Жақты сөйлем
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
I тарау Жай сөйлем синтаксисі туралы теориялық мағлұматтар.
1.1 Предикативтік қатынас негізіндегі біршама аяқталған ойды білдіретін
тұлғалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Бір негізді сөйлемдердің зерттелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 12
а) Дәстүрлі грамматикадағы бір негізді сөйлем – атаулы
сөйлем ... ... ... ..18
ә) М.Әлімбаев шығармаларындағы екі негізді (екі құрамды, екі бас мүшелі)
сөйлемдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
ІІ тарау Бір негізді сөйлемдерді
классификациялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
2.1 Бір бас мүшелі басқа да предикативтік
құрылымдар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 47
2.2 Жақты
сөйлем ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .. 47
2.3 Жақсыз
сөйлем ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 61
ҚОСЫМША
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... . 62
КІРІСПЕ
Синтаксис саласы – сөйлемді зерттеудің негізгі объектісі. Ол белгілі
бір дәрежеде хабарды жеткізу үшін қарым-қатынас қызметін атқарады. Соның
негізінен сөйлемді белгілі бір мөлшерде біршама аяқталған тиянақты ойды
білдіретін тілдің ең кіші бөлшегі деп айтуға болады. Сөйлемнің атқаратын
қызметі мен қолдану аясы жағынан алуан түрлі. Синтаксистік ғылыммен
айналысатын мамандардың қай-қайсысы да сөйлем құрылымын оның үш түрлі
белгісімен байланыстырады. Олар: предикативтік, модальдік және интонациялық
деп көрсетеді де, осылардың ішіндегі ең негізгі белгісі ретінде
предикативтік белгіні атайды. Осы сөйлемнің предикативтілігін көрсететін
негізгі аспектілердің бірі – коммуникативтік аспектісі.
Тіл – адам қоғамы туындылары ішіндегі асылдың асылы, қымбаттың
қымбаты, адамды адам еткен күшті тұлғалардың бірі. Ол қоғам тарихының
барлық дәуірінде де оның күресі мен дамуының құралы, рухани өмірінің, бүкіл
мәдениетінің тұтқасы болып келеді. Қоғамдық ой-сана, дүниетаным тіл арқылы
ғана қалыптасып, тіл арқылы ғана жарыққа шығады.
Тіл – адам баласын қазіргі прогреске жеткізген ұлы да бірегей туынды.
Өйткені тіл – қарым-қатынас құралы.Оның басты қызметі – коммуникативтілігі
болып табылады.
Коммуникация сөзінің негізгі мазмұны, жалпы қарым-қатынас, араласу,
хабарласу, байланыс деген мағыналарды білдіреді. Ал тілдік коммуникация –
тіл арқылы байланыс, сөйлеу тілі арқылы байланыс, сөйлеу тілі арқылы
адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас жасауы , бір-бірімен информация
алысуы, яғни, қоғамдық , ұлттық тіл арқылы ұғынысуы, түсінісуі, яғни
адамзаттың тіл арқылы бір-бірімен қарым- қатынасқа түсуін айтамыз. Тілдік
қатынас – адамдарға тән. Ол – ойлау мен сөйлесім үрдісінің белгілі бір
қоғамдық қатынаста тіл арқылы жарыққа шыққан көрінісі. Сөйлем тілдік
қатынастың орындалуына тікелей себепкер болады. Өйткені сөйлем –
коммуникативтік тұлға, яғни пікір білдіру үшін жұмсалатын тұлға. Тілдік
тұлға ретінде сөйлем біршама тиянақты ойды білдіреді, әрі адамдар
арасындағы қарым-қатынасты жүзеге асыратын сөйлесу құралы болып табылады.
Диплом жұмысының өзектілігі.
Қазақ тіл білімінде бір негізді сөйлемдер мәселесі өзінің сипаттары
мен құрылымдық ерекшеліктері негізінде арнайы зерттеу нысаны ретінде
қарастырылмады. Сол себептен бір негізді сөйлемдер жайлы теориялық
тұжырымдарды бір арнада қарастыру осы диплом жұмысының өзекті мәселесі
болып табылады. Сонымен қатар бір негізді сөйлемдердің көркем туындыға
қаншалықты әсер ететіндігін, яғни Мұзафар Әлімбаев шығармалары қолданысының
мәнін ашудағы қызметін анықтау – басты мәселелердің бірі болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері.
Диплом жұмысының ең басты міндеттерінің бірі – жалпы тіл біліміндегі
жай сөйлемдерді зерттеуге байланысты теориялық мәселелерге шолу жасау.
Әсіресе, сөйлемнің басты сипаттары болып табылатын сыртқы құрылымы,
мағыналық құрылымы мен қатынас құралы болу ерекшеліктеріне өзара жеке
сипаттама бере отырып, олардың коммуникативтік қызметін анықтау. Ол
дегеніміз – оның сөйлеу единицасы ретінде қарау. Ал сөйлеудегі сөйлем –
контекстегі сөйлем. Жай сөйлемдердің барлығы дерлік коммуникативтік қызмет
атқара бермейді. Атап айтсақ, атаулы сөйлем қарым-қатынас ретінде
жұмсалмайды.
Тек статикалық күйде жұмсалатын атаулы сөйлем динамикаға түскен
реплика мәнді сөйлемдермен салыстырылады. Бұндағы мақсат атаулы сөйлем мен
реплика мәнді сөйлемдердің өзара айырмашылықтарын тану болып табылады.
Жоғарыдағы мәселелердің барлығы сөйлемдердің коммуникативтік тұлғасын
анықтаудағы басты зерттеудің нысаны. Зерттеудің өзектілігін дәлелдеу
мақсатында ең алдымен, бір негізді сөйлемдердің жазушы тілін байытып,
шығарма қолданысындағы мәнін ашуда қосқан үлесін айқындау;
Екіншіден, бір негізді сөйлемдерді қолдануда авторлық қолтаңбаны
дәлелдеу;
Айтылған мақсаттарды орындау үшін, төмендегі міндеттерді шешу жүзеге
асырылды:
– қазақ тіл біліміндегі бір негізді сөйлемдердің жеке түрлерін
айқындау мақсатында олардың орыс және түркі тілдеріндегі зерттелуіне шолу
жасау;
– қазақ тіл біліміндегі бір негізді сөйлемдердің қалыптасу, даму
тарихы мен көне ескерткіштер тіліндегі сөйлемдердің құрылымын анықтау;
– бір негізді сөйлем түрлеріне жатқызылған белгілі жақты, жалпылама
жақты, белгісіз жақты және жақсыз сөйлемдердің әрқайсысын жеке талдап
зерттеу және жасалу жолдарына қысқаша шолу жасау;
– қазақ тіл біліміндегі бір негізді сөйлемдердің Мұзафар Әлімбаев
шығармалары тіліндегі қолданысын талдау;
Зерттеу нысаны. Диплом жұмысының басты зерттеу нысаны – қазақ тіл
біліміндегі бір негізді сөйлемдер. Жай сөйлемнің бір түрі болып табылатын
бір негізді сөйлемдердің өзіндік ерекшеліктері мен сипаттарын анықтау оның
коммуникативті қызметімен тығыз байланысты. Яғни, бір негізді сөйлемдер
болып табылатын белгілі жақты, жалпылама жақты, белгісіз жақты және жақсыз
сөйлемдердің (атаулыдан басқа) коммуникативтік қызметін анықтау, оларды
Мұзафар Әлімбаев шығармашылығының негізінде қарастыру, ерекшеліктерін
анықтау сияқты мәселелер диплом жұмысының басты зерттеу нысаны болмақ.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен
және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I Жай сөйлем синтаксисі туралы теориялық мағлұматтар
1.1 Предикативтік қатынас негізіндегі біршама аяқталған ойды
білдіретін тұлғалар
Сөйлем – синтаксис ғылымының басты зерттеу нысаны. Қазақ тіл білімінде
синтаксистің объектісі сөз тіркесі мен сөйлем деп берілгенмен, сөйлемнің
орны қай жағынан болса да ерекше. Біріншіден, адам ойын жарықка шығарады,
екіншіден, адамдар арасындағы тілдік қарым-қатынасты жүзеге асырады және
тілдік жүйедегі негізгі мақсаттарды орындайтын бірден-бір тілдік бірлік
болып табылады. Тек сөйлем арқылы ғана біз ойымызды екінші біреуге
жеткізіп, өзара пікірлесе аламыз.
Алайда, синтаксистің нысаны сөз тіркесі мен сөйлем құрылысын ғана
зерттеумен шектелмейтінін уақыт көрсетіп отыр. Қазіргі кезде синтаксис
ғылымы өзінің ауқымын зерттейтін нысаны тұрғысынан ғана емес, сол
нысандарға қатысты арнайы проблемалар мен зерттеу әдістері тұрғысынан да
кеңейткен. Мысалы, орыс ғалымы Н.Ю.Шведова қазіргі синтаксистің зерттеуге
тиіс нысандары ретінде негізгі бес түрлі тілдік бірлікті атайды: сөз
тұлғасы, сөз тіркесі, жай сөйлем, құрмалас сөйлем, мәтін. Бұлар қай
жағынан да өзара тығыз байланысты болып, күрделі бір синтаксистік
тұтастықты құрайды деп есептейді [1;129]. Қазір осы аталғандардың ішінен
тек сөйлемді ғана тіл біліміндегі ең басты синтаксистік бірлік деп тану
жөніндегі көзқарастар басым.
Орыс тіл білімінің өзінде синтаксистің нысаны туралы түрліше
көзқарастар қалыптасқан. Олар негізінен үш түрлі мәнде қолданылған.
Біріншіден, синтаксис тек сөйлемді және оның бөліктерін, сөйлем
мүшелерін ғана зерттейді, яғни синтаксис ғылымы тек сөйлемді ғана
зерттейді, сөз тіркесі еленбейді. Екіншіден, синтаксис тек сөз тіркесін
зерттейді дейтін пікір. Бұл көзқарасты
Ф.Фортунатов,В.К.Поржезинский,Н.М.П етерсон, А.М.Пешковский қолдайды. Бұл
ғалымдар сөйлем – сөз тіркесінің бір тармағы дейді. Үшіншіден,
В.В.Виноградов, Ю.Шведова, В.Н.Ярцева, О.С.Ахманова сияқты ғалымдар
синтаксистің объектісі ретінде сөз тіркесі мен сөйлемді қатар қойып
қарастырады.
Қазақ тіл білімінде А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов,
Н.Сауранбаев т.б.еңбектерінде синтаксистің нысанын сөйлем деп қарастырса,
профессор М.Балақаев оған сөз тіркесін қосады. Сонымен синтаксистің нысаны
сөз тіркесі мен сөйлем деп танылып келгенімен, профессор Қ.Есенов оған
күрделенген сөйлемдерді, Б.Шалабай мәтін мәселесін қосуды ұсынады.
А.Ж.Жақыпов: Синтаксистің объектісі сөз тіркесінен басталып, сөйлеммен
шектелмеуі тиіс, синтаксистің нысаны – сөз формаларынан басталуы керек,
–дейді [2; 111].
Қазақ тіл білімінде синтаксистің зерттелуі жүйелі дамып келеді,
сонымен қатар ірі зерттеулермен, жаңа бағыттармен толығып отыр.
А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, С.Жиенбаев,
М.Балақаев, Т.Қордабаев, Р.Әміров, Қ.Есенов, О.Төлегенов, А.Әбілқаев,
Т.Сайрамбаев сынды ғалымдар қазақ тілі синтаксис ғылымының дамуына
үлестерін қосты.
Қазақ тіл білімінде сөйлем синтаксисі жайлы алғашқы зерттеулердің
негізін қалаған ғалымдар ретінде А.Байтұрсынов пен Қ.Жұбановтарды атауға
болады. Олардың сөйлем және сөйлем түрлері жайындағы еңбектері бүгінгі
күнге дейін өзінің мағынасын жойған емес. Ахмет Байтұрсынұлы өз еңбегінде:
Сөйлем дегеніміз – сөздердің басын құрастырып, біреу айтқан ой.
Сөйлегенде, жазғанда кім де болса ойын айтады. Ойын айтуға тиісті сөздерді
алады да, олардың басын құрап, біріне бірінің қырын келтіріп,
қиындастырады...Ауыздан шыққан сөздің бәрі сөйлем бола бермейді, айтушының
ойын тыңдаушы ұғарлық дәрежеде түсінікті болып айтылған сөздер ғана сөйлем
болады..., – деп сөйлем туралы пікір білдірсе, ал сөйлем синтаксисі
ғылымының табиғаты жайында: Сөйлем ішіндегі сөздердің басын түсінікті етіп
құрастыру, сөйлемдерді түсінікті етіп жасау туралы сөз табиғатынан шыққан
түрлі заңдар, тәртіптер бар. Ол білімдер сөйлем жүйесі деп аталады. Сөйлем
жүйесі екіге бөлінеді: бірі – сөйлем ішіндегі сөздер турасындағы білім.
Сөйлем ішіндегі сөздер сөйлем мүшелері деп аталады деп қорытынды жасап,
ойын түйіндейді. Осы кезекте А.Байтұрсыновтың Тіл тағылымы атты еңбегінде
сөйлемді түсінікті етіп жасау туралы сөз табиғатынан шыққан түрлі заңдар,
тәртіптердің болатындығын, олардың сөйлем жүйесі деп аталатындығы туралы да
айтылады [3; 263-264].
Қазақ тіл білімін зерттеуші Қ.Жұбанов ой мен сөздің байланысы, сөйлем
туралы мынадай пікір білдіреді: Ой деген адамның өзі жайлы, болмаса
төңіректегілер жайлы білгені. Сөз деген – сол білген нәрселерінің аты.
Сондықтан адам, заттар мен құбылыстар жайында білгенін (ойын) білдіргісі
келсе, сол заттар мен құбылыстардың аттарын (сөздерді) айтып білдіреді,
ойды сөзбен білдіреді. Сөзбен білдірілген ой аяқталған түгел ой болуы да,
аяқталмаған шала ой болуы да мүмкін... ойды бір сөзбен де, бірнеше сөзбен
де түгел білдіруге болады. Қыс. Күн боран. Жердің үстін қар жапқан дегенде
қыс деген жалғыз сөздің өзі де түгел бір ойды білдіріп тұр. Күн боран
дегенде сондай түгел бір ойды күн және боран деген екі сөзбен білдірген.
Жердің үстін қар жапқан дегенде түгел бір ойды төрт сөздің жинағы
білдіріп тұр. ..
Осындай, аяқталған ойды білдіретін бір я бірнеше сөзді сөйлем дейміз
[4;140].
Қазақ тіл білімінде келесі зерттеушілердің бірі М.Балақаев: Тіл –
қарым-қатынас жасаудың құралы да, сөйлем – сол қарым-қатынас жасауда
кісінің ойын айтудағы негізгі формасы. Кісінің ойы әр алуан, әр қилы
болғандықтан, соларды айту үшін жұмсалатын сөйлемдер, олардың құрамы да
түрлі-түрлі болады. Кейде бір сөз бір сөйлем қызметінде жұмсалса (Түн. –
Аттан! Масқара! ‒ Көрдің бе? ‒ Көрдім. – Көріне ме? – Жоқ) кейде екі не
одан да көп сөздерді, сөз тіркестерін құрастыру арқылы сөйлем жасалады, ‒
дейді. [5;99]
М.Балақаев осы ойды дәлелдей түсіп, мына сияқты мысалдарды
қарастырады. Түн. Аттан! Масқара! Аталып отырғандар бір сөзден жасалған
сөйлемдер.
– Көрдің бе?
– Көрдім.
– Көріне ме?
– Жоқ.
Бұл қолданыстар да бір сөзден және сұраулық шылаудан жасалған сөйлем.
( – Көрдің бе?)
Осы жіктік жалғауының І жағында тұрған жедел өткен шақтың етістігі,
ол да бір сөзден жасалған, ол да сөйлем. ( – Көрдім.). Жоқ деген модаль
сөз де сөйлемнің қызметін атқарады. Бұл қолданыстар көбіне диалогта
кездеседі. Дәл осындай қолданыстағы екінші бір сөйлем бар. Мысалы:
Күлемін. Өкпелеймін. Еркелеймін,
Өзгеріп отырамын тұтам күнде. (К.Ф)
Академик С.Аманжолов синтаксис бағыты бойынша жасаған еңбектерінде
сөйлемді сөйлеумен қатар қойып зерттеген. Сөйлеу тек ғана процесті (іс
үстінделікті), ал сөйлем процесті ғана емес, тиянақтылықты да
(становление), қарым-қатынастылықтың басқа белгілерін де көрсететін
категория екенін байқауымыз керек. Өйткені сөйлеу әбден зат болып
тиянақталмаған, етістік қасиеті, мәні жойылмаған сөз, ал сөйлем нақтылы
зат есім, тиянақты грамматикалық ұғым беретін терминдік мәні де зор сөз...
Ақынның я жазушының бүтін романы, поэмасы, баяндамашының жасаған баяндамасы
түгелімен бір ойға, күрделі бір пікірге байлаулы да болады. Сол роман, я
поэма біткенде ғана, ақын я жазушының ойлаған ойы, айтайын деген сөзі
бітеді. Міне, бұдан ойдың өрісі, ішкі көлемі кең екендігі анық көрінсе
керек. Сөйтіп, сөйлем дегеніміз С.Аманжоловтың пікіріне сүйенетін болсақ,
ол: Кейде ұзын ойдың бір бөлшегін, кейде қысқа ойдың бүтінін қармайтын
сөздер тобы [6; 15-16].
Ғалым М.Балақаев, Т.Қордабаевтың еңбегінде сөйлем және оның құрамы
жөнінде мынадай ой сараланады. Авторлар: ...Сөйлем пікір алысуды,
қарым-қатынас жасауды қамтамасыз ететін тілдік материалдың бір тұтас
бөлшегі. ...Сөз айналадағы объективтік шындықты адам басындағы сәулесі
(отражение) ретінде жеке-жеке ұғымды (понятие) білдірсе, сөз тіркесі
олардың грамматикалық қарым-қатынасын білдіреді. Ал сөйлем сол жеке
ұғымдардың синтезі ретіндегі пайымдауды (суждение), хабарлауды, сұрауды,
модальділікті білдіреді [7; 6-7].
Олай болса сөйлемге тән мынадай белгілерді негізге ала отырып
М.Балақаев:
‒ Біріншіден, сөйлем біршама аяқталған ойды, модальділікті білдіреді;
‒ Екіншіден, сөйлем өзара байланысқа енген сөздерден, сөз тіркестерінен
құрылады;
‒Үшіншіден, сөйлем бастауыш пен баяндауыштың байланысынан туған
предикаттық қатынасты білдіреді;
‒Төртіншіден, әрбір сөйлемнің айтылу интонациясы болады;
Осы сөйлемге тән белгілерді негізге ала отырып, сөйлемге М.Балақаев
Предикаттық қатынас негізінде біршама аяқталған ойды білдіретін тиянақты
сөздер тізбегі ‒ сөйлем, ‒ деп көрсетеді [8; 6].
Жай сөйлем типтерін зерттеуші – ғалым О.Төлегенов Сөйлемге тән
эмоциялық, экспресивтік мағына туралы да ойын білдіреді. Сөйлем – тілдің
қатынас жасау үшін жұмсалатын басты сөйлеу бөлшегі, ол тікелей ойды
білдіреді...сөйлем қалыптасу құрылымы мен интонациясы жағынан тиянақты
болады, эмоциялық, экспрессивтік мағынада да айтылады деген маңызды пікірі
алдыңғы қатарлы ғалымдардың ойларымен ұштасып жатыр [9;5-6]. Мысалы:
Ақылы жоқ адамға, Мәссаған, өтірік сөзің де шын көрінер деген сөйлемнің
эмоциялық қызметі басым. Ары жоқ – адамның қоры деген сөйлемнің баяндауышы
зат есімнен жасалған, матаспалы баяндауыш. Ол – экспрессивтік қызметі
ерекше көрінетін жай сөйлемнің бір түрі. Мысалы:
Түйе дегеніміз-байлық,
Қой дегеніміз-мырзалық,
Ешкі дегеніміз-жеңілдік,
Жылқы дегеніміз-сәндік,
Сиыр дегеніміз-ақтық. (Мөлдір бұлақ)
Көңілі-көмір,
Пейілі-темір,
Қалқам, солай
Қазіргі өміріңіз.(М.А)
Жоғарыда аталған сөйлемдердің экспрессивтік қызметі басым, сондықтан
ерекше байқалатын жай сөйлемнің ерекше түріне жатады.
Профессор ғалым С.Исаев: Сөйлем – ойды білдіре алатын тілдің ең
кіші бөлшегі, – дей келе сөйлем – жеке сөзден де, сөз тіркесінен де бөлек
тілдік единица. Сөйлем әдетте бірнеше сөздер тобынан тұрады. Ойды білдіруге
тікелей қатысты тұрлаулы (бастауыш пен баяндауыш мүшелер) мен тұрлаусыз
мүшелер сөйлем құрайды. Бірақ кейде сөйлемде сөздердің көбі түсіп қалып та
жұмсалады, қойылған сұраққа бір сөзбен жауап беріледі, мекендік, мезгілдік
ұғымды білдіру үшін бөлек-бөлек сөйлемдер арасында атаулық мәнде жеке
сөздер қолданылып, сөйлем мәнінде жұмсалады. Міне, осындай ерекшеліктерді
ескеріп, сөйлем жеке сөзден де тұрады дейміз... [10;123-124].
Белгілі ғалым Р.Әмірдің пікірінше, Сөйлем – коммуникативтік единица,
яғни пікір білдіру үшін, информация беру үшін жұмсалатын единица...
Сөйлемнің жеке сөзге немесе сөз тіркесіне пара-пар келетін
конструкциялардан ғана құралатыны бар: Жаз. Сүттей жарық түн. Бұл
аталғандар – сөйлем Яғни, жай сөйлем, атаулы сөйлем, оның
ішінде бір негізді сөйлемдер [11;48].
Соңғы шыққан Қазақ грамматикасында: Сөйлем – тілдің ең маңызды
қызметтерін білдіретін, жүзеге асыратын бірден-бір құрал. Ондай
қызметтердің біріншісі – ойлау – танымдық, екіншісі – қарым-қатынас құралы
болу қызметтері. Бұл қызметтер бір-бірімен өзара тығыз байланысты. Яғни,
қарым-қатынас ретінде қолданылған сөйлемде де танымдық мағына қолданылып
жүретіні белгілі, – деп берілген [12;627].
Тіл білімі ‒ философия мен логиканың қойнауынан шыққан ғылым. Сондықтан
да бұл аталғандар сөйлемнің сипатын ашуда өзіндік логикалық категорияларға
негіз бола алады. Аристотель заманынан бастап ХХ ғасырдың соңына дейін
сөйлем тек логикалық байымдаумен тығыз байланыста болып келді. Сөйлемге осы
тұрғыдан қарағандардың қатарында неміс тілі синтаксисінің маманы
К.Ф.Беккер мен орыс тілі синтаксисі маманың көрнекті өкілі Ф.И.Буслаевтарды
атауға болады. Мамандардың бұл салада атқарған қызметі өте мол. Сонымен
қатар сөйлемді логикалық байымдаумен қарау түркі тіл білімінде де назардан
тыс қалмады. Мәселен, Н.К.Дмитриев сөздердің тобы байымдауды білдірсе, ал
сөйлем байымдауды білдірмесе, сөз тіркесі болатынын көрсетеді.
Міне, аты аталған ғалымдардың сөйлем туралы көзқарастары болашақтағы
зерттеушілердің басты ұстанымы болуы керек.
Мектепке арналған оқулықта Сөйлем дегеніміз ‒ аяқталған, тиянақты
ойды білдіреді делінген. Бұл анықтама күні бүгінге дейін қолданыста жүр.
Бұған дәлел ретінде 2004 жылы Ү.Ә.Асылов, Ә.Е.Жұмабаеваның авторлығымен
шыққан оқулықта: Бір ғана тиянақты ойды білдіретін дара сөйлемді жай
сөйлем дейміз, – деп көрсетілген [13;46]. Бұл анықтаманы қазіргі кезде
жоғары оқу орындарына арналған қазақ тілі оқулығынан да, тіпті, академиялық
грамматикадан да байқауға болады.
Сөйлем ‒ қарама-қайшылыққа толы күрделі синтаксистік құбылыс. Соның
негізінде сөйлемнің аяқталған тиянақты ойды әрдайым білдіре бермейтіндігі
қазақ тіл білімінде байқалды. Оған дәлел ретінде жоғарыда аталған
ғалымдардың сан-алуан пікірлерінен көруімізге болады.
Сөйлемнің сөзсіз құралуы мүмкін емес. Сол сөйлемді құрайтын әрбір
сөздің орны, өзіндік қызметі мен мағынасы жағынан әр алуан болады. Тіл
білімінде сөйлем құрайтын сөздер сөйлем мүшелері делінген. Р.Әмір Жай
сөйлем синтаксисі деп аталатын еңбегінде: Сөйлем мүшелері ‒ сөйлем
құрамында қалыптасқан функциялық қатынастың компоненті. Сөйлем мүшелері
ретінде толық мағыналы сөздер жұмсалады, – дейді [14;116].
Жалпы сөйлемнің өзіне тән айтылу сазы болады. Мейлі ол бір сөзден
тұрсын, өзара байланысты бірнеше сөздерден құралсын, ол дауыс ырғағы
жағынан тұтастанып, айналасындағы басқа сөйлемдермен арнайы пауза арқылы
ажыратылады. Әрі олармен мағыналық қатынасқа түсіп, ұласып, ұштасып
отырады.
Тіл білімінде сөйлемнің бір бас мүшелі және екі бас мүшелі деп
аталатын түрлері кездеседі. Бұл терминдер А.А.Шахматовтың есімімен тығыз
байланысты.
Екі бас мүшелі сөйлемдер қай сипатта қаралса да, екі бас мүшесі айқын
жеке сөздермен (сөз формаларымен) берілетін сөйлем екені бізге мәлім.
Ал бір бас мүшелі сөйлемдер, ғалымның пікірі бойынша, субъектісі
мен предикатының мәні бір бас мүшеге жинақталған кез келген сөйлем, –
деп көрсетеді [15; 50].
Бұл ойды әрі қарай В.В.Виноградов жалғастыра түсті. Бір бас мүшелі
немесе бір құрамды деп аталатын сөйлемдер екі бас мүшелі сөйлемге
қарама-қарсы қойылып зерттелетін объектіге айналды.
Қазақ тіл білімінде жай сөйлемдер құрылымдық ерекшелігіне сай екі
негізді сөйлем және бір негізді сөйлем болып бөлінеді. Құрылымында екі
негізгі мүше ‒ бастауыш, баяндауыш мүше болып, сөйлем соларды тірек етіп
құрылған болса, ол екі негізді болып танылады.
Екі негізді сөйлемнің басты мүшелері, кейде екеуі де түсіріліп айтылуы
мүмкін. Бірақ олардың лексикалық, грамматикалық бейнесі белгілі болып
тұрады. Мысалы:
1.‒ Газет-журнал оқисыңдар ма?
2.‒ Сендер қайдан келдіңдер?
‒ Егістен.
3.‒ Сен кімнің тұзысың?
‒ Даламның.
4.‒ Сен кімнің қызысың?
‒ Мамамның.
5.‒ Сен кімнің гүлісің?
‒ Отанның. ( Балдаурен, шіркін, балалық 8-б.)
Осы диалогтағы екі бас мүшеде түсірілген немесе түсіп қалған
қолданыстар мыналар: Егістен, даламның, мамамның, отанның. Бұл контекстегі
лексикалық және грамматикалық белгілеріне қарап, ойымызды былайша
тиянақтауға болады. Және солай түсінеміз.
1.Мен егістен келемін
2.Мен даламның тұзымын.
3.Мен мамамның қызымын.
4.Мен отанның гүлімін.
Екі негізді сөйлемдердің басты белгісі түпкілікті құрылысына қарап
танылады. Олардың нақты коммуникативтік көрінісі түрліше бола береді.
Сөйлемдерде бір-ақ негізгі мүше болып, конструкция сол мүшені ғана
тірек етіп құрылған болса, олар бір негізді сөйлем болып танылады. Мысалы:
Тыныштық. Оны бұзуға болмайды.
Бір негізді сөйлемдер грамматикалық сипаты жағынан екі түрлі. Бір түрі
арнаулы құрылысы бар баяндауыш мүшені тірек етіп құрылады: Оны бұзуға
болады. Екінші түрі бастауыш деп те, баяндауыш деп те тануға келмейтін ‒
тірек мүше деп аталатын компонетті негіз етіп құрылады: Мысалы: Мидай
дала. Жарқыраған ай.
Қазақ тілінің синтаксистік жүйесінде екі негізді сөйлемдер базистік,
түпкі құрылымы ретінде танылуға тиіс. Олар – пікірдің құрылысына сай
ұйымдасып, алғаш пайда болған конструкциялар.
Екі негізді сөйлемдер тек жақты болып құралады. Бір негізді сөйлемдер
екі негізді сөйлемдердің грамматикалық, функционалдық баламасы (параллелі)
ретінде қалыптасқан.
Бұл бір. Екінші ескеретін жай – бұл екі типті конструкциялардың жұмсалу
аясы бірдей емес. Екі негізді сөйлемдер – басты функционалдық конструкция.
Ол әлдеқайда көп жұмсалады. Үшінші ескеретін жай – екі негізді сөйлемдердің
құрылымдық потенциясы да үлкен. Мұндай сөйлемдер көп сөз қатыстыра алады,
күрделенуі де алуан түрлі.
Екі негізді сөйлемдерден бөлек бір негізді деп аталатын сөйлемнің
түрлері де бар. Мысалы:
Бәрі тәтті,
Тәтті күлкі,
Тәтті мол.
Ойнақтайды кеудемде бір-ақ көңіл,
Қуанғаны қандай жақсы адамның,
Аялдашы, айналайын, шаттығым. (К.Ә)
Бұл поэзиядан үзіндідегі тәтті күлкі, тәтті мұң деген жолдар жай
сөйлем, бір негізді сөйлем, атаулы сөйлем. Адамның түрлі көңіл-күйін
білдіретін суреттеуде, бейнелеуде қолданылатын зат атаулы сөйлем,
құрылымына қарай – бір негізді сөйлем. Бір негізді сөйлемнің екінші бір
түрі бар. Оған мына сөйлемдер дәлел бола алады. Мысалы: 1. Мағанда жасамыз
ауылдасымызға да кінәмізді мойындауға тура келді. 2. Маған сендірген
шындықты айтып сендіруге болмас. 3. Тіпті маған сендіруге де қиын соғар.
Осы сияқты бір негізді сөйлемнің арнайы жасалу жолы бар. Бұл типтегі
сөйлемдер баяндауыш мүшені тірек етіп құрылады. Мұндай сөйлемдер екінші бас
мүшені керек етпейді. Ғалым Ж.Сәдуақасұлының пікірі бойынша, екінші бас
мүшемен толықтыруды қажет етпейтін жай сөйлемнің бір түрі болып есептеледі.
Бұл жерден байқайтынымыз, профессор Р.Әмір бір негізді және екі негізді
деп көрсетсе, ал ғалым Ж.Сәдуақасұлы бір құрамды, екі құрамды деген
терминмен атап көрсетеді.
Бір негізді сөйлем деп ‒ тұлғалық құрылымы жағынан бір ғана бас мүшелі
предикативтік құрылымда келіп, екінші бас мүшемен толықтыруды мағынасы
қажет етпейтін жай сөйлем түрлерін атайды. Бір негізді сөйлемнің басты
ерекшелігі – ондағы предикативтік қатынастың бір ғана бас мүше арқылы
берілуі болып табылады.
Біздің байқауымызша, сөйлем қай бағытта зерттелуіне қарамастан,
ғалымдардың барлығы дерлік сөйлем құрылымын оның үш түрлі басты
белгілерінің ішіндегі ең негізгісі ретінде предикативтік белгіні ерекше
атайды. Кей ғалымдар предикативтілікті грамматикалық бас мүшелердің
бастауыш - баяндауыш қатынасы деп түсінсе, ал бірі – логикалық бас
мүшелердің субъект -предикат қатынасы деп қарайды. Ал енді бір топтағы
ғалымдар предикативтілікті коммуникативтік мүшелердің қатынасы, яғни, тема
- рема деп түсінеді.
Нақтыласақ, предикативтілік – сөйлемде басты қызмет атқаратын мүше.
Бұл қасиет тек қос құрамды сөйлемдерге ғана тән емес. Сонымен қатар бір
негізді сөйлемдердің ішінен де көруімізге болады.
Қос құрамды сөйлемдер: 1. Бір күні түлкі қоянды көреді, түлкі қоянның
жолына сылай кетіпті де, іле-шала сол қоянды шақырыпты. Түлкі көреді; түлкі
сылай кетіпті; ол шақырыпты деген сөйлемдер – грамматикалық бас мүшелердің
қатысуы арқылы жасалған қос құрамды сөйлем. Қос құрамды сөйлемдер көп
компонетті салалас сөйлемнің жасалуына негіз болған. 2. Ол ұяла-ұяла
жаулығымен бетін бүркемелеп сәлем етті. Ол сәлем етті – қос құрамды сөйлем,
қос құрамды немесе екі негізді сөйлем Р. Әміровтың пікірі бойынша. 3.
Маған бүгін әпкемнің досының үйіне бару керек. Бұл – сөйлем бір негізді
немесе Ж.Сәдуақасұлының пікірі бойынша, бір құрамды сөйлем.
Демек, предикативтілік – бір негізді, немесе бір құрамды сөйлемге де
тән екені белгілі.
1.2 Бір негізді сөйлемдердің зерттелуі
Сөйлем синтаксисі – әлемдік лингвистикадағы өзекті мәселелердің бірі.
Сөйлем – күрделі тілдік құбылыс. Осыған орай күні бүгінге дейін сөйлем
ұғымы түрлі сипаты жағынан, әр қырынан қарастырылып, алуан түрлі
көзқарастар мен бағыттарға, тұжырымдарға негіз болды. Мысалы, бастауын ерте
дәуірдегі философиялық қағидалардан алатын, сөйлемді ойдың көрінісі,
сондықтан грамматикалық категориялар ой категорияларын да білдіреді
дегенге саятын, ғылымда логика-грамматикалық немесе логикалық деп аталған
бағыттың өкілдері бар. Олар: И.И.Давыдов, К.С.Аскаков болды.
Ал ХІХ ғасырдың ІІ-жартысынан бастап тілді психологиялық тұрғыдан қарау
өте күрделі мәселе болды. Бұл бағытта Г.Штейнталь, А.Потебня, А.Шахматов
есімдерін көруімізге болады. Тіл – адам бойында пайда болған
психологиялық процестердің көрінісі, сондықтан сөйлем де сөйлеуші санасында
пайда болатын белгілі бір ұғымдардың бірлесе қызмет етуін көрсететін
психологиялық құбылыс, – деп баға береді.
Бұдан әрі ХХ ғасырдың жемісі де аз болмады. Бұл кезеңде пайда болған
тілді таза грамматикалық құбылыс ретінде қарайтын тұлғалық немесе формальді
грамматикалық бағытта Ф.Ф.Фортунатовтың қосқан үлесі аз емес.
Сөйлемді актуальді мүшелеу деп аталатын концепциясы ХХ ғасырдың 40-
жылдарынан бастап пайда болды. Осы мақсатта сөйлемді мағыналық құрылымы
тұрғысынан зерттеу өмірге келді. Бұдан сөйлемнің көп қырлы, күрделі құбылыс
екендігін көруге болады. Оның әр қырын жекелей қарап, зерттеу 70-жылдардан
бастап қолға алынды. Әр кезеңде пайда болып, бір-біріне қайшы келіп жататын
осындай көзқарастар ғалымдарды сөйлемнің басты-басты белгілері мен қырларын
айқындап алу бағытында зерттеулер жасауға итермеледі.
Мәселен, Н.Н.Арваттың Семантическая структура простого предложения в
современном русском языке деген еңбегінде сөйлемді алуан түрлі
қырларынан қарап, оның үш түрлі қызметтік белгілеріне тоқталды. Олар:
біріншіден, сөйлемнің сыртқы құрылымдық – тұлғалық жағынан ұйымдасуы
(формальдік немесе структуралық құрылымы) деп көрсетсе, екіншіден,
мағыналық жағынан ұйымдасуы (семантикалық құрылымы), үшіншіден, хабар
білдіру ыңғайындағы (коммуникативтік құрылымы) деп көрсетеді [16; 4].
Бұл үшеуінің қазақ тілі білімінде атқаратын маңызы зор. Әсіресе,
коммуникативтік құрылымын ерекше атап өтуге болады.
Тіл-тілде болмасын сөйлемнің қандай белгілері бар, сөйлем ойды білдіре
ме, әлде біршама аяқталған ойды білдіре ме деген сұрақтар төңірегінде
ғалымдардың арасында әртүрлі көзқарастар пайда болды. Мәселен, ғалым
Т.Сайрамбаев Сөйлемнің негізгі белгісі ретінде предикативтілік,
модальділік және интонация – үшеуін бірдей жатқызу орынды деп санаймыз
[17;6] деген пікірімен келісе отырып, бір негізді сөйлемдердің бойынан осы
белгілерді көруімізге болады.
1970 жылы шыққан Қазіргі орыс әдеби тілінің грамматикасында берілген
предикативтілік категориясы әрбір сөйлемдерге қатысады және оның
грамматикалық мағынасы болып табылады [18;536-541] дейтін пікірді
қолдайтын ғалым Т.Сайрамбаев сөйлемде де, оның негізін құрайтын элемент ‒
бастауыш пен баяндауыш. Осы екеуінің негізінде ғана оның модальділік
қасиеті айқындалса керек. Сондықтан да ең алдымен, сөйлемге тән қасиет ол
‒ предикативтілік болады деп көрсетеді.
Осы негізде сөйлемдерді салыстыра келіп предикативтіліктің қасиетін
анықтау барысында: Сөйлем бір бас мүшелі, екі бас мүшелі немесе
мүшеленбейтін сөйлемдерден құралса, предикативтіліктің ең жоғарғы түрі екі
бас мүшелі сөйлемдерде нақты көрінеді. Ал бір бас мүшелі сөйлемдерде
жартылай, ал мүшеленбейтін сөйлемдерде болмайды да. Міне, бұған қарағанда
предикативтілік тек бастауыш пен баяндауыш арасындағы таза грамматикалық
құбылыс, – дейді [19;6].
Демек, сөйлемнің предикативтілігі негізінде осы тұрлаулы мүшелер арқылы
ажыратылады.
Жалпы, предикат терминінің бастапқы негізгі мағынасы баяндауыш
екендігімен қоса сөйлемнің негізгі мүшесі деп, баяндауышсыз сөйлем
болмайды деп (атаулы сөйлемдерден басқа) қарасақ, баяндауыш
предикативтіліктің негізі, тірегі екендігін кез келген ғалым мойындайды.
Міне, жоғарыда аталған сөйлем синтаксисіне қатысты еңбектердің барлығы
оның бірнеше түрін, қыр-сырын көрсетеді. Сөйлемді бас мүшенің қатысына
қарай топтастыру кейінірек пайда болды. Орыс тіл білімінде бір бас мүшелі
сөйлемдер ұғымын алғаш қолданған ғалым А.А.Шахматов болды. Сонымен қатар
ғалым тіл біліміндегі психологиялық коммуникация ілімін дүниеге әкеліп,
тіл ғылымының кейінгі дамуына елеулі үлес қосты.
Ғалым кез келген сөйлемді адамға тән психологиялық процестің көрінісі
ретінде қарайды да, олар психологиялық субъекті мен психологиялық
предикаттың қатынасы арқылы жасалады деп есептейді. Ол сөйлемдер бір бас
мүшелі де, екі бас мүшелі де, атаулы да болатынын ескерте отырып, олардың
бәрі де осы екі мүшенің қатынасына негізделеді деп, ғалым бір бас мүшелі
сөйлемдердің бірнеше түрлерін атап өтеді. Атап өтсек: бастауышты
(подлежащное), бастауышсыз (безподлежащное), жақсыз (безличные),
вокативті (вокативное) деген терминдермен атап көрсете отырып, бір
құрамды сөйлемдердің мәнін грамматикалық тұрғыдан қарағанда субьекті мен
предикат мәнінің сөйлемдегі бас мүшесі арқылы көрінуі, – деп
түсіндіреді.
Міне, А.А.Шахматовтың пікірі бойынша, кез келген бір бас мүшесі бар
сөйлем, яғни субьектісі мен предикатының негізі бір бас мүшеге жинақталған
сөйлем бір құрамды болып есептеледі.
Ғалымның Психологиялық коммуникация ілімі ғылыми тұрғыдан алғанда
мына түрде қаралады. Онда сөйлемді қос құрамды және бір құрамды деп
бөлу идеясын синтаксисті зерттеуші ғалымдардың көпшілігі қолдады.
Ғалымдардың пікіріне жүгінетін болсақ, бастауышы мен баяндауышы лексикалық
жолмен берілген сөйлемдер қосқұрамды сөйлемдер болады да, ал контекст
жағдаят (ситуация) ыңғайына қарамастан, бір ғана бас мүше (баяндауыш –
предикат) арқылы болған сөйлемдер бір құрамды сөйлем болып табылады. Ал
енді бір ғалымдардың тұжырымы бойынша, яғни Г.А.Золотова белгілі жақты,
жақсыз сөйлемдерді қосқұрамды сөйлемдер қатарына жатқызады. Субьектінің
лексикалық ыңғайда берілмеуі, бұл сөйлемді бірқұрамды сөйлемдер қатарына
жатқызуға негіз бола алмайды. Себебі – ол субьектінің сөйлеуші арқылы
берілуінің бір жолы немесе сөйлемнің контекстік толымсыздығының көрінісі
болып табылады. Сөйлемнің құрылымдық сөйлемде субьекті мен предикатты
білдіретін арнаулы құралдар болуы тиіс. Яғни, баяндауышта субьектіні
білдіретін, оны танытатын, іздеп табуға мүмкіндік беретін арнаулы
морфологиялық тұлғалар болады. Мысалы: Мен айтқанмын. Мен – субьект;
Айтқанмын – предикат, баяндауыш жасайтын тұлға. – Мын, – баяндауыш
жасайтын морфологиялық тұлға. Сөйлем түрлеріне қарай Шахматовтың пікірі
бойынша, жай сөйлем, қос құрамды сөйлем. Себебі сөйлемде әрі субъект, әрі
предикат бар.
Профессор Р.Әмірдің пікірі бойынша, бұл сөйлемдерді екі негізді сөйлем
деп қарастырады. Себебі сөйлем құрайтын негізгі тұрлаулы мүшелер қатысып
тұр деп есептейді. Мұндайда сөйлем қосқұрамды болып есептеледі. Бұл
көзқарас бойынша, бір құрамды сөйлемге тек етістік баяндауышы жақсыз
етістіктен болатын жақсыз сөйлем жатады.
Міне, түркі тіл білімінде де сөйлемнің бір құрамдылығы туралы ойлар
осындай екі бағытта дамып, әрі қарай жалғасын тапты.
Кез келген сөйлем семантикалық компоненттер мен синтаксистік
компоненттерден тұрады. Ол дегеніміз – мағыналық жағы мен құрылымдық жағы.
Синтаксистің обьектісі болып табылатын жалғаулар арқылы да (жіктік,
тәуелдік, кейбір септік жалғауы) беріле береді. Сөйлем компонеттері әр
түрлі синтаксистік қызметтерді атқара отырып, синтаксистік категория болып
есептелетіндіктен, оны морфологиялық тұлғалармен бір деп қарауға болмайды.
Есімдік бастауышы бар және бастауышы жоқ жақты сөйлемдердің құрылымдық
айырмашылықтарын дұрыс ескерген ғалымдар белгілі, белгісіз және жалпылама
жақты сөйлемдерді бір құрамды сөйлемдердің қатарында қарауды дұрыс деп
есептеген. Осы аталғандарды негізге ала отырып, түркі тіл білімінде
бірқұрамды сөйлемдер жоқ деген үзілді-кесілді қорытынды жасау дұрыс емес.
Сөйтіп, біздіңше, ядролық мүшесі (баяндау бөлігі) етістіктің жақтық
формасы арқылы берілген, ал бастауышы лексикалық тәсілмен берілмеген жай
сөйлемнің (толымсыз сөйлемнен басқа) барлық түрін бір құрамды сөйлем деп
қарауымыз қажет.
Сонымен, бір құрамды сөйлемнің басқалардан басты ерекшелігі ондағы
предикативтік қатынастың бір ғана бас мүше арқылы берілуі болып табылады.
Дәстүрлі грамматикада екі құрамды сөйлемдердің бастауышы тәуелсіз,
баяндауышы тәуелді мүше ретінде қаралады. Ал бір құрамды сөйлемдердің бас
мүшесі басқа ешбір мүшеге тәуелді емес, сөйлемді ұйымдастыруға негіз
болатын жалғыз ғана бас мүше болып табылады. Бұл ерекшелік – бір құрамды
сөйлем бас мүшесін қос құрамды сөйлем баяндауышымен тең дәрежеде қарауға
болмайды деген ойға жетелейді.
Екі құрамды сөйлемдерге қарағанда бір құрамды сөйлемдерде субьективтік,
модальдік пен интонацияның қызметі басымырақ көрінеді. Оларды ажыратуда
басты критерий – предикативтік белгі заңды құбылыс болып табылады.
Қорыта айтқанда, екі құрамды сөйлемдер мен бір құрамды сөйлемдердің
айырмашылықтарын белгілейтін басты критерий олардың грамматикалық құрылымы
болып есептеледі.
Екі бас мүшесі де лексикалық сөздермен предикаттық қатынас ыңғайында
берілген (толымсыз сөйлем де бар) сөйлемдер екі негізді болып табылады да,
предикаттық-жақтық қатынас мүше ретіндегі бір ғана лексикалық сөзбен
берілген сөйлем бір негізді болып табылады.
Жалпы тіл білімінде бір негізді сөйлемнің кейбір типтері туралы ХІХ
ғасырдың аяғында сөз бола бастағанымен, оның кейбір түрлері туралы (жақсыз
сөйлем) одан да ертеректе ауызға алынды.
Т.Қордабаев Қазақ жазбалары тілінің синтаксисі деп аталатын
еңбегінде: ХІХ ғасыр жазба ескерткіштерінің қай-қайсысында болса да, тіпті
одан арғы ғасырлардан сақталған нұсқалардың өзінде де жай сөйлемдер
құрылысы жағынан бір құрамды түрде де, екі құрамды түрде де кездеседі.
Біздің екі құрамды деп отырғанымыз мейлі жалаң болсын, мейлі жайылма болсын
бәрі бір құрамында бастауыш, баяндауышы бар сөйлемдер. Мысалы: Тахтың сенің
тағға (тауға) ұхшар. Халқың сенің сая дәулетке ұхшар... ХІХ ғасырдан бері
қарайғы әр заманнан сақталған жазба ескерткіштерден келтірілген бұл
мысалдағы сөйлемдердің барлығы да екі құрамды (толымды, жайылма) жай
сөйлемдер. Жай сөйлемнің бұл түрі жазба ескерткіштердің бәрінде де өте көп
және жиі кездесіп отырады. Жай сөйлемнің өте мол кездесетін екінші түрі –
бастауышы айтылмай тұратын жай сөйлемдер. Жай сөйлемнің бұл түрі жазба
ескерткіштердің қай-қайсынан да табылады, десе де, мұның ең көп кездесетін
жері фольклорлық шығармаларда, – дейді ғалым [18; 82-83].
Сонымен қатар, түркі тіл білімінде де бір құрамды сөйлемнің кейбір
типтері қырқыншы жылдардан бері қарай сөз бола бастады. Міне, осы
жылдардан бері дәуірді түркологиядағы бір құрамды сөйлемдердің зерттелу
дәуірі ретінде екі кезеңге бөліп қарауға болады. Бірінші кезеңде яғни,
қырқыншы – алпысыншы жылдары түркі тілдерін зерттеушілер еңбектерінде бір
құрамды сөйлем туралы алғаш әңгіме болады. Кейінірек кей түрлері арнайы
зерттеу объектісіне айналады. Осы тұстағы ғалымдар жақсыз сөйлемнің бұл
тілдерде басқаша жасалу жолдары бар екенін аңғарды және олар бір құрамды
сөйлемді тек жақсыз сөйлем деп түсінген.
Жетпісінші жылдардан бері орыс тіл білімінде болсын, түркологияда
болсын сөйлемді жаңа қырынан, әсіресе семантикалық құрылымы жағынан зерттеу
кезеңі болды. Сөйлем формальді, семантикалық, коммуникативтік тұрғыдан
зерттелді.
Осы кезеңде түркі тілдерін зерттеушілер де өз үлестерін қосып жатты.
Бұған Э.В.Севортянның, Н.А.Баскаковтың, З.И.Будагованың, А.Юлдашевтің,
Н.Дмитриевтің, М.Закиевтің, И.Ахматовтың т.б. ғалымдардың бір негізді
сөйлемдерге, оның жекелеген түрлерін зерттеуге арналған алуан түрлі ғылыми
мақалалары мен еңбектері дәлел болады.
Қазақ тіл білімінде бірлі-жарлы еңбектер ғана аталатыны болмаса бір
негізді сөйлемдер өзіндік жеке ерекшеліктерімен дәстүрлі қос құрамды
сөйлемдерге қарама-қарсы қойылып, бүгінгі таңда арнайы зерттеуді әлі де
қажет етеді.
Бір негізді сөйлемдердің типтік түрлері болып есептелетін сөйлемдерді
зерттеу отызыншы жылдардан бері жүргізіліп келеді. Жақсыз сөйлемдермен
бірге қазіргі орыс және басқа да түркі тілдеріндегі зерттеулерде бір
құрамды сөйлем түріне жатқызылатын атаулы сөйлем жай сөйлемнің ерекше
құрылымдағы түрі ретінде қазақ тілінде алғаш С.Аманжолов пен
С.Жиенбаевтардың еңбегінде сөз болды.
Қазақ тіл білімінде жай сөйлем синтаксисін зерттеуде қол жеткен
табыстар өте мол. Қазақ тіл білімінде сөйлемдер жіктелді, талданды. Олардың
бізге таныс үш негізгі принципі белгілі. Олар:
‒Біріншіден, сөйлеу мақсатына қарай жіктеледі.
‒Екіншіден, құрылысына қарай жіктеледі.
‒Үшіншіден, құрамына қарай жіктеледі.
Сөйлемді сөйлеу мақсатына қарай жіктеуде оның коммуникативтік қызметі
басты назарда ұсталады. Сөйлеу кезіндегі жалпы модальдік ерекшеліктері мен
интонациялық белгілерінен туындайтын хабарлы, сұраулы, лепті, бұйрықты
деген түрлері ажыратылады. Сөйлемді құрылысына қарай жіктеуде оларды жақты,
жақсыз, жалаң, жайылма, толымды, толымсыз, атаулы деп бөлу барлық тілге,
оның ішіде қазақ тіліне тән белгі. Орыс тілінде, түркі тілде болсын бір
құрамды сөйлемнің өзі іштей бірнеше типтік түрлерге бөлінеді. Оларды былай
топтастыруға болады. Ең алдымен,синтаксистік бас мүшелерінің қатысына қарай
бастауышсыз және баяндауышсыз, бас мүшелердің логикалық ыңғайда берілуіне
қарай жақты және атаулы сонымен қатар, бас мүшелердің құрылымдық-
семантикалық ыңғайына қарай жіктеу предикатты-субъектілік, жанама жақты,
жақсыз, номинативті сөйлемдер деп бөлінеді. Бір негізді сөйлемдердің өзін
былай жіктеуге болады. Бас мүшенің жасалуына қарай: етістікті және есімді.
Ғалым Ж.Сәдуақасұлының пікірінше, бір құрамды сөйлемдерді бас
мүшенің қатысына қарай былай топтастырады. Олар: етістікті бір құрамды
сөйлемдер және есімді бір құрамды сөйлемдер. Осы орайда етістікті бір
құрамды сөйлемдерге белгілі жақты, белгісіз жақты , жалпылама жақты,
жақсыз сөйлемдер жатқызылады. Ал есімді түріне белгілі жақты сөйлемнің
жіктелген есім бас мүшелі түрі мен атаулы сөйлемдер жатқызылады. Көбінесе
қайшылық туғызатын бір мәселе – контекст пен ситуация мәселесі. Сырттай
қарағанда, бір құрамды сөйлемдер мен толымсыз сөйлемдердің белгілі бір
дәрежеде ұқсастықтары бар. Бұл екеуін салыстыра қарау екеуіндегі бас
мүшелердің болмау себептерінің де әр түрлі екенін көрсетеді. Толымсыз
сөйлем бас мүшесі коммуникативтік – стильдік мақсатта түсіріледі. Әрине,
мұндай түсірілуі бейжай емес. Белгілі бір қажеттіліктен туған заңдылық
бойынша жүзеге асады. Ал бір құрамды сөйлемде мүшелер түсірілмейді, ол о
бастан болмайды немесе түсіп қалу мүшенің енгізілуін қажет етпейтіндей
дәрежеде әбден тұрақталған болады.
Субъекті-жақтың қатынасына қарай: жақты және жақсыз деп бөлінеді.
Жақты және жақсыз сөйлемдер субъектінің семантикалық ерекшеліктеріне қарай
бөлінеді. Жақты сөйлем өз ішінен белгілі, жалпылама, белгісіз, жанама деп
топтастырылса, жақсыз жанама, субъектілі, субъектісіз деп бөлінеді.
Түркі тіл білімінде еңбек еткен ғалымдар осы салада, яғни, түркі
тілінде есімді (номинативті) сөйлемдер қолданылғанын айтады. Мұндай пікір
есімді сөйлемдер қалыптасқан құбылыс ретінде қолданылатын көне түркі жазба
ескеркіштері арқылы дәлелдеді. Осы айтылған пікірді бір құрамды сөйлемдер
үшін де қолдануға әбден болатынын Е.Ағманов атап көрсетеді. Оны ғалымның
мына сөзінен байқауға болады: Сөйлемдер жүйесінің тарихын айтқанда мына
мәселені есте сақтау керек: біздің тіліміз де тілдік элементтердің
номинативтік және коммунативтік қызметтердің сараланбаған көне бір кезеңін
бастан өткізсе керек. Ол кезде сөздердің, сөз тіркестерінің, сөйлемдердің
бір-бірінен ара-жігі ажырамауы толық мүмкін, яғни бір тілдік бірлік (сөз)
ұғымның атын да, аяқталған ойды да білдіру үшін жұмсалған [19;35].
Кез келген сөйлем сөзсіз құралуы мүмкін емес. Әрбір сөздің орны,
қызметі, мағынасы сол сөйлемді құрауға негіз болатын фактілер.Тіл білімінде
сөйлем құрайтын сөздер сөйлем мүшелері деп аталады. Сөйлем мүшелері ‒
сөйлем құрамында қалыптасқан функциялық қатынастың компоненті. Сөйлем
мүшелері ретінде толық мағыналы сөздер жұмсалады. Ал толық мағыналы сөздер
өзара коммуникативтік қарым-қатынасқа түскенде білінеді. Әсіресе оны екі
құрамды сөйлемдерден байқауға болады.
Қазақ тілі білімінде бір құрамды сөйлемдерді классификациялау
мәселесіне тоқталсақ, алдымен оларды былай жіктейміз. Атаулы сөйлем, жақты
және жақсыз сөйлемдер деп топтап алсақ, жақты сөйлемдер жақтың мағыналық
сипатына қарай: белгілі, жалпылама, белгісіз жақты сөйлемдер, ал жақсыз
сөйлемдер өз ішінен жанама субьектілі, субьектісіз болып ажыратылады.
а) Дәстүрлі грамматикадағы бір негізді сөйлем – атаулы сөйлем
Бір негізді сөйлемдердің бір түрі – атаулы сөйлемдер. Бұл
сөйлемдердің құрамында бастауыш, баяндауыш болып өзара қатынасқа түсетін
мүшелер болмайды. Атау сөз сөйлемде негізгі, тірек мүше болады. Осы негізгі
мүше құбылыстың, заттың атауын білдіріп, сөйлемге тірек болады. Сөйлем
құрамына осы негізгі мүшеге бағыныңқылық қатынаста тұратын басқа мүшелерде
кіреді.
Атаулы сөйлемдерде предикаттық қатынас болмағанмен, преди-кативтіктің
өзі болады. Бұл сөйлем де тиянақты пікірді білдіреді, ойды, оқиғаны
болмысқа қарай шақ, жақ тұрғысынан қатыстырады, – деген пікірді Қазіргі
қазақ тілі атты еңбекте кездестіреміз [20;457].
Қазіргі орыс және басқа түркі тілдеріндегі зерттеулерде бір негізді
есімді сөйлемдердің түріне жатқызылатын атаулы сөйлемдер жай сөйлемнің
ерекше құрылымдағы түрі. 1940 жылы жарыққа шыққан Қазақ әдеби тілі
синтаксисінің қысқаша курсы деп аталатын еңбегінде С.Аманжолов жай сөйлем
жүйесін зерттеуге, оны тануға елеулі үлес қосты. Бір негізді сөйлемдердің
ішінде шығу жағынан бірінші пайда болған деп атаулы сөйлемдерді көрсетеді.
Ғалымның пікірі бойынша, Әуелде сөйлем бір-ақ сөзбен айтылған, ол
диффуздық сөйлем бір қадірлі заттың атымен айтылатын болған. Ол
мифологиялық обьектінің көрінісі еді. Әуелде бұл сөздің, сөйлемнің мағынасы
көп болған. Осы күнде атаулы сөйлем мағынасы тұтастығы жағынан
инкорпорациялық құрылысқа жақын. Соңғы кездері әр рудың ұраны да соның
қалдығы – деген пікірі бізді ойлантпай қоймайды [21;171].
Қазіргі қазақ тіліндегі атаулы сөйлемдер грамматикалық сипаты жағынан
да, құрылымы мен қызметі жағынан да жай сөйлемнің басқа түрлеріне қарағанда
өзгеше болып саналады.
Ғалым А.Әбілқаев атаулы сөйлем құрылымы мен мағынасы жағынан жай
сөйлемдердің бірде-бір түріне ұқсамайды дей отырып, мынадай белгілерін атап
көрсетеді:
а) тұрлаулы мүшелерге талданбайды;
ә) баяндау қасиеті болмайды;
б) өзіне тән айырым интонациясы бар сөйлем деп атайды [22;89].
Ғалымның пікірін әрі қарай О.Төлегенов өзінің Жалпы модальді және
мақсат мәнді жай сөйлем типтері деп аталатын еңбегінде тіл білімінің
негізінде қарастырылған сөйлемдерді мағыналық, құрылымдық формаларын түгел
қамтитын, әрі саралап танытатын топтау принципін атап көрсетеді. Құрылымына
қарай жай сөйлемдерді былай топтастырады. Олар:
‒ біріншіден, екі бас мүшелі (екі кұрамды) сөйлемдер;
‒ бір бас мүшелі (баяндауышты) сөйлемдер;
‒ мүшеленбейтін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
I тарау Жай сөйлем синтаксисі туралы теориялық мағлұматтар.
1.1 Предикативтік қатынас негізіндегі біршама аяқталған ойды білдіретін
тұлғалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Бір негізді сөйлемдердің зерттелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 12
а) Дәстүрлі грамматикадағы бір негізді сөйлем – атаулы
сөйлем ... ... ... ..18
ә) М.Әлімбаев шығармаларындағы екі негізді (екі құрамды, екі бас мүшелі)
сөйлемдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
ІІ тарау Бір негізді сөйлемдерді
классификациялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
2.1 Бір бас мүшелі басқа да предикативтік
құрылымдар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 47
2.2 Жақты
сөйлем ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .. 47
2.3 Жақсыз
сөйлем ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 61
ҚОСЫМША
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... . 62
КІРІСПЕ
Синтаксис саласы – сөйлемді зерттеудің негізгі объектісі. Ол белгілі
бір дәрежеде хабарды жеткізу үшін қарым-қатынас қызметін атқарады. Соның
негізінен сөйлемді белгілі бір мөлшерде біршама аяқталған тиянақты ойды
білдіретін тілдің ең кіші бөлшегі деп айтуға болады. Сөйлемнің атқаратын
қызметі мен қолдану аясы жағынан алуан түрлі. Синтаксистік ғылыммен
айналысатын мамандардың қай-қайсысы да сөйлем құрылымын оның үш түрлі
белгісімен байланыстырады. Олар: предикативтік, модальдік және интонациялық
деп көрсетеді де, осылардың ішіндегі ең негізгі белгісі ретінде
предикативтік белгіні атайды. Осы сөйлемнің предикативтілігін көрсететін
негізгі аспектілердің бірі – коммуникативтік аспектісі.
Тіл – адам қоғамы туындылары ішіндегі асылдың асылы, қымбаттың
қымбаты, адамды адам еткен күшті тұлғалардың бірі. Ол қоғам тарихының
барлық дәуірінде де оның күресі мен дамуының құралы, рухани өмірінің, бүкіл
мәдениетінің тұтқасы болып келеді. Қоғамдық ой-сана, дүниетаным тіл арқылы
ғана қалыптасып, тіл арқылы ғана жарыққа шығады.
Тіл – адам баласын қазіргі прогреске жеткізген ұлы да бірегей туынды.
Өйткені тіл – қарым-қатынас құралы.Оның басты қызметі – коммуникативтілігі
болып табылады.
Коммуникация сөзінің негізгі мазмұны, жалпы қарым-қатынас, араласу,
хабарласу, байланыс деген мағыналарды білдіреді. Ал тілдік коммуникация –
тіл арқылы байланыс, сөйлеу тілі арқылы байланыс, сөйлеу тілі арқылы
адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас жасауы , бір-бірімен информация
алысуы, яғни, қоғамдық , ұлттық тіл арқылы ұғынысуы, түсінісуі, яғни
адамзаттың тіл арқылы бір-бірімен қарым- қатынасқа түсуін айтамыз. Тілдік
қатынас – адамдарға тән. Ол – ойлау мен сөйлесім үрдісінің белгілі бір
қоғамдық қатынаста тіл арқылы жарыққа шыққан көрінісі. Сөйлем тілдік
қатынастың орындалуына тікелей себепкер болады. Өйткені сөйлем –
коммуникативтік тұлға, яғни пікір білдіру үшін жұмсалатын тұлға. Тілдік
тұлға ретінде сөйлем біршама тиянақты ойды білдіреді, әрі адамдар
арасындағы қарым-қатынасты жүзеге асыратын сөйлесу құралы болып табылады.
Диплом жұмысының өзектілігі.
Қазақ тіл білімінде бір негізді сөйлемдер мәселесі өзінің сипаттары
мен құрылымдық ерекшеліктері негізінде арнайы зерттеу нысаны ретінде
қарастырылмады. Сол себептен бір негізді сөйлемдер жайлы теориялық
тұжырымдарды бір арнада қарастыру осы диплом жұмысының өзекті мәселесі
болып табылады. Сонымен қатар бір негізді сөйлемдердің көркем туындыға
қаншалықты әсер ететіндігін, яғни Мұзафар Әлімбаев шығармалары қолданысының
мәнін ашудағы қызметін анықтау – басты мәселелердің бірі болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері.
Диплом жұмысының ең басты міндеттерінің бірі – жалпы тіл біліміндегі
жай сөйлемдерді зерттеуге байланысты теориялық мәселелерге шолу жасау.
Әсіресе, сөйлемнің басты сипаттары болып табылатын сыртқы құрылымы,
мағыналық құрылымы мен қатынас құралы болу ерекшеліктеріне өзара жеке
сипаттама бере отырып, олардың коммуникативтік қызметін анықтау. Ол
дегеніміз – оның сөйлеу единицасы ретінде қарау. Ал сөйлеудегі сөйлем –
контекстегі сөйлем. Жай сөйлемдердің барлығы дерлік коммуникативтік қызмет
атқара бермейді. Атап айтсақ, атаулы сөйлем қарым-қатынас ретінде
жұмсалмайды.
Тек статикалық күйде жұмсалатын атаулы сөйлем динамикаға түскен
реплика мәнді сөйлемдермен салыстырылады. Бұндағы мақсат атаулы сөйлем мен
реплика мәнді сөйлемдердің өзара айырмашылықтарын тану болып табылады.
Жоғарыдағы мәселелердің барлығы сөйлемдердің коммуникативтік тұлғасын
анықтаудағы басты зерттеудің нысаны. Зерттеудің өзектілігін дәлелдеу
мақсатында ең алдымен, бір негізді сөйлемдердің жазушы тілін байытып,
шығарма қолданысындағы мәнін ашуда қосқан үлесін айқындау;
Екіншіден, бір негізді сөйлемдерді қолдануда авторлық қолтаңбаны
дәлелдеу;
Айтылған мақсаттарды орындау үшін, төмендегі міндеттерді шешу жүзеге
асырылды:
– қазақ тіл біліміндегі бір негізді сөйлемдердің жеке түрлерін
айқындау мақсатында олардың орыс және түркі тілдеріндегі зерттелуіне шолу
жасау;
– қазақ тіл біліміндегі бір негізді сөйлемдердің қалыптасу, даму
тарихы мен көне ескерткіштер тіліндегі сөйлемдердің құрылымын анықтау;
– бір негізді сөйлем түрлеріне жатқызылған белгілі жақты, жалпылама
жақты, белгісіз жақты және жақсыз сөйлемдердің әрқайсысын жеке талдап
зерттеу және жасалу жолдарына қысқаша шолу жасау;
– қазақ тіл біліміндегі бір негізді сөйлемдердің Мұзафар Әлімбаев
шығармалары тіліндегі қолданысын талдау;
Зерттеу нысаны. Диплом жұмысының басты зерттеу нысаны – қазақ тіл
біліміндегі бір негізді сөйлемдер. Жай сөйлемнің бір түрі болып табылатын
бір негізді сөйлемдердің өзіндік ерекшеліктері мен сипаттарын анықтау оның
коммуникативті қызметімен тығыз байланысты. Яғни, бір негізді сөйлемдер
болып табылатын белгілі жақты, жалпылама жақты, белгісіз жақты және жақсыз
сөйлемдердің (атаулыдан басқа) коммуникативтік қызметін анықтау, оларды
Мұзафар Әлімбаев шығармашылығының негізінде қарастыру, ерекшеліктерін
анықтау сияқты мәселелер диплом жұмысының басты зерттеу нысаны болмақ.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен
және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I Жай сөйлем синтаксисі туралы теориялық мағлұматтар
1.1 Предикативтік қатынас негізіндегі біршама аяқталған ойды
білдіретін тұлғалар
Сөйлем – синтаксис ғылымының басты зерттеу нысаны. Қазақ тіл білімінде
синтаксистің объектісі сөз тіркесі мен сөйлем деп берілгенмен, сөйлемнің
орны қай жағынан болса да ерекше. Біріншіден, адам ойын жарықка шығарады,
екіншіден, адамдар арасындағы тілдік қарым-қатынасты жүзеге асырады және
тілдік жүйедегі негізгі мақсаттарды орындайтын бірден-бір тілдік бірлік
болып табылады. Тек сөйлем арқылы ғана біз ойымызды екінші біреуге
жеткізіп, өзара пікірлесе аламыз.
Алайда, синтаксистің нысаны сөз тіркесі мен сөйлем құрылысын ғана
зерттеумен шектелмейтінін уақыт көрсетіп отыр. Қазіргі кезде синтаксис
ғылымы өзінің ауқымын зерттейтін нысаны тұрғысынан ғана емес, сол
нысандарға қатысты арнайы проблемалар мен зерттеу әдістері тұрғысынан да
кеңейткен. Мысалы, орыс ғалымы Н.Ю.Шведова қазіргі синтаксистің зерттеуге
тиіс нысандары ретінде негізгі бес түрлі тілдік бірлікті атайды: сөз
тұлғасы, сөз тіркесі, жай сөйлем, құрмалас сөйлем, мәтін. Бұлар қай
жағынан да өзара тығыз байланысты болып, күрделі бір синтаксистік
тұтастықты құрайды деп есептейді [1;129]. Қазір осы аталғандардың ішінен
тек сөйлемді ғана тіл біліміндегі ең басты синтаксистік бірлік деп тану
жөніндегі көзқарастар басым.
Орыс тіл білімінің өзінде синтаксистің нысаны туралы түрліше
көзқарастар қалыптасқан. Олар негізінен үш түрлі мәнде қолданылған.
Біріншіден, синтаксис тек сөйлемді және оның бөліктерін, сөйлем
мүшелерін ғана зерттейді, яғни синтаксис ғылымы тек сөйлемді ғана
зерттейді, сөз тіркесі еленбейді. Екіншіден, синтаксис тек сөз тіркесін
зерттейді дейтін пікір. Бұл көзқарасты
Ф.Фортунатов,В.К.Поржезинский,Н.М.П етерсон, А.М.Пешковский қолдайды. Бұл
ғалымдар сөйлем – сөз тіркесінің бір тармағы дейді. Үшіншіден,
В.В.Виноградов, Ю.Шведова, В.Н.Ярцева, О.С.Ахманова сияқты ғалымдар
синтаксистің объектісі ретінде сөз тіркесі мен сөйлемді қатар қойып
қарастырады.
Қазақ тіл білімінде А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов,
Н.Сауранбаев т.б.еңбектерінде синтаксистің нысанын сөйлем деп қарастырса,
профессор М.Балақаев оған сөз тіркесін қосады. Сонымен синтаксистің нысаны
сөз тіркесі мен сөйлем деп танылып келгенімен, профессор Қ.Есенов оған
күрделенген сөйлемдерді, Б.Шалабай мәтін мәселесін қосуды ұсынады.
А.Ж.Жақыпов: Синтаксистің объектісі сөз тіркесінен басталып, сөйлеммен
шектелмеуі тиіс, синтаксистің нысаны – сөз формаларынан басталуы керек,
–дейді [2; 111].
Қазақ тіл білімінде синтаксистің зерттелуі жүйелі дамып келеді,
сонымен қатар ірі зерттеулермен, жаңа бағыттармен толығып отыр.
А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, С.Жиенбаев,
М.Балақаев, Т.Қордабаев, Р.Әміров, Қ.Есенов, О.Төлегенов, А.Әбілқаев,
Т.Сайрамбаев сынды ғалымдар қазақ тілі синтаксис ғылымының дамуына
үлестерін қосты.
Қазақ тіл білімінде сөйлем синтаксисі жайлы алғашқы зерттеулердің
негізін қалаған ғалымдар ретінде А.Байтұрсынов пен Қ.Жұбановтарды атауға
болады. Олардың сөйлем және сөйлем түрлері жайындағы еңбектері бүгінгі
күнге дейін өзінің мағынасын жойған емес. Ахмет Байтұрсынұлы өз еңбегінде:
Сөйлем дегеніміз – сөздердің басын құрастырып, біреу айтқан ой.
Сөйлегенде, жазғанда кім де болса ойын айтады. Ойын айтуға тиісті сөздерді
алады да, олардың басын құрап, біріне бірінің қырын келтіріп,
қиындастырады...Ауыздан шыққан сөздің бәрі сөйлем бола бермейді, айтушының
ойын тыңдаушы ұғарлық дәрежеде түсінікті болып айтылған сөздер ғана сөйлем
болады..., – деп сөйлем туралы пікір білдірсе, ал сөйлем синтаксисі
ғылымының табиғаты жайында: Сөйлем ішіндегі сөздердің басын түсінікті етіп
құрастыру, сөйлемдерді түсінікті етіп жасау туралы сөз табиғатынан шыққан
түрлі заңдар, тәртіптер бар. Ол білімдер сөйлем жүйесі деп аталады. Сөйлем
жүйесі екіге бөлінеді: бірі – сөйлем ішіндегі сөздер турасындағы білім.
Сөйлем ішіндегі сөздер сөйлем мүшелері деп аталады деп қорытынды жасап,
ойын түйіндейді. Осы кезекте А.Байтұрсыновтың Тіл тағылымы атты еңбегінде
сөйлемді түсінікті етіп жасау туралы сөз табиғатынан шыққан түрлі заңдар,
тәртіптердің болатындығын, олардың сөйлем жүйесі деп аталатындығы туралы да
айтылады [3; 263-264].
Қазақ тіл білімін зерттеуші Қ.Жұбанов ой мен сөздің байланысы, сөйлем
туралы мынадай пікір білдіреді: Ой деген адамның өзі жайлы, болмаса
төңіректегілер жайлы білгені. Сөз деген – сол білген нәрселерінің аты.
Сондықтан адам, заттар мен құбылыстар жайында білгенін (ойын) білдіргісі
келсе, сол заттар мен құбылыстардың аттарын (сөздерді) айтып білдіреді,
ойды сөзбен білдіреді. Сөзбен білдірілген ой аяқталған түгел ой болуы да,
аяқталмаған шала ой болуы да мүмкін... ойды бір сөзбен де, бірнеше сөзбен
де түгел білдіруге болады. Қыс. Күн боран. Жердің үстін қар жапқан дегенде
қыс деген жалғыз сөздің өзі де түгел бір ойды білдіріп тұр. Күн боран
дегенде сондай түгел бір ойды күн және боран деген екі сөзбен білдірген.
Жердің үстін қар жапқан дегенде түгел бір ойды төрт сөздің жинағы
білдіріп тұр. ..
Осындай, аяқталған ойды білдіретін бір я бірнеше сөзді сөйлем дейміз
[4;140].
Қазақ тіл білімінде келесі зерттеушілердің бірі М.Балақаев: Тіл –
қарым-қатынас жасаудың құралы да, сөйлем – сол қарым-қатынас жасауда
кісінің ойын айтудағы негізгі формасы. Кісінің ойы әр алуан, әр қилы
болғандықтан, соларды айту үшін жұмсалатын сөйлемдер, олардың құрамы да
түрлі-түрлі болады. Кейде бір сөз бір сөйлем қызметінде жұмсалса (Түн. –
Аттан! Масқара! ‒ Көрдің бе? ‒ Көрдім. – Көріне ме? – Жоқ) кейде екі не
одан да көп сөздерді, сөз тіркестерін құрастыру арқылы сөйлем жасалады, ‒
дейді. [5;99]
М.Балақаев осы ойды дәлелдей түсіп, мына сияқты мысалдарды
қарастырады. Түн. Аттан! Масқара! Аталып отырғандар бір сөзден жасалған
сөйлемдер.
– Көрдің бе?
– Көрдім.
– Көріне ме?
– Жоқ.
Бұл қолданыстар да бір сөзден және сұраулық шылаудан жасалған сөйлем.
( – Көрдің бе?)
Осы жіктік жалғауының І жағында тұрған жедел өткен шақтың етістігі,
ол да бір сөзден жасалған, ол да сөйлем. ( – Көрдім.). Жоқ деген модаль
сөз де сөйлемнің қызметін атқарады. Бұл қолданыстар көбіне диалогта
кездеседі. Дәл осындай қолданыстағы екінші бір сөйлем бар. Мысалы:
Күлемін. Өкпелеймін. Еркелеймін,
Өзгеріп отырамын тұтам күнде. (К.Ф)
Академик С.Аманжолов синтаксис бағыты бойынша жасаған еңбектерінде
сөйлемді сөйлеумен қатар қойып зерттеген. Сөйлеу тек ғана процесті (іс
үстінделікті), ал сөйлем процесті ғана емес, тиянақтылықты да
(становление), қарым-қатынастылықтың басқа белгілерін де көрсететін
категория екенін байқауымыз керек. Өйткені сөйлеу әбден зат болып
тиянақталмаған, етістік қасиеті, мәні жойылмаған сөз, ал сөйлем нақтылы
зат есім, тиянақты грамматикалық ұғым беретін терминдік мәні де зор сөз...
Ақынның я жазушының бүтін романы, поэмасы, баяндамашының жасаған баяндамасы
түгелімен бір ойға, күрделі бір пікірге байлаулы да болады. Сол роман, я
поэма біткенде ғана, ақын я жазушының ойлаған ойы, айтайын деген сөзі
бітеді. Міне, бұдан ойдың өрісі, ішкі көлемі кең екендігі анық көрінсе
керек. Сөйтіп, сөйлем дегеніміз С.Аманжоловтың пікіріне сүйенетін болсақ,
ол: Кейде ұзын ойдың бір бөлшегін, кейде қысқа ойдың бүтінін қармайтын
сөздер тобы [6; 15-16].
Ғалым М.Балақаев, Т.Қордабаевтың еңбегінде сөйлем және оның құрамы
жөнінде мынадай ой сараланады. Авторлар: ...Сөйлем пікір алысуды,
қарым-қатынас жасауды қамтамасыз ететін тілдік материалдың бір тұтас
бөлшегі. ...Сөз айналадағы объективтік шындықты адам басындағы сәулесі
(отражение) ретінде жеке-жеке ұғымды (понятие) білдірсе, сөз тіркесі
олардың грамматикалық қарым-қатынасын білдіреді. Ал сөйлем сол жеке
ұғымдардың синтезі ретіндегі пайымдауды (суждение), хабарлауды, сұрауды,
модальділікті білдіреді [7; 6-7].
Олай болса сөйлемге тән мынадай белгілерді негізге ала отырып
М.Балақаев:
‒ Біріншіден, сөйлем біршама аяқталған ойды, модальділікті білдіреді;
‒ Екіншіден, сөйлем өзара байланысқа енген сөздерден, сөз тіркестерінен
құрылады;
‒Үшіншіден, сөйлем бастауыш пен баяндауыштың байланысынан туған
предикаттық қатынасты білдіреді;
‒Төртіншіден, әрбір сөйлемнің айтылу интонациясы болады;
Осы сөйлемге тән белгілерді негізге ала отырып, сөйлемге М.Балақаев
Предикаттық қатынас негізінде біршама аяқталған ойды білдіретін тиянақты
сөздер тізбегі ‒ сөйлем, ‒ деп көрсетеді [8; 6].
Жай сөйлем типтерін зерттеуші – ғалым О.Төлегенов Сөйлемге тән
эмоциялық, экспресивтік мағына туралы да ойын білдіреді. Сөйлем – тілдің
қатынас жасау үшін жұмсалатын басты сөйлеу бөлшегі, ол тікелей ойды
білдіреді...сөйлем қалыптасу құрылымы мен интонациясы жағынан тиянақты
болады, эмоциялық, экспрессивтік мағынада да айтылады деген маңызды пікірі
алдыңғы қатарлы ғалымдардың ойларымен ұштасып жатыр [9;5-6]. Мысалы:
Ақылы жоқ адамға, Мәссаған, өтірік сөзің де шын көрінер деген сөйлемнің
эмоциялық қызметі басым. Ары жоқ – адамның қоры деген сөйлемнің баяндауышы
зат есімнен жасалған, матаспалы баяндауыш. Ол – экспрессивтік қызметі
ерекше көрінетін жай сөйлемнің бір түрі. Мысалы:
Түйе дегеніміз-байлық,
Қой дегеніміз-мырзалық,
Ешкі дегеніміз-жеңілдік,
Жылқы дегеніміз-сәндік,
Сиыр дегеніміз-ақтық. (Мөлдір бұлақ)
Көңілі-көмір,
Пейілі-темір,
Қалқам, солай
Қазіргі өміріңіз.(М.А)
Жоғарыда аталған сөйлемдердің экспрессивтік қызметі басым, сондықтан
ерекше байқалатын жай сөйлемнің ерекше түріне жатады.
Профессор ғалым С.Исаев: Сөйлем – ойды білдіре алатын тілдің ең
кіші бөлшегі, – дей келе сөйлем – жеке сөзден де, сөз тіркесінен де бөлек
тілдік единица. Сөйлем әдетте бірнеше сөздер тобынан тұрады. Ойды білдіруге
тікелей қатысты тұрлаулы (бастауыш пен баяндауыш мүшелер) мен тұрлаусыз
мүшелер сөйлем құрайды. Бірақ кейде сөйлемде сөздердің көбі түсіп қалып та
жұмсалады, қойылған сұраққа бір сөзбен жауап беріледі, мекендік, мезгілдік
ұғымды білдіру үшін бөлек-бөлек сөйлемдер арасында атаулық мәнде жеке
сөздер қолданылып, сөйлем мәнінде жұмсалады. Міне, осындай ерекшеліктерді
ескеріп, сөйлем жеке сөзден де тұрады дейміз... [10;123-124].
Белгілі ғалым Р.Әмірдің пікірінше, Сөйлем – коммуникативтік единица,
яғни пікір білдіру үшін, информация беру үшін жұмсалатын единица...
Сөйлемнің жеке сөзге немесе сөз тіркесіне пара-пар келетін
конструкциялардан ғана құралатыны бар: Жаз. Сүттей жарық түн. Бұл
аталғандар – сөйлем Яғни, жай сөйлем, атаулы сөйлем, оның
ішінде бір негізді сөйлемдер [11;48].
Соңғы шыққан Қазақ грамматикасында: Сөйлем – тілдің ең маңызды
қызметтерін білдіретін, жүзеге асыратын бірден-бір құрал. Ондай
қызметтердің біріншісі – ойлау – танымдық, екіншісі – қарым-қатынас құралы
болу қызметтері. Бұл қызметтер бір-бірімен өзара тығыз байланысты. Яғни,
қарым-қатынас ретінде қолданылған сөйлемде де танымдық мағына қолданылып
жүретіні белгілі, – деп берілген [12;627].
Тіл білімі ‒ философия мен логиканың қойнауынан шыққан ғылым. Сондықтан
да бұл аталғандар сөйлемнің сипатын ашуда өзіндік логикалық категорияларға
негіз бола алады. Аристотель заманынан бастап ХХ ғасырдың соңына дейін
сөйлем тек логикалық байымдаумен тығыз байланыста болып келді. Сөйлемге осы
тұрғыдан қарағандардың қатарында неміс тілі синтаксисінің маманы
К.Ф.Беккер мен орыс тілі синтаксисі маманың көрнекті өкілі Ф.И.Буслаевтарды
атауға болады. Мамандардың бұл салада атқарған қызметі өте мол. Сонымен
қатар сөйлемді логикалық байымдаумен қарау түркі тіл білімінде де назардан
тыс қалмады. Мәселен, Н.К.Дмитриев сөздердің тобы байымдауды білдірсе, ал
сөйлем байымдауды білдірмесе, сөз тіркесі болатынын көрсетеді.
Міне, аты аталған ғалымдардың сөйлем туралы көзқарастары болашақтағы
зерттеушілердің басты ұстанымы болуы керек.
Мектепке арналған оқулықта Сөйлем дегеніміз ‒ аяқталған, тиянақты
ойды білдіреді делінген. Бұл анықтама күні бүгінге дейін қолданыста жүр.
Бұған дәлел ретінде 2004 жылы Ү.Ә.Асылов, Ә.Е.Жұмабаеваның авторлығымен
шыққан оқулықта: Бір ғана тиянақты ойды білдіретін дара сөйлемді жай
сөйлем дейміз, – деп көрсетілген [13;46]. Бұл анықтаманы қазіргі кезде
жоғары оқу орындарына арналған қазақ тілі оқулығынан да, тіпті, академиялық
грамматикадан да байқауға болады.
Сөйлем ‒ қарама-қайшылыққа толы күрделі синтаксистік құбылыс. Соның
негізінде сөйлемнің аяқталған тиянақты ойды әрдайым білдіре бермейтіндігі
қазақ тіл білімінде байқалды. Оған дәлел ретінде жоғарыда аталған
ғалымдардың сан-алуан пікірлерінен көруімізге болады.
Сөйлемнің сөзсіз құралуы мүмкін емес. Сол сөйлемді құрайтын әрбір
сөздің орны, өзіндік қызметі мен мағынасы жағынан әр алуан болады. Тіл
білімінде сөйлем құрайтын сөздер сөйлем мүшелері делінген. Р.Әмір Жай
сөйлем синтаксисі деп аталатын еңбегінде: Сөйлем мүшелері ‒ сөйлем
құрамында қалыптасқан функциялық қатынастың компоненті. Сөйлем мүшелері
ретінде толық мағыналы сөздер жұмсалады, – дейді [14;116].
Жалпы сөйлемнің өзіне тән айтылу сазы болады. Мейлі ол бір сөзден
тұрсын, өзара байланысты бірнеше сөздерден құралсын, ол дауыс ырғағы
жағынан тұтастанып, айналасындағы басқа сөйлемдермен арнайы пауза арқылы
ажыратылады. Әрі олармен мағыналық қатынасқа түсіп, ұласып, ұштасып
отырады.
Тіл білімінде сөйлемнің бір бас мүшелі және екі бас мүшелі деп
аталатын түрлері кездеседі. Бұл терминдер А.А.Шахматовтың есімімен тығыз
байланысты.
Екі бас мүшелі сөйлемдер қай сипатта қаралса да, екі бас мүшесі айқын
жеке сөздермен (сөз формаларымен) берілетін сөйлем екені бізге мәлім.
Ал бір бас мүшелі сөйлемдер, ғалымның пікірі бойынша, субъектісі
мен предикатының мәні бір бас мүшеге жинақталған кез келген сөйлем, –
деп көрсетеді [15; 50].
Бұл ойды әрі қарай В.В.Виноградов жалғастыра түсті. Бір бас мүшелі
немесе бір құрамды деп аталатын сөйлемдер екі бас мүшелі сөйлемге
қарама-қарсы қойылып зерттелетін объектіге айналды.
Қазақ тіл білімінде жай сөйлемдер құрылымдық ерекшелігіне сай екі
негізді сөйлем және бір негізді сөйлем болып бөлінеді. Құрылымында екі
негізгі мүше ‒ бастауыш, баяндауыш мүше болып, сөйлем соларды тірек етіп
құрылған болса, ол екі негізді болып танылады.
Екі негізді сөйлемнің басты мүшелері, кейде екеуі де түсіріліп айтылуы
мүмкін. Бірақ олардың лексикалық, грамматикалық бейнесі белгілі болып
тұрады. Мысалы:
1.‒ Газет-журнал оқисыңдар ма?
2.‒ Сендер қайдан келдіңдер?
‒ Егістен.
3.‒ Сен кімнің тұзысың?
‒ Даламның.
4.‒ Сен кімнің қызысың?
‒ Мамамның.
5.‒ Сен кімнің гүлісің?
‒ Отанның. ( Балдаурен, шіркін, балалық 8-б.)
Осы диалогтағы екі бас мүшеде түсірілген немесе түсіп қалған
қолданыстар мыналар: Егістен, даламның, мамамның, отанның. Бұл контекстегі
лексикалық және грамматикалық белгілеріне қарап, ойымызды былайша
тиянақтауға болады. Және солай түсінеміз.
1.Мен егістен келемін
2.Мен даламның тұзымын.
3.Мен мамамның қызымын.
4.Мен отанның гүлімін.
Екі негізді сөйлемдердің басты белгісі түпкілікті құрылысына қарап
танылады. Олардың нақты коммуникативтік көрінісі түрліше бола береді.
Сөйлемдерде бір-ақ негізгі мүше болып, конструкция сол мүшені ғана
тірек етіп құрылған болса, олар бір негізді сөйлем болып танылады. Мысалы:
Тыныштық. Оны бұзуға болмайды.
Бір негізді сөйлемдер грамматикалық сипаты жағынан екі түрлі. Бір түрі
арнаулы құрылысы бар баяндауыш мүшені тірек етіп құрылады: Оны бұзуға
болады. Екінші түрі бастауыш деп те, баяндауыш деп те тануға келмейтін ‒
тірек мүше деп аталатын компонетті негіз етіп құрылады: Мысалы: Мидай
дала. Жарқыраған ай.
Қазақ тілінің синтаксистік жүйесінде екі негізді сөйлемдер базистік,
түпкі құрылымы ретінде танылуға тиіс. Олар – пікірдің құрылысына сай
ұйымдасып, алғаш пайда болған конструкциялар.
Екі негізді сөйлемдер тек жақты болып құралады. Бір негізді сөйлемдер
екі негізді сөйлемдердің грамматикалық, функционалдық баламасы (параллелі)
ретінде қалыптасқан.
Бұл бір. Екінші ескеретін жай – бұл екі типті конструкциялардың жұмсалу
аясы бірдей емес. Екі негізді сөйлемдер – басты функционалдық конструкция.
Ол әлдеқайда көп жұмсалады. Үшінші ескеретін жай – екі негізді сөйлемдердің
құрылымдық потенциясы да үлкен. Мұндай сөйлемдер көп сөз қатыстыра алады,
күрделенуі де алуан түрлі.
Екі негізді сөйлемдерден бөлек бір негізді деп аталатын сөйлемнің
түрлері де бар. Мысалы:
Бәрі тәтті,
Тәтті күлкі,
Тәтті мол.
Ойнақтайды кеудемде бір-ақ көңіл,
Қуанғаны қандай жақсы адамның,
Аялдашы, айналайын, шаттығым. (К.Ә)
Бұл поэзиядан үзіндідегі тәтті күлкі, тәтті мұң деген жолдар жай
сөйлем, бір негізді сөйлем, атаулы сөйлем. Адамның түрлі көңіл-күйін
білдіретін суреттеуде, бейнелеуде қолданылатын зат атаулы сөйлем,
құрылымына қарай – бір негізді сөйлем. Бір негізді сөйлемнің екінші бір
түрі бар. Оған мына сөйлемдер дәлел бола алады. Мысалы: 1. Мағанда жасамыз
ауылдасымызға да кінәмізді мойындауға тура келді. 2. Маған сендірген
шындықты айтып сендіруге болмас. 3. Тіпті маған сендіруге де қиын соғар.
Осы сияқты бір негізді сөйлемнің арнайы жасалу жолы бар. Бұл типтегі
сөйлемдер баяндауыш мүшені тірек етіп құрылады. Мұндай сөйлемдер екінші бас
мүшені керек етпейді. Ғалым Ж.Сәдуақасұлының пікірі бойынша, екінші бас
мүшемен толықтыруды қажет етпейтін жай сөйлемнің бір түрі болып есептеледі.
Бұл жерден байқайтынымыз, профессор Р.Әмір бір негізді және екі негізді
деп көрсетсе, ал ғалым Ж.Сәдуақасұлы бір құрамды, екі құрамды деген
терминмен атап көрсетеді.
Бір негізді сөйлем деп ‒ тұлғалық құрылымы жағынан бір ғана бас мүшелі
предикативтік құрылымда келіп, екінші бас мүшемен толықтыруды мағынасы
қажет етпейтін жай сөйлем түрлерін атайды. Бір негізді сөйлемнің басты
ерекшелігі – ондағы предикативтік қатынастың бір ғана бас мүше арқылы
берілуі болып табылады.
Біздің байқауымызша, сөйлем қай бағытта зерттелуіне қарамастан,
ғалымдардың барлығы дерлік сөйлем құрылымын оның үш түрлі басты
белгілерінің ішіндегі ең негізгісі ретінде предикативтік белгіні ерекше
атайды. Кей ғалымдар предикативтілікті грамматикалық бас мүшелердің
бастауыш - баяндауыш қатынасы деп түсінсе, ал бірі – логикалық бас
мүшелердің субъект -предикат қатынасы деп қарайды. Ал енді бір топтағы
ғалымдар предикативтілікті коммуникативтік мүшелердің қатынасы, яғни, тема
- рема деп түсінеді.
Нақтыласақ, предикативтілік – сөйлемде басты қызмет атқаратын мүше.
Бұл қасиет тек қос құрамды сөйлемдерге ғана тән емес. Сонымен қатар бір
негізді сөйлемдердің ішінен де көруімізге болады.
Қос құрамды сөйлемдер: 1. Бір күні түлкі қоянды көреді, түлкі қоянның
жолына сылай кетіпті де, іле-шала сол қоянды шақырыпты. Түлкі көреді; түлкі
сылай кетіпті; ол шақырыпты деген сөйлемдер – грамматикалық бас мүшелердің
қатысуы арқылы жасалған қос құрамды сөйлем. Қос құрамды сөйлемдер көп
компонетті салалас сөйлемнің жасалуына негіз болған. 2. Ол ұяла-ұяла
жаулығымен бетін бүркемелеп сәлем етті. Ол сәлем етті – қос құрамды сөйлем,
қос құрамды немесе екі негізді сөйлем Р. Әміровтың пікірі бойынша. 3.
Маған бүгін әпкемнің досының үйіне бару керек. Бұл – сөйлем бір негізді
немесе Ж.Сәдуақасұлының пікірі бойынша, бір құрамды сөйлем.
Демек, предикативтілік – бір негізді, немесе бір құрамды сөйлемге де
тән екені белгілі.
1.2 Бір негізді сөйлемдердің зерттелуі
Сөйлем синтаксисі – әлемдік лингвистикадағы өзекті мәселелердің бірі.
Сөйлем – күрделі тілдік құбылыс. Осыған орай күні бүгінге дейін сөйлем
ұғымы түрлі сипаты жағынан, әр қырынан қарастырылып, алуан түрлі
көзқарастар мен бағыттарға, тұжырымдарға негіз болды. Мысалы, бастауын ерте
дәуірдегі философиялық қағидалардан алатын, сөйлемді ойдың көрінісі,
сондықтан грамматикалық категориялар ой категорияларын да білдіреді
дегенге саятын, ғылымда логика-грамматикалық немесе логикалық деп аталған
бағыттың өкілдері бар. Олар: И.И.Давыдов, К.С.Аскаков болды.
Ал ХІХ ғасырдың ІІ-жартысынан бастап тілді психологиялық тұрғыдан қарау
өте күрделі мәселе болды. Бұл бағытта Г.Штейнталь, А.Потебня, А.Шахматов
есімдерін көруімізге болады. Тіл – адам бойында пайда болған
психологиялық процестердің көрінісі, сондықтан сөйлем де сөйлеуші санасында
пайда болатын белгілі бір ұғымдардың бірлесе қызмет етуін көрсететін
психологиялық құбылыс, – деп баға береді.
Бұдан әрі ХХ ғасырдың жемісі де аз болмады. Бұл кезеңде пайда болған
тілді таза грамматикалық құбылыс ретінде қарайтын тұлғалық немесе формальді
грамматикалық бағытта Ф.Ф.Фортунатовтың қосқан үлесі аз емес.
Сөйлемді актуальді мүшелеу деп аталатын концепциясы ХХ ғасырдың 40-
жылдарынан бастап пайда болды. Осы мақсатта сөйлемді мағыналық құрылымы
тұрғысынан зерттеу өмірге келді. Бұдан сөйлемнің көп қырлы, күрделі құбылыс
екендігін көруге болады. Оның әр қырын жекелей қарап, зерттеу 70-жылдардан
бастап қолға алынды. Әр кезеңде пайда болып, бір-біріне қайшы келіп жататын
осындай көзқарастар ғалымдарды сөйлемнің басты-басты белгілері мен қырларын
айқындап алу бағытында зерттеулер жасауға итермеледі.
Мәселен, Н.Н.Арваттың Семантическая структура простого предложения в
современном русском языке деген еңбегінде сөйлемді алуан түрлі
қырларынан қарап, оның үш түрлі қызметтік белгілеріне тоқталды. Олар:
біріншіден, сөйлемнің сыртқы құрылымдық – тұлғалық жағынан ұйымдасуы
(формальдік немесе структуралық құрылымы) деп көрсетсе, екіншіден,
мағыналық жағынан ұйымдасуы (семантикалық құрылымы), үшіншіден, хабар
білдіру ыңғайындағы (коммуникативтік құрылымы) деп көрсетеді [16; 4].
Бұл үшеуінің қазақ тілі білімінде атқаратын маңызы зор. Әсіресе,
коммуникативтік құрылымын ерекше атап өтуге болады.
Тіл-тілде болмасын сөйлемнің қандай белгілері бар, сөйлем ойды білдіре
ме, әлде біршама аяқталған ойды білдіре ме деген сұрақтар төңірегінде
ғалымдардың арасында әртүрлі көзқарастар пайда болды. Мәселен, ғалым
Т.Сайрамбаев Сөйлемнің негізгі белгісі ретінде предикативтілік,
модальділік және интонация – үшеуін бірдей жатқызу орынды деп санаймыз
[17;6] деген пікірімен келісе отырып, бір негізді сөйлемдердің бойынан осы
белгілерді көруімізге болады.
1970 жылы шыққан Қазіргі орыс әдеби тілінің грамматикасында берілген
предикативтілік категориясы әрбір сөйлемдерге қатысады және оның
грамматикалық мағынасы болып табылады [18;536-541] дейтін пікірді
қолдайтын ғалым Т.Сайрамбаев сөйлемде де, оның негізін құрайтын элемент ‒
бастауыш пен баяндауыш. Осы екеуінің негізінде ғана оның модальділік
қасиеті айқындалса керек. Сондықтан да ең алдымен, сөйлемге тән қасиет ол
‒ предикативтілік болады деп көрсетеді.
Осы негізде сөйлемдерді салыстыра келіп предикативтіліктің қасиетін
анықтау барысында: Сөйлем бір бас мүшелі, екі бас мүшелі немесе
мүшеленбейтін сөйлемдерден құралса, предикативтіліктің ең жоғарғы түрі екі
бас мүшелі сөйлемдерде нақты көрінеді. Ал бір бас мүшелі сөйлемдерде
жартылай, ал мүшеленбейтін сөйлемдерде болмайды да. Міне, бұған қарағанда
предикативтілік тек бастауыш пен баяндауыш арасындағы таза грамматикалық
құбылыс, – дейді [19;6].
Демек, сөйлемнің предикативтілігі негізінде осы тұрлаулы мүшелер арқылы
ажыратылады.
Жалпы, предикат терминінің бастапқы негізгі мағынасы баяндауыш
екендігімен қоса сөйлемнің негізгі мүшесі деп, баяндауышсыз сөйлем
болмайды деп (атаулы сөйлемдерден басқа) қарасақ, баяндауыш
предикативтіліктің негізі, тірегі екендігін кез келген ғалым мойындайды.
Міне, жоғарыда аталған сөйлем синтаксисіне қатысты еңбектердің барлығы
оның бірнеше түрін, қыр-сырын көрсетеді. Сөйлемді бас мүшенің қатысына
қарай топтастыру кейінірек пайда болды. Орыс тіл білімінде бір бас мүшелі
сөйлемдер ұғымын алғаш қолданған ғалым А.А.Шахматов болды. Сонымен қатар
ғалым тіл біліміндегі психологиялық коммуникация ілімін дүниеге әкеліп,
тіл ғылымының кейінгі дамуына елеулі үлес қосты.
Ғалым кез келген сөйлемді адамға тән психологиялық процестің көрінісі
ретінде қарайды да, олар психологиялық субъекті мен психологиялық
предикаттың қатынасы арқылы жасалады деп есептейді. Ол сөйлемдер бір бас
мүшелі де, екі бас мүшелі де, атаулы да болатынын ескерте отырып, олардың
бәрі де осы екі мүшенің қатынасына негізделеді деп, ғалым бір бас мүшелі
сөйлемдердің бірнеше түрлерін атап өтеді. Атап өтсек: бастауышты
(подлежащное), бастауышсыз (безподлежащное), жақсыз (безличные),
вокативті (вокативное) деген терминдермен атап көрсете отырып, бір
құрамды сөйлемдердің мәнін грамматикалық тұрғыдан қарағанда субьекті мен
предикат мәнінің сөйлемдегі бас мүшесі арқылы көрінуі, – деп
түсіндіреді.
Міне, А.А.Шахматовтың пікірі бойынша, кез келген бір бас мүшесі бар
сөйлем, яғни субьектісі мен предикатының негізі бір бас мүшеге жинақталған
сөйлем бір құрамды болып есептеледі.
Ғалымның Психологиялық коммуникация ілімі ғылыми тұрғыдан алғанда
мына түрде қаралады. Онда сөйлемді қос құрамды және бір құрамды деп
бөлу идеясын синтаксисті зерттеуші ғалымдардың көпшілігі қолдады.
Ғалымдардың пікіріне жүгінетін болсақ, бастауышы мен баяндауышы лексикалық
жолмен берілген сөйлемдер қосқұрамды сөйлемдер болады да, ал контекст
жағдаят (ситуация) ыңғайына қарамастан, бір ғана бас мүше (баяндауыш –
предикат) арқылы болған сөйлемдер бір құрамды сөйлем болып табылады. Ал
енді бір ғалымдардың тұжырымы бойынша, яғни Г.А.Золотова белгілі жақты,
жақсыз сөйлемдерді қосқұрамды сөйлемдер қатарына жатқызады. Субьектінің
лексикалық ыңғайда берілмеуі, бұл сөйлемді бірқұрамды сөйлемдер қатарына
жатқызуға негіз бола алмайды. Себебі – ол субьектінің сөйлеуші арқылы
берілуінің бір жолы немесе сөйлемнің контекстік толымсыздығының көрінісі
болып табылады. Сөйлемнің құрылымдық сөйлемде субьекті мен предикатты
білдіретін арнаулы құралдар болуы тиіс. Яғни, баяндауышта субьектіні
білдіретін, оны танытатын, іздеп табуға мүмкіндік беретін арнаулы
морфологиялық тұлғалар болады. Мысалы: Мен айтқанмын. Мен – субьект;
Айтқанмын – предикат, баяндауыш жасайтын тұлға. – Мын, – баяндауыш
жасайтын морфологиялық тұлға. Сөйлем түрлеріне қарай Шахматовтың пікірі
бойынша, жай сөйлем, қос құрамды сөйлем. Себебі сөйлемде әрі субъект, әрі
предикат бар.
Профессор Р.Әмірдің пікірі бойынша, бұл сөйлемдерді екі негізді сөйлем
деп қарастырады. Себебі сөйлем құрайтын негізгі тұрлаулы мүшелер қатысып
тұр деп есептейді. Мұндайда сөйлем қосқұрамды болып есептеледі. Бұл
көзқарас бойынша, бір құрамды сөйлемге тек етістік баяндауышы жақсыз
етістіктен болатын жақсыз сөйлем жатады.
Міне, түркі тіл білімінде де сөйлемнің бір құрамдылығы туралы ойлар
осындай екі бағытта дамып, әрі қарай жалғасын тапты.
Кез келген сөйлем семантикалық компоненттер мен синтаксистік
компоненттерден тұрады. Ол дегеніміз – мағыналық жағы мен құрылымдық жағы.
Синтаксистің обьектісі болып табылатын жалғаулар арқылы да (жіктік,
тәуелдік, кейбір септік жалғауы) беріле береді. Сөйлем компонеттері әр
түрлі синтаксистік қызметтерді атқара отырып, синтаксистік категория болып
есептелетіндіктен, оны морфологиялық тұлғалармен бір деп қарауға болмайды.
Есімдік бастауышы бар және бастауышы жоқ жақты сөйлемдердің құрылымдық
айырмашылықтарын дұрыс ескерген ғалымдар белгілі, белгісіз және жалпылама
жақты сөйлемдерді бір құрамды сөйлемдердің қатарында қарауды дұрыс деп
есептеген. Осы аталғандарды негізге ала отырып, түркі тіл білімінде
бірқұрамды сөйлемдер жоқ деген үзілді-кесілді қорытынды жасау дұрыс емес.
Сөйтіп, біздіңше, ядролық мүшесі (баяндау бөлігі) етістіктің жақтық
формасы арқылы берілген, ал бастауышы лексикалық тәсілмен берілмеген жай
сөйлемнің (толымсыз сөйлемнен басқа) барлық түрін бір құрамды сөйлем деп
қарауымыз қажет.
Сонымен, бір құрамды сөйлемнің басқалардан басты ерекшелігі ондағы
предикативтік қатынастың бір ғана бас мүше арқылы берілуі болып табылады.
Дәстүрлі грамматикада екі құрамды сөйлемдердің бастауышы тәуелсіз,
баяндауышы тәуелді мүше ретінде қаралады. Ал бір құрамды сөйлемдердің бас
мүшесі басқа ешбір мүшеге тәуелді емес, сөйлемді ұйымдастыруға негіз
болатын жалғыз ғана бас мүше болып табылады. Бұл ерекшелік – бір құрамды
сөйлем бас мүшесін қос құрамды сөйлем баяндауышымен тең дәрежеде қарауға
болмайды деген ойға жетелейді.
Екі құрамды сөйлемдерге қарағанда бір құрамды сөйлемдерде субьективтік,
модальдік пен интонацияның қызметі басымырақ көрінеді. Оларды ажыратуда
басты критерий – предикативтік белгі заңды құбылыс болып табылады.
Қорыта айтқанда, екі құрамды сөйлемдер мен бір құрамды сөйлемдердің
айырмашылықтарын белгілейтін басты критерий олардың грамматикалық құрылымы
болып есептеледі.
Екі бас мүшесі де лексикалық сөздермен предикаттық қатынас ыңғайында
берілген (толымсыз сөйлем де бар) сөйлемдер екі негізді болып табылады да,
предикаттық-жақтық қатынас мүше ретіндегі бір ғана лексикалық сөзбен
берілген сөйлем бір негізді болып табылады.
Жалпы тіл білімінде бір негізді сөйлемнің кейбір типтері туралы ХІХ
ғасырдың аяғында сөз бола бастағанымен, оның кейбір түрлері туралы (жақсыз
сөйлем) одан да ертеректе ауызға алынды.
Т.Қордабаев Қазақ жазбалары тілінің синтаксисі деп аталатын
еңбегінде: ХІХ ғасыр жазба ескерткіштерінің қай-қайсысында болса да, тіпті
одан арғы ғасырлардан сақталған нұсқалардың өзінде де жай сөйлемдер
құрылысы жағынан бір құрамды түрде де, екі құрамды түрде де кездеседі.
Біздің екі құрамды деп отырғанымыз мейлі жалаң болсын, мейлі жайылма болсын
бәрі бір құрамында бастауыш, баяндауышы бар сөйлемдер. Мысалы: Тахтың сенің
тағға (тауға) ұхшар. Халқың сенің сая дәулетке ұхшар... ХІХ ғасырдан бері
қарайғы әр заманнан сақталған жазба ескерткіштерден келтірілген бұл
мысалдағы сөйлемдердің барлығы да екі құрамды (толымды, жайылма) жай
сөйлемдер. Жай сөйлемнің бұл түрі жазба ескерткіштердің бәрінде де өте көп
және жиі кездесіп отырады. Жай сөйлемнің өте мол кездесетін екінші түрі –
бастауышы айтылмай тұратын жай сөйлемдер. Жай сөйлемнің бұл түрі жазба
ескерткіштердің қай-қайсынан да табылады, десе де, мұның ең көп кездесетін
жері фольклорлық шығармаларда, – дейді ғалым [18; 82-83].
Сонымен қатар, түркі тіл білімінде де бір құрамды сөйлемнің кейбір
типтері қырқыншы жылдардан бері қарай сөз бола бастады. Міне, осы
жылдардан бері дәуірді түркологиядағы бір құрамды сөйлемдердің зерттелу
дәуірі ретінде екі кезеңге бөліп қарауға болады. Бірінші кезеңде яғни,
қырқыншы – алпысыншы жылдары түркі тілдерін зерттеушілер еңбектерінде бір
құрамды сөйлем туралы алғаш әңгіме болады. Кейінірек кей түрлері арнайы
зерттеу объектісіне айналады. Осы тұстағы ғалымдар жақсыз сөйлемнің бұл
тілдерде басқаша жасалу жолдары бар екенін аңғарды және олар бір құрамды
сөйлемді тек жақсыз сөйлем деп түсінген.
Жетпісінші жылдардан бері орыс тіл білімінде болсын, түркологияда
болсын сөйлемді жаңа қырынан, әсіресе семантикалық құрылымы жағынан зерттеу
кезеңі болды. Сөйлем формальді, семантикалық, коммуникативтік тұрғыдан
зерттелді.
Осы кезеңде түркі тілдерін зерттеушілер де өз үлестерін қосып жатты.
Бұған Э.В.Севортянның, Н.А.Баскаковтың, З.И.Будагованың, А.Юлдашевтің,
Н.Дмитриевтің, М.Закиевтің, И.Ахматовтың т.б. ғалымдардың бір негізді
сөйлемдерге, оның жекелеген түрлерін зерттеуге арналған алуан түрлі ғылыми
мақалалары мен еңбектері дәлел болады.
Қазақ тіл білімінде бірлі-жарлы еңбектер ғана аталатыны болмаса бір
негізді сөйлемдер өзіндік жеке ерекшеліктерімен дәстүрлі қос құрамды
сөйлемдерге қарама-қарсы қойылып, бүгінгі таңда арнайы зерттеуді әлі де
қажет етеді.
Бір негізді сөйлемдердің типтік түрлері болып есептелетін сөйлемдерді
зерттеу отызыншы жылдардан бері жүргізіліп келеді. Жақсыз сөйлемдермен
бірге қазіргі орыс және басқа да түркі тілдеріндегі зерттеулерде бір
құрамды сөйлем түріне жатқызылатын атаулы сөйлем жай сөйлемнің ерекше
құрылымдағы түрі ретінде қазақ тілінде алғаш С.Аманжолов пен
С.Жиенбаевтардың еңбегінде сөз болды.
Қазақ тіл білімінде жай сөйлем синтаксисін зерттеуде қол жеткен
табыстар өте мол. Қазақ тіл білімінде сөйлемдер жіктелді, талданды. Олардың
бізге таныс үш негізгі принципі белгілі. Олар:
‒Біріншіден, сөйлеу мақсатына қарай жіктеледі.
‒Екіншіден, құрылысына қарай жіктеледі.
‒Үшіншіден, құрамына қарай жіктеледі.
Сөйлемді сөйлеу мақсатына қарай жіктеуде оның коммуникативтік қызметі
басты назарда ұсталады. Сөйлеу кезіндегі жалпы модальдік ерекшеліктері мен
интонациялық белгілерінен туындайтын хабарлы, сұраулы, лепті, бұйрықты
деген түрлері ажыратылады. Сөйлемді құрылысына қарай жіктеуде оларды жақты,
жақсыз, жалаң, жайылма, толымды, толымсыз, атаулы деп бөлу барлық тілге,
оның ішіде қазақ тіліне тән белгі. Орыс тілінде, түркі тілде болсын бір
құрамды сөйлемнің өзі іштей бірнеше типтік түрлерге бөлінеді. Оларды былай
топтастыруға болады. Ең алдымен,синтаксистік бас мүшелерінің қатысына қарай
бастауышсыз және баяндауышсыз, бас мүшелердің логикалық ыңғайда берілуіне
қарай жақты және атаулы сонымен қатар, бас мүшелердің құрылымдық-
семантикалық ыңғайына қарай жіктеу предикатты-субъектілік, жанама жақты,
жақсыз, номинативті сөйлемдер деп бөлінеді. Бір негізді сөйлемдердің өзін
былай жіктеуге болады. Бас мүшенің жасалуына қарай: етістікті және есімді.
Ғалым Ж.Сәдуақасұлының пікірінше, бір құрамды сөйлемдерді бас
мүшенің қатысына қарай былай топтастырады. Олар: етістікті бір құрамды
сөйлемдер және есімді бір құрамды сөйлемдер. Осы орайда етістікті бір
құрамды сөйлемдерге белгілі жақты, белгісіз жақты , жалпылама жақты,
жақсыз сөйлемдер жатқызылады. Ал есімді түріне белгілі жақты сөйлемнің
жіктелген есім бас мүшелі түрі мен атаулы сөйлемдер жатқызылады. Көбінесе
қайшылық туғызатын бір мәселе – контекст пен ситуация мәселесі. Сырттай
қарағанда, бір құрамды сөйлемдер мен толымсыз сөйлемдердің белгілі бір
дәрежеде ұқсастықтары бар. Бұл екеуін салыстыра қарау екеуіндегі бас
мүшелердің болмау себептерінің де әр түрлі екенін көрсетеді. Толымсыз
сөйлем бас мүшесі коммуникативтік – стильдік мақсатта түсіріледі. Әрине,
мұндай түсірілуі бейжай емес. Белгілі бір қажеттіліктен туған заңдылық
бойынша жүзеге асады. Ал бір құрамды сөйлемде мүшелер түсірілмейді, ол о
бастан болмайды немесе түсіп қалу мүшенің енгізілуін қажет етпейтіндей
дәрежеде әбден тұрақталған болады.
Субъекті-жақтың қатынасына қарай: жақты және жақсыз деп бөлінеді.
Жақты және жақсыз сөйлемдер субъектінің семантикалық ерекшеліктеріне қарай
бөлінеді. Жақты сөйлем өз ішінен белгілі, жалпылама, белгісіз, жанама деп
топтастырылса, жақсыз жанама, субъектілі, субъектісіз деп бөлінеді.
Түркі тіл білімінде еңбек еткен ғалымдар осы салада, яғни, түркі
тілінде есімді (номинативті) сөйлемдер қолданылғанын айтады. Мұндай пікір
есімді сөйлемдер қалыптасқан құбылыс ретінде қолданылатын көне түркі жазба
ескеркіштері арқылы дәлелдеді. Осы айтылған пікірді бір құрамды сөйлемдер
үшін де қолдануға әбден болатынын Е.Ағманов атап көрсетеді. Оны ғалымның
мына сөзінен байқауға болады: Сөйлемдер жүйесінің тарихын айтқанда мына
мәселені есте сақтау керек: біздің тіліміз де тілдік элементтердің
номинативтік және коммунативтік қызметтердің сараланбаған көне бір кезеңін
бастан өткізсе керек. Ол кезде сөздердің, сөз тіркестерінің, сөйлемдердің
бір-бірінен ара-жігі ажырамауы толық мүмкін, яғни бір тілдік бірлік (сөз)
ұғымның атын да, аяқталған ойды да білдіру үшін жұмсалған [19;35].
Кез келген сөйлем сөзсіз құралуы мүмкін емес. Әрбір сөздің орны,
қызметі, мағынасы сол сөйлемді құрауға негіз болатын фактілер.Тіл білімінде
сөйлем құрайтын сөздер сөйлем мүшелері деп аталады. Сөйлем мүшелері ‒
сөйлем құрамында қалыптасқан функциялық қатынастың компоненті. Сөйлем
мүшелері ретінде толық мағыналы сөздер жұмсалады. Ал толық мағыналы сөздер
өзара коммуникативтік қарым-қатынасқа түскенде білінеді. Әсіресе оны екі
құрамды сөйлемдерден байқауға болады.
Қазақ тілі білімінде бір құрамды сөйлемдерді классификациялау
мәселесіне тоқталсақ, алдымен оларды былай жіктейміз. Атаулы сөйлем, жақты
және жақсыз сөйлемдер деп топтап алсақ, жақты сөйлемдер жақтың мағыналық
сипатына қарай: белгілі, жалпылама, белгісіз жақты сөйлемдер, ал жақсыз
сөйлемдер өз ішінен жанама субьектілі, субьектісіз болып ажыратылады.
а) Дәстүрлі грамматикадағы бір негізді сөйлем – атаулы сөйлем
Бір негізді сөйлемдердің бір түрі – атаулы сөйлемдер. Бұл
сөйлемдердің құрамында бастауыш, баяндауыш болып өзара қатынасқа түсетін
мүшелер болмайды. Атау сөз сөйлемде негізгі, тірек мүше болады. Осы негізгі
мүше құбылыстың, заттың атауын білдіріп, сөйлемге тірек болады. Сөйлем
құрамына осы негізгі мүшеге бағыныңқылық қатынаста тұратын басқа мүшелерде
кіреді.
Атаулы сөйлемдерде предикаттық қатынас болмағанмен, преди-кативтіктің
өзі болады. Бұл сөйлем де тиянақты пікірді білдіреді, ойды, оқиғаны
болмысқа қарай шақ, жақ тұрғысынан қатыстырады, – деген пікірді Қазіргі
қазақ тілі атты еңбекте кездестіреміз [20;457].
Қазіргі орыс және басқа түркі тілдеріндегі зерттеулерде бір негізді
есімді сөйлемдердің түріне жатқызылатын атаулы сөйлемдер жай сөйлемнің
ерекше құрылымдағы түрі. 1940 жылы жарыққа шыққан Қазақ әдеби тілі
синтаксисінің қысқаша курсы деп аталатын еңбегінде С.Аманжолов жай сөйлем
жүйесін зерттеуге, оны тануға елеулі үлес қосты. Бір негізді сөйлемдердің
ішінде шығу жағынан бірінші пайда болған деп атаулы сөйлемдерді көрсетеді.
Ғалымның пікірі бойынша, Әуелде сөйлем бір-ақ сөзбен айтылған, ол
диффуздық сөйлем бір қадірлі заттың атымен айтылатын болған. Ол
мифологиялық обьектінің көрінісі еді. Әуелде бұл сөздің, сөйлемнің мағынасы
көп болған. Осы күнде атаулы сөйлем мағынасы тұтастығы жағынан
инкорпорациялық құрылысқа жақын. Соңғы кездері әр рудың ұраны да соның
қалдығы – деген пікірі бізді ойлантпай қоймайды [21;171].
Қазіргі қазақ тіліндегі атаулы сөйлемдер грамматикалық сипаты жағынан
да, құрылымы мен қызметі жағынан да жай сөйлемнің басқа түрлеріне қарағанда
өзгеше болып саналады.
Ғалым А.Әбілқаев атаулы сөйлем құрылымы мен мағынасы жағынан жай
сөйлемдердің бірде-бір түріне ұқсамайды дей отырып, мынадай белгілерін атап
көрсетеді:
а) тұрлаулы мүшелерге талданбайды;
ә) баяндау қасиеті болмайды;
б) өзіне тән айырым интонациясы бар сөйлем деп атайды [22;89].
Ғалымның пікірін әрі қарай О.Төлегенов өзінің Жалпы модальді және
мақсат мәнді жай сөйлем типтері деп аталатын еңбегінде тіл білімінің
негізінде қарастырылған сөйлемдерді мағыналық, құрылымдық формаларын түгел
қамтитын, әрі саралап танытатын топтау принципін атап көрсетеді. Құрылымына
қарай жай сөйлемдерді былай топтастырады. Олар:
‒ біріншіден, екі бас мүшелі (екі кұрамды) сөйлемдер;
‒ бір бас мүшелі (баяндауышты) сөйлемдер;
‒ мүшеленбейтін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz