінің, жолдарының жиынтығын анықтайтын психологиялық-
педагогикалық нұсқаулар жиынтығы (Б.Т.Лихачев);
❖ Алдын-ал жобаланған оқу-тәрбие процесінің практикада жүйелі, әрі
бірізді жүзеге асуы (В.П.Беспалько);
❖ Оқытушы мен оқушылар үшін барлық жақсы жағдайлар жасалынғанда оқу
процесін жобалау, ұйымдастыру, әрі жүзеге асыруда біріккен
педагогикалық іс-әрекеттің жан-жақты ойластырылған моделі
(В.М.Монахов);
❖ Педагогикалық мақсатқа жету үшін қолданылатын барлық тұлғалық,
инструменталдық және әдіснамалық құралдардың қызмет ету реті мен жүйелі
жиынтығы (М.В.Карлин).
Дегенмен, барлық анықтамаларға ортақ басты негіз бар. Ол:
педагогикалық технологиялар – бұл білімнің басымды мақсаттарымен
біріктірілген пәндер мен әдістемелердің, оқу тәрбие процестерінің
ұйымдастырудың өзара ортақ тұжырымдамамен байланысқан міндеттерінің,
мазмұнының, формалары мен әдістерінің күрделі әрі ашық жүйелері. Мұнда әр
позиция басқаларына әсер етіп, ақыр аяғында оқушының дамуына жағымды
жағдайлар жасайды [7].
Педагогикалық технологиялардың белгілері: мақсаттылығы, диагностикалық
құралдарының болуы, педагогикалық үрдісті жоспарлауға мүмкіндік беретін
оқытушы мен оқушы іс-әрекеті мен үрдістерді талдайтын құралдардың болуы.
Осыған сәйкес педагогикалық технологияның төмендегідей қасиеттері мен
сипаттары болады: біртұтастылық, тиімділік, нәтижелілік, кез-келген
мектептің нақты жағдайында қолдануға жарамдылық.
Мақсаттылық белгісі – оқушыны оқытуда, оның жеке тұлғасын дамытуда
белгілі бір нақты технологияны қолдана отырып, қандай нәтижелерге жетуге
болатынын нұсқайды. Технологияны диагностикалық ықпалдың барысы мен
нәтижелерін бақылап отыруға мүмкіндік береді. Талдау құралдары мұғалімге өз
қызметін және оқушының өзін-өзі дамытуы мен тәрбиелеуі және олардың
нәтижелерін бағалай алуы үшін қажет. Мұғалім қызметі (оның мақсаты,
қажеттіліктері мен мотиві, іс-қимылдары, олардың құралдары мен іске асу
шарттары т.б.) оқушының қызметі мен іс-әрекетіне (оның мақсаттарына,
мүмкіндіктеріне, қажеттіліктері мен қызығушылықтарына т.б.) сәйкес келуі
шарт. Тек осы негізде ғана мұғалім педагогикалық ықпал құралдарын таңдап,
оларды іске асыра алады. Аталған белгілер педагогикалық технологияның
қасиеттерін анықтайды.
Әр мұғалім кез-келген технологияны бірден қолданып кетуі мүмкін емес,
ол оның жұмыс тәжірибесіне, педагогикалық шеберлігіне, педагогикалық
үрдістің әдістемелік және материалдық жабдықталу деңгейіне де байланысты.
Сондықтан, нақты технологияны сипаттағанда немесе оқып зерттеген кезде оның
басқа мектеп жағдайында жұмыс жасау мүмкіндіктерін, жарамдылығын ескеру
қажет [8].
1.2 Сын тұрғысынан ойлауды дамыту технологиясы
1.2.1 Сын тұрғысынан ойлауды дамыту технологиясы туралы түсініктердің
дамуы
Бүгінгі күні инновациялық педагогикалық технологиялардың мазмұны көп
жағдайда сын тұрғысынан ойлауды дамыту мақсатымен айқындалады. Бұл ұстаным
жаһандану дәуірі мен бұқаралық ақпараттық құралдарының ақылға сыймайтындай
қарқынмен дамуына жауап ретінде туындаған. Сан алуан ақпараттың
астамшылдығы орын алған қазіргі қоғамда әр адамға басына туған жағдаятты
өздігімен бағалау қабілеті қажет. Бұл бағалау сабырлы түрде, еш сыртқы
ықпалды ескермей, алдын-ала қабылданған шешімдерге негізделмей, обьективті
тұрғыдан жасалуы қажет. Мұнымен қоса бүгінде адамға өмірінің әр сәтінде
дұрыс таңдау жасап, өзіндік шешім қабылдау білігі қажет, тұлға рефлексияға
дайын болуы қажет, яғни онда өзінің әр әрекетін сараптап, өзіне-өзі есеп
беру, өзін-өзі талдау мен бағалау дағдылары қалыпты болғаны қажет.
Бұдан басқа бүгінгі заман адамы қоғамдағы психологиялық
манипуляцияларға да төтеп беруі керек, өйткені қазіргі уақыттың бұқаралық
ақпарат құралдары түйсік пен қабылдаудың стереотиптерін (біркелкі
түсініктерін) жан-жақты қалыптастырып, оларды адам санасына мықтап ықпал
жасау деңгейіне көтерген. Сол себепті де қазіргі адамдар БАҚ тарататын
тұжырымдар мен жарнаманың ырқына көніп, солардың жетегінде кеткен.
Сондықтан бүгінгі әлемде әр адамға құзырлы болып, кез келген ақпаратты
сауатты түрде қабылдап, оны түсініп, талдай алып, оның ықпалының салдары
туралы нақты түсінік қалыптастыра білу біліктіліктері қажет. Басқаша сөзбен
айтқанда, адамға қазіргі заманның қауіп-қатерлері мен түрткілеріне жауап
беру үшін сын тұрғысынан ойлай білу қажет.
Ал сын тұрғысынан ойлау деген не? Ақылды адам деп жадында көп мағлұмат
сақтаған адамды атамай, өмір алдымызға тосқан (кәсіби, әлеуметтік,
экономикалық, т.б. тұрғыдан) кез келген мәселе мен проблемаеы шеше алатын
адамды айтамыз. Шындығында да өмір осындай проблемалардан тұрады емес пе?
Ал ақылды адам олардың шешімін өздігінен тауып, сол шешімдерді практикада
қолдана біледі. Бүгінгі күні технологияларға сүйенген заманда қоғам үшін
осындай тұлғалар қажет. Проблемаларды шешу үшін адам бірінші кезекте ойлай
білуі керек, демек қазіргі кезде ойлау мен ойлай білетін адамдардың маңызы
ерекше. Тіпті терең ойлай білу – адамның (тұлғаның, маманның) басты қасиеті
де болар: ойлау арқылы ғана адам бұл өмірден өз орнын табады.
Ғұлама ғалым Альберт Эйнштейннің Дыбыс жылдамдығы қандай шама? деп
сұраған бір әйелге: Мадам, мен сөздіктер мен анықтамалардан алуға болатын
деректерді ешқашан да есімде сақтамаймын! деп жауап бергені мүмкін сол
себепті де болар? Сол себепті де компьютер шығаратын алпауыт компаниялардың
бірі IBM-ның бас офисіне кіре берісте келесідей ұран жазылған: Бас адамға
есте сақтау үшін берілмей, ойлау үшін берілген! Ал есте сақтау үшін
компьютерлер шығарылған!.
Сын тұрғысынан ойлауда біреудің айтқанын дәл сол қалыпта қабылдамайды,
біреудің айтқанына иланып, оның жетегінде жүре салмайды. Сын тұрғысынан
ойлау – сенім мен құндылықтарды таңдау, қандай да болмасын мәселе бойынша
барлық сұрақтар қарастырылғанша сыпайы түрде күмәндану. Оқуоқыту
шәкірттерді осындай ойлауға ынталандыруы керек, олар әр сабақта қандай да
болмасын тапсырмаеы орындағанда оны жекелей және бірлесе отырып, жан-жақты
қарастырып, ой елегінен өткізіп, туындаған ойлары мен түсініктерін ортаға
салып, талқылап, пікірлесуі қажет. Сын тұрғысынан ойлау дегеніміз мәселе
жайында өзіңе сұрақ қойып, соларға жауап іздеу, жекелей және бірлесе ой
қозғау. Ақыл-ой тек ойлану арқылы ғана дамитындығын ұмытпау керек.
Ал адам қашан терең ойлана бастайды? Бірінші мезетте оның алдында дайын
жауабы жоқ қандай да бір мәселе (проблема) немесе әлі де үйреншікті бола
қоймаған жаңа ақпарат пайда болғанда. Екіншіден, адам бұл проблеманың
жауабын табуға ұмтылыс жасағанда немесе жаңа нәрсені түсініп, оның байыбына
жетуге тырысқанда. Ойланудың қандай да болмасын қиындық, ыңғайсыздық, күмән
туғанда пайда болатындығы туралы философ Джон Дьюи былай деп жазған:
Ойлау тығырыққа тіреліп, таңдау жасау керек кезде басталады.
Рефлексия жасағанда адам көптеген шешімдерді сараптап, оларды ой
елегінен өткізіп, өз құндылықтары мен түсініктерінің, түйсігі мен
қажеттіліктерінің таразысына салып, салғастырады, проблеманың байыбына
жетуге тырысады. Осыдан соң адам өзі таңдап алып, көңілі қалаған шешімді
тура сол қалпында қабылдамай, оны жан-жақты қарастырады, оның оң мен солын
ажыратады, кемшіліктерін келтірумен қатар оны қуаттау үшін дәлел іздейді.
Бұл тұжырымдауға қанағаттанбай, өз шешіміне балама іздестіреді, жаңа
ұсыныстар мен болжам жасайды. Ылғи да өзіне еш бүкпесіз шындық тұрғысынан
сұрақ қойып, оған жауап іздейді, жауап тапса, қайтадан сұрақ қойып, енді
соның жауабын іздестіреді, оған да қанағаттанбай, әрі қарай қаза береді,
қаза береді. Сұрақ, сұрақ, сұрақ. Жауап іздеу, жауап іздеу, жауап іздеу.
Үздіксіз іздену мен зерттеу...
Ойлаудың осындай толассыз түрі сын тұрғысынан ойлау деп аталады. Мұнда
ойлау тізбекті (сызықты) түрде бір нүктеден екінші нүктеге бір бағытпен
жылжымай, біресе алға, біресе артқа ойысады. Проблеманың шешімін табу мұнда
ең соңғы нүкте деп саналмайды: оны дәлелдеп беру керек, оның тиімділігі мен
ықтимал қолайсыздықтарын айқындау қажет, оған балама келтіру керек. Сын
тұрғысынан ойлау проблема шешуге бағытталумен қатар өзінділікпен
(дербестік) ерекшеленеді: қандай да болмасын мәселеақпарат бойынша өзіндік
түсінік қалыптастырып, оған тәуелсіз тұрғыдан баға беру, дербес шешім
қабылдау [9].
Сын тұрғысынан ойлау түсінігі ғылыми әдебиетте. Мұнда алдымен сын
тұрғысынан ойлаудың мазмұнын айқындап, ғылыми әдебиетте бұл терминнің
мағынасына қандай ұғымдар жатқызатындығын анықтау қажет. Әрине, әу бастан
сын тұрғысынан ойлауды сынау деп ұғынатын, оны кемшіліктер мен олқылықтарды
айқындаушы деп санайтын үстірт пікірлерге жүгінбесек те болар, өйткені сын
тұрғысынан ойлауды жай ғана жағымсыз жақтарды көрсететін ұғым деу бұл
мәселенің терең мағынасын жоққа шығарумен тең. Мұндай таяз түсінік сыни
ойлайтын адамның кез келген проблеманы жан-жақтан және түрлі көзқарас
тұрғысынан қарастырып, оны шешу жолында көптеген ой операциялары мен
әрекеттерін атқаратындығын ескермейді. Сын тұрғысынан ойлауды терең
мағыналы ойлау деп санайтын зерттеулерге тоқталайық.
Алдымен шетелдік авторлардың сын тұрғысынан ойлау туралы түсініктерін
қарастырып өтейік, өйткені олардың көзқарастары сын тұрғысынан ойлауға кең
мағына береді: сын тұрғысынан ойлау менталдық әрекет болумен қатар кеңінен
дүниетаным ретінде де қарастырылады.
Ең алдымен Қазақстанда 1997 жылдан бері таралып келген Сын тұрғысынан
ойлауды оқу мен жазу арқылы дамыту атты жобаның авторлары Дж. Стилла,
К.Мередит және Ч.Темплдің пікірін қарастырайық. Олар сын тұрғысынан ойлауды
сұрақ қою, дәлел келтіру арқылы ақиқат пен обьективті мағынаны іздеу деп
қарастырады. Кейде тіпті бұл дәлелдер қоғамда кеңінен таралған пікірлерге
немесе адамның өз ұстанымдарына да қарсы болуы мүмкін. Аталмыш ғалымдар сын
тұрғысынан ойлау деген іздену мен қызықтау, зерттеу әдістерін қолдану деп
есептейді. Сын тұрғысынан ойлау – сыпайы күмәндану, көпшілік қабылдаған
ақиқатқа сенімсіздік таныту, осылайша кез келген мәселе бойынша өзіндік
пікір қалыптастыру және ол көзқарасты логикалық дәлелдермен растау. Басқаша
сөзбен айтқанда, сын тұрғысынан ойлау әртүрлі идеялар мен көзқарастардың
бір-біріне қарама-қарсы тұруы кезінде, өзге пікірге күмәндану кезінде пайда
болады.
Осыған ұқсас түсінікті Г.Румински мен У.Хэнкс ұстанады. Олар сын
тұрғысынан ойлауға кең мағына береді. Олардың ойы бойынша, сын тұрғысынан
ойлау - күрделі ой үдерісі, бір мәселе бойынша ой қорытындылау. Бұл ой
үдерісі интерпретация, талдау, бағалау мен интербелсенді әрекеттермен
аяқталады. Зерттеушілер сын тұрғысынан ойлау тіпті демократиялық қоғамның
негізінде жатыр деп есептейді, өйткені ол ізденіс, құзіреттілік, ештеңеге
мойынсұнбау, көзқарас икемділігі, бағалаудағы әділдік, туындаған
проблемалар мен қиын мәселелерді шешуге ұмтылысты өзіне сіңіріп алған.
Дж.А.Браус пен Д.Вуд те сын тұрғысынан ойлауды кеңінен қарастырады. Сын
тұрғысынан ойлау, деп түйіндейді аталмыш зерттеушілер, санаға қонымды
мағынаны іздестіру, ал мұндай үдерісте іс-әрекеттерді өз пікіріңмен қоса
өзгелердің де түсінігімен салыстыру және бағалау қажет. Сын тұрғысынан
ойлау - алдын-ала қалыптасқан өз түсініктеріңнен арылып, обьективті
мағынаға ұмтылу, яғни сын тұрғысынан ойлау - сенім (не нәрсеге сену
керектігі) мен не жасау керектігіне бағытталған рефлексиялық ойлау.
Г.Линдеей, К.С.Халл, Р.Ф.Томпсон сын тұрғысынан ойлау ұсынылған
идеялардың маңызы мен өміршеңдігін бағалауға септігін тигізеді деп
есептейді: олар қолдануға тұрарлық па, оларды қалайша жетілдіруге болады
деген мәселелерді талдау. Бұл ұстаным позитивті бағытта болып, жаңа
мазмұнды құрастыруға негізделеді. Сын тұрғысынан ойлауда сынау жоқ, тек
өнімді және позитивті ойлау бар.
Р.Х.Джонсон (Канада) дәл осындай түсінікті ұстанып, сын тұрғысынан
ойлауды санаға қонымды ой-пікір қалыптастыру деп түйіндейді. Сын
тұрғысынан ойлаудың психологиясы атты еңбегінде американдық зерттеуші
Д.Халперн сын тұрғысынан ойлау жағымсыз пікір мен сынауды білдірмей,
проблема шешудің сан алуандығын ақылмен қарастыру деп есептейді. Оның ойы
бойынша, сыни деген сөзін талдау жасау деген мағынада түсіну керек,
өйткені сыни ойлайтын адам кез келген ақпаратты логикалық тұрғыдан
қарастырып, алынған нәтижелерді өмірде әртүрлі жағдаяттарға сәйкес қолдана
біледі. Сыни дегеніміз бағалауды білдіреді, алайда ол бағалайтын пікірден
емес, талдаудан (анализ) тұрады.
Д.Халпери сын тұрғысынан ойлауға анықтама бергенде бихевиористік
психологияның ұғымдарын қолдана отырып, оны қорытынды нәтижелердің
ықтималдығын арттыратын танымдық әдіс-тәсілдердің жиынтығы деп қабылдайды.
Ресейлік ғалым М.В.Кларин сын тұрғысынан ойлауды бүгінде адамның жеке
қасиеті ретінде түсіну қажет деп есептейді. Оның пайымдауы бойынша, сын
тұрғысынан ойлау рационалды және рефлексиялық ойлау болып табылады, өйткені
ол адамды қандай сенім-нанымдарды ұстанып, қандай іс-әрекеттерді
таңдаукеректігін айқындауға бағыттайды. Мұндай түсінік бойынша, сын
тұрғысынанойлау қабілет пен икемділіктен тұрады.
Елімізде сын тұрғысынан ойлау тұрғысынан ойлау туралы көп таралған
ұғымдардың бірі Дэвид Клустердің ұстанымы. Американдық зерттеуші бұл
атаудың анықтамасын беру оңай нәрсе емес: сыни ойлаудың ауқымы өте кең – ол
икемділік пен шеберлік, іс-әрекет түрлері, құндылықтар - бұдан әрі қарай
сілтемелер осы әдебиет көзі бойынша жасалады дей келе, сын тұрғысынан
ойлаудың кейбір ерекшеліктерінетоқтап кетуді жөн көреді. Ол алдымен сын
тұрғысынан ойлау ұғымына жатпайтын ойлаудың түрлеріне тоқтап кетеді.
Ойлаудың ондай түрлеріне Д.Клустер есте сақтауды, күрделі идеяларды
түсінуді, шығармашылық ойлауды жатқызады.
Ғалымның пайымдауы бойынша, қарапайым есте сақта сыни ойлау емес,
өйткені есте сақтау - ойлаудың маңызды әрекеті, онсыз оқу үдерісі мүмкін
емес бола тұра, оның ойлау еместігін мойындау керек, яғни есте сақтауда
мәселені ойша жан-жақты тұрғыдан қарастыру орын алмайды. Компьютердің
есте сақтауы әрқайсысымыздан анағұрлым жақсы, бірақта біз компьютердің есте
сақтауы әлі де ойла емес екендігін түсінеміз деп жазады Д.Клустер. Алайда
кейбір мектеп мүғалімдері ескіше есте сақтауды ойлаудан жоғары санап,
бақылау жұмыстары мен емтихандарда оқушы миының тек есте сақтау көлемін
ғана тексереді, бірақ үйренуде ойлаудың басқа күрделі түрлеріне жүгіну
қажет деп есептейді зерттеуші.
Күрделі идеяларды түсіну де маңызды, онсыз оқу үдерісін ұйымдастыру
мүмкін емес деп жазады Д.Клустер. Көп сабақтарда оқушылар мұғалімнің
айтқаны мен оқулықта жазылғанды түсіну үшін жақсылап тұрып бастарымен
ойлануы қажет, өйткені түсінік - (әсіресе материал күрделі болатын болса)
күрделі ой әрекеті. Оқушы күрделі мәселелерді түсінуге тырысқанда, оның
басында күрделі зияткерлік үдеріс жүруде, алайда ондай оқушыны сын
тұрғысынан ойлаушы деп атауға әлі де болмас, өйткені бөтен идеяларды
түсіну кезінде біздің ойлауымыз пассив, енжар күйде: біз тек басқа
біреудің бізге дейін құрастырғанын қабылдаймыз [10].
1.2.2 Сыни ойлау мен оны жүзеге асыру жолдары
Адам қашан терең ойлана бастайды? Бірінші мезетте оның алдында дайын
жауабы жоқ қандай да бір мәселе (проблема) немесе әлі де үйреншікті бола
қоймаған жаңа ақпарат пайда болғанда. Екіншіден, адам бұл проблеманың
жауабын табуға ұмтылыс жасағанда немесе жаңа нәрсені түсініп, оның
байыбына жетуге тырысқанда. Ойланудың қандай да болмасын қиындық,
ыңғайсыздық, күмән туғанда пайда болатындығы туралы философ Джон Дьюи
былай деп жазған: Ойлау тығырыққа тіреліп, таңдау жасау керек кезде
басталады.
Рефлексия жасағанда адам көптеген шешімдерін сараптап, оларды ой
елегінен өткізіп, өз құндылықтары мен түсініктерінің түйсігі мен
қажеттіліктерінің таразысына салып, салғастырады, проблеманың байыбына
жетуге тырысады. Осыдан соң адам өзі таңдап алып, көңілі қалаған шешімді
тура сол қалпында қабылдамай, оны жан-жақты қарастырады, оның оң мен солын
ажыратады, кемшіліктерін келтірумен қатар оны қуаттау үшін дәлелдер
іздейді. Бұл тұжырымдауға қанағаттанбай, өз шешіміне балама іздестіреді,
жаңа ұсыныстар мен болжамдар жасайды. Ылғи да өзіне еш бүкпесіз шындық
тұрғысынан сұрақ қойып, оған жауап іздейді, жауап тапса, қайтадан сұрақ
қойып, енді соның жауабын іздестіреді, оған да қанағаттанбай, әрі қарай
қаза береді, қаза береді. Сұрақтар, сұрақтар, сұрақтар. Жауап іздеу,
жауап іздеу, жауап іздеу. Үздіксіз іздену мен зерттеу...
Ойлаудың осындай толассыз түрі сыни ойлау деп аталады. Мұнда ойлау
тізбекті (сызықты) түрде бір нүктеден екінші нүктеге бір бағытпен жылжымай,
біресе алға, біресе артқа ойысады. Проблеманың шешімін табу мұнда ең аяққы
нүкте деп саналмайды: оны дәлелдеп беру керек, оның тиімділігі мен ықтимал
қолайсыздықтарын айқындау қажет, оған балама келтіру керек. Сыни ойлау
проблема шешуге бағытталумен қатар өзінділікпен (дербестік) ерекшеленеді:
қандай да болмасын мәселеақпарат бойынша өзіндік түсінік қалыптастырып,
оған тәуелсіз тұрғыдан баға беру, дербес шешім қабылдау.
Сыни ойлауды дәріптеушілердің бірі Ричард Поль мына аумалы-төкпелі,
күнделікті өзгеріпотырған заманда адам өз инстинктеріне бостан босқа
сенбеуі керек деп есептейді. Мұның себебі мынада: адам өз түсініктерін,
ұстанымдарын, құндылықтар мен нанымдарын бірден қалыптастырмай (мысалы,
сезімдер жетегімен немесе басқа біреудің айтқаны бойынша), олар туралы
терең ойланып, оның бәрін күмәнмен қабылдап, тұлға бойынан өткізу қажет.
Ричард Польдің пайымдауы бойынша, адамдар өздерінің басына түскенді дәл
сол қалпында қабылдауы керек. Олар ақиқат деп ұсынылған нәрсенің бәрін де
ақаиқат деп түсінбеі қажет. Олар өздерінің өмірлік тәжірибесін жалған деп
ойламауы керек. Демек, олар өмірдің барлық жәйттері мен көріністерін ой
елегінен өткізіп, олардың өміршеңдігі, құндылығы мен қажеттілігі туралы
өзіндік пікір қалыптастыруы керек. Сол себепті сыни ойлауды көп жағдайда
сыпайы күмәндану деп атайды.
Кезінде Сократ Таным негізінде күмән жатыр деп бекер айтпаған. Біз әр
нәрсеге байыппен қарап, оны екшеп-текшегеннен кейін, күмәндану негізінде
туындаған сұрақтарымызға жауап іздестіріп, тапқанда ғана сол зат туралы
түсінік пен пікір қалыптастырамыз. Мәселе сол затты жоққа шығаруда емес,
мұнда негізгі әрекет – сол затты жан-жақты қарастыру: оған күмәнмен терең
үңілу, оны күмәнмен өз тәжірибемізбен салғастыру (ол туралы не
білетіндігімізді, оның қажеттілігі мен тиімділігін саралау). Мұнда үнді
ақыны Рабиндранат Тагордың Таным нұры жарқырай түскен сайын, күмән
қараңғылығы қоюлана түседі деген сөздерін де келтіруге болады. Адам көп
білген сайын оның күмәні де көбейе түсетіндігі хақ [11].
Сыни ойлау оқушылардың ойлау дағдыларын дамытып, оларды оқу мен өмірде
туындайтын проблемалардымәселелерді өздігімен шешуге бағыттайды. Осы
арқылы сыни ойлау оқушыларды ақпаратпен жұмыс жасауға, жан-жақты тұрғыдан
кез келген жәйтті талдауға, бағалауға, таңдау жасап, шешім қабылдауға
баулиды. Оқушылар бұл секілді жұмыстарды жасау нәтижесінде өздеріне және
өзгелерге толассыз сұрақтар қойып, оларға жауап іздеп, өз жауаптарын ұтымды
дәлелдермен айғақтайды, дербес шешімдер қабылдайды. Оқушыда сыни ойлаудың
қалыптасуы деңгейлері үш сатыда жүреді (кесте 1).
Сыни ойлау әр адамды табиғатындағы менмендіктен және ортаға
тәуелділіктен арылтады: адам басқалармен тиімді қарым-қатынасқа түседі,
қоғамдағы беделдердің пікірлерін ақиқат ретінде қабылдамай, оларға күмәнмен
қарай бастайды, олардың артықшылықтары мен кемшіліктерін сараптай біледі.
Осылайша сыни ойлаушы өзін-өзі шектей біледі, басқалардың пікірлерімен
санасып, өз көзқарасын олармен салғастырады, қоғамда кеңінен таралып,
көпшіліктің қабылдаған көзқарастарды мойындамай, олардың дәлелдері мен
тұжырымдауларын іздестіреді. Алайда бұл күмәндану жоққа шығаруды
білдірмейді: осындай әрекеттер арқылы сыни ойлау аталмыш көзқарасты
қабылдауға әкелуі әбден ықтимал. Сыни ойлау ұғымында сынау, яғни терең
бойлау, зерделеу, екшеп-текшеп, жан-жақты қарастыру, өзіңе сұрақ
қойып, соның жауабын іздестіру деп те келтіруге болады.
Сонымен, сыни ойлау мынандай жағдайларда болады:
• кез келген проблема не ақпаратпен өздігімен жұмыс жасағанда;
• кез келген проблема не ақпартты туралы өзіндік (дербес) пікір
қалыптастыру барысында;
• өз пікірі мен көзқарастарын тұжырымдап, оларды дәлелдеуде;
• кез келген проблема не ақпаратты жан-жақты тұрғыдан қарастырғанда;
• бірлесе жұмыс жасағанда (топта, жұпта, командада);
• өзгелердің пікірлерін бағалап, қабылдағанда.
Ал сыни ойлаушының ерекшеліктері мынандай болады деп тұжырымдауға
боларлық:
• кез келген проблема не ақпарт бойынша нақты сұрақтар қояды;
• ең маңызды жәйттерді бөліп шығарады;
• проблема не ақпаратқа қатысты деректерді қолданады;
• критерийлер мен стандарттарға негізделінген дәлелді қорытынды мен
шешімдер келтіреді;
• өз пікірі мен көзқарастарына деген жоғары жауапкершілігі бар;
• ақпаратты бір мағыналық жүйеден екіншіге аударады (вербалдыдан
визуалдыға немесе керісінше);
• қарастырып отырған мәселені басқаларымен салыстырады;
• балама ұсыныстар мен көзқарастарды тұжырымдайды;
• икемді болады: өз ойлары мен пікірлерін өзгерте біледі, қателерін
мойындап, оларды түзейді;
• себеп-салдарды анықтайды;
• талдайды, тұжырым жасап, қорытындылайды;
• мәселеге ауқымды тұрғыдан қарап, бірінші мезетте тек қомақты
жәйттерді бөліп қарастырады;
• шешім қабылдауда басқалармен тиімді түрде ынтымақтасады;
• ақпаратты шығармашылық тұрғыдан түрлендіреді;
• әртүрлі дерексөздерден қажетті ақпарат табады, оның мазмұнын,
бағытын, мақсатын өздігінше түсінеді;
• өз әрекеттерін бақылайды, оларға баға береді, жақсарту жолдарын
іздейді;
• басқалармен тіл табысып, ортақ мәмілеге келуге тырысады.
Кесте 1 - Оқушыда сыни ойлаудың қалыптасу деңгейлері
Бастапқы деңгей Орта деңгей Жоғары деңгей
-өз көзқарасы мен -ойлау қадамдарын -негізгі ойлау
ұстанымын жан-жақты ретімен қолданады; қадамдарын ретімен,
тұрғыдан қалыптастыра -өз көзқарасы мен логикалы түрде және
алмайды; ұстанымын тереңінен қолданады;
-өз ұстанымын толық қалыптастырғанымен -өз көзқарасы мен
дәлелдей алмайды, оның оларды ұтымды түрде ұстанымдарын ұтымды
артықшылықтарын толық дәлелдей алмайды; түрде дәлелдей алады;
көрсетпейді; -өз ұстанымдарын -өзіне-өзі нақты баға
-жан-жақты өзгелермен салыстырады, бере алады;
салыстырмайды; оның артықшылығы мен -өзге пікірлерді
-ұтымды мысалдар кемшіліктерін ажыратады;бағалай біледі;
келтірмейді; -өзіне айтылған сынды -ұсыныстар мен
-себеп-салдарын дәлелді сабырмен қабылдай гипотезалар жасай
түрде келтіре алмайды; алмайды; біледі;
-талдау мен синтездеуді -өзге ұстанымдарды -айтылған сынға
толық жасамайды; жан-жақты талдамайды, байыппен қарайды: өз
-жан-жақты баға бере олардың олқылықтарын ұсыныстарын икемді
алмайды. ажырата алмайды; түрде өзгерте алады;
-өзге ұстанымдарды өз -өз жұмысын жақсарту
мақсатында пайдалана жолдарын іздестіреді.
алмайды;
-өз ұстанымын икемді
түрде өзгерте алмайды.
Сыни ойлауды сабақта қалай қолдануға болады? Ең алдымен сабақ тақырыбын
немесе шешуді қажет ететін проблеманы (мәселені, сұрақты) айқындап алайық.
Мәселен, тақырып не проблема Біздің ауыл тұрғындарының денсаулығы, Суды
қалай үнемдеуге болады немесе Қазақстан екінші дүниежүзілік соғыста
болсын. Осы проблемаларды шешуүшін мұғалім оқушыларға үнемі сұрақтар қойып,
олардың сыни ойлауын белсендіріп отыруы керек.
Алдымен оқушыларға Бұл тақырыппроблема туралы не білесіздер? деп
сұрау қойып, олардың алдымен жеке ойланып, содан кейін шағын топ (немесе
жұп) ішінде өз ойларын ортаға салуды тапсыруға болады. Осыдан соң туындаған
ойлар мен пікірлерді сынып болып талқылаған жөн. Мұғалім оқушылардың
талқылауын Бұл мәліметтердің қайсысы сіздер үшін пайдалы болады деп
ойлайсыздар? Неліктен олай деп шештіңіз? Бұл тұжырымға сіздер қалайша
келдіңіздер? секілді сұрақтармен қолдап отырады.
Оқушыларға қойылатын келесі сұрақ Бұл туралы не білгілеріңіз келеді?
болсын. Қайтадан шәкірттер алдымен жеке ойланып, сонан соң жұп не топ
құрамында пікірлерімен алмасады. Бұл мәселені тағы да сынып болып талқылап
(мұнда Неліктен олай ойлайсыз? Ал егерде олай болмаса ше? Мұның астары
(немесе себеп-салдары) қандай деп ойлайсыз? секілді сұрақтарды қойған
орынды), тақтаға оқушылардың не білгісі келетіндерін тізім түрінде жазып
қоюға болады. Келесі мәселе: тақырыптыпроблеманы шешу.
Ол үшін оқушыларға мынандай сұрақ қоюға болады: Бұл мәселені қалай
шешесіз? Ол үшін сіздерде қандай деректер мен ресурстар бар? Мәселені
қандай уақыт ауқымында шешуге боладыдеп ойлайсыздар?.
Оқушылар дерек көздерімен жұмыс жасау барысында оларға тағы да мынандай
сұрақтар қойып, ойлау мен талқылаудың шоғын үрлей түсу керек: Деректер
сенімді ме? Олардың қайсысын дәлел ретінде таңдауға болады? Неліктен? Дерек
авторының пікірі сыңаржақ емес пе? Оның ұстанымымен келісесіз бе? Оның қай
көзқарасына қарсысыздар? Деректерді қалай орналастыруға болады? Олардың
ішкі байланыстары бар ма? Олар қандай?.
Әрине, бұл сұрақтар ойлауды дамытудың мысалдары ретінде келтіріліп
отыр, олардың барлығын бір мезгілде қоюдың қажеті де жоқ шығар: 2-3 сұрақ
қойса да жеткілікті. Өйтпеген жағдайда оқушылар көп сұрақдың астында
көміліп қалуы ықтимал: онда негізгі проблеманы шешу мәселесі жайына қалуы
мүмкін. Әрі қарай оқушыларға тағы да мынандай сұрақтарды қойған орынды:
• Өз ойларыңызды бүкіл сыныпқа қалай жеткізесіздер? (Сыныпты
ойларыңызбен қалайша таныстырасыздыр?)
• Сіздердің ұстанымдарыңызды немен салыстыруға болады?
• Осы тақырып бойынша біліміңізді қалай қолданасыздар ?
• Өз ұстанымдарыңызды қандай дәлелдермен қуаттайсыздар ?
• Ұстанымдарыңыздың ішкі бөлімдерін бір-бірімен қалай
салыстырасыздар?
• Өз ұстанымдарыңыздың ұтымды жерлері қандай?
• Ұстанымдарыңыздың осал жерлері бар деп ойлайсыздар ма?
• Өз ұстанымдарыңызға қандай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ ӘДІСТЕМЕСІ
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
I Әдеби шолу
1.1 Қазіргі педагогикалық технологиялардың 5
сипаттамасы ... ... ... ... ... ...
1.1.1 Педагогикалық технологиялар туралы жалпы 5
түсініктер ... ... ...
1.1.2 Педагогикалық технологиялардың мақсаттары мен 7
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 10
1.1.3 Қазіргі педагогикалық технологиялардың негізгі сипаттары 11
мен
қасиеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
... ... ... ... ... ... ... . 16
1.2 Сын тұрғысынан ойлауды дамыту
технологиясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... 24
1.2.1 Сын тұрғысынан ойлауды дамыту технологиясы туралы түсініктердің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
... ... ... ... 30
1.2.2 Сыни ойлау мен оны жүзеге асыру 37
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2.3 Оқушылардың сыни тұрғыдан ойлау қабілеттерін 37
қалыптастыру ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 41
1.2.4 Сын тұрғысынан ойлауды дамытудағы оқу сабақтарының
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2.5 Блум таксономиясының танымдық 48
деңгейлері ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Ақпараттық-коммуникациялық 50
технология ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3.1 Ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың 51
қолданылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3.2 Химия сабақтарында ақпараттық-коммуникациялық технологияны 57
пайдаланудың тиімді жақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
1.3.3 Бағдарламалық құралдардың білім берудегі дидактикалық 60
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3.4 iSpring QuizMaker 7 бағдарламасымен жұмыс жасаудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
II Эксперименттік бөлім
2.1 Химияда сын тұрғысынан ойлауға үйретудің
маңызы ... ... ... ... ... ... .
2.2 Химия курсының кейбір тақырыптары бойынша сұрақтарды терең
қарастыру
әдістемелері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
2.3 Сын тұрғысынан ойлауды дамыту сабақтары бірінің мазмұны ... ... .
2.4 Құрастырылған әдістемелер бойынша алынған нәтижелерді
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Пайдаланылған әдебиет
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында жаңа білім беру жүйесінің
қалыптасуы жүріп жатыр. Осыған орай, алдыңғы қатарлы идеялар мен
педагогикалық технологияларды практикалық тұрғыдан жаңарту және оларды
ғылыми тұрғыда негіздеу бағытындағы жұмыстар жүргізілуде.
Еліміздің әлемдік білім кеңістігіне бағдар алуының басты өзегі қазіргі
заманғы озық технологияларды мектеп тәжірибесінде тиімді қолдану мәселесі
көкейкестіге айналуда. Жаңа білім парадигмасы балаға оқу қызметінің
субъектісі ретінде қарап, шығармашылық қызығушылықтары негізінде білімге
құндылық бағдарын қалыптастыра отырып, танымдық және рухани қажеттіліктерін
қанағаттандыруды және жан-жақты дамыған, шығармашыл жеке тұлғаны
қалыптастыруды көздейді. Бүгінгі саяси-әлеуметтік өзгерістер халыққа білім
беру саласында, соның ішінде мектептердегі жеке пәндерді оқыту үрдісінде
көп жаңалықтарды енгізуді талап етеді. Осы тұрғыдан алғанда жаратылыстану
ғылымдарының арасында химияның алатын орны ерекше болмақ. Себебі, химия
оқушыларға жан-жақты химиялық білім мен тәрбие беретін негізгі пәндердің
бірі болып саналады.
Қазіргі кездегі білім берудегі негізгі мақсат - жан-жақты білімді, өмір
сүруге бейім, іскер, өзіндік ой-талғамы бар, адамгершілігі жоғары,
қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру. Оқушылардың білім сапасын көтеру
мақсатында әрбір сабақта қолданылатын оқытудың жаңа формалары мен
технологиялары оқушылардың пәнге қызығуын, ізденімпаздығын байқау,
қабілеттерін жетілдіруге, білім сапасын көтеруге мүмкіндік береді. Бұл
технологияның негізгі мақсаты - баланың қабілетін ашу, дамыта оқыту
белсенділігін арттыру, өзіне деген сенімін арттыру, іздендіру, қосымша
материалдарды жүйелі түрде пайдалану.
Бүгінгі таңда оқытудың қазіргі заманғы педагогикалық технологияларын
пайдалана алу әрбір мұғалімнің біліктілігін анықтайды. Технологияны
педагогикалық іс-әрекетті қайта құрудың жүйелі тұтас құралы ретінде тиімді
пайдалану оқу-тәрбие үдерісінің сапасын жақсартуға, жеке тұлғаны дамыту
міндеттерін шешуге септігін тигізеді. Ғылыми информацияның жедел өсуіне
байланысты білімгерлердің өздігінен білім алып, өздігінен оқып-үйренуі өте
маңызды болып отыр.
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі: мектептегі химия сабақтарының
мазмұнын жетілдіріп, оқытудың озық технологияларын қолдануға әр мұғалімнің
шығармашылық тұрғыдан келіп, сабақтарды жоспарлап өткізу жұмысы әрқашанда
актуальді.
Шешілетін проблеманың қазіргі кездегі күйі: орта мектептегі химия
сабақтарының мазмұнын қазіргі заман талаптарына сай жетілдіру туралы
мәліметтер, авторлық ұсыныстар Ресей және Қазақстанның химияны оқытуға
қатысты периодтық басылымдарында кездеседі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Орта мектептің химия курсының кейбір
тақырыптары мысалында белгілі бір сұрақтарды сыни тұрғыдан ойлау арқылы
күрделендіру жолдарын көрсетіп, педагогикалық практика кезінде осы оқыту
әдістемелерін пайдаланып сынау, тиімділігін зерттеу. Осы мақсатқа сәйкес
келесі міндеттер қойылды:
- Маңызды оқыту технологиясы ретіндегі оқушылардың сыни тұрғыдан
ойлауын дамыту және т.б. оқыту технологиялары туралы әдеби
материал жинау және жүйелеу;
- Мектеп оқулығынан тыс әдебиетте берілген материалдарды
бейорганикалық химия курсы тақырыптарының мазмұнын күрделендіру
мақсатында зерттеу;
- Бейорганикалық химия курсының кейбір тақырыптары мысалында
сұрақтарды оқушылардың сыни тұрғыдан ойлауын дамыту мақсатында
күрделендіруді көрсететін әдістемелер құрастыру;
- Құрастырылған әдістемелерді мектепте сабақтар өткізу кезінде
пайдаланып, тиімділігін зерттеу.
Зерттеу объектісі: орта мектептегі химия пәні бойынша оқу процесі.
Зерттеу пәні: химияны оқыту әдістемелері. Жұмыстың практикалық маңызы:
ұсынылған әдістемелерді мектептің химия пәнінің мұғалімдері және
педагогикалық практика өтуші студенттер өз жұмысында пайдалана алады.
Дипломдық жұмыс ҚМПИ химияны оқыту әдістемесі зертханасы және №77 А.Асқаров
атындағы мектеп-лицейі (Шымкент қ.) базасында орындалды.
I ӘДЕБИ ШОЛУ
1.1 Қазіргі педагогикалық технологиялардың дамуы
1.1.1 Педагогикалық технологиялар туралы жалпы түсініктер
Қазіргі қазақстандық білім беру кеңістігіндегі түбегейлі өзгерістер -
тарихи объективті процес. Білім беру саласын реформалаудағы мақсат - білім
беру жүйесін қайта қарап, оқушылардың шығармашылық бейімделуіне қарай
бағдарлы, сатылы білім алуларына жағдай жасау болып табылады. Бүгінгі таңда
оқушының білім сапасын бұрынғыдай білім, білігі және дағдысымен өлшеу
жеткіліксіз. Қазіргі талап білім сапасы оқушының алған білімін жеке басының
әрі қарай дамуына, тұлға ретінде қоғамның өркендеуіне пайдалана білуімен
өлшенеді деп тұжырымдалады.
ҚР білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарламасының тұжырымдамасында: Білімді, білік-дағдыларды механикалық
түрде беру емес, ақпараттық-зияткерлік ресурстарды өз бетінше тауып, талдап
және пайдалана білетін, идеялардың қуат көзі болатын, жедел өзгеріп
отыратын әлем жағдайында дамитын және өзін-өзі ашып көрсете алатын жеке
тұлғаны қалыптастыру басымдық болып табылады делінген. Демек, бұл
тұжырымдама білім берудің басты философиясы болмақ.
Ал білім беру саласындағы технологиялық идеялар бұдан 400 жыл бұрын
пайда болған. Бұл күнде оқыту технологиясы үлкен өзгеріске ұшырап отыр.
Мұғалімдер мен оқушыларға әр түрлі дидактикалық материалдармен қоса
оқытудың техникалық құралдары жәрдемге келді.
Технология термині алғаш рет 1904-50 жылдары шет елдерде пайда болды
және ол педагогикалық процесте технологиялық құралдар мен оқыту
бағдарламаларын пайдалануға байланысты болды. Технология – өнім алу
барысында шикізаттың, материалдың немесе жартылай шикі заттың қалыбын,
қасиетін, формасын өңдеу, әзірлеу не өзгерту әдістерінің жиынтығы. Кез
келген технологияның (өндірістік, әлеуметтік) негізгі бөлігі -түпкі
нәтижені мұқият анықтау және оған жету. Процестің жобасы жақсы болса,
шығарылатын өнімнің қандай болатындығы анықталса, оны жасау құралдары
белгіленсе, жағдай жасалса, онда өндірістік және әлеуметтік саладағы
процестер технология деген атауға ие болады. Технологияның
артықшылықтары. Әдістемеге қарағанда технологияның артықшылықтары көп.
Біріншіден, технологияда түпкі нәтиже дәл анықталады. Дәстүрлі педагогикада
мақсатқа жету жолдары анық болмайды. Технологияда мақсат негізгі
болғандықтан, оны дәл анықтауға мүмкіндік бар. Екіншіден, мақсат
диагностикаға сүйеніп қойылғандықтан, оған жету үшін істелетін жұмыстардың
нәтижесі объективтік әдістер арқылы тексеріледі. Үшіншіден, мұғалім
дайындықсыз оқыту процесін жүзеге асыра алмайды. Төртіншіден, әдістемеде
сабақ жоспарлары - мұғалімнің жоспары, оқыту процесінде жұмыс істейтін
мұғалім. Ал технологияда оқушылардың оқу іс-әрекетінің тұрл ері және
мазмұны көрсетілген жоба жасалады. Әдістеме бойынша әр мұғалім сабақ
жоспарын өзінше жасайды, демек сабақта оқушылардың іс-әрекеті де түрліше
ұйымдастырылады.
Технология - қандай да болсын істе қолданылатын өнер,
шеберлік, ептілік, өңдеу тәсілдерінің жиынтығы. Оқыту технологиясы
педагогикалық әдістерге негізделген 1960 жылдарда шетел зерттеушілері
педагогикалық технология терминін енгізді.
Педагогикалық технология - оқытудың жоспарлы нәтижесі,
процесін суреттеу және педагогикалық технология - педагогикалық
мақсатқа жету үшін қолданылатын барлық жеке тұлғалық,
құралдық, әдістемелік тәсілдердің жүйелі жиынтығы мен ретінде
жұмыс істеу.
Педагогикалық технологияның мәні тұлғаның дамуы мен өзін- өзі
дамытуы ретінде қалыптасады, олардың сапасы мен мазмұны мұғалімдердің, оқу
мекемелері мен бүкіл білім жүйесі жұмысында маңызы зор. Қазіргі білім
беру саласындағы оқытудың озық технологияларын меңгеру оқытушының
интелектуалдық, кәсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық және де басқа
көптеген адами келбетінің қалыптасуына игі әсерін тигізеді, өзін- өзі
дамытып, оқу тәрбие процесін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі деп
көрсетеді [1].
Қазіргі білім беру саласындағы оқытудың озық технологияларын
меңгермейінше сауатты, жан-жақты маман болу мүмкін емес. Жаңа технологияны
меңгеру оқушының интеллектуалдық, кәсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық
және де басқа көптеген адами келбетінің қалыптасуына игі әсерін тигізеді,
өзін-өзі дамытып, оқу-тәрбие үрдісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі.
Қазіргі кезде педагогикалық технология ұғымы біздің педагогикалық
лексиконымызға берік еніп келеді. Дегенмен, оның мән-мағынасы туралы
пікірлер алуан түрлі. Түсіндірме сөздікте:
М.В.Кларин Педагогикалық технология - педагогикалық мақсатқа қол
жеткізу жолындағы қолданатын барлық қисынды ілім амалдары мен әдіснамалық
құралдарының жүйелі жиынтығы және жұмыс істеу реті, - деп анықтайды.
Б.Т.Лихачев: Педагогикалық технология - түпкілікті өзгермейтін
механикалық құрылым. Педагогикалық технологияның мәні - шығармашылық
қабілеттердің дамуы үшін қажетті жағдай туғызу, - деп түсіндіреді.
Ф.А.Фрадкин педагогикалық технологияны білімдік мақсатқа қол
жеткізудегі оқушы мен мұғалімнің жүйелі, тұжырымдамалы, нормативті,
обьективті, көпнұсқалы әрекеті деп біледі.
Г.К.Селевко педагогикалық технологияның құрылымына төмендегідей
бөліктерді: а) тұжырымдық негіз; ә) мазмұндық бөлім: оқытудың жалпы және
нақты мақсаттары, оқу материалдарының мазмұны; б) процессуалды бөлім-
технологиялық процесс: оқу процесін ұйымдастыру; оқушылардың оқу әрекетінің
әдістері мен түрлері; оқу процесінің диагностикасын кіргізеді.
Беспалько: Педагогикалық технология - практикада iске асырылатын
педагогикалық жүйенiң жобасы. В.П.Беспалько бойынша жалпы білім беретін
мектептер үшін педагогикалық технологияның мынадай төрт басты шарттары
орындалуы тиіс:
❖ педагогикалық технология оқытудағы педагогикалық экспромттарды жоюы
керек;
❖ оқушының танымдың қызметінің құрылымы мен мазмұнын анықтайтын оқу-
тәрбие процесінің жобасына негізделуі қажет;
❖ оқу мақсатын диагностикалық зерттеу жолымен анықтап, оның меңгерілу
сапасын дәл тексеріп бағалауды қажет етеді;
❖ практикада оқу-тәрбие процесінің толықтығын қамтамасыз етуі тиіс деп
атап көрсетеді және педагогикалық технология - практикада жүзеге асатын
белгілі бір педагогикалық жүйенің жобасы деген көзқарас білдірген.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында: Білім беру жүйесінің
басты міндеті - ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен
практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби
шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау; оқытудың жаңа
технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық
коммуникациялық желілерге шығу - деп білім беру жүйесін одан әрі дамыту
міндеттерін көздейді. Бұл міндеттерді шешу үшін, әрбір білім беру
мекемедегі ұжымының, әрбір мұғалімнің күнделікті ізденісі арқылы,
өзгерістерге батыл жол ашарлық жаңа тәжірибеге, жаңа қарым-қатынасқа өту
қажеттігі туындайды. Қазіргі уақыттағы оқытудың маңыздысы – оқушылардың
танымдық қызметінің артуы, жеке тұлғаның өзіндік дамуына бағыт, оның
мүмкіндігінің жүзеге асуын қадағалау. Оқытудың осындай міндеттері
педагогикалық технологияға біздің түсінетініміз алдыңғы қатарлы
педагогикалық ойларды, принциптерді, таза ғылым ережесінің негізін игеру
болып табылады [2].
Педагогикалық технология – тәжірибеде жүзеге асырылатын белгілі бір
педагогикалық жүйенің үлгісі. Педагогикалық технология оқыту үрдісін
жобалау, ұйымдастыру формасымен анықталады. Педагогикалық технологияның
өзіндік ерекшеліктері - қойылған мақсатқа жету мүмкіндігіне кепілдік
беретін оқыту үрдісін құрастыру және оны жүзеге асыру. Оқытылатын пәннің
мазмұны, мұғалім мен оқушының өзара байланыс іс-әрекеті, оқушының ішкі даму
үрдісі негізінде анықталған нақты мақсат қана педагогикалық технология
құрылымын түсіну кілті болып табылады [3].
1.1.2 Педагогикалық технологиялардың мақсаттары мен міндеттері
Қазіргі заман педагогтерінің негізгі мақсаты - білім алушылардың
білімін сапалы ету, оның толыққанды жеке тұлға болып қалыптасуына мүмкіндік
жасау. Осыған орай, соңғы кезде оқытудың әр түрлі педагогикалық
технологиялары жасалып, мектеп өміріне енгізіліп қолдануда. Педагогика
ғылымында баланы оқыту мен тәрбиелеудің міндеті жан-жақты дамыған жеке
тұлғаны қалыптастыру болғандықтан, жаңа технология бойынша әдістемелік
жүйенің басты бөлігі оқыту мақсаты болып қалады. Бұл оқу құралда жаңа
педагогикалық технологияны меңгерудің міндеттері, жолдары, қолданудың әдіс-
тәсілдері, сонымнен қатар педагогикалық технологияның түрлері оны оқу-
үдерісінде қолданудың тиімділігі қарастырылады.
Сонымен, педагогикалық технологиялар - бұл білімнің басымды
мақсаттарымен біріктірілген пәндер мен әдістемелердің, оқу – тәрбие
процесін ұйымдастырудың өзара ортақ тұжырымдамамен байланысқан
міндеттерінің, мазмұнының, формалары мен әдістерінің күрделі және ашық
жүйелері, мұнда оқушының дамуына жағымды жағдайлар жиынтығы құралады.
Педагогикалық технологияның тиімділігі:
1. Оқушы өздігінен жұмыс істеуге мүмкіндік алады, соған дағдыланады;
2. Оқушының жеке қабілеті анықталады;
3. Іштей бір-бірінен қалмауға тырысып, талпынады;
4. Тапсырмалық күрделену деңгейіне сәйкес оқушының ойлау, орындау
қабілеті артады;
5. Өзін-өзі тексеруге дағдыланады;
6. Мұғалім жекелеген оқушыларға көмектесуге мүмкіндік алады;
7. Орындау қабілетіне қарай бағаланады.
Жас ұрпақты тәрбиелеуде, сапалы химиялық білім беру оқушының ой -
өрісін дамытып, ғылыми көзқарасын қалыптастырады да, алған білімі химияны
күнделікті тұрмыста сапалы қолдануына мүмкіндік береді. Оқушының химияға
деген қызығушылығын дамыту үшін мүмкіндігінше олардың өздігінен жұмыс
жасауына, соның ішінде негізгі химиялық ұғымдарды жете танып білуіне
химиялық эксперимент көмегін тигізеді. Химиялық эксперимент барысында
оқушылардың химиялық ұғымдарды түсінуі жеңілдеп, сарамандық дағдылары
қалыптасып, қорытынды жасауды меңгереді. Химияда эксперименттік жұмыстарды
орындау химиялық тәжірибені (экспериментті) ұйымдастыруға қажетті білік пен
дағдыны ғана қалыптастырып қоймай, химия ғылымының маңызды заңдылықтарын
түсінуге мүмкіндік туғызады. Практика жүзінде эксперименттер жасауы,
оқушылардың алған білімін ұзақ мерзім жадында сақтауына және олардың
сарамандық жұмысқа икемділік пен дағдысын қалыптастырады [4].
Оқушыларды сөйлеуге, өз ойларын жеткізе білуге, пікір таластыруға тек
тестік бақылау кезінде емес, оқыту барысында, күнделікті сабақта, тіпті
сабақтан тыс жұмыстарда да (үйірме, факультативтік сабақ, т.б.)
қалыптастырып үйрету қажет. Ұстаздың рөлі тек емтихан алып, баға қоюмен
шектелмейді, сабақты бере білу мен оқушыларды еңбекке баулып, тәрбиелеу
және пәнге қызығуын арттырумен айқындалады. Ал оқушы білімінің сапасы -
мұғалім білімділігі мен біліктілігінің, іскерлігінің айнасы, нарық
заңдылығына сүйенсек, кез келген өнімнің сапасын өндіруші емес, оны
тұтынушы анықтауы, бағалауы қажет. Сондықтан мұғалімнің берген білімін оның
өзі емес, басқалардың бағалағаны жөн.
Қазіргі оқытудың ең маңызды міндеттерінің бірі - жұмысты орташа оқитын
оқушыға бағдарлаудан бас тартуда, әр тұлғаның ұтымды дамуына жағдай жасау
болып табылады. Білім мен біліктің жиынтығы ғана маңызды емес, ең маңыздысы
оқушыларды өздігінен білім алуға, шынайы өмірді қайта құруға, оны белсенді
пайдалана білуге үйрету екені белгілі. Оқушылардың шығармашылық қабілетін
арттырып, ынталандыру үшін сабақтарды мынадай жолдармен өткізуге болады:
1. Сабақта кең көлемде көрнекі құралдарды пайдалану;
2. Сабақты түрлендіріп өткізу;
3. Сабақта оқушылар өздері жасаған суреттер, схемаларды пайдалану;
4. Техникалық құралдарды тиімді қолдану;
5. Сабаққа қатысты бейнетаспаларды, фильмдерді көрсету [5].
Химия курсында қолданылатын педагогикалық технологиялар. Жалпы орта
борта білім беретін мектептің педагогикалық құрылымының негізгі құндылығы
оқушыны жеке тұлға ретінде қарап, оларды білім алуға баурап, өмірлік
белсенді ұстанымы бар, шығармашыл, ізденімпаз, дербес тұлға тәрбиелеу
міндеті қойылып отыр.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында ұлттық және жалпы
адамзаттық құндылықтар ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке
адамды дамытуға, қалыптастыруға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім беру
және жеке адамның шығармашылық, рухани, азаматтық күш-қуатын жетілдіру,
жеке тұлғаның жан-жақты толысуына жағдай жасай отырып, зерделі адамды
даярлау міндеті қойылған. Аталған заңда оқыту формасын, әдістерін,
технологияларын таңдауда көп нұсқалылық қағидасы бекітілген, бұл білім
мекемелерінің мұғалімдеріне, педагогтарына өзіне оңтайлы нұсқаны қолдануға,
педагогикалық процесті кез келген үлгімен құруға мүмкіндік береді. Оқытудың
бұрынғы жүйесін сүйемелдеу бағытында ең тиімді технологияларға мыналарды
жатқызуға болады: жеке тұлғаға бағдарланған оқыту технологиясы,
интерактивті оқыту технологиясы, модульдеп оқыту технологиясы, ойын
технологиясы, сындарлы оқыту технологиясы, проблемалық оқыту технологиясы,
деңгейлеп оқыту және т.б.
Қазіргі таңда 500-ге жуық педагогикалық технологиялар бар. Алайда, осы
технологиялардың барлығын химия пәнін оқытуда қолдануға бола ма? Әрине,
жоқ. Біз химия курсында қолданыс тапқан, әдістемелік жағынан зерттелген 10
технологияны жан-жақты қарастырамыз (сурет 1).
Қазіргі уақытта педагогика ғылымында технологиялық тәсілге қызығушылық
арта түсті. Өсіп келе жатқан ұрпақты әлеуметтік тәрбиені меңгеруге дайындау
сапасын жоғарылату мақсатында педагогикалық технологияларды пайдалану
талпыныстары көптеген педагогтар мен тәжірибелі мұғалімдердің оқыту және
тәрбиелеуді жүйелі, тиімді ұйымдастыруға деген ұмтылыстарынан туындады [6].
Сурет 1 – Химия курсында қолданылатын педагогикалық технологиялардың
схемасы (М.Қ. Құрманәлиев бойынша)
1.1.3 Қазіргі педагогикалық технологиялардың негізгі сипаттары мен
қасиеттері
Бүгінгі күні дидактиканың нені оқытамыз?, не үшін оқытамыз?, қалай
оқытамыз? деген сұрақтарымен бірге қалай тиімді оқытуға болады? деген
мәселесі ғалым-әдіскерлер мен мектеп мұғалімдерін толғандыруда. Осы
сұрақтың айналасында бірқатар ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілген.
Зерттеулердің нәтижесін талдау барысы педагогика ғылымында жаңа
педагогикалық технология бағытының пайда болып, қалыптасқанын көрсетеді.
Ғылымға мықтап енген педагогикалық технология ұғыма әртүрлі түсініктеме
берілген.
❖ Оқыту мен тәрбиелеу құралдарының арнайы формаларының, әдіс-
тәсілдерінің, жолдарының жиынтығын анықтайтын психологиялық-
педагогикалық нұсқаулар жиынтығы (Б.Т.Лихачев);
❖ Алдын-ал жобаланған оқу-тәрбие процесінің практикада жүйелі, әрі
бірізді жүзеге асуы (В.П.Беспалько);
❖ Оқытушы мен оқушылар үшін барлық жақсы жағдайлар жасалынғанда оқу
процесін жобалау, ұйымдастыру, әрі жүзеге асыруда біріккен
педагогикалық іс-әрекеттің жан-жақты ойластырылған моделі
(В.М.Монахов);
❖ Педагогикалық мақсатқа жету үшін қолданылатын барлық тұлғалық,
инструменталдық және әдіснамалық құралдардың қызмет ету реті мен жүйелі
жиынтығы (М.В.Карлин).
Дегенмен, барлық анықтамаларға ортақ басты негіз бар. Ол:
педагогикалық технологиялар – бұл білімнің басымды мақсаттарымен
біріктірілген пәндер мен әдістемелердің, оқу тәрбие процестерінің
ұйымдастырудың өзара ортақ тұжырымдамамен байланысқан міндеттерінің,
мазмұнының, формалары мен әдістерінің күрделі әрі ашық жүйелері. Мұнда әр
позиция басқаларына әсер етіп, ақыр аяғында оқушының дамуына жағымды
жағдайлар жасайды [7].
Педагогикалық технологиялардың белгілері: мақсаттылығы, диагностикалық
құралдарының болуы, педагогикалық үрдісті жоспарлауға мүмкіндік беретін
оқытушы мен оқушы іс-әрекеті мен үрдістерді талдайтын құралдардың болуы.
Осыған сәйкес педагогикалық технологияның төмендегідей қасиеттері мен
сипаттары болады: біртұтастылық, тиімділік, нәтижелілік, кез-келген
мектептің нақты жағдайында қолдануға жарамдылық.
Мақсаттылық белгісі – оқушыны оқытуда, оның жеке тұлғасын дамытуда
белгілі бір нақты технологияны қолдана отырып, қандай нәтижелерге жетуге
болатынын нұсқайды. Технологияны диагностикалық ықпалдың барысы мен
нәтижелерін бақылап отыруға мүмкіндік береді. Талдау құралдары мұғалімге өз
қызметін және оқушының өзін-өзі дамытуы мен тәрбиелеуі және олардың
нәтижелерін бағалай алуы үшін қажет. Мұғалім қызметі (оның мақсаты,
қажеттіліктері мен мотиві, іс-қимылдары, олардың құралдары мен іске асу
шарттары т.б.) оқушының қызметі мен іс-әрекетіне (оның мақсаттарына,
мүмкіндіктеріне, қажеттіліктері мен қызығушылықтарына т.б.) сәйкес келуі
шарт. Тек осы негізде ғана мұғалім педагогикалық ықпал құралдарын таңдап,
оларды іске асыра алады. Аталған белгілер педагогикалық технологияның
қасиеттерін анықтайды.
Әр мұғалім кез-келген технологияны бірден қолданып кетуі мүмкін емес,
ол оның жұмыс тәжірибесіне, педагогикалық шеберлігіне, педагогикалық
үрдістің әдістемелік және материалдық жабдықталу деңгейіне де байланысты.
Сондықтан, нақты технологияны сипаттағанда немесе оқып зерттеген кезде оның
басқа мектеп жағдайында жұмыс жасау мүмкіндіктерін, жарамдылығын ескеру
қажет [8].
1.2 Сын тұрғысынан ойлауды дамыту технологиясы
1.2.1 Сын тұрғысынан ойлауды дамыту технологиясы туралы түсініктердің
дамуы
Бүгінгі күні инновациялық педагогикалық технологиялардың мазмұны көп
жағдайда сын тұрғысынан ойлауды дамыту мақсатымен айқындалады. Бұл ұстаным
жаһандану дәуірі мен бұқаралық ақпараттық құралдарының ақылға сыймайтындай
қарқынмен дамуына жауап ретінде туындаған. Сан алуан ақпараттың
астамшылдығы орын алған қазіргі қоғамда әр адамға басына туған жағдаятты
өздігімен бағалау қабілеті қажет. Бұл бағалау сабырлы түрде, еш сыртқы
ықпалды ескермей, алдын-ала қабылданған шешімдерге негізделмей, обьективті
тұрғыдан жасалуы қажет. Мұнымен қоса бүгінде адамға өмірінің әр сәтінде
дұрыс таңдау жасап, өзіндік шешім қабылдау білігі қажет, тұлға рефлексияға
дайын болуы қажет, яғни онда өзінің әр әрекетін сараптап, өзіне-өзі есеп
беру, өзін-өзі талдау мен бағалау дағдылары қалыпты болғаны қажет.
Бұдан басқа бүгінгі заман адамы қоғамдағы психологиялық
манипуляцияларға да төтеп беруі керек, өйткені қазіргі уақыттың бұқаралық
ақпарат құралдары түйсік пен қабылдаудың стереотиптерін (біркелкі
түсініктерін) жан-жақты қалыптастырып, оларды адам санасына мықтап ықпал
жасау деңгейіне көтерген. Сол себепті де қазіргі адамдар БАҚ тарататын
тұжырымдар мен жарнаманың ырқына көніп, солардың жетегінде кеткен.
Сондықтан бүгінгі әлемде әр адамға құзырлы болып, кез келген ақпаратты
сауатты түрде қабылдап, оны түсініп, талдай алып, оның ықпалының салдары
туралы нақты түсінік қалыптастыра білу біліктіліктері қажет. Басқаша сөзбен
айтқанда, адамға қазіргі заманның қауіп-қатерлері мен түрткілеріне жауап
беру үшін сын тұрғысынан ойлай білу қажет.
Ал сын тұрғысынан ойлау деген не? Ақылды адам деп жадында көп мағлұмат
сақтаған адамды атамай, өмір алдымызға тосқан (кәсіби, әлеуметтік,
экономикалық, т.б. тұрғыдан) кез келген мәселе мен проблемаеы шеше алатын
адамды айтамыз. Шындығында да өмір осындай проблемалардан тұрады емес пе?
Ал ақылды адам олардың шешімін өздігінен тауып, сол шешімдерді практикада
қолдана біледі. Бүгінгі күні технологияларға сүйенген заманда қоғам үшін
осындай тұлғалар қажет. Проблемаларды шешу үшін адам бірінші кезекте ойлай
білуі керек, демек қазіргі кезде ойлау мен ойлай білетін адамдардың маңызы
ерекше. Тіпті терең ойлай білу – адамның (тұлғаның, маманның) басты қасиеті
де болар: ойлау арқылы ғана адам бұл өмірден өз орнын табады.
Ғұлама ғалым Альберт Эйнштейннің Дыбыс жылдамдығы қандай шама? деп
сұраған бір әйелге: Мадам, мен сөздіктер мен анықтамалардан алуға болатын
деректерді ешқашан да есімде сақтамаймын! деп жауап бергені мүмкін сол
себепті де болар? Сол себепті де компьютер шығаратын алпауыт компаниялардың
бірі IBM-ның бас офисіне кіре берісте келесідей ұран жазылған: Бас адамға
есте сақтау үшін берілмей, ойлау үшін берілген! Ал есте сақтау үшін
компьютерлер шығарылған!.
Сын тұрғысынан ойлауда біреудің айтқанын дәл сол қалыпта қабылдамайды,
біреудің айтқанына иланып, оның жетегінде жүре салмайды. Сын тұрғысынан
ойлау – сенім мен құндылықтарды таңдау, қандай да болмасын мәселе бойынша
барлық сұрақтар қарастырылғанша сыпайы түрде күмәндану. Оқуоқыту
шәкірттерді осындай ойлауға ынталандыруы керек, олар әр сабақта қандай да
болмасын тапсырмаеы орындағанда оны жекелей және бірлесе отырып, жан-жақты
қарастырып, ой елегінен өткізіп, туындаған ойлары мен түсініктерін ортаға
салып, талқылап, пікірлесуі қажет. Сын тұрғысынан ойлау дегеніміз мәселе
жайында өзіңе сұрақ қойып, соларға жауап іздеу, жекелей және бірлесе ой
қозғау. Ақыл-ой тек ойлану арқылы ғана дамитындығын ұмытпау керек.
Ал адам қашан терең ойлана бастайды? Бірінші мезетте оның алдында дайын
жауабы жоқ қандай да бір мәселе (проблема) немесе әлі де үйреншікті бола
қоймаған жаңа ақпарат пайда болғанда. Екіншіден, адам бұл проблеманың
жауабын табуға ұмтылыс жасағанда немесе жаңа нәрсені түсініп, оның байыбына
жетуге тырысқанда. Ойланудың қандай да болмасын қиындық, ыңғайсыздық, күмән
туғанда пайда болатындығы туралы философ Джон Дьюи былай деп жазған:
Ойлау тығырыққа тіреліп, таңдау жасау керек кезде басталады.
Рефлексия жасағанда адам көптеген шешімдерді сараптап, оларды ой
елегінен өткізіп, өз құндылықтары мен түсініктерінің, түйсігі мен
қажеттіліктерінің таразысына салып, салғастырады, проблеманың байыбына
жетуге тырысады. Осыдан соң адам өзі таңдап алып, көңілі қалаған шешімді
тура сол қалпында қабылдамай, оны жан-жақты қарастырады, оның оң мен солын
ажыратады, кемшіліктерін келтірумен қатар оны қуаттау үшін дәлел іздейді.
Бұл тұжырымдауға қанағаттанбай, өз шешіміне балама іздестіреді, жаңа
ұсыныстар мен болжам жасайды. Ылғи да өзіне еш бүкпесіз шындық тұрғысынан
сұрақ қойып, оған жауап іздейді, жауап тапса, қайтадан сұрақ қойып, енді
соның жауабын іздестіреді, оған да қанағаттанбай, әрі қарай қаза береді,
қаза береді. Сұрақ, сұрақ, сұрақ. Жауап іздеу, жауап іздеу, жауап іздеу.
Үздіксіз іздену мен зерттеу...
Ойлаудың осындай толассыз түрі сын тұрғысынан ойлау деп аталады. Мұнда
ойлау тізбекті (сызықты) түрде бір нүктеден екінші нүктеге бір бағытпен
жылжымай, біресе алға, біресе артқа ойысады. Проблеманың шешімін табу мұнда
ең соңғы нүкте деп саналмайды: оны дәлелдеп беру керек, оның тиімділігі мен
ықтимал қолайсыздықтарын айқындау қажет, оған балама келтіру керек. Сын
тұрғысынан ойлау проблема шешуге бағытталумен қатар өзінділікпен
(дербестік) ерекшеленеді: қандай да болмасын мәселеақпарат бойынша өзіндік
түсінік қалыптастырып, оған тәуелсіз тұрғыдан баға беру, дербес шешім
қабылдау [9].
Сын тұрғысынан ойлау түсінігі ғылыми әдебиетте. Мұнда алдымен сын
тұрғысынан ойлаудың мазмұнын айқындап, ғылыми әдебиетте бұл терминнің
мағынасына қандай ұғымдар жатқызатындығын анықтау қажет. Әрине, әу бастан
сын тұрғысынан ойлауды сынау деп ұғынатын, оны кемшіліктер мен олқылықтарды
айқындаушы деп санайтын үстірт пікірлерге жүгінбесек те болар, өйткені сын
тұрғысынан ойлауды жай ғана жағымсыз жақтарды көрсететін ұғым деу бұл
мәселенің терең мағынасын жоққа шығарумен тең. Мұндай таяз түсінік сыни
ойлайтын адамның кез келген проблеманы жан-жақтан және түрлі көзқарас
тұрғысынан қарастырып, оны шешу жолында көптеген ой операциялары мен
әрекеттерін атқаратындығын ескермейді. Сын тұрғысынан ойлауды терең
мағыналы ойлау деп санайтын зерттеулерге тоқталайық.
Алдымен шетелдік авторлардың сын тұрғысынан ойлау туралы түсініктерін
қарастырып өтейік, өйткені олардың көзқарастары сын тұрғысынан ойлауға кең
мағына береді: сын тұрғысынан ойлау менталдық әрекет болумен қатар кеңінен
дүниетаным ретінде де қарастырылады.
Ең алдымен Қазақстанда 1997 жылдан бері таралып келген Сын тұрғысынан
ойлауды оқу мен жазу арқылы дамыту атты жобаның авторлары Дж. Стилла,
К.Мередит және Ч.Темплдің пікірін қарастырайық. Олар сын тұрғысынан ойлауды
сұрақ қою, дәлел келтіру арқылы ақиқат пен обьективті мағынаны іздеу деп
қарастырады. Кейде тіпті бұл дәлелдер қоғамда кеңінен таралған пікірлерге
немесе адамның өз ұстанымдарына да қарсы болуы мүмкін. Аталмыш ғалымдар сын
тұрғысынан ойлау деген іздену мен қызықтау, зерттеу әдістерін қолдану деп
есептейді. Сын тұрғысынан ойлау – сыпайы күмәндану, көпшілік қабылдаған
ақиқатқа сенімсіздік таныту, осылайша кез келген мәселе бойынша өзіндік
пікір қалыптастыру және ол көзқарасты логикалық дәлелдермен растау. Басқаша
сөзбен айтқанда, сын тұрғысынан ойлау әртүрлі идеялар мен көзқарастардың
бір-біріне қарама-қарсы тұруы кезінде, өзге пікірге күмәндану кезінде пайда
болады.
Осыған ұқсас түсінікті Г.Румински мен У.Хэнкс ұстанады. Олар сын
тұрғысынан ойлауға кең мағына береді. Олардың ойы бойынша, сын тұрғысынан
ойлау - күрделі ой үдерісі, бір мәселе бойынша ой қорытындылау. Бұл ой
үдерісі интерпретация, талдау, бағалау мен интербелсенді әрекеттермен
аяқталады. Зерттеушілер сын тұрғысынан ойлау тіпті демократиялық қоғамның
негізінде жатыр деп есептейді, өйткені ол ізденіс, құзіреттілік, ештеңеге
мойынсұнбау, көзқарас икемділігі, бағалаудағы әділдік, туындаған
проблемалар мен қиын мәселелерді шешуге ұмтылысты өзіне сіңіріп алған.
Дж.А.Браус пен Д.Вуд те сын тұрғысынан ойлауды кеңінен қарастырады. Сын
тұрғысынан ойлау, деп түйіндейді аталмыш зерттеушілер, санаға қонымды
мағынаны іздестіру, ал мұндай үдерісте іс-әрекеттерді өз пікіріңмен қоса
өзгелердің де түсінігімен салыстыру және бағалау қажет. Сын тұрғысынан
ойлау - алдын-ала қалыптасқан өз түсініктеріңнен арылып, обьективті
мағынаға ұмтылу, яғни сын тұрғысынан ойлау - сенім (не нәрсеге сену
керектігі) мен не жасау керектігіне бағытталған рефлексиялық ойлау.
Г.Линдеей, К.С.Халл, Р.Ф.Томпсон сын тұрғысынан ойлау ұсынылған
идеялардың маңызы мен өміршеңдігін бағалауға септігін тигізеді деп
есептейді: олар қолдануға тұрарлық па, оларды қалайша жетілдіруге болады
деген мәселелерді талдау. Бұл ұстаным позитивті бағытта болып, жаңа
мазмұнды құрастыруға негізделеді. Сын тұрғысынан ойлауда сынау жоқ, тек
өнімді және позитивті ойлау бар.
Р.Х.Джонсон (Канада) дәл осындай түсінікті ұстанып, сын тұрғысынан
ойлауды санаға қонымды ой-пікір қалыптастыру деп түйіндейді. Сын
тұрғысынан ойлаудың психологиясы атты еңбегінде американдық зерттеуші
Д.Халперн сын тұрғысынан ойлау жағымсыз пікір мен сынауды білдірмей,
проблема шешудің сан алуандығын ақылмен қарастыру деп есептейді. Оның ойы
бойынша, сыни деген сөзін талдау жасау деген мағынада түсіну керек,
өйткені сыни ойлайтын адам кез келген ақпаратты логикалық тұрғыдан
қарастырып, алынған нәтижелерді өмірде әртүрлі жағдаяттарға сәйкес қолдана
біледі. Сыни дегеніміз бағалауды білдіреді, алайда ол бағалайтын пікірден
емес, талдаудан (анализ) тұрады.
Д.Халпери сын тұрғысынан ойлауға анықтама бергенде бихевиористік
психологияның ұғымдарын қолдана отырып, оны қорытынды нәтижелердің
ықтималдығын арттыратын танымдық әдіс-тәсілдердің жиынтығы деп қабылдайды.
Ресейлік ғалым М.В.Кларин сын тұрғысынан ойлауды бүгінде адамның жеке
қасиеті ретінде түсіну қажет деп есептейді. Оның пайымдауы бойынша, сын
тұрғысынан ойлау рационалды және рефлексиялық ойлау болып табылады, өйткені
ол адамды қандай сенім-нанымдарды ұстанып, қандай іс-әрекеттерді
таңдаукеректігін айқындауға бағыттайды. Мұндай түсінік бойынша, сын
тұрғысынанойлау қабілет пен икемділіктен тұрады.
Елімізде сын тұрғысынан ойлау тұрғысынан ойлау туралы көп таралған
ұғымдардың бірі Дэвид Клустердің ұстанымы. Американдық зерттеуші бұл
атаудың анықтамасын беру оңай нәрсе емес: сыни ойлаудың ауқымы өте кең – ол
икемділік пен шеберлік, іс-әрекет түрлері, құндылықтар - бұдан әрі қарай
сілтемелер осы әдебиет көзі бойынша жасалады дей келе, сын тұрғысынан
ойлаудың кейбір ерекшеліктерінетоқтап кетуді жөн көреді. Ол алдымен сын
тұрғысынан ойлау ұғымына жатпайтын ойлаудың түрлеріне тоқтап кетеді.
Ойлаудың ондай түрлеріне Д.Клустер есте сақтауды, күрделі идеяларды
түсінуді, шығармашылық ойлауды жатқызады.
Ғалымның пайымдауы бойынша, қарапайым есте сақта сыни ойлау емес,
өйткені есте сақтау - ойлаудың маңызды әрекеті, онсыз оқу үдерісі мүмкін
емес бола тұра, оның ойлау еместігін мойындау керек, яғни есте сақтауда
мәселені ойша жан-жақты тұрғыдан қарастыру орын алмайды. Компьютердің
есте сақтауы әрқайсысымыздан анағұрлым жақсы, бірақта біз компьютердің есте
сақтауы әлі де ойла емес екендігін түсінеміз деп жазады Д.Клустер. Алайда
кейбір мектеп мүғалімдері ескіше есте сақтауды ойлаудан жоғары санап,
бақылау жұмыстары мен емтихандарда оқушы миының тек есте сақтау көлемін
ғана тексереді, бірақ үйренуде ойлаудың басқа күрделі түрлеріне жүгіну
қажет деп есептейді зерттеуші.
Күрделі идеяларды түсіну де маңызды, онсыз оқу үдерісін ұйымдастыру
мүмкін емес деп жазады Д.Клустер. Көп сабақтарда оқушылар мұғалімнің
айтқаны мен оқулықта жазылғанды түсіну үшін жақсылап тұрып бастарымен
ойлануы қажет, өйткені түсінік - (әсіресе материал күрделі болатын болса)
күрделі ой әрекеті. Оқушы күрделі мәселелерді түсінуге тырысқанда, оның
басында күрделі зияткерлік үдеріс жүруде, алайда ондай оқушыны сын
тұрғысынан ойлаушы деп атауға әлі де болмас, өйткені бөтен идеяларды
түсіну кезінде біздің ойлауымыз пассив, енжар күйде: біз тек басқа
біреудің бізге дейін құрастырғанын қабылдаймыз [10].
1.2.2 Сыни ойлау мен оны жүзеге асыру жолдары
Адам қашан терең ойлана бастайды? Бірінші мезетте оның алдында дайын
жауабы жоқ қандай да бір мәселе (проблема) немесе әлі де үйреншікті бола
қоймаған жаңа ақпарат пайда болғанда. Екіншіден, адам бұл проблеманың
жауабын табуға ұмтылыс жасағанда немесе жаңа нәрсені түсініп, оның
байыбына жетуге тырысқанда. Ойланудың қандай да болмасын қиындық,
ыңғайсыздық, күмән туғанда пайда болатындығы туралы философ Джон Дьюи
былай деп жазған: Ойлау тығырыққа тіреліп, таңдау жасау керек кезде
басталады.
Рефлексия жасағанда адам көптеген шешімдерін сараптап, оларды ой
елегінен өткізіп, өз құндылықтары мен түсініктерінің түйсігі мен
қажеттіліктерінің таразысына салып, салғастырады, проблеманың байыбына
жетуге тырысады. Осыдан соң адам өзі таңдап алып, көңілі қалаған шешімді
тура сол қалпында қабылдамай, оны жан-жақты қарастырады, оның оң мен солын
ажыратады, кемшіліктерін келтірумен қатар оны қуаттау үшін дәлелдер
іздейді. Бұл тұжырымдауға қанағаттанбай, өз шешіміне балама іздестіреді,
жаңа ұсыныстар мен болжамдар жасайды. Ылғи да өзіне еш бүкпесіз шындық
тұрғысынан сұрақ қойып, оған жауап іздейді, жауап тапса, қайтадан сұрақ
қойып, енді соның жауабын іздестіреді, оған да қанағаттанбай, әрі қарай
қаза береді, қаза береді. Сұрақтар, сұрақтар, сұрақтар. Жауап іздеу,
жауап іздеу, жауап іздеу. Үздіксіз іздену мен зерттеу...
Ойлаудың осындай толассыз түрі сыни ойлау деп аталады. Мұнда ойлау
тізбекті (сызықты) түрде бір нүктеден екінші нүктеге бір бағытпен жылжымай,
біресе алға, біресе артқа ойысады. Проблеманың шешімін табу мұнда ең аяққы
нүкте деп саналмайды: оны дәлелдеп беру керек, оның тиімділігі мен ықтимал
қолайсыздықтарын айқындау қажет, оған балама келтіру керек. Сыни ойлау
проблема шешуге бағытталумен қатар өзінділікпен (дербестік) ерекшеленеді:
қандай да болмасын мәселеақпарат бойынша өзіндік түсінік қалыптастырып,
оған тәуелсіз тұрғыдан баға беру, дербес шешім қабылдау.
Сыни ойлауды дәріптеушілердің бірі Ричард Поль мына аумалы-төкпелі,
күнделікті өзгеріпотырған заманда адам өз инстинктеріне бостан босқа
сенбеуі керек деп есептейді. Мұның себебі мынада: адам өз түсініктерін,
ұстанымдарын, құндылықтар мен нанымдарын бірден қалыптастырмай (мысалы,
сезімдер жетегімен немесе басқа біреудің айтқаны бойынша), олар туралы
терең ойланып, оның бәрін күмәнмен қабылдап, тұлға бойынан өткізу қажет.
Ричард Польдің пайымдауы бойынша, адамдар өздерінің басына түскенді дәл
сол қалпында қабылдауы керек. Олар ақиқат деп ұсынылған нәрсенің бәрін де
ақаиқат деп түсінбеі қажет. Олар өздерінің өмірлік тәжірибесін жалған деп
ойламауы керек. Демек, олар өмірдің барлық жәйттері мен көріністерін ой
елегінен өткізіп, олардың өміршеңдігі, құндылығы мен қажеттілігі туралы
өзіндік пікір қалыптастыруы керек. Сол себепті сыни ойлауды көп жағдайда
сыпайы күмәндану деп атайды.
Кезінде Сократ Таным негізінде күмән жатыр деп бекер айтпаған. Біз әр
нәрсеге байыппен қарап, оны екшеп-текшегеннен кейін, күмәндану негізінде
туындаған сұрақтарымызға жауап іздестіріп, тапқанда ғана сол зат туралы
түсінік пен пікір қалыптастырамыз. Мәселе сол затты жоққа шығаруда емес,
мұнда негізгі әрекет – сол затты жан-жақты қарастыру: оған күмәнмен терең
үңілу, оны күмәнмен өз тәжірибемізбен салғастыру (ол туралы не
білетіндігімізді, оның қажеттілігі мен тиімділігін саралау). Мұнда үнді
ақыны Рабиндранат Тагордың Таным нұры жарқырай түскен сайын, күмән
қараңғылығы қоюлана түседі деген сөздерін де келтіруге болады. Адам көп
білген сайын оның күмәні де көбейе түсетіндігі хақ [11].
Сыни ойлау оқушылардың ойлау дағдыларын дамытып, оларды оқу мен өмірде
туындайтын проблемалардымәселелерді өздігімен шешуге бағыттайды. Осы
арқылы сыни ойлау оқушыларды ақпаратпен жұмыс жасауға, жан-жақты тұрғыдан
кез келген жәйтті талдауға, бағалауға, таңдау жасап, шешім қабылдауға
баулиды. Оқушылар бұл секілді жұмыстарды жасау нәтижесінде өздеріне және
өзгелерге толассыз сұрақтар қойып, оларға жауап іздеп, өз жауаптарын ұтымды
дәлелдермен айғақтайды, дербес шешімдер қабылдайды. Оқушыда сыни ойлаудың
қалыптасуы деңгейлері үш сатыда жүреді (кесте 1).
Сыни ойлау әр адамды табиғатындағы менмендіктен және ортаға
тәуелділіктен арылтады: адам басқалармен тиімді қарым-қатынасқа түседі,
қоғамдағы беделдердің пікірлерін ақиқат ретінде қабылдамай, оларға күмәнмен
қарай бастайды, олардың артықшылықтары мен кемшіліктерін сараптай біледі.
Осылайша сыни ойлаушы өзін-өзі шектей біледі, басқалардың пікірлерімен
санасып, өз көзқарасын олармен салғастырады, қоғамда кеңінен таралып,
көпшіліктің қабылдаған көзқарастарды мойындамай, олардың дәлелдері мен
тұжырымдауларын іздестіреді. Алайда бұл күмәндану жоққа шығаруды
білдірмейді: осындай әрекеттер арқылы сыни ойлау аталмыш көзқарасты
қабылдауға әкелуі әбден ықтимал. Сыни ойлау ұғымында сынау, яғни терең
бойлау, зерделеу, екшеп-текшеп, жан-жақты қарастыру, өзіңе сұрақ
қойып, соның жауабын іздестіру деп те келтіруге болады.
Сонымен, сыни ойлау мынандай жағдайларда болады:
• кез келген проблема не ақпаратпен өздігімен жұмыс жасағанда;
• кез келген проблема не ақпартты туралы өзіндік (дербес) пікір
қалыптастыру барысында;
• өз пікірі мен көзқарастарын тұжырымдап, оларды дәлелдеуде;
• кез келген проблема не ақпаратты жан-жақты тұрғыдан қарастырғанда;
• бірлесе жұмыс жасағанда (топта, жұпта, командада);
• өзгелердің пікірлерін бағалап, қабылдағанда.
Ал сыни ойлаушының ерекшеліктері мынандай болады деп тұжырымдауға
боларлық:
• кез келген проблема не ақпарт бойынша нақты сұрақтар қояды;
• ең маңызды жәйттерді бөліп шығарады;
• проблема не ақпаратқа қатысты деректерді қолданады;
• критерийлер мен стандарттарға негізделінген дәлелді қорытынды мен
шешімдер келтіреді;
• өз пікірі мен көзқарастарына деген жоғары жауапкершілігі бар;
• ақпаратты бір мағыналық жүйеден екіншіге аударады (вербалдыдан
визуалдыға немесе керісінше);
• қарастырып отырған мәселені басқаларымен салыстырады;
• балама ұсыныстар мен көзқарастарды тұжырымдайды;
• икемді болады: өз ойлары мен пікірлерін өзгерте біледі, қателерін
мойындап, оларды түзейді;
• себеп-салдарды анықтайды;
• талдайды, тұжырым жасап, қорытындылайды;
• мәселеге ауқымды тұрғыдан қарап, бірінші мезетте тек қомақты
жәйттерді бөліп қарастырады;
• шешім қабылдауда басқалармен тиімді түрде ынтымақтасады;
• ақпаратты шығармашылық тұрғыдан түрлендіреді;
• әртүрлі дерексөздерден қажетті ақпарат табады, оның мазмұнын,
бағытын, мақсатын өздігінше түсінеді;
• өз әрекеттерін бақылайды, оларға баға береді, жақсарту жолдарын
іздейді;
• басқалармен тіл табысып, ортақ мәмілеге келуге тырысады.
Кесте 1 - Оқушыда сыни ойлаудың қалыптасу деңгейлері
Бастапқы деңгей Орта деңгей Жоғары деңгей
-өз көзқарасы мен -ойлау қадамдарын -негізгі ойлау
ұстанымын жан-жақты ретімен қолданады; қадамдарын ретімен,
тұрғыдан қалыптастыра -өз көзқарасы мен логикалы түрде және
алмайды; ұстанымын тереңінен қолданады;
-өз ұстанымын толық қалыптастырғанымен -өз көзқарасы мен
дәлелдей алмайды, оның оларды ұтымды түрде ұстанымдарын ұтымды
артықшылықтарын толық дәлелдей алмайды; түрде дәлелдей алады;
көрсетпейді; -өз ұстанымдарын -өзіне-өзі нақты баға
-жан-жақты өзгелермен салыстырады, бере алады;
салыстырмайды; оның артықшылығы мен -өзге пікірлерді
-ұтымды мысалдар кемшіліктерін ажыратады;бағалай біледі;
келтірмейді; -өзіне айтылған сынды -ұсыныстар мен
-себеп-салдарын дәлелді сабырмен қабылдай гипотезалар жасай
түрде келтіре алмайды; алмайды; біледі;
-талдау мен синтездеуді -өзге ұстанымдарды -айтылған сынға
толық жасамайды; жан-жақты талдамайды, байыппен қарайды: өз
-жан-жақты баға бере олардың олқылықтарын ұсыныстарын икемді
алмайды. ажырата алмайды; түрде өзгерте алады;
-өзге ұстанымдарды өз -өз жұмысын жақсарту
мақсатында пайдалана жолдарын іздестіреді.
алмайды;
-өз ұстанымын икемді
түрде өзгерте алмайды.
Сыни ойлауды сабақта қалай қолдануға болады? Ең алдымен сабақ тақырыбын
немесе шешуді қажет ететін проблеманы (мәселені, сұрақты) айқындап алайық.
Мәселен, тақырып не проблема Біздің ауыл тұрғындарының денсаулығы, Суды
қалай үнемдеуге болады немесе Қазақстан екінші дүниежүзілік соғыста
болсын. Осы проблемаларды шешуүшін мұғалім оқушыларға үнемі сұрақтар қойып,
олардың сыни ойлауын белсендіріп отыруы керек.
Алдымен оқушыларға Бұл тақырыппроблема туралы не білесіздер? деп
сұрау қойып, олардың алдымен жеке ойланып, содан кейін шағын топ (немесе
жұп) ішінде өз ойларын ортаға салуды тапсыруға болады. Осыдан соң туындаған
ойлар мен пікірлерді сынып болып талқылаған жөн. Мұғалім оқушылардың
талқылауын Бұл мәліметтердің қайсысы сіздер үшін пайдалы болады деп
ойлайсыздар? Неліктен олай деп шештіңіз? Бұл тұжырымға сіздер қалайша
келдіңіздер? секілді сұрақтармен қолдап отырады.
Оқушыларға қойылатын келесі сұрақ Бұл туралы не білгілеріңіз келеді?
болсын. Қайтадан шәкірттер алдымен жеке ойланып, сонан соң жұп не топ
құрамында пікірлерімен алмасады. Бұл мәселені тағы да сынып болып талқылап
(мұнда Неліктен олай ойлайсыз? Ал егерде олай болмаса ше? Мұның астары
(немесе себеп-салдары) қандай деп ойлайсыз? секілді сұрақтарды қойған
орынды), тақтаға оқушылардың не білгісі келетіндерін тізім түрінде жазып
қоюға болады. Келесі мәселе: тақырыптыпроблеманы шешу.
Ол үшін оқушыларға мынандай сұрақ қоюға болады: Бұл мәселені қалай
шешесіз? Ол үшін сіздерде қандай деректер мен ресурстар бар? Мәселені
қандай уақыт ауқымында шешуге боладыдеп ойлайсыздар?.
Оқушылар дерек көздерімен жұмыс жасау барысында оларға тағы да мынандай
сұрақтар қойып, ойлау мен талқылаудың шоғын үрлей түсу керек: Деректер
сенімді ме? Олардың қайсысын дәлел ретінде таңдауға болады? Неліктен? Дерек
авторының пікірі сыңаржақ емес пе? Оның ұстанымымен келісесіз бе? Оның қай
көзқарасына қарсысыздар? Деректерді қалай орналастыруға болады? Олардың
ішкі байланыстары бар ма? Олар қандай?.
Әрине, бұл сұрақтар ойлауды дамытудың мысалдары ретінде келтіріліп
отыр, олардың барлығын бір мезгілде қоюдың қажеті де жоқ шығар: 2-3 сұрақ
қойса да жеткілікті. Өйтпеген жағдайда оқушылар көп сұрақдың астында
көміліп қалуы ықтимал: онда негізгі проблеманы шешу мәселесі жайына қалуы
мүмкін. Әрі қарай оқушыларға тағы да мынандай сұрақтарды қойған орынды:
• Өз ойларыңызды бүкіл сыныпқа қалай жеткізесіздер? (Сыныпты
ойларыңызбен қалайша таныстырасыздыр?)
• Сіздердің ұстанымдарыңызды немен салыстыруға болады?
• Осы тақырып бойынша біліміңізді қалай қолданасыздар ?
• Өз ұстанымдарыңызды қандай дәлелдермен қуаттайсыздар ?
• Ұстанымдарыңыздың ішкі бөлімдерін бір-бірімен қалай
салыстырасыздар?
• Өз ұстанымдарыңыздың ұтымды жерлері қандай?
• Ұстанымдарыңыздың осал жерлері бар деп ойлайсыздар ма?
• Өз ұстанымдарыңызға қандай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz