БОЛАШАҚ ХИМИЯ ПӘНІ МҰҒАЛІМДЕРІНДЕ ХИМИЯЛЫҚ ЭКСПЕРИМЕНТ НӘТИЖЕЛЕРІН ТҮСІНДІРУ БІЛІКТІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
БОЛАШАҚ ХИМИЯ ПӘНІ МҰҒАЛІМДЕРІНДЕ ХИМИЯЛЫҚ ЭКСПЕРИМЕНТ НӘТИЖЕЛЕРІН
ТҮСІНДІРУ БІЛІКТІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
I Әдеби
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Болашақ химия мұғалімдерінің біліктілігін
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ..6
1.1.1 Мұғалімдердің кәсіби біліктілігін арттыру
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1.2 Мұғалімнің кәсіби біліктілігі - білім сапасының
негізі ... ... ... ... ... ... ...12
1.1.3 Білімді жетілдіру процесінде қолданылатын
әдістер ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.2 Химиялық эксперименттің білім жетілдірудегі рөлі
1.2.1 Химиялық эксперименттің таным көзі және оның
түрлері ... ... ... ... ... .17
1.2.2 Зертханалық жұмыстардың студенттер білімін жетілдірудегі
рөлі ... .25
1.2.3 Эксперименттік есептерді шығарудың
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..27
1.2.4 Демонстрациялық
эксперимент ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
33
1.2.5 Оқу жұмысында білімді қолдануға үйрету үшін тәжірибелерді
демонстрациялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
1.2.6 Жаңа оқу материалын оқып-үйренуде оқушы эксперименттін
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
II Эксперименттік
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 54
2.1 Химиялық эксперимент нәтижелерін түсіндірудің
маңызы ... ... ... ... ... .54
2.2 Химиялық эксперимент нәтижелерін түсіндіру
әдістемелері ... ... ... ... ...54
2.3 Азот оксидтерін алу және олардың қасиеттерін
зерттеу тақырыбы бойынша зертханалық сабақтың
мазмұны ... ... ... ... ... ... ..60
2.4 Құрастырылған әдістемелердің пайдаланылуы бойынша
алынған нәтижелерді
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .64
КІРІСПЕ
Егер мұғалім ғылымға өзі беріліп, оны толық меңгеріп, сүйе білмесе,
онда оқушыларды да ғылымға құлшындыра алмайды, мұғалімнің бұл саладағы
еңбегі де жеміссіз болмақ– деген ұлы ғалым Д.И.Менделеевтің өсиеті бар.
Оқушымен зерттеу жұмыстарын жүргізу үшін, белгілі бір тақырып алып, оған
жоспар жасап, жұмыс істеу балаларды тиянақтылыққа тәрбиелейді және сабақтан
тыс уақытта қызықты, қарапайым тәжірибелер жасау арқылы күнделікті
тұрмыстағы химиялық құбылысқа көз жеткізуге болады.
Химияны оқытуда ең басты рөлді оқу процесінің құрамдас бөлігі болып
саналатын химиялық эксперимент алады. Химиялық эксперименттің ерекше
қасиеттерінің бірі - әрбір ғылыми түсінік логикалық түрде қойылған
тапсырмадан көрініп, практика жүзінде меңгеріле білуі.
Химиялық эксперимент химияға деген қызығушылықты күшейте отырып, өз-
өзіне деген сенімділікті қалыптастыра біледі, яғни экспериментті орындау
кезінде оқушылар жұмыстың практикалық нәтижесіне қол жеткізіп қана
қоймай, өз білімін шығармашылық түрде игеру мүмкіншілігіне ие болады. Сан
алуан химиялық экспериментті пайдалана отырып, мұғалім өзінің теориялық
білімін нақтылай түсіп, практикалық біліммен байланыстыруға үйретеді.
Химиялық эксперимент фактілерге негізделіп, теориялық түрде алынған
химиялық түсініктерді тәжірибе арқылы дәлелдеуге мүмкіндік береді.
Химиялық эксперимент оқушылардың ойлау қабілетін, біліктілігін
арттырады, эксперименттен алынған нәтижені дұрыс критерий ретінде
қарастыруға болады. Эксперимент көп жағдайда қабылдаудың негізі болып
келеді, эксперимент болмаса продуктивті ойлану іскерлігі жүрмейді. Ойлауды
дамытуда маңызды рөлді экспериментпен, практикамен біріге отырып, теория
алады.
Эксперименттің жүйелі түрде жүргізілуі оқушылардың химиядан үлгерімі
мен сабаққа деген қызығушылығын арттыруға мүмкіндік береді. Алынған
дағдылар мен біліктіліктерін оқушылар тек мектеп қабырғасында ғана
пайдаланып қоймай, болашақ та өздік ізденістерінде, жоғарғы оқу орындарында
да қолдана алады. Тәжірибелік бақылауда, сондай-ақ эксперименттік
тапсырмаларды орындауда барлық анализаторлар функциріленеді. Осылайша,
оқушылар қай зат қандай түске ие екенін, ол заттан қандай иіс шығып
жатқанын, дәмі мен тығыздығы, зерттеліп жатқан заттың тағы да басқа
қасиеттерін анықтап, олардың табиғатынан тани білуді үйренеді. Химия
сабағында экспериментті жүйелі түрде өткізе білу фактілерді бақылауға,
теориялық білімнің көмегіне сүйене отырып оларды түсіндіре білуге,
эксперименттік біліктілік пен дағдыларын арттыра түсуге, жұмысты еркін
түрде жоспарлай білуге, өз бетінше жұмыс істей білуге, жеке тұлға ретінде
қалыптасуға, шығармашылық іскерлігін арттыруға үлес қосады.
Алынған дағдылар мен біліктіліктерін оқушылар тек мектеп қабырғасында
ғана пайдаланып қоймай, болашақта өздік ізденістерінде, жоғарғы оқу
орындарында да қолдана алады.
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі: болашақ химия пәні мұғалімінің
химиялық экспериментті жүргізе білу және оның нәтижелерін түсіндіре білу
біліктілігін қалыптастыру жоғары оқу орнындағы оқу процесінің маңызды
міндеттерінің бірі болып табылады.
Шешілетін проблеманың қазіргі кездегі күйі: орта мектептің химия
курсында химиялық эксперимент жүргізу туралы әдістемелік нұсқаулар химияны
оқыту әдістемесі оқулықтарында және Ресей мен Қазақстанның химияны оқытуға
қатысты периодтық басылымдарында кездеседі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: педагогикалық жоғары оқу орны Химия
мамандығы 1 курс студенттері оқитын Бейорганикалық химияның теориялық
негіздері және Элементтер химиясы пәндері бойынша жүргізілетін
зертханалық тәжірибелердің нәтижелерін түсіндіруді көрсететін және болашақ
химия пәні мұғалімдерінің біліктілігін қалыптастыруға ықпал жасайтын
әдістемелер құрастыру. Осы мақсатқа сәйкес келесі міндеттер қойылды:
- Орта мектептің химия курсында химиялық эксперимент жүргізу туралы
ұсыныстар берілген әдеби материал жинау және жүйелеу;
- Жоғары оқу орнының бірінші курсындағы сабақтарда жүргізілген
химиялық тәжірибелерді қайта қарастырып, олардың жүргізілу жолы мен
түсіндірілу нәтижелерін еске түсіріп, саралау;
- Таңдап алынған химиялық тәжірибелердің ғылыми тұрғыдан
түсіндірілуін көрсететін әдістемелер құрастыру.
Зерттеу объектісі: педагогикалық жоғары оқу орнындағы бейорганикалық
химия пәні бойынша оқу процесі. Зерттеу пәні: эксперимент нәтижелерін
түсіндіру әдістемелері.
Практикалық маңыздылығы: ұсынылған әдістемелерді мектеп мұғалімдері
оқушылармен химиялық эксперимент жүргізуде, сонымен қатар жоғары оқу
орнында жұмыс істей бастаған жас оқытушылар пайдалана алады. Дипломдық
жұмыс ҚМПИ бейорганикалық химия зертханасы базасында орындалды.
I ӘДЕБИ ШОЛУ
1.1Болашақ химия мұғалімдерінің біліктілігін қалыптастыру
1.1.1 Мұғалімдердің кәсіби біліктілігін арттыру мақсаты
Елбасымыз Н.Назарбаев Болашақта еңбек етіп, өмір сүретіндер – бүгінгі
мектеп оқушылары, мұғалім оларды қалай тәрбиелесе Қазақстан сол деңгейде
болады. Сондықтан ұстазға жүктелетін міндет ауыр деген. Бұл міндет қазіргі
өмір талабынан туындаған жаңа білім беру мазмұнының принциптері, білім
берудің ізгілік парадигмасын ауыстыратын өмірге дайындалған адам,
іскер адам парадигмасы болып табылады. Баланың алған білімінің
қолданысы келешекте-практикалық қажеттіліктен туып, тиімді, сенімді, ой-
өрісімді, өлшемді болатындай дәрежеде болу керек. Ол үшін мектептің жүрегі
болып саналатын - мұғалім өз ісіне, педагогикалық шығармашылығы, яғни
құзырлығы сай болу керек.[1]
Егер мұғалім ғылымға өзі беріліп, оны толық меңгеріп, сүйе білмесе,
онда оқушыларды да ғылымға құлшындыра алмайды, мұғалімнің бұл саладағы
еңбегі де жеміссіз болмақ– деген ұлы ғалым Д.И.Менделеевтің өсиеті бар.
Соған қарай қазіргі таңда оқушыларға сапалы білім, саналы тәрбие беру
үшін мұғалімнің қажырлы еңбегі және талантты балалармен жұмыс істеу қажет.
Ғылыми тәжірибе жасау, жарыс ойындары (КТК), ойлап тап, көшбасшы,
т.б.кештер, сонымен қатар экологиялық білімін көтеру мақсатында балалармен
жұмыс істеу тиімді. Табиғат аясында ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізу,
тұжырым жасай білуге дағдыландыру, ғылыми конференцияларға қатыстыру,
оқушының ойлау қабілетін дамыту, еңбекке баулу үлкен еңбек. Талабы таудай,
қабілеті мол, ізденімпаз жастар көбейіп адамзат игілігіне үлес қосып жатса,
олар ұлтымыз үшін мақтаныш, еліміз үшін абырой.
Мектептің оқу-тәрбие жұмысындағы әдістеменің қайсысы болсын, оқушының
сана-сезімін, ақыл-ойын дамытудың мақсат ететін болғандықтан, олардың дара
ерекшеліктерін ескеру қажет.
Дарынды оқушылар: өзгеше және шапшаң ойлайды. Түсінігі мол, сөйлеу
мәдениеті жоғары болып, өз ойын еркін жеткізе біледі. олар кез-келген
жұмысты зерттеп, талдай білу керек. Баланың бойынан дарындылықты байқасақ,
психологиялық зерттеулер жүргізіп, қарапайымнан күрделіге тапсырма береміз.
Оқушымен зерттеу жұмыстарын жүргізу үшін, белгілі бір тақырып алып,
оған жоспар жасап, жұмыс істеу балаларды тиянақтылыққа тәрбиелейді. Және
сабақтан тыс уақытта қызықты, қарапайым тәжірибелер жасау, күнделікті
тұрмыстағы химиялық құбылысқа көз жеткізуге болады. Осы мақсатты іске асыру
үшін 9 г сынып оқушыларымен Қазақстандағы химияның дамуы-біздің
болашағымыз атты жүйелі ізденіс жұмыс өткізіледі. Оқушылар зерттеу
жұмысында көп жаңа ақпаратпен танысып, ашық сабақ өткізілді.
Адамзат баласының алдындағы негізгі міндеттің бірі – қол жеткен
қоғамдық рухани және материалдық құндылықтарды, өндірістік тәжірибені
игерген тұлға даярлау. Осы міндетті жүзеге асыру негізінен білі беру
жүйесіне жүктелетіні белгілі.
Мектеп – халықтың ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан адамгершілік ізгі
қасиеттерін жас жеткіншек бойына сіңіретін орта. Мектеп мұраты ұлттық зиялы
қауымды қалыптастыру, мақсаты- логикалық шығармашылыұпен ойлауға қабілетті,
ұлттық сана-сезімі жоғары, білімге құштар, азаматтық ұстанымы берік
даярлау, философиясы – өзінің ұлттық тамырынан жалпы адамзаттық құндылыққа
ұмтылу, бала дарындылығын анықтап қолдау және дамыту.
Ғылыми ұғымдарды қалыптастыруда пәнаралық байланысты жүзеге асырудың
басты мақсаты – оқушыларды жан-жақты дамыту, оларға ғылыми көзқарас
қалыптастыру және бір пәннен екінші пәнді игеруде қолдана білуге
дағдыландыру. Осыған байланысты, химия пәнінің мазмұнын химия тарихымен
байланыстыра оқыту оқушылардың пәнді жан-жақты игеруіне көмектеседі. Осы
екі пәннің арасындағы байланысты тереңінен меңгереді. Бұл пәннің басқа
пәндер арасындағы статусы мен құрылымы, орны мен рөлі ерекше.
Химиялық білім, басқа да іргелі ғалымдар сияқты, тіршілікте өзімізді
қоршаған заттар мен құбылыстар әлеміне, ондағы заңдылықтардың қалыптасуына
бүтіндей қарап, мәдениеттіойлауды, түйсіне ұғынуды, парасатты болуды орта
мектептен бастайды. Химия курсын оқытуда оқушылардың жаңа ғылыми
дүниетанымы мен химиялық логикалық қабілеттері дамытылы оқытылады. Химияны
оқып үйрену нәтижесінде оқушылардың ғылымғы деген қазіргі таңдағы ой өрісі
кеңейе қалыптасып химиялық қосылыстар өзгерісінің механизмі, химияның
өнеркәсіп пен шаруашылығындағы, жалпы күнделікті өмірдегі маңызды рөлі
туралы түсінікті жетілдіре түседі.
Оқушылар оқу барысында химияның негізгі заңдылықтары мен теориясының,
химияның сандық есептеулер техникасын терең меңгеріп, химиялық
элементтерді өздері орындауға, байқалатын құбылыстарға негізделеген
реакциялар теңдеулерін құрастыра біліп, қорытынды жасау.
Химия тарихының теориялық негіздері барлық химия пәндерінің негізін
құрайтын тарихи мәліметтерін, теориялық ережелері мен тқжырымдарды
қарастырады. Химия пәнінің негізгі мақсаты – оқушыларға, химиялық заттар
мен олардың шығу тарихын, химия дамуындағы тарихи құбылыстар мен процестер
және оларға байланысты негізгі мағлұматтар беру, олардың қоғам мен
өндіріске қажеттілігі, қоғам өмірінің әлеуметтік-экономикалық жағдайлары
мен сәйкестігі жаратылыс пен математикалық ғылымдардың дамуымен байланысты.
Жеке тарихи дәстүрлердегі химия дамуымен заңдылығы, химияның прогресі
туралы мағлұматтар беру.[2]
Химия пәнінің оқу барысында химияның даму жолдарымен химиялық
технологияның мәні жайында көзқарасын орнықтырып, химияның тарихи дамуының
негізгі мағлұматтары мен бұрынғы және қазіргі белгілі ғалымдардың іс-
әрекеттерін білулері керек.
Адамды тәрбиелейтін қоғам мен орта болса, ал баланы тәрбиелейтін
мұғалім мен отбасы. Мұғалім мектепке жан кіргізеді, кемшілігін жақсылығы
жабады деп Ахмет Байтұрсынов айтқандай, мұғалім жас буынды қазіргі заман
талабына сай тәрбиелеп білім береді. Білім негізі – сабақта. Мұғалімнің
әрбір сабағы бүгінгі күн талабына сай болу үшін ұйымдастыру мен басқаруды
жетілдіру қажет. Ол үшін сабақтың әрбір минуты тиімді және білімділік,
дамыту, тәрбиелік мақсаттары айқын болуы қажет. Қазіргі кездегі талап-
сабақта білім берудің жаңа технологиясы әдістерін қолданып, оқушылардың
шығармашылдығын дамыту. Сабақ үстінде оқушының ынтасын көтеріп, білім-білік
дағдыларын қалыптастыру мұғалім мен оқушының қарым-қатынасына байланысты
болады. Оқушыға материалды талқылап толық игеру үшін және өздігінен
қорытындылай білуге қажет. Бұл оқушылардың пәнге деген белсенділігін
арттырады.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында атап өткендей, білім
беру жүйесінің негізгі міндеті – баланың рухани және тәндік мүмкіндігін
дамыту, оны оқыту, тәрбиелеу мен өзіндік қабілетінің дамуына жағдай жасау.
Қоғам алдындағы тұрған негізгі мақсаттардың бірі-білім беру жүйесін
түбегейлі жаңғырту, ХХІ ғасырда жалпы білім беретін орта мектептерде
оқушыны жеке тұлға ретінде дамытуға байланысты білім берудің жаңа үлгісін
таңдау.
Қоғам өзгерістеріне байланысты қазіргі кезеңдегі мектеп әрбір балаға
жеке адам ретінде қарап, өзіне тән ой-өріс, еркін әрекет жасайтын қабілеті
бар, батыл пікір айта алатын тұлға екенін ескере отрып тәрбиелеуге
бетбұрды. Демек, мектептегі оқу үрдісі оқушылардың ізденімпаздығын,
белсенділігін, өз ықыласымен психологтар оқушылардың өзіндік жұмыстарының
негізгі ерекшеліктері олардың ықыласына және өз еркімен әрекет жасауына
байланысты деген пікір айтады. Ал оқушылардың өзіндік жұмысының жоғары
формасына олардың өз еркімен амал-тәсілдер қолданып жасайтын шығармашылық
жұмыстар жатады.
Қазақстан жоғары мектебінің басты талап, негізгі міндеттерінің қатарына
– әлемдік стандарттар деңгейіне білім беру ісінің күн тәртібіне батыл да
өткір қойылған айрықша айтар едік.
Елімізде жүргізіліп жатқан ашық қоғамға қатысты бетбұрысқа демократия
мен тәуелсіздік талаптары осы тұрғыдан келсек, қазіргі кезеңдегі жас
ұрпаққа ұлттық мұратты, тарих тағлымын, өнер өнегесін, білім-ғылымның кемел
де келелі тұстарын тамыршыдай тап басып, дұрыс бағыт-бағдар берілсе,
келешек көкжиегі көркем де нұрлы, шуақты да сәулелі бола түсер еді.
Оқу орындарының материалдық-техникалық базасы қалыпты ізге түскен,
ұстаз – оқушының әлеуметтік мәртебесі айқындалған, оқулық пен әдістемелік
құралдары жеткілікті, компьютер, мультимедиялық-лингафондық кабинеттер,
кітапхана қоры мен ақпараттық – библиографиялық дерек көздері мол кез-
келген ұжымда – білім мазмұны, біліктілік мәселесі, тәлім-тәрбие ісі,
тағылымдық шаралар кең өріс алары анық. Мұның өзі жас ұрпақтың жүйелі білім
мен сапалы тәлім-тәрбие алуына, мәдени-рухани жағынан өсіп-есеюіне, қазіргі
кезеңнің өскелең өзгерістерін толық сезініп, ұлттық мұратқа адалдық
танытып, дәстүр-өнегелерін, жасампаздық қасиеттерді, инабап пен ізгілік
нұрын молынан алуда әсер-ықпалы зор.
Осы тұста ойға алар, оқу мен оқыту ісіндебасымдылық берер жайттардың
бірі – ұстаздылық шеберлік пен шешендікке келіп саяды. Мұғалім өскелең
ұрпақтың мәңгі өзгермелі қарама-қайшылығы мол жан дүниесін білетін адам.[3]
Мұғалім адам жанын түсіне білетін инженер секілді, мінез-құлық
әсемдеуші сәлетші, ақыл-ой мен сезімді ойната білетін дирижері, жас өркенді
мәпелеуші бағбан.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауындағы білім беруді жетілдіру,
дүниежүзілік білім кеңістігіне ену бойынша үкіметке берген тапсырмасында
білім саласына айырықша көңіл бөлген. 2015 жылдан білім саласы
қызметкерлерінің жалақысын 29 % -ға көтеру туралы ұсыныс осының дәлелі.
Орта мектеп оқушыларына білім берген кезде, олардың жан-жакты білім
алуына, қоршаған орта туралы материалисьтік көзқарас қалыптасуына баса
назар аударылады. Жастар, негізінен қоғамдық, жаратылыстану, физика,
математика, тіл, т.б. жеке тұлға қалыптастыруға қажет пәндерден білім
алады. Солардың ішінде химия пәнінен жастарда қоршаған орта, онда жүретін
өзгерістер туралы материалисьтік-диалекетикалық көзқарас қалыптастырудағы
орны ерекше. Сонымен қатар, XXI ғасыр техниканың жедел даму кезеңі
болғандықтан химия теориясы мен практикасы халық шаруашылығында кеңінен
қолданыс табуда. Кезінде орыс ғалымы М.В.Ломоносов химия адам іс-әрекетіне
өз қанатын кең жаяды деген көріпкел сөзі іске асуда. Сондықтан да, орта
мектепте химияны оқытуға және химик-мұғалімдер даярлауға ерекше көңіл
бөлетін уақыт жетті. Химия пәні мектепте дидактикалық принциптерге сай
оқыталады. Атап айтқанда, пәннің ғылымилығы, өмірмен байланыстығы, білімнің
жеткіліктілігі, оқушылардың жас ерекшеліктерін ескеру, білім мазмұнының
сабақтастығы және т.б. химияны оқыту арқылы жастарда қоршаған ортаға деген
материалисьтік-диалектикалық көзқарас қалыптасуы тиіс. Соған орай, пән
мазмұны қарапайымнан күрделіге, оңайдан-қиынға сабақтасып құралады. Қазіргі
мектеп бағдарламасы бойынша химия 8, 9-сыныптарда негізінен бейорганикалық
химия оқытылса, ал органикалық химиядан қысқаша түсініктер берілетін, 10-11
сыныптарда бейінді пән болып екі бағытта оқытылады. Жалпы алғанда орта
мектепті бітірушіде химиядан заттар, жай және күрделі заттар туралы ұғым
қалыптасады. Ары қарай оларды ажырата білу, атом, молекула ұғымын, оның
құрылысын, химияның негізгі заңдарын оқып үйретеді. Сонымен қатар, оқушылар
химиялық реакция, реакция жылдамдығы, химиялық тепе-теңдік ұғымдарының
заңдылықтарын оқу арқылы оларды ерітінділер тарауында және жалпы табиғатта
жүретін процестерді түсіндіруге пайдалана алуы тиіс. Химиялық элемент
ұғымын меңгеріп негізгі элементтер мен олардың қосылыстарына периодтық
жүйеде орналасуына орай сипаттама бере алуы тиіс.
Заманауи иннновациялық экономика жағдайында барлығына үлгеру үшін
бұрынғылардан бөлек дағдылар қажет. Оқу, жазу, сынай білу сияқты базалық
дағдыларға қосымша жеке тұлғалық қасиеттер (табандылық, білім құмарлық пен
бастамашылық) мен белгілі құзыреттіліктерге ие болу керек (командада жұмыс
жасай білу, мәселені шеше білу, креативті болу).
Аталған дағдылар бұрын тек кейбір қызметкерлерде болса, еңбек
нарығындағы өзгерістер сол дағдылардың барлық қызметкерлерде болуын талап
етеді. Барлық елдердің экономикасы креативтілік, иннновациялық
технологиялар мен командада жұмыс жасау арқылы дамыған. Білікті мамандар
қазіргі жағдайда құрылымдалмаған мәселелерді жиі шешуге және ақпаратты
тиімді талдауға міндетті. Сонымен қатар технологиялар біздің өмірімізде қол
еңбегін белсенді ығыстыруда. Осы орайда жұмыс орындарының қысқаруы
қызметкерлердің қажетті дағдыларды игермегендігіне байланысты болып отыр.
Жалпы білім беру мекемелерінің бітірушілері мамандық таңдауда еңбек
нарығының талаптарына сәйкес болуда көптеген қиындықтарға кездесуде. Оның
себеп-салдары бүгінгі сабақтың сапасын арттыру қажеттілігіне алып келеді.
Яғни, ХХІ ғасыр дағдыларының қаншалықты өзекті екенін барлығы – мұғалім,
оқушы мен ата-ана түсінуі тиіс.
Тұлға бойындағы дағдыларды қалыптастыруда мектептің рөлі үлкен. Бүгінгі
күнге дейін мектепте оқушының білім, білік және дағдыларын тек білу-
түсіну, еңбек жоғарысы – қолдану деңгейіне жеткізе алды. Сондықтан
бүгінгі мектептің міндеті – оқушының ойлау деңгейін арттыру арқылы ХХІ
ғасыр дағдыларын дамыту болып табылады. Өз кезегінде сол оқушыны талапқа
сай дамытатын мұғалімді дайындау мәселесі туындайды. Яғни, мұғалімдердің
біліктілігін арттыру курстарының мазмұны мен форматын өзгерту қажеттілігіне
тірелеміз.
Әрине, осындай шәкірттерді тәрбиелейтін кадрларды дайындау – ең қиын
мәселе болыр отыр. Осы орайда Қазақстан Республикасы мұғалімдерінің
біліктілігін арттыру курстары туралы 2011-2020 жылдарға арналған
мемлекеттік білім беруді дамыту бағдарламасында бірқатар өзгерістер
енгізілетіні аталған. ҚР президенті 2012 жылғы Қазақстан халқына жолдауында
былай деген: Мұғалімдер біліктілігін арттыруға және оларды материалдық
ынталандыруға жеке назараудару қажет. Біз озық педагогикалық тәжірибелер
негізінде әзірленген педагогтерді қайта даярлаудың жаңа үш деңгейлі
бағдарламасын енгіздік. Үкіметке таяудағы 5 жыл ішінде 120 мың мұғалімді
біліктілікті арттырудың жаңа бағдарламасы бойынша оқытуды қамтамасыз етуді
тапсырамын.
Қазақстан Республикасының білім беру саласындағы бетбұрысы оқушының
бойында ХХІ ғасырда қажетті дағдыларды дамытуға бағытталғаны қуантады.
Осындай қиын, қажетті бетбұрыстың штурвалын Назарбаев зияткерлік
мектептері ДББҰ педагогикалық шеберлік орталығы ұстап басқаруда.
Педагогикалық шеберлік орталығы 2012 жылдың сәуір айынан бастап әр облыс
орталығында ашылған филиалдарында деңгейлік курстар өткізуде. Аталған
курстардың үш деңгейі бар: үшінші деңгей – Тиімді оқыту, екінші деңгей –
Мектептегі мұғалімдердің көшбасшысы, бірінші деігей – Педагогикалық
қоғамдастықтағы мұғалімдердің көшбасшылығы, - жеп аталады. Осы уақыт
аралығында республика бойынша қырық мыңға жуық мұғалім деңгейлік курстан
өтті. Курс мазмұны сындарлы оқыту теориясының негізінде құрастырылып, білім
саласында болып жатқан жаңалықтар мен мәселелерді қамтиды. Жоғарыда
айтылған ХХІ ғасырда қажетті дағдыларды дамытуға бағытталған курстар болып
табылады. Осы бағдарламамен оқытылған мектеп бітіруші негізгі үш бағыттағы
дағдыларды игеруі тиіс, олар: базалық, құзыреттілік және жеке тұлғалық
қасиеттер. Мұнда базалық дағдыларға оқу мен жазу, математикалық сауаттылық,
жаратылыстану-ғылыми сауаттылық, ақпараттық сауаттылық, қаржылық
сауаттылық, мәдени және заматтық сауаттылық жатады. Құзыреттілік дағдыларға
сыни тұрғыдан ойлау, креативтілік, коммуникативтілік, командада жұмыс жасай
білу кіреді. Жеке тұлғалық қасиеттерге білім құмарлық, бастамашылық,
табандылық, бейімделе білу қабілеті, көшбасшылық, әлеуметтік және мәдени
сауаттылық жатады. Аталған үш негізгі дағдылардың дамуы тұлғаны өмір бойы
үздіксіз білім алуға үйретеді.[4]
Қазақстанда білім беру сапасына айрықша көңіл бөлінуде, себебі білімді
ұрпақ болашақ кепілі. Осы мақсатта Қазақстан педагогтарының біліктірігін
арттыру үш айлық оқу курстары практикаға енуде.
Біліктілікті арттыру курстарының мақсаты – бағдарламаға сай жеті модуль
аясында өткізілетін сабақтардың сапасын арттыруға негізделген. Мұндағы
міндет – мұғалімдерді өзгермелі өмірге даярлай отырып, жаңа инновациялық
технологияларды тиімді пайдаланып оқушылардың өзіндік қабілетін ашу,
білімге сын көзбен қарауына дағдыландыру.
Осы орайда мұғалімдерге үлкен талап қойылады, ол шығармашылық ізденіс.
Шығармашыл, сын тұрғысынан ойлай алатын ұстаз ғана оқушы шығармашылығын
дамыта алады.
Мұғалімнің негізгі міндеті – оқушымен қарым – қатына, оқушылардың өзара
түсінуі , оларға шығармашылық үшін жағдай жасай білу, еркіндікке үйрету.
1. 1.2 Мұғалімнің біліктілігі – білім сапасының негізі
Елбасы өзінің Қазақстан – 2050 стратегиясында Жаңа қазақстандық
патриотизм біздің көпұлтты және көп конфессиялы қоғамымыз табысының негізі
дей келе тәрбиелік пен тәртіптілікке, өте жоғары этика мен кәсібилікке
ерекше тоқталады. Расында да, әрбір маман иесінің жоғары мәдениет пен
кәсібилігі – ел дамуының қайнар көзі десек, артық айтқандық болмас. Соның
ішінде біз қозғағалы отырған мұғалімнің кәсібилігі тәуелсіз еліміздің
болашағы мен қауіпсіздігіне тікелей байланысты. Себебі, ұлттың жоқтаушысы
мұғалім, тек қана мұғалім (Ата-түрік) екені айдан анық. Сондықтан, қазіргі
жаһандану, ақпараттық технологиялардың қарқынды даму жолында педагогтердің
кәсіби біліктілігі ауадай қажет. Кезінде Шохан Уалиханов Елдің елдігі-оның
тәуелсіздігі мен білім жүйесінің мықтылығында деген екен. Оның үстіне ел
ауызында Егер адамды адастырып, ұлттық идеологиядан жұрдай қылып, адами
құндылықтардан аздырып, мемлекетті әлсәрету үшін қиратыңыз, бітті.-деп
айтылып жүрген пікір тағы бар. Edtech-KZ халықаралық білім орталығының
бас директоры Ғ.Бектайұлының сөзіне сүйенсек, тәуелсіз сарапшылардың дерегі
бойынша, мектеп оқушыларының 78 пайызы мектепте алған білімінің өмірде
қажетсіз екенін айтса, 85 пайызы үлгі тартып сенім артатын бірде бір
ұстаз жоқ. – деп жауап қайырған екен. Бұл, әрине, ойландыратын жағдай.[5]
Мұғалімнің кәсіби біліктілігін арттыру бағытында Елбасы тапсырмасымен
мемлекет тарапынан біршама жұмыстар жасалуда. Соның бірі- 2011 жылдан
бастап Назарбаев зияткерлік мектептері, Дербес білім беру ұйымы
Педагогикалық шеберлік орталығы Кембирдж университетімен бірлесіп, әлемдік
ең үздік білім беру бағдарламалары негізінде оқытатын педагог
қызметкерлердің біліктілігін арттыру курстарының ұйымдастырылуы. Мұндағы
міндет- мұғалімнің әлемдік оқытудағы жаңа идеяларды меңгеріп, үнемі өзін-
өзі жетілдіруге, білім беру үрдісінің көшбасшысы болуға ынтасын арттыру
болып табылады. Яғни, мұғалім өзінің жан-жақты кәсіби дамуына жол ашады. Ең
бастысы, әлемдегі үздік практиканы меңгерген бұл мұғалімдер орта мектеп
жүйесіне жаңаша леп әкеледі. Білім беру қызметінің сапасын жаңа деңгейге
жеткізуге тырысады. Өйткені, мұғалімдер ғана әлемдегі барлық адамдардың
ішінен үзіліссіз оқудың бағасын түсінеді. Өзінің іс-әрекеттері басқаларға
үлгі болатындығын біледі, шын мәнісінде балаларға жаны ашиды. Және мұғалім
болу ақшадан, мәртебеден, танымалдылықтан артық екенін ұғынады ( С.Бич.
2012 жыл). Аталған деңгейлік бағдарлама (бірініші) әлемнің қарқынды
өзгерісін негізге ала отырып мектептегі мұғалімдерге ХХI ғасырда
оқушыларды қалай дайындауы керек? деген мәселені шешуге бағытталды.
Мұғалімдер жұмыстарына жеткілікті уақыт бөле білулері керек, оқушының
білімі мен дағдыларын дамытуда ғана емес, жалпы алғанда оның оқуын барынша
даралау және баланың бойында метасананы-қалай оқу керектігін үйретуді
қалыптастыруға мән бере отырып, оны тұлға ретінде дамытуға икемділік
танытулары тиіс (Schleicher,2012),- деп көрсетеді. Қазіргі дәстүрлі білім
берудегі жаттанды әдістің оқушының өмірінде тиімсіз екендігін дәлелдейді.
[6]
Мектеп жұмысы мен оқушы жетістіктерін өрістетудегі негізгі тұлға-
мұғалім ( Strong Word, & Grant, 2011) екендігін айта келе, адагершілік
мақсатты көздейтін мұғалімдер өздерінің әрістестері мен айналасындағыларға
әсер ету үшін көшбасшылық қасиеттерді меңгереді. Олардың көңілінде талапқа
сай оқыту тұрады ( Frost, 2011), - деп мектепте мұғалімнің көшбасшылын
дамытуға бағыттайды. Сонымен, қатар бағдарламаның басынан аяғына дейін
мұғалім әділ және шыншыл болу керек екендігін үнемі қайталап отырады. Орта
білім беру жүйесінде әлемдік жоғары деңгейге қол жеткізген анағұрлым
танымал оқыту әдістемелері арасында сындарлы оқыту теориясына кеңінен
тоқталады. Сындарлы оқытудың мақсаты: оқушының пәнді терең түсіну қабілетін
дамыту, алған білімдерін сыныптан тыс жерде, кез келген жағдайда тиімді
пайдалана білуін қамтамасыз етеді деп түсіндіреді. Ал мұғалімнің сыни
ойлануы оқыту мен оқу тәжірибесіндегі проблемаларды анықтауға, оны шешудің
тиімді жолдарын табуға, тәжірибеде болып жатқан өзгерістер жайлы орынды
дәлелдемелерді жинап, жіктеуге және сенімді қорытындылар жасауға
негізделетіндігін айқындайды. Бірінші деңгейлі бағдарламасын игерген
мұғалімнің негізгі міндеті – оқыту мен оқу тәжірибесіне жаңа тәсілдерді
енгізу мақсатында өз мектептерін дамыту бағдарламасын әзірлеу болып
табылады. Рас, мектептерде мұғалімдерге басқаруға, шешім қабылдауға
жеткілікті билік пен өкілеттілік берілмейді, алайда, деңгей
бағдарламасында көрсетілгендей, мұғалім өзінің кәсіби және моралдық
беделіне сүйене отырып оқыту мен оқу тәжірибесіне өзгеріс енгізуге көп
ықпал ететіндігі анық. Мұғалімнің кәсібилігі тек оқыту мен оқуда ғана емес,
сонымен қатар өз әріптестерінің біліктілігін арттыруға көмегі тиеді. [7]
1.1.3 Білімді жетілдіру процесінде қолданылатын әдістер
Дидактикалық және методикалық құралдарда оқу процесінің бұл бөлігін
білімді бекіту деп атайды. Бұл бөлікті жіті қарап талдағанда, оған
бекітумен бірге білімді қолдануға үйрету, шеберлік пен дағдыны жетілдіру
кіретіні айқындала түседі. Білімді жетілдіру туралы айтқанда дифференциялау
процестердің нәтижесінде оқылатын заттар мен құбылыстар туралы ұғымдар
жарқындылығын күшейтуді, елеулі белгілерін саралау арқылы ұғымдарды
нақтылай түсуді, ұғымдар арасында байланыстар мен ара қатынастар орнатуды
неғұрлым кең қорытындылар жасауды: заңдар мен зат құрылысы теориясының
негізгі қағидаларын, химиялық реакциялардың басқарылуын түсіндіруді ескеру
керек.
Бұл таным процестерді оқушылар үшін жаңа білімді қабылдаған кезде де
жүзеге асады, бірақ жетілдіру кезінде әр түрлі вариантта қайталанады,
қажеттілікке қарай олар әрқайсысының бағытталуы нақтыланады. Оқу процесінің
бұл химялық эксперимент техникасына байланысты білімді қолдана білуге ғана
емес, оқу жұмысын ұйымдасқан түрде орындау шеберлігіне, логикалық
талқылаулар жасауға, тәжірибелер, бақылаулар, кітаптан оқу, негізінде
кейбір теориялық мәәселерді өздігінен шешуге үйренеді.
Білімді нақтылау мен бекіту, өткенді қайталау, білімді қолдану
негізінен есептер шығарған кезде жүзеге асады. Оқыту практикасында бұл
процесстер өзара байланысты. Білімді нақтылау оны ойдағыдай қолданудың
шарты, ал дұрыс қолдану білімнің сапасын арттырады. Сөйткенмен зерттеу
мақсатында және практика үшін бұл процесстер арасындағы ұқсастықты ғана
емес айырмашылықты білу, осы жағдайда бұл процестердің қайсысы жетекші
екенін аңғару маңызы болып табылады. Жаңа білімді қабылдау және оны
жетілдіру мен қолданан білуге үйрету процестердің арасында өзара ұқсастық
бар. Бұл ұқсастық алдымен аталуынан білінеді. біріншідегі тәрізді екінші
буында: көрнекі құралдарды демонстрациялау, өздігінен бақылауларын
ұйымдастыру, оқушы эксперименті және т.б. қолданылады. Бірақ аталуы бірдей
болғанмен мұғалім мен оқушының іс-әрекеті, оқу процесінің әр түрлі
буындарындағы бұл әрекеттің бірігу түрлері бірдей емес. Мәселен, бірдей
көрнекі құралдар жаңа оқу материалын оқып үйренгенде және қайталауда
қолданылуы мүмкін. Бірақ қолданылуы мақсаты, оқушылардың ақыл-ой қызметінің
сипаты, мұғалім мен оқушы әрекетінің ара қатысы тым өзгеше болғандықтан бұл
әдістерді оқушылардың жаңа материалды қабылдау процесінде анықталған сөзді
көрнекі құралдармен үйлестірудің варианттары деп есептеуге болмайды.
Қайталауда химиялық тәжірибелерді демонстрациялау.Заттарды, процестерді
және бейнелеу көрнекі құралдарын демонстрациялау және оқу материалы өтілген
соң тікелей қайталауда және одан кейінгі жаңа материал оқытылатын
сабақтарда, сонымен бірге болмасын тақырып немесе курстың бөлігі өтілгенен
кейінгі қорытынды қайталауда қолданылуы мүмкін. Галогендердің қасиеттері
туралы білімді жетілдіру процестерін мысалға алып, қайталау кезінде
тәжірибелерді демонстрациялаудың кейбір жалпы амалдарын қарастырайық.
Галогендердің химиялық қасиеттері оқылғанда, бос күйіндегі элементердің
металдармен және сутекпен әрекеттесуіне көңіл аударыды: Бұл элементтердің
металдарға байланысты химиялық активтігін көрсету үшін өте әсерлігі
тәжірибелер демонстрацияланады:әр түрлі металдардың хлор атмоферасында
жануы. Құбылыстардың сыртқы белгілері арқылы оқушылардың қызығуын тудыру
үшін мұғалім тәжірибелер артық демонстрациялайды: әр түрлі металдардың
жануын айқын, қызықты болғандығынан көрсетеді, бірақ барлық жағдайда
жүретін химиялық реакциялар ұқсас, олардың мәнін ашу үшін бір-біріне ұқсас
теңдеулер жазылады. [8]
Мұндай қанағатсыздықтан мұғалімнің күткеніне кері педагогикалық нәтиже
шығады: алғашқы тәжірибелерді оқушылар ынталы қабылдайды, оларды атом-
молекулалық ілім тұрғысынан талдауға белсенді қатысады, ал соңғы
тәжірибелерді солғын, көңілсіз бақылайды. Мұның себебі алғашқы тәжірибелер
талданып химиялық реакциялардың теңдеулері жазылған соң, кейінгі
тәжірибелер және олардың талдауы оқушыларға қызық емес.
Сабақ аяғында немесе келесі сабақта білімді бекіту көбіне көрнекі
құралдарды пайдаланбай өткізілгендіктен оқушылардың ынтасы кеміп, мұның
өзі болымсыз нәтижелер береді. Алайда,оқушылардың іс-әрекетін жандандыруға
болады, ол үшін сабақтың соңында оқылған материалды қайталағанда кейбір
тәжірибелерді көрсету керек. Мәселен, егер мұғалім сабақтың басында
натрийдың хлор атмосферасында жану тәжірибесін көрсеткен және талдаған
болса, хлордың металдармен әрекеттесуі жөніндде алғашқы қорытынды жасалса,
онда темірдің хлорда жануын сабақтың соңында немесе келесі сабақта
көрсеткен жөн. Бұл тәжірибені демонстрациялағанда мұғалім натрий мен
темірдің оттегіне қатысының ұқсастығын еске түсіреді. Содан соң оқушылардан
натрийдың хлорда жануы қалай жүзеге асқанын айтып беруін сұрайды, темірдің
хлормен реакциясын көруді ұсынады.Бұл тәжірибені талданғанда реакцияның
жылу эффектісімен (натрийдың хлормен қосылу реакциясындағы тәрізді) бірге
темірдің хлормен әрекеттесу өнімінің құрамына (темір (III) хлоридінің
құрамына) көңіл аударады. Темір хлоридінде темір үш валентті екенін атап
өткен жөн. Бұл темірге қатысы жағынан хлордың активті екендігін көрсетеді.
Мұғалім сөзін тәжірибе көрсетумен үйлестірудің айтылған формасы жаңа
оқу материалын үйренудегі екінші формаға ұқсайды, бірақ одан айырмасы
ұқсастығының және экспериемнт есептерінің айқын білінуі. Хлордың химиялық
активтілігін көрсететін тәжірибелер демонстрациясын хлорсутекті оқып үйрену
сабағындағы хлордың қасиеттерін қайталаған кіріспе әңгімеге енгізуге
болады. Қайта демонстрациялағанда оқушылардың назарын жылу эффектісінен
гөрі осы сабақта өтілетін реакция өніміне аудару керек.
Бұл кезде мұғалім сөзін көрнелікпен үйлестірудің екі формасы қолданылуы
мүмкін:
1. Мұғалім оқушыларға бұрын бақылаған тәжірибесі және бұл
тәжірибе негізінде жасалған қорытынды туралы әңгімелейді, содан соң
тәжірибені көрсетеді, түтінденетін газ түзілетініне назар аударады.
2. Кіріспе әңгімеде мұғалім оқушылардан хлорды химиялық
қасиеті ретінде сутегімен әрекеттесуін еске түсіруін және өздері бақылаған
тәжірибе жөнінде әңгімелеп беруін ұсынады, олардың газ түзілгенін
байқағанын немесе байқамағанын анықтайды. Содан соң бұл реакцияның
нәтижесінде қайсы зат түзіледі- деген сұрау береді.[9]
Оқушыларды тәжірибені бақылауға дайындаудың біріншісі сөзді көрнекі
құралдармен үйлестірудің үшінші тәжірибеге дайындаудың екінші тәсілі
–екінші формасы еске түсіреді. Олардың айырмасы, екеуі де оқушылардың еске
түсіруін активтендіруге бағытталған.
Қайталауда демонстрацияны жаңғыртудың үшінші тәсілі қолданылады, оны
шартты түрде демонстрацияны толық емес қайталау деп атауға болады. мәселен,
негіздік және қышқылдық оксидтер өтілген соң, оксидтердің сипаттаушы
химиялық қасиеттері айқын дараланатын қайталауды белгіленеді; олардың
қышқылдарға және сілтілерге әсері. Негіздік оксидтердің қышқылдармен
әрекеттесуін оқушылардың есіне түсіру үшін мұғалім тәжірибені тегіс
демонстрацияламайды, бір негізідік оксидті, қышқылды және тұзды көрсетеді.
Оқушылар тәжірибені еске түсіріп айтып беруі және реакция теңдеуін жазуы
керек.
Тәжірибені қарапайым көрнекілеу класста белсенділік тудырады.
Демонстрациялық кішкене столға мұғалім CuO деген жазуы бар (формула ірі
әріптермен жазылған) шыны сауытты қояды, сауыттың төменгі жағына мұғалім
столына ірі әріптермен формуласы жазылған тұз қышқылын орналастырады, оң
жағындағы көтергіште мыс хлориді бар банка және осы тұздың ерітіндісі
құйылған сауыт тұрады. Оқушылар тәжірибе туралы (1-сурет) айтады.
Сурет 1 – Реактивтерді демонстрациялық столда орналастыру.
Көміртек екі оксидінің күйдіргіш калциймен әрекеттесу тәжірибесін
қайталағанда мұғалім осы амалмен пайдаланады. Бұл жағдайда көрнекілік
құралдары басты мән алады, мұғалімнің сөзі демонстрацияланатын
сауыттардағы жазуды түсіндіру және негізгі сұрақты тұжырымдаумен шектеледі.
Тәжірибелерді қайта демонстрациялау курстың қандайда болмасын бір бөлімі
немесе тақырыбы оқылған соң қорытынды қайталауда қолданылады. Мәселен,
тақырып оқылып біткен соңында галогендердің қасиеттерін салыстырғанда
олардың физикалық қасиеттерін салыстыру үшін мұғалім хлор, бром және иод
үлгілерін көрсетеді. Мұнда ол заттардың физикалық күйін атомдық
массаларының шамасымен және басқа оқушылар қайтадан бақылаулар негізінде
атомдық массасы үлкен галогендердің балқу температуралары жоғары екендігі
жөнінде қорытынды жасайды.
Қайталауда бұрын көрсетілген бір жағынан ұқсас, бірақ оның көшірмесі
емес тәжірибелерді демонстрациялауға болады. Темір атомына бұл элементтің
жоғары тотығу дәрежесіне сәйкес келетін хлор атомдары қосылады. Демек,
оқушылар екі металдың хлормен әрекеттесуінің ұқсастығын және ерекшеліктерін
біледі, бұл металдарды ғана емес, хлорды дұрыс сипаттау үшін қажет. Алынған
мәліметтерді қорыта келіп, химиялық тәжірибелер жасамастан хлордың басқа
металдармен әрекеттесуін қарастыруға болады. Сондай-ақ оқушылар хлордың
сутегі бар заттармен әрекеттесуімен таныстырылады.
Бұл тәжірибелерді демонстрациялағанда мұғалім сөзін, көрнекілік
құралдармен үйлестірудің әр түрлі формалары қолданылады. Бұл формалар
оқушылар жаңа білім алу процесінде қолданылған тәжірибелер және көрнекі
құралдар демонстрациясына ұқсайды, сонымен бірге формалар арасындағы
айырмашылықтар да бар. Оқушылардың білімін жетілдіру үшін мұғалім
натрийдың хлормен қосылуын еске түсіреді, содан соң сұрау қояды: Теориялық
жорамалдардан кейін ол тәжірибені көрсетеді және оны атом-молекулалық
немесе электрондық теория тұрғысынан түсіндіруді тапсырды. Қаталауды жаңа
біліммен толтырған жөн. Сөз болған жағдайда реакцияның өнімі темір хлориді,
онда бұл элемент жоғарғы тотығу дәрежесін көрсетеді, мұның өзі темірге
деген хлордың химиялық активтілігінің үлкен екенін көрсетеді.
Бір ғана химиялық реакцияның әр түрлі приборда демонстрациялайды.
Сутектің хлор атмосферасында жануын пробиркада көрсеткен жөн, онда жалынды
бақылауға және хлорсутекті жинауға болады. Реакцияның бір типін
реакцияласатын заттарды ауыстыра отырып көрсетуге болады.
Қайталауда тәжірибелер демонстрациялаудың негізгі мақсаты-білімді
бекіту, нақтылау. Бұл білімді қолдана білудегі оқушылар шеберлігін дамыту
үшін де тәжірибелер демонстрацияланады.
1.2 Химиялық эксперименттің білім жетілдірудегі рөлі
1.2.1 Химиялық эксперименттің таным көзі және оның түрлері
Химиялық эксперимент оқушылардың ойлау қабілетін, біліктілігін
арттыруға және қол жеткізген нәтиже арқылы оқушылар дұрыс көз-қарас
қалыптастыра алады. Эксперимент көп жағдайда қабылдаудың бір бөлігі болып
табылады, онсыз продуктивті ойлану іскерлігі алға баспайды. Ойлау жүйесін
дамытуда эксперимент пен практикамен маңызды рөлді теория алады.
Эксперименттің бір қалыпта, яғни жүйелі түрде жүргізілуі оқушылардың
химиядан сабақ үлгерімін арттыруға мүмкіндік береді. Алынған білім мен
біліктіліктерін, дағдыларын оқушылар орта мектептерде пайдаланып
қоймай,сондай-ақ кейін кейінгі өмірлік жолында және де жоғарғы оқу
орнындарында көмегін тигізеді.
Химиялық эксперимент бірнеше кезеңдерде жүргізіледі:
✓ тәжірибені қоюды түсіндіру
✓ жоспарлау мен жүргізу
✓ алынған нәтижелерді бағалау.
Эксперимент алдын-ала білімге сүйене отырып жүргізіледі. Тәжірибені
теория жүзінде меңгеру оның қолданылу барысына да әсер тигізеді.
Химиялық экспериментті іс жүзінде жүргізу гипотезамен байланысты.
Тәжірибеге оқушыларды араластыру олардың ойлау қабілетін арттырып қана
қоймай, жаңа білім игеруге септігін тигізеді. Химиялық эксперимент
проблемалық жағдайдың тууына да, оның шешілуіне де жағдай жасайды.
Сәйкесінше,эксперимент оқушылардың білімін арттыруға септігін тигізеді,ал
оқытушы оқушылардың ойлау процесін қадағалап отыруға мүмкіншілік алады.
Химиялық бағдарламаға сүйене қарасақ химиялық экспериментті кең көлемде
пайдаланудың негізі–демонстрация, зертханалық тәжірибелер,практикалық
сабақтар және эксперименттік есептер болып табылады..
• Химиялық эксперимент-түрлі дидактикалық функцияларды түрлі
формада,түрлі оқыту әдістерімен сәйкестендіріп орындай алады.
• Химиялық эксперимент оқушылардың өзін-өзі сатылап дамытуға
арналған принципке негізделген жүйеден тұрады: демонстрациялық
құбылыстардан,фронтальді зертханалық тәжірибелерді оқытушы басқару мен
жүргізу,практикалық тапсырмаларды орындаудағы өзіндік жұмыстар және де
эксперименттік есептер шығару қарастырылған.
• Демонстрациялық экспериментті жүргізу оқушылардың түрлі
химиялық құбылыстармен ,олардың арасындағы өзара байланыстылық- пен,
заңдылықпен, құрылғы мен қондырғылармен жұмыс істеу принциптерімен,жүріп
жатқан процестермен терең танысуға және олар жайлы жаңа ақпараттармен
танысуға мүмкіндік береді.
• Демонстрациялық эксперимент әртүрлі мақсаттарда жүргізіледі,
мысалы,қандай да бір теориялық жағдайды меңгерудегі бастапқы этап ретінде
көрсетілуі мүмкін (электролиттік диссоциация сатысының жағдайға
тәуелділігі), мұғалім диссоциация дәрежесі ерітіндінің концентрициясына
тәуелді ма? деген сұраққа жауап сұрайды. Осылайша концентрлі және
сұйылтылған сірке қышқылының электр өткізгіштігіне демонстрациялық тәжірибе
жүргізіледі. Тәжірибе нәтижелерін салыстыра отырып,оқушылар электролиттік
диссоциация дәрежесі ерітіндінің концентрациясына тәуелді екенініне және
ерітінді сұйылтуға айналған сайын диссоциация дәрежесі жоғарылай түсетінін
байқайды. Демонстрациялық эксперимент мұғалім айтқан теориялық жағдайдың
дұрыстығын дәлелдейді.
Мәселен, көбіне кейбір тұздарды алып қарасақ оларды жаққанда ұшкыш
қышқыл бөлінетіндігіне дәлел ретінде, мұғалім нитраттардан азот қышқылын
алып,оның спецификалық қасиеттерін көрсетеді, болмаса металдардың химиялық
қасиеті жайлы айту барысында, металдардың бейметалмен және сумен
әрекеттесуін көрсітіп өтеді.[10]
Сонымен қатар мұғалім эксперименттің мақсатын дұрыс қоя білуі тиіс.
Түсіндіру арқылы алынған нәтижелерді анализдеп, теория мен тәжірибелік
нәтижелердің өзара байланыстылығын көрсету қажет.
Зертханалық тәжірибелер мен сарамандық жұмыстарды жүргізе отырып,
оқушылар химиялық құбылыстар мен заңдылықтарды зерттеу барысында ,олардың
нақтылығына көз жеткізу арқылы, олардың біліктіліктері мен түсініктері
артады. Кейбір тәжірибелерді жүргізу кезінде білімді жаңа бағытта шыңдау
керек болады.
Бұл химияның әрбір бөлігінен алынған білімнің қайталанып отыруына,
бекітілуіне,шындалып тереңдетілуіне,кеңейтіп жүйеленуіне себебін тигізеді.
Сонымен қатар, оқушыларда реагенттер мен құрылғыларды қолдана білудегі
біліктіліктіліктері мен дағдылары қалыптасады. Осының бәрі оқушылардың
политехникалық дайындықтары мен теориялық білімдерін арттырады.
Эксперименталды тапсырмаларды орындай отырып,оқушылар өздерінің
біліктілігі мен дағдыларын жаңғыртып,теориялық білімдерін нақты
тапсырмаларды шешуде қолдана білуге дағдыланады. Сондай-ақ,оқушыларға үй
тапсырмасы ретінде де тәжірибелік жұмыстар беруге болады. Үй тапсырмасына
берілген тәжірибелер мен бақылаулар қарапайым эксперименттерден
тұрады,мұғалім тарапынан қадағалауды талап етпейді. Мұндай тапсырмаларды
орындау біліктілік пен алынған білімді өз бетінше жаңғыртуға уйренуге
дағдыландырады.
Бақылау- біліктілікті арттыру әдісі ретінде химиялық экспериментті
жүргізуде кең қолданылады. Оқушылардың шығармашылығы мақсатқа
бағытталып,тапсырманы нақты қоя білуде,оны орындай білуде белсенділігін
арттырады. Мысалы,гер оқушылар мыс (II) сульфатының электролизін бақылайтын
болса онда маңыздысы-тұз түсінің өзгеруі,электродта қызыл дақтың, ауа
көпіршіктерінің пайда болуын бақылайды. Эксперимент нәтижелерін оқушылар
теориялық ақпаратпен салыстырып, оның дұрыстығына көз жеткізеді.
Тәжірибелік бақылауда,сондай-ақ эксперименттік тапсырмаларды орындауда
барлық анализаторлар функцирленеді. Қорыта бекітуде эксперимент - сабақтың
маңызды бөлігі болуы керек. Оқушылар эксперимент не үшін керек
екенін,қандай теориялық жағдайды дәлелдеу керектігін, қандай сұраққа жауап
беретінін білуі керек.Мәселен, металдардың химиялық қасиетін түсіндіру
барысында, мұғалім Барлық дерлік металдар сумен әрекеттесе бере ме? деген
сұрақты қояды. Мұғалім орындаған демонстрациялық тәжірибеден соң, оқушылар
өздігінен қорытынды шығару арқылы:кернеу қатарында сутектің оң жағында
орналасқан металдар сумен әрекеттеседі деген жауапқа тоқталады.
Эксперимент нәтижелерін анализдеу-тәжірибе барысында қойылған сұраққа
жауап алу,себептер мен жағдайларды нақтылау үшін өте маңызды. Сонымен
қоса,дұрыс ұйымдастырылған эксперимент дисциплинаның сақталуына
тәрбиелейді,шығармашылық инициативтің дамып, жеке меншіктерге ұқыптылықпен
қарауға тәрбиелейді.
Химиялық эксперимент түрлері
Химияны оқытудағы химиялық эксперменттің маңызы өте зор. Негізінде
химимялық эксперимент: демонстрациялық столда мұғалім жүргізетін-
демонстрациялық экспериментке және оқушы оқушы өздігінен жүргізетін
практикалық, зерханалық эксперименттік жұмыстар – оқу эксперименті болып
бөлінеді және айта кететін эксперименттің тағы бір түрі ол- ойша
эксперимент(мысленный эксперимент).
Бұл жерде мектептегі химиялық эксперимент түрлерінің нақты
терминологиясы ұсынылмағанын айта кету керек. Бұл жағдай әдістемелік
әдебиеттерге де, мектептің практикалық жұмыстырында да түсініспеушілік
туғызады, себебі осындай терминдермен оқушы мен мұғалімнің шығармашылық
іскерліктері бірдей көрсетіледі. Олардың арасындағы айырмашылық тек қана
ұйымдастырушылық қатынаста ғана емес, мазмұны мен мақсатында да бар.
Бұл жерде тағы да қарама – қайшылық туадыратын мәселе, жаратылыстану
бағытындағы пәндерге бірдей аталатын терминдерді қойса- химия, биология,
физика, тағы басқалары; Демонстрцилық эксперимент терминіне барлығы
бірдей мағынада түсініктеме беріледі. Бірақ, әнгіме оқушылардың өздік
жұмыстары жайында болса, мұғалімдер мен әдіскерлердің өзара түсіністікке
келулері оңай болмайды. Мысалы, Практикалық сабақ физик мұғалім химия,
биологияның практиклық сабағынан мүлде ерекше, физикадан зертханалық
жұмысын түсінеді. Материалдық жағдайға қарай, мектепте физика кабинеті
қазіргі заманғы талаптарға сай, жеке жбдықталған болуы керек, яғни мұндай
кабинетте химиядан сабақ өткізу мүмкін емес. Сол сияқты, биологиядан да
оқушылардың практикалық сабақтары өзгеше ұйымдастырылады. Сондықтан да,
бір терминге ие болсада, әр пән мұғалімі әр түрлі түсінік береді.
Xимиялық оқу экспериментінің түрлері :
• демонстрациялық эксперимент;
• зертханалық тәжірибелер;
• зертханалықжұмыстар;
• сарамандық жұмыстар;
• эксперименттік практикум;
• үй эксперименті.
Жалпы ұсынылған оқу экспериментінің классификациясының логикалық
негізі: оқушы мен мұғалімнің іскерлілік мүмкіндігі екені белгілі. Басқа да
негізді алып қарастыруға да болады,мысалы көптеген эксперименттерді оның
орындалу мақсатына қарай бөлу. Бұл жағдайда келесі эксперименттің түрлерін
бөліп алуға болады:
✓ жаңа эмперикалық шамалар алуға негізделген эксперимент;
✓ жалпы қорытындыны нақтылайтын немесе көрсетуге негізделген
эксперимент;
✓ қандай да бір эксперименттік тапсырманы орындауға негізделген арнайы
эксперимент;
✓ оқушылардың білімі мен біліктілігін тексеруге арналған
эксперимент,тағы да басқалары.
Көрнекі тәжірибе (демонстрациялық эксперимент) . Демонстрациялық
эксперимент – химияны, сондай-ақ тағы да басқа жаратылыстану ғылымдарын
(биология,география және т.б) оқытудағы бірінші әдістердің қатарында.
Алғашында жоғары оқу орындарында қолданылатын демонстрациялық эксперимент
ғылыми докладтарда, конференцияларда, үлкен лекцияларда кең қолданыла
бастады. Уақыт өте келе демонстрациялық эксперимент мектептерде де ене
бастады. Бұрынырақта демонстрациялық эксперимент – сыныптық эксперимент
терминімен алмасып келген.
Демонстрация термині көрнекі – элюстративті әдістерде қолданылады.
Мысалы, минерал, заттардың коллекциясын, моделін, суретін, схема, диограмма
тағы да басқалары тәрізді көрсету. Бірақ мұндай демонстарцияларды жасанды
құбылысқа негізделген демонстарциялық экспериментпен шатастыруға
болмайды.[11]
Демонстрациялық эксперимент – оқушыларға жаңа материалды түсіндіру үшін
сынып ішінде тек қана мұғалімнің қатысуымен жүргізіледі.
Оқушылардың назары тәжірибенің орындалуына, оның нәтижелерін бақылауға
аударылады. Мұғалім тәжірибені демонстрациялаумен қатар,құбылыстарды
түсіндіріп отырса, оқушылар да материалға жеңіл қарап, салғырттық
танытпайды. Осылайша мұғалім оқушылардың назарын тікелей тәжірибеге
бағыттап, құбылыстарды түсіндірмелер арқылы бақылауға уйретеді.
Бұл жағдайда мұғалімнің іс-әрекеттері сиқырлы манипуляция ретінде
емес,онсыз тәжірибе жүруі мүмкін болмайтын қажеттілік ретінде қабылданады.
Зертханалық тәжірибемен салыстырғанда демонстрациялық тәжірибеде бақылау –
жоғары ұйымдастырылған түрде болады. Бірақ, демонстрациялық тәжірибе
біліктілік пен білімділіктің жетік дамуына үлес қоспайды, ол үшін
зертханалық тәжірибемен,сарамандық жұмыстармен және эксперименттік
тапсырмалармен толықтырылуы керек.
Демонстрациялық эксперимент қандай негізге сүйеніп және қандай
жағдайларда жүргізіледі?
Бұндай жағдайлар көп,әрі түрлі болып келеді:
1. экспериментті қою кезінде оқушыларға қажетті мөлшерде
құрылғылар жетіспесе
2. тәжірибе өте күрделі болғанда, оқушылар оны өздігінен
жасай алмайтын жағдайда
3. берілген тәжірибені орындау барысында оқушылар қажетті
техниканы меңгере алмаса
4. тәжірибені жасау реактивтің аз мөлшерімен жүргізіледі
немесе кішігірім масштабта қажетті нәтижені алу мүмкін болмаса
5. тәжірибе қауіпті болса ( сілтілік металдармен жұмыс,электр
тоғының қатысымен болатын жұмыстар және тағы да басқалары )
6. сабақ барысында жұмыс жасау деңгейін көтеру үшін.
Демонстрациялық эксперименттің негізгі мақсатының бірі оқушыларда
мұғалімнің іс-әрекетіне еліктеуге деген ықыласын туғызу.
Әрине,бір көрсетіліммен оқушылардың олармен жұмыс істей алу қабілетін
арттыру мүмкін емес,бірақ,оқушы өзінің кемшілігін түсінеді,осылайша ол
мұғалімнің демонстрациясына көңіл бөлуге ықылас танытады. Мұғалімның іс-
әрекетіне үнемі мән беріп бақылап отырса, келесі сабақтарда өз бетінше
жұмысты атқара алуы оңайырақ болады. Сонымен қатар,оқушы үнемі мұғалімнің
іс-әрекетіне еліктеп сабақ алып отырғандықтан,оқушылардың алдында ұқыптылық
танытып, уақытты үнемдеп,нәтижені ойдағыдай етіп алынуы мүмкін
тәжірибелерді жасау керек.
Қиын эксперименттерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТҮСІНДІРУ БІЛІКТІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
I Әдеби
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Болашақ химия мұғалімдерінің біліктілігін
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ..6
1.1.1 Мұғалімдердің кәсіби біліктілігін арттыру
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1.2 Мұғалімнің кәсіби біліктілігі - білім сапасының
негізі ... ... ... ... ... ... ...12
1.1.3 Білімді жетілдіру процесінде қолданылатын
әдістер ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.2 Химиялық эксперименттің білім жетілдірудегі рөлі
1.2.1 Химиялық эксперименттің таным көзі және оның
түрлері ... ... ... ... ... .17
1.2.2 Зертханалық жұмыстардың студенттер білімін жетілдірудегі
рөлі ... .25
1.2.3 Эксперименттік есептерді шығарудың
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..27
1.2.4 Демонстрациялық
эксперимент ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
33
1.2.5 Оқу жұмысында білімді қолдануға үйрету үшін тәжірибелерді
демонстрациялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
1.2.6 Жаңа оқу материалын оқып-үйренуде оқушы эксперименттін
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
II Эксперименттік
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 54
2.1 Химиялық эксперимент нәтижелерін түсіндірудің
маңызы ... ... ... ... ... .54
2.2 Химиялық эксперимент нәтижелерін түсіндіру
әдістемелері ... ... ... ... ...54
2.3 Азот оксидтерін алу және олардың қасиеттерін
зерттеу тақырыбы бойынша зертханалық сабақтың
мазмұны ... ... ... ... ... ... ..60
2.4 Құрастырылған әдістемелердің пайдаланылуы бойынша
алынған нәтижелерді
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .64
КІРІСПЕ
Егер мұғалім ғылымға өзі беріліп, оны толық меңгеріп, сүйе білмесе,
онда оқушыларды да ғылымға құлшындыра алмайды, мұғалімнің бұл саладағы
еңбегі де жеміссіз болмақ– деген ұлы ғалым Д.И.Менделеевтің өсиеті бар.
Оқушымен зерттеу жұмыстарын жүргізу үшін, белгілі бір тақырып алып, оған
жоспар жасап, жұмыс істеу балаларды тиянақтылыққа тәрбиелейді және сабақтан
тыс уақытта қызықты, қарапайым тәжірибелер жасау арқылы күнделікті
тұрмыстағы химиялық құбылысқа көз жеткізуге болады.
Химияны оқытуда ең басты рөлді оқу процесінің құрамдас бөлігі болып
саналатын химиялық эксперимент алады. Химиялық эксперименттің ерекше
қасиеттерінің бірі - әрбір ғылыми түсінік логикалық түрде қойылған
тапсырмадан көрініп, практика жүзінде меңгеріле білуі.
Химиялық эксперимент химияға деген қызығушылықты күшейте отырып, өз-
өзіне деген сенімділікті қалыптастыра біледі, яғни экспериментті орындау
кезінде оқушылар жұмыстың практикалық нәтижесіне қол жеткізіп қана
қоймай, өз білімін шығармашылық түрде игеру мүмкіншілігіне ие болады. Сан
алуан химиялық экспериментті пайдалана отырып, мұғалім өзінің теориялық
білімін нақтылай түсіп, практикалық біліммен байланыстыруға үйретеді.
Химиялық эксперимент фактілерге негізделіп, теориялық түрде алынған
химиялық түсініктерді тәжірибе арқылы дәлелдеуге мүмкіндік береді.
Химиялық эксперимент оқушылардың ойлау қабілетін, біліктілігін
арттырады, эксперименттен алынған нәтижені дұрыс критерий ретінде
қарастыруға болады. Эксперимент көп жағдайда қабылдаудың негізі болып
келеді, эксперимент болмаса продуктивті ойлану іскерлігі жүрмейді. Ойлауды
дамытуда маңызды рөлді экспериментпен, практикамен біріге отырып, теория
алады.
Эксперименттің жүйелі түрде жүргізілуі оқушылардың химиядан үлгерімі
мен сабаққа деген қызығушылығын арттыруға мүмкіндік береді. Алынған
дағдылар мен біліктіліктерін оқушылар тек мектеп қабырғасында ғана
пайдаланып қоймай, болашақ та өздік ізденістерінде, жоғарғы оқу орындарында
да қолдана алады. Тәжірибелік бақылауда, сондай-ақ эксперименттік
тапсырмаларды орындауда барлық анализаторлар функциріленеді. Осылайша,
оқушылар қай зат қандай түске ие екенін, ол заттан қандай иіс шығып
жатқанын, дәмі мен тығыздығы, зерттеліп жатқан заттың тағы да басқа
қасиеттерін анықтап, олардың табиғатынан тани білуді үйренеді. Химия
сабағында экспериментті жүйелі түрде өткізе білу фактілерді бақылауға,
теориялық білімнің көмегіне сүйене отырып оларды түсіндіре білуге,
эксперименттік біліктілік пен дағдыларын арттыра түсуге, жұмысты еркін
түрде жоспарлай білуге, өз бетінше жұмыс істей білуге, жеке тұлға ретінде
қалыптасуға, шығармашылық іскерлігін арттыруға үлес қосады.
Алынған дағдылар мен біліктіліктерін оқушылар тек мектеп қабырғасында
ғана пайдаланып қоймай, болашақта өздік ізденістерінде, жоғарғы оқу
орындарында да қолдана алады.
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі: болашақ химия пәні мұғалімінің
химиялық экспериментті жүргізе білу және оның нәтижелерін түсіндіре білу
біліктілігін қалыптастыру жоғары оқу орнындағы оқу процесінің маңызды
міндеттерінің бірі болып табылады.
Шешілетін проблеманың қазіргі кездегі күйі: орта мектептің химия
курсында химиялық эксперимент жүргізу туралы әдістемелік нұсқаулар химияны
оқыту әдістемесі оқулықтарында және Ресей мен Қазақстанның химияны оқытуға
қатысты периодтық басылымдарында кездеседі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: педагогикалық жоғары оқу орны Химия
мамандығы 1 курс студенттері оқитын Бейорганикалық химияның теориялық
негіздері және Элементтер химиясы пәндері бойынша жүргізілетін
зертханалық тәжірибелердің нәтижелерін түсіндіруді көрсететін және болашақ
химия пәні мұғалімдерінің біліктілігін қалыптастыруға ықпал жасайтын
әдістемелер құрастыру. Осы мақсатқа сәйкес келесі міндеттер қойылды:
- Орта мектептің химия курсында химиялық эксперимент жүргізу туралы
ұсыныстар берілген әдеби материал жинау және жүйелеу;
- Жоғары оқу орнының бірінші курсындағы сабақтарда жүргізілген
химиялық тәжірибелерді қайта қарастырып, олардың жүргізілу жолы мен
түсіндірілу нәтижелерін еске түсіріп, саралау;
- Таңдап алынған химиялық тәжірибелердің ғылыми тұрғыдан
түсіндірілуін көрсететін әдістемелер құрастыру.
Зерттеу объектісі: педагогикалық жоғары оқу орнындағы бейорганикалық
химия пәні бойынша оқу процесі. Зерттеу пәні: эксперимент нәтижелерін
түсіндіру әдістемелері.
Практикалық маңыздылығы: ұсынылған әдістемелерді мектеп мұғалімдері
оқушылармен химиялық эксперимент жүргізуде, сонымен қатар жоғары оқу
орнында жұмыс істей бастаған жас оқытушылар пайдалана алады. Дипломдық
жұмыс ҚМПИ бейорганикалық химия зертханасы базасында орындалды.
I ӘДЕБИ ШОЛУ
1.1Болашақ химия мұғалімдерінің біліктілігін қалыптастыру
1.1.1 Мұғалімдердің кәсіби біліктілігін арттыру мақсаты
Елбасымыз Н.Назарбаев Болашақта еңбек етіп, өмір сүретіндер – бүгінгі
мектеп оқушылары, мұғалім оларды қалай тәрбиелесе Қазақстан сол деңгейде
болады. Сондықтан ұстазға жүктелетін міндет ауыр деген. Бұл міндет қазіргі
өмір талабынан туындаған жаңа білім беру мазмұнының принциптері, білім
берудің ізгілік парадигмасын ауыстыратын өмірге дайындалған адам,
іскер адам парадигмасы болып табылады. Баланың алған білімінің
қолданысы келешекте-практикалық қажеттіліктен туып, тиімді, сенімді, ой-
өрісімді, өлшемді болатындай дәрежеде болу керек. Ол үшін мектептің жүрегі
болып саналатын - мұғалім өз ісіне, педагогикалық шығармашылығы, яғни
құзырлығы сай болу керек.[1]
Егер мұғалім ғылымға өзі беріліп, оны толық меңгеріп, сүйе білмесе,
онда оқушыларды да ғылымға құлшындыра алмайды, мұғалімнің бұл саладағы
еңбегі де жеміссіз болмақ– деген ұлы ғалым Д.И.Менделеевтің өсиеті бар.
Соған қарай қазіргі таңда оқушыларға сапалы білім, саналы тәрбие беру
үшін мұғалімнің қажырлы еңбегі және талантты балалармен жұмыс істеу қажет.
Ғылыми тәжірибе жасау, жарыс ойындары (КТК), ойлап тап, көшбасшы,
т.б.кештер, сонымен қатар экологиялық білімін көтеру мақсатында балалармен
жұмыс істеу тиімді. Табиғат аясында ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізу,
тұжырым жасай білуге дағдыландыру, ғылыми конференцияларға қатыстыру,
оқушының ойлау қабілетін дамыту, еңбекке баулу үлкен еңбек. Талабы таудай,
қабілеті мол, ізденімпаз жастар көбейіп адамзат игілігіне үлес қосып жатса,
олар ұлтымыз үшін мақтаныш, еліміз үшін абырой.
Мектептің оқу-тәрбие жұмысындағы әдістеменің қайсысы болсын, оқушының
сана-сезімін, ақыл-ойын дамытудың мақсат ететін болғандықтан, олардың дара
ерекшеліктерін ескеру қажет.
Дарынды оқушылар: өзгеше және шапшаң ойлайды. Түсінігі мол, сөйлеу
мәдениеті жоғары болып, өз ойын еркін жеткізе біледі. олар кез-келген
жұмысты зерттеп, талдай білу керек. Баланың бойынан дарындылықты байқасақ,
психологиялық зерттеулер жүргізіп, қарапайымнан күрделіге тапсырма береміз.
Оқушымен зерттеу жұмыстарын жүргізу үшін, белгілі бір тақырып алып,
оған жоспар жасап, жұмыс істеу балаларды тиянақтылыққа тәрбиелейді. Және
сабақтан тыс уақытта қызықты, қарапайым тәжірибелер жасау, күнделікті
тұрмыстағы химиялық құбылысқа көз жеткізуге болады. Осы мақсатты іске асыру
үшін 9 г сынып оқушыларымен Қазақстандағы химияның дамуы-біздің
болашағымыз атты жүйелі ізденіс жұмыс өткізіледі. Оқушылар зерттеу
жұмысында көп жаңа ақпаратпен танысып, ашық сабақ өткізілді.
Адамзат баласының алдындағы негізгі міндеттің бірі – қол жеткен
қоғамдық рухани және материалдық құндылықтарды, өндірістік тәжірибені
игерген тұлға даярлау. Осы міндетті жүзеге асыру негізінен білі беру
жүйесіне жүктелетіні белгілі.
Мектеп – халықтың ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан адамгершілік ізгі
қасиеттерін жас жеткіншек бойына сіңіретін орта. Мектеп мұраты ұлттық зиялы
қауымды қалыптастыру, мақсаты- логикалық шығармашылыұпен ойлауға қабілетті,
ұлттық сана-сезімі жоғары, білімге құштар, азаматтық ұстанымы берік
даярлау, философиясы – өзінің ұлттық тамырынан жалпы адамзаттық құндылыққа
ұмтылу, бала дарындылығын анықтап қолдау және дамыту.
Ғылыми ұғымдарды қалыптастыруда пәнаралық байланысты жүзеге асырудың
басты мақсаты – оқушыларды жан-жақты дамыту, оларға ғылыми көзқарас
қалыптастыру және бір пәннен екінші пәнді игеруде қолдана білуге
дағдыландыру. Осыған байланысты, химия пәнінің мазмұнын химия тарихымен
байланыстыра оқыту оқушылардың пәнді жан-жақты игеруіне көмектеседі. Осы
екі пәннің арасындағы байланысты тереңінен меңгереді. Бұл пәннің басқа
пәндер арасындағы статусы мен құрылымы, орны мен рөлі ерекше.
Химиялық білім, басқа да іргелі ғалымдар сияқты, тіршілікте өзімізді
қоршаған заттар мен құбылыстар әлеміне, ондағы заңдылықтардың қалыптасуына
бүтіндей қарап, мәдениеттіойлауды, түйсіне ұғынуды, парасатты болуды орта
мектептен бастайды. Химия курсын оқытуда оқушылардың жаңа ғылыми
дүниетанымы мен химиялық логикалық қабілеттері дамытылы оқытылады. Химияны
оқып үйрену нәтижесінде оқушылардың ғылымғы деген қазіргі таңдағы ой өрісі
кеңейе қалыптасып химиялық қосылыстар өзгерісінің механизмі, химияның
өнеркәсіп пен шаруашылығындағы, жалпы күнделікті өмірдегі маңызды рөлі
туралы түсінікті жетілдіре түседі.
Оқушылар оқу барысында химияның негізгі заңдылықтары мен теориясының,
химияның сандық есептеулер техникасын терең меңгеріп, химиялық
элементтерді өздері орындауға, байқалатын құбылыстарға негізделеген
реакциялар теңдеулерін құрастыра біліп, қорытынды жасау.
Химия тарихының теориялық негіздері барлық химия пәндерінің негізін
құрайтын тарихи мәліметтерін, теориялық ережелері мен тқжырымдарды
қарастырады. Химия пәнінің негізгі мақсаты – оқушыларға, химиялық заттар
мен олардың шығу тарихын, химия дамуындағы тарихи құбылыстар мен процестер
және оларға байланысты негізгі мағлұматтар беру, олардың қоғам мен
өндіріске қажеттілігі, қоғам өмірінің әлеуметтік-экономикалық жағдайлары
мен сәйкестігі жаратылыс пен математикалық ғылымдардың дамуымен байланысты.
Жеке тарихи дәстүрлердегі химия дамуымен заңдылығы, химияның прогресі
туралы мағлұматтар беру.[2]
Химия пәнінің оқу барысында химияның даму жолдарымен химиялық
технологияның мәні жайында көзқарасын орнықтырып, химияның тарихи дамуының
негізгі мағлұматтары мен бұрынғы және қазіргі белгілі ғалымдардың іс-
әрекеттерін білулері керек.
Адамды тәрбиелейтін қоғам мен орта болса, ал баланы тәрбиелейтін
мұғалім мен отбасы. Мұғалім мектепке жан кіргізеді, кемшілігін жақсылығы
жабады деп Ахмет Байтұрсынов айтқандай, мұғалім жас буынды қазіргі заман
талабына сай тәрбиелеп білім береді. Білім негізі – сабақта. Мұғалімнің
әрбір сабағы бүгінгі күн талабына сай болу үшін ұйымдастыру мен басқаруды
жетілдіру қажет. Ол үшін сабақтың әрбір минуты тиімді және білімділік,
дамыту, тәрбиелік мақсаттары айқын болуы қажет. Қазіргі кездегі талап-
сабақта білім берудің жаңа технологиясы әдістерін қолданып, оқушылардың
шығармашылдығын дамыту. Сабақ үстінде оқушының ынтасын көтеріп, білім-білік
дағдыларын қалыптастыру мұғалім мен оқушының қарым-қатынасына байланысты
болады. Оқушыға материалды талқылап толық игеру үшін және өздігінен
қорытындылай білуге қажет. Бұл оқушылардың пәнге деген белсенділігін
арттырады.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында атап өткендей, білім
беру жүйесінің негізгі міндеті – баланың рухани және тәндік мүмкіндігін
дамыту, оны оқыту, тәрбиелеу мен өзіндік қабілетінің дамуына жағдай жасау.
Қоғам алдындағы тұрған негізгі мақсаттардың бірі-білім беру жүйесін
түбегейлі жаңғырту, ХХІ ғасырда жалпы білім беретін орта мектептерде
оқушыны жеке тұлға ретінде дамытуға байланысты білім берудің жаңа үлгісін
таңдау.
Қоғам өзгерістеріне байланысты қазіргі кезеңдегі мектеп әрбір балаға
жеке адам ретінде қарап, өзіне тән ой-өріс, еркін әрекет жасайтын қабілеті
бар, батыл пікір айта алатын тұлға екенін ескере отрып тәрбиелеуге
бетбұрды. Демек, мектептегі оқу үрдісі оқушылардың ізденімпаздығын,
белсенділігін, өз ықыласымен психологтар оқушылардың өзіндік жұмыстарының
негізгі ерекшеліктері олардың ықыласына және өз еркімен әрекет жасауына
байланысты деген пікір айтады. Ал оқушылардың өзіндік жұмысының жоғары
формасына олардың өз еркімен амал-тәсілдер қолданып жасайтын шығармашылық
жұмыстар жатады.
Қазақстан жоғары мектебінің басты талап, негізгі міндеттерінің қатарына
– әлемдік стандарттар деңгейіне білім беру ісінің күн тәртібіне батыл да
өткір қойылған айрықша айтар едік.
Елімізде жүргізіліп жатқан ашық қоғамға қатысты бетбұрысқа демократия
мен тәуелсіздік талаптары осы тұрғыдан келсек, қазіргі кезеңдегі жас
ұрпаққа ұлттық мұратты, тарих тағлымын, өнер өнегесін, білім-ғылымның кемел
де келелі тұстарын тамыршыдай тап басып, дұрыс бағыт-бағдар берілсе,
келешек көкжиегі көркем де нұрлы, шуақты да сәулелі бола түсер еді.
Оқу орындарының материалдық-техникалық базасы қалыпты ізге түскен,
ұстаз – оқушының әлеуметтік мәртебесі айқындалған, оқулық пен әдістемелік
құралдары жеткілікті, компьютер, мультимедиялық-лингафондық кабинеттер,
кітапхана қоры мен ақпараттық – библиографиялық дерек көздері мол кез-
келген ұжымда – білім мазмұны, біліктілік мәселесі, тәлім-тәрбие ісі,
тағылымдық шаралар кең өріс алары анық. Мұның өзі жас ұрпақтың жүйелі білім
мен сапалы тәлім-тәрбие алуына, мәдени-рухани жағынан өсіп-есеюіне, қазіргі
кезеңнің өскелең өзгерістерін толық сезініп, ұлттық мұратқа адалдық
танытып, дәстүр-өнегелерін, жасампаздық қасиеттерді, инабап пен ізгілік
нұрын молынан алуда әсер-ықпалы зор.
Осы тұста ойға алар, оқу мен оқыту ісіндебасымдылық берер жайттардың
бірі – ұстаздылық шеберлік пен шешендікке келіп саяды. Мұғалім өскелең
ұрпақтың мәңгі өзгермелі қарама-қайшылығы мол жан дүниесін білетін адам.[3]
Мұғалім адам жанын түсіне білетін инженер секілді, мінез-құлық
әсемдеуші сәлетші, ақыл-ой мен сезімді ойната білетін дирижері, жас өркенді
мәпелеуші бағбан.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауындағы білім беруді жетілдіру,
дүниежүзілік білім кеңістігіне ену бойынша үкіметке берген тапсырмасында
білім саласына айырықша көңіл бөлген. 2015 жылдан білім саласы
қызметкерлерінің жалақысын 29 % -ға көтеру туралы ұсыныс осының дәлелі.
Орта мектеп оқушыларына білім берген кезде, олардың жан-жакты білім
алуына, қоршаған орта туралы материалисьтік көзқарас қалыптасуына баса
назар аударылады. Жастар, негізінен қоғамдық, жаратылыстану, физика,
математика, тіл, т.б. жеке тұлға қалыптастыруға қажет пәндерден білім
алады. Солардың ішінде химия пәнінен жастарда қоршаған орта, онда жүретін
өзгерістер туралы материалисьтік-диалекетикалық көзқарас қалыптастырудағы
орны ерекше. Сонымен қатар, XXI ғасыр техниканың жедел даму кезеңі
болғандықтан химия теориясы мен практикасы халық шаруашылығында кеңінен
қолданыс табуда. Кезінде орыс ғалымы М.В.Ломоносов химия адам іс-әрекетіне
өз қанатын кең жаяды деген көріпкел сөзі іске асуда. Сондықтан да, орта
мектепте химияны оқытуға және химик-мұғалімдер даярлауға ерекше көңіл
бөлетін уақыт жетті. Химия пәні мектепте дидактикалық принциптерге сай
оқыталады. Атап айтқанда, пәннің ғылымилығы, өмірмен байланыстығы, білімнің
жеткіліктілігі, оқушылардың жас ерекшеліктерін ескеру, білім мазмұнының
сабақтастығы және т.б. химияны оқыту арқылы жастарда қоршаған ортаға деген
материалисьтік-диалектикалық көзқарас қалыптасуы тиіс. Соған орай, пән
мазмұны қарапайымнан күрделіге, оңайдан-қиынға сабақтасып құралады. Қазіргі
мектеп бағдарламасы бойынша химия 8, 9-сыныптарда негізінен бейорганикалық
химия оқытылса, ал органикалық химиядан қысқаша түсініктер берілетін, 10-11
сыныптарда бейінді пән болып екі бағытта оқытылады. Жалпы алғанда орта
мектепті бітірушіде химиядан заттар, жай және күрделі заттар туралы ұғым
қалыптасады. Ары қарай оларды ажырата білу, атом, молекула ұғымын, оның
құрылысын, химияның негізгі заңдарын оқып үйретеді. Сонымен қатар, оқушылар
химиялық реакция, реакция жылдамдығы, химиялық тепе-теңдік ұғымдарының
заңдылықтарын оқу арқылы оларды ерітінділер тарауында және жалпы табиғатта
жүретін процестерді түсіндіруге пайдалана алуы тиіс. Химиялық элемент
ұғымын меңгеріп негізгі элементтер мен олардың қосылыстарына периодтық
жүйеде орналасуына орай сипаттама бере алуы тиіс.
Заманауи иннновациялық экономика жағдайында барлығына үлгеру үшін
бұрынғылардан бөлек дағдылар қажет. Оқу, жазу, сынай білу сияқты базалық
дағдыларға қосымша жеке тұлғалық қасиеттер (табандылық, білім құмарлық пен
бастамашылық) мен белгілі құзыреттіліктерге ие болу керек (командада жұмыс
жасай білу, мәселені шеше білу, креативті болу).
Аталған дағдылар бұрын тек кейбір қызметкерлерде болса, еңбек
нарығындағы өзгерістер сол дағдылардың барлық қызметкерлерде болуын талап
етеді. Барлық елдердің экономикасы креативтілік, иннновациялық
технологиялар мен командада жұмыс жасау арқылы дамыған. Білікті мамандар
қазіргі жағдайда құрылымдалмаған мәселелерді жиі шешуге және ақпаратты
тиімді талдауға міндетті. Сонымен қатар технологиялар біздің өмірімізде қол
еңбегін белсенді ығыстыруда. Осы орайда жұмыс орындарының қысқаруы
қызметкерлердің қажетті дағдыларды игермегендігіне байланысты болып отыр.
Жалпы білім беру мекемелерінің бітірушілері мамандық таңдауда еңбек
нарығының талаптарына сәйкес болуда көптеген қиындықтарға кездесуде. Оның
себеп-салдары бүгінгі сабақтың сапасын арттыру қажеттілігіне алып келеді.
Яғни, ХХІ ғасыр дағдыларының қаншалықты өзекті екенін барлығы – мұғалім,
оқушы мен ата-ана түсінуі тиіс.
Тұлға бойындағы дағдыларды қалыптастыруда мектептің рөлі үлкен. Бүгінгі
күнге дейін мектепте оқушының білім, білік және дағдыларын тек білу-
түсіну, еңбек жоғарысы – қолдану деңгейіне жеткізе алды. Сондықтан
бүгінгі мектептің міндеті – оқушының ойлау деңгейін арттыру арқылы ХХІ
ғасыр дағдыларын дамыту болып табылады. Өз кезегінде сол оқушыны талапқа
сай дамытатын мұғалімді дайындау мәселесі туындайды. Яғни, мұғалімдердің
біліктілігін арттыру курстарының мазмұны мен форматын өзгерту қажеттілігіне
тірелеміз.
Әрине, осындай шәкірттерді тәрбиелейтін кадрларды дайындау – ең қиын
мәселе болыр отыр. Осы орайда Қазақстан Республикасы мұғалімдерінің
біліктілігін арттыру курстары туралы 2011-2020 жылдарға арналған
мемлекеттік білім беруді дамыту бағдарламасында бірқатар өзгерістер
енгізілетіні аталған. ҚР президенті 2012 жылғы Қазақстан халқына жолдауында
былай деген: Мұғалімдер біліктілігін арттыруға және оларды материалдық
ынталандыруға жеке назараудару қажет. Біз озық педагогикалық тәжірибелер
негізінде әзірленген педагогтерді қайта даярлаудың жаңа үш деңгейлі
бағдарламасын енгіздік. Үкіметке таяудағы 5 жыл ішінде 120 мың мұғалімді
біліктілікті арттырудың жаңа бағдарламасы бойынша оқытуды қамтамасыз етуді
тапсырамын.
Қазақстан Республикасының білім беру саласындағы бетбұрысы оқушының
бойында ХХІ ғасырда қажетті дағдыларды дамытуға бағытталғаны қуантады.
Осындай қиын, қажетті бетбұрыстың штурвалын Назарбаев зияткерлік
мектептері ДББҰ педагогикалық шеберлік орталығы ұстап басқаруда.
Педагогикалық шеберлік орталығы 2012 жылдың сәуір айынан бастап әр облыс
орталығында ашылған филиалдарында деңгейлік курстар өткізуде. Аталған
курстардың үш деңгейі бар: үшінші деңгей – Тиімді оқыту, екінші деңгей –
Мектептегі мұғалімдердің көшбасшысы, бірінші деігей – Педагогикалық
қоғамдастықтағы мұғалімдердің көшбасшылығы, - жеп аталады. Осы уақыт
аралығында республика бойынша қырық мыңға жуық мұғалім деңгейлік курстан
өтті. Курс мазмұны сындарлы оқыту теориясының негізінде құрастырылып, білім
саласында болып жатқан жаңалықтар мен мәселелерді қамтиды. Жоғарыда
айтылған ХХІ ғасырда қажетті дағдыларды дамытуға бағытталған курстар болып
табылады. Осы бағдарламамен оқытылған мектеп бітіруші негізгі үш бағыттағы
дағдыларды игеруі тиіс, олар: базалық, құзыреттілік және жеке тұлғалық
қасиеттер. Мұнда базалық дағдыларға оқу мен жазу, математикалық сауаттылық,
жаратылыстану-ғылыми сауаттылық, ақпараттық сауаттылық, қаржылық
сауаттылық, мәдени және заматтық сауаттылық жатады. Құзыреттілік дағдыларға
сыни тұрғыдан ойлау, креативтілік, коммуникативтілік, командада жұмыс жасай
білу кіреді. Жеке тұлғалық қасиеттерге білім құмарлық, бастамашылық,
табандылық, бейімделе білу қабілеті, көшбасшылық, әлеуметтік және мәдени
сауаттылық жатады. Аталған үш негізгі дағдылардың дамуы тұлғаны өмір бойы
үздіксіз білім алуға үйретеді.[4]
Қазақстанда білім беру сапасына айрықша көңіл бөлінуде, себебі білімді
ұрпақ болашақ кепілі. Осы мақсатта Қазақстан педагогтарының біліктірігін
арттыру үш айлық оқу курстары практикаға енуде.
Біліктілікті арттыру курстарының мақсаты – бағдарламаға сай жеті модуль
аясында өткізілетін сабақтардың сапасын арттыруға негізделген. Мұндағы
міндет – мұғалімдерді өзгермелі өмірге даярлай отырып, жаңа инновациялық
технологияларды тиімді пайдаланып оқушылардың өзіндік қабілетін ашу,
білімге сын көзбен қарауына дағдыландыру.
Осы орайда мұғалімдерге үлкен талап қойылады, ол шығармашылық ізденіс.
Шығармашыл, сын тұрғысынан ойлай алатын ұстаз ғана оқушы шығармашылығын
дамыта алады.
Мұғалімнің негізгі міндеті – оқушымен қарым – қатына, оқушылардың өзара
түсінуі , оларға шығармашылық үшін жағдай жасай білу, еркіндікке үйрету.
1. 1.2 Мұғалімнің біліктілігі – білім сапасының негізі
Елбасы өзінің Қазақстан – 2050 стратегиясында Жаңа қазақстандық
патриотизм біздің көпұлтты және көп конфессиялы қоғамымыз табысының негізі
дей келе тәрбиелік пен тәртіптілікке, өте жоғары этика мен кәсібилікке
ерекше тоқталады. Расында да, әрбір маман иесінің жоғары мәдениет пен
кәсібилігі – ел дамуының қайнар көзі десек, артық айтқандық болмас. Соның
ішінде біз қозғағалы отырған мұғалімнің кәсібилігі тәуелсіз еліміздің
болашағы мен қауіпсіздігіне тікелей байланысты. Себебі, ұлттың жоқтаушысы
мұғалім, тек қана мұғалім (Ата-түрік) екені айдан анық. Сондықтан, қазіргі
жаһандану, ақпараттық технологиялардың қарқынды даму жолында педагогтердің
кәсіби біліктілігі ауадай қажет. Кезінде Шохан Уалиханов Елдің елдігі-оның
тәуелсіздігі мен білім жүйесінің мықтылығында деген екен. Оның үстіне ел
ауызында Егер адамды адастырып, ұлттық идеологиядан жұрдай қылып, адами
құндылықтардан аздырып, мемлекетті әлсәрету үшін қиратыңыз, бітті.-деп
айтылып жүрген пікір тағы бар. Edtech-KZ халықаралық білім орталығының
бас директоры Ғ.Бектайұлының сөзіне сүйенсек, тәуелсіз сарапшылардың дерегі
бойынша, мектеп оқушыларының 78 пайызы мектепте алған білімінің өмірде
қажетсіз екенін айтса, 85 пайызы үлгі тартып сенім артатын бірде бір
ұстаз жоқ. – деп жауап қайырған екен. Бұл, әрине, ойландыратын жағдай.[5]
Мұғалімнің кәсіби біліктілігін арттыру бағытында Елбасы тапсырмасымен
мемлекет тарапынан біршама жұмыстар жасалуда. Соның бірі- 2011 жылдан
бастап Назарбаев зияткерлік мектептері, Дербес білім беру ұйымы
Педагогикалық шеберлік орталығы Кембирдж университетімен бірлесіп, әлемдік
ең үздік білім беру бағдарламалары негізінде оқытатын педагог
қызметкерлердің біліктілігін арттыру курстарының ұйымдастырылуы. Мұндағы
міндет- мұғалімнің әлемдік оқытудағы жаңа идеяларды меңгеріп, үнемі өзін-
өзі жетілдіруге, білім беру үрдісінің көшбасшысы болуға ынтасын арттыру
болып табылады. Яғни, мұғалім өзінің жан-жақты кәсіби дамуына жол ашады. Ең
бастысы, әлемдегі үздік практиканы меңгерген бұл мұғалімдер орта мектеп
жүйесіне жаңаша леп әкеледі. Білім беру қызметінің сапасын жаңа деңгейге
жеткізуге тырысады. Өйткені, мұғалімдер ғана әлемдегі барлық адамдардың
ішінен үзіліссіз оқудың бағасын түсінеді. Өзінің іс-әрекеттері басқаларға
үлгі болатындығын біледі, шын мәнісінде балаларға жаны ашиды. Және мұғалім
болу ақшадан, мәртебеден, танымалдылықтан артық екенін ұғынады ( С.Бич.
2012 жыл). Аталған деңгейлік бағдарлама (бірініші) әлемнің қарқынды
өзгерісін негізге ала отырып мектептегі мұғалімдерге ХХI ғасырда
оқушыларды қалай дайындауы керек? деген мәселені шешуге бағытталды.
Мұғалімдер жұмыстарына жеткілікті уақыт бөле білулері керек, оқушының
білімі мен дағдыларын дамытуда ғана емес, жалпы алғанда оның оқуын барынша
даралау және баланың бойында метасананы-қалай оқу керектігін үйретуді
қалыптастыруға мән бере отырып, оны тұлға ретінде дамытуға икемділік
танытулары тиіс (Schleicher,2012),- деп көрсетеді. Қазіргі дәстүрлі білім
берудегі жаттанды әдістің оқушының өмірінде тиімсіз екендігін дәлелдейді.
[6]
Мектеп жұмысы мен оқушы жетістіктерін өрістетудегі негізгі тұлға-
мұғалім ( Strong Word, & Grant, 2011) екендігін айта келе, адагершілік
мақсатты көздейтін мұғалімдер өздерінің әрістестері мен айналасындағыларға
әсер ету үшін көшбасшылық қасиеттерді меңгереді. Олардың көңілінде талапқа
сай оқыту тұрады ( Frost, 2011), - деп мектепте мұғалімнің көшбасшылын
дамытуға бағыттайды. Сонымен, қатар бағдарламаның басынан аяғына дейін
мұғалім әділ және шыншыл болу керек екендігін үнемі қайталап отырады. Орта
білім беру жүйесінде әлемдік жоғары деңгейге қол жеткізген анағұрлым
танымал оқыту әдістемелері арасында сындарлы оқыту теориясына кеңінен
тоқталады. Сындарлы оқытудың мақсаты: оқушының пәнді терең түсіну қабілетін
дамыту, алған білімдерін сыныптан тыс жерде, кез келген жағдайда тиімді
пайдалана білуін қамтамасыз етеді деп түсіндіреді. Ал мұғалімнің сыни
ойлануы оқыту мен оқу тәжірибесіндегі проблемаларды анықтауға, оны шешудің
тиімді жолдарын табуға, тәжірибеде болып жатқан өзгерістер жайлы орынды
дәлелдемелерді жинап, жіктеуге және сенімді қорытындылар жасауға
негізделетіндігін айқындайды. Бірінші деңгейлі бағдарламасын игерген
мұғалімнің негізгі міндеті – оқыту мен оқу тәжірибесіне жаңа тәсілдерді
енгізу мақсатында өз мектептерін дамыту бағдарламасын әзірлеу болып
табылады. Рас, мектептерде мұғалімдерге басқаруға, шешім қабылдауға
жеткілікті билік пен өкілеттілік берілмейді, алайда, деңгей
бағдарламасында көрсетілгендей, мұғалім өзінің кәсіби және моралдық
беделіне сүйене отырып оқыту мен оқу тәжірибесіне өзгеріс енгізуге көп
ықпал ететіндігі анық. Мұғалімнің кәсібилігі тек оқыту мен оқуда ғана емес,
сонымен қатар өз әріптестерінің біліктілігін арттыруға көмегі тиеді. [7]
1.1.3 Білімді жетілдіру процесінде қолданылатын әдістер
Дидактикалық және методикалық құралдарда оқу процесінің бұл бөлігін
білімді бекіту деп атайды. Бұл бөлікті жіті қарап талдағанда, оған
бекітумен бірге білімді қолдануға үйрету, шеберлік пен дағдыны жетілдіру
кіретіні айқындала түседі. Білімді жетілдіру туралы айтқанда дифференциялау
процестердің нәтижесінде оқылатын заттар мен құбылыстар туралы ұғымдар
жарқындылығын күшейтуді, елеулі белгілерін саралау арқылы ұғымдарды
нақтылай түсуді, ұғымдар арасында байланыстар мен ара қатынастар орнатуды
неғұрлым кең қорытындылар жасауды: заңдар мен зат құрылысы теориясының
негізгі қағидаларын, химиялық реакциялардың басқарылуын түсіндіруді ескеру
керек.
Бұл таным процестерді оқушылар үшін жаңа білімді қабылдаған кезде де
жүзеге асады, бірақ жетілдіру кезінде әр түрлі вариантта қайталанады,
қажеттілікке қарай олар әрқайсысының бағытталуы нақтыланады. Оқу процесінің
бұл химялық эксперимент техникасына байланысты білімді қолдана білуге ғана
емес, оқу жұмысын ұйымдасқан түрде орындау шеберлігіне, логикалық
талқылаулар жасауға, тәжірибелер, бақылаулар, кітаптан оқу, негізінде
кейбір теориялық мәәселерді өздігінен шешуге үйренеді.
Білімді нақтылау мен бекіту, өткенді қайталау, білімді қолдану
негізінен есептер шығарған кезде жүзеге асады. Оқыту практикасында бұл
процесстер өзара байланысты. Білімді нақтылау оны ойдағыдай қолданудың
шарты, ал дұрыс қолдану білімнің сапасын арттырады. Сөйткенмен зерттеу
мақсатында және практика үшін бұл процесстер арасындағы ұқсастықты ғана
емес айырмашылықты білу, осы жағдайда бұл процестердің қайсысы жетекші
екенін аңғару маңызы болып табылады. Жаңа білімді қабылдау және оны
жетілдіру мен қолданан білуге үйрету процестердің арасында өзара ұқсастық
бар. Бұл ұқсастық алдымен аталуынан білінеді. біріншідегі тәрізді екінші
буында: көрнекі құралдарды демонстрациялау, өздігінен бақылауларын
ұйымдастыру, оқушы эксперименті және т.б. қолданылады. Бірақ аталуы бірдей
болғанмен мұғалім мен оқушының іс-әрекеті, оқу процесінің әр түрлі
буындарындағы бұл әрекеттің бірігу түрлері бірдей емес. Мәселен, бірдей
көрнекі құралдар жаңа оқу материалын оқып үйренгенде және қайталауда
қолданылуы мүмкін. Бірақ қолданылуы мақсаты, оқушылардың ақыл-ой қызметінің
сипаты, мұғалім мен оқушы әрекетінің ара қатысы тым өзгеше болғандықтан бұл
әдістерді оқушылардың жаңа материалды қабылдау процесінде анықталған сөзді
көрнекі құралдармен үйлестірудің варианттары деп есептеуге болмайды.
Қайталауда химиялық тәжірибелерді демонстрациялау.Заттарды, процестерді
және бейнелеу көрнекі құралдарын демонстрациялау және оқу материалы өтілген
соң тікелей қайталауда және одан кейінгі жаңа материал оқытылатын
сабақтарда, сонымен бірге болмасын тақырып немесе курстың бөлігі өтілгенен
кейінгі қорытынды қайталауда қолданылуы мүмкін. Галогендердің қасиеттері
туралы білімді жетілдіру процестерін мысалға алып, қайталау кезінде
тәжірибелерді демонстрациялаудың кейбір жалпы амалдарын қарастырайық.
Галогендердің химиялық қасиеттері оқылғанда, бос күйіндегі элементердің
металдармен және сутекпен әрекеттесуіне көңіл аударыды: Бұл элементтердің
металдарға байланысты химиялық активтігін көрсету үшін өте әсерлігі
тәжірибелер демонстрацияланады:әр түрлі металдардың хлор атмоферасында
жануы. Құбылыстардың сыртқы белгілері арқылы оқушылардың қызығуын тудыру
үшін мұғалім тәжірибелер артық демонстрациялайды: әр түрлі металдардың
жануын айқын, қызықты болғандығынан көрсетеді, бірақ барлық жағдайда
жүретін химиялық реакциялар ұқсас, олардың мәнін ашу үшін бір-біріне ұқсас
теңдеулер жазылады. [8]
Мұндай қанағатсыздықтан мұғалімнің күткеніне кері педагогикалық нәтиже
шығады: алғашқы тәжірибелерді оқушылар ынталы қабылдайды, оларды атом-
молекулалық ілім тұрғысынан талдауға белсенді қатысады, ал соңғы
тәжірибелерді солғын, көңілсіз бақылайды. Мұның себебі алғашқы тәжірибелер
талданып химиялық реакциялардың теңдеулері жазылған соң, кейінгі
тәжірибелер және олардың талдауы оқушыларға қызық емес.
Сабақ аяғында немесе келесі сабақта білімді бекіту көбіне көрнекі
құралдарды пайдаланбай өткізілгендіктен оқушылардың ынтасы кеміп, мұның
өзі болымсыз нәтижелер береді. Алайда,оқушылардың іс-әрекетін жандандыруға
болады, ол үшін сабақтың соңында оқылған материалды қайталағанда кейбір
тәжірибелерді көрсету керек. Мәселен, егер мұғалім сабақтың басында
натрийдың хлор атмосферасында жану тәжірибесін көрсеткен және талдаған
болса, хлордың металдармен әрекеттесуі жөніндде алғашқы қорытынды жасалса,
онда темірдің хлорда жануын сабақтың соңында немесе келесі сабақта
көрсеткен жөн. Бұл тәжірибені демонстрациялағанда мұғалім натрий мен
темірдің оттегіне қатысының ұқсастығын еске түсіреді. Содан соң оқушылардан
натрийдың хлорда жануы қалай жүзеге асқанын айтып беруін сұрайды, темірдің
хлормен реакциясын көруді ұсынады.Бұл тәжірибені талданғанда реакцияның
жылу эффектісімен (натрийдың хлормен қосылу реакциясындағы тәрізді) бірге
темірдің хлормен әрекеттесу өнімінің құрамына (темір (III) хлоридінің
құрамына) көңіл аударады. Темір хлоридінде темір үш валентті екенін атап
өткен жөн. Бұл темірге қатысы жағынан хлордың активті екендігін көрсетеді.
Мұғалім сөзін тәжірибе көрсетумен үйлестірудің айтылған формасы жаңа
оқу материалын үйренудегі екінші формаға ұқсайды, бірақ одан айырмасы
ұқсастығының және экспериемнт есептерінің айқын білінуі. Хлордың химиялық
активтілігін көрсететін тәжірибелер демонстрациясын хлорсутекті оқып үйрену
сабағындағы хлордың қасиеттерін қайталаған кіріспе әңгімеге енгізуге
болады. Қайта демонстрациялағанда оқушылардың назарын жылу эффектісінен
гөрі осы сабақта өтілетін реакция өніміне аудару керек.
Бұл кезде мұғалім сөзін көрнелікпен үйлестірудің екі формасы қолданылуы
мүмкін:
1. Мұғалім оқушыларға бұрын бақылаған тәжірибесі және бұл
тәжірибе негізінде жасалған қорытынды туралы әңгімелейді, содан соң
тәжірибені көрсетеді, түтінденетін газ түзілетініне назар аударады.
2. Кіріспе әңгімеде мұғалім оқушылардан хлорды химиялық
қасиеті ретінде сутегімен әрекеттесуін еске түсіруін және өздері бақылаған
тәжірибе жөнінде әңгімелеп беруін ұсынады, олардың газ түзілгенін
байқағанын немесе байқамағанын анықтайды. Содан соң бұл реакцияның
нәтижесінде қайсы зат түзіледі- деген сұрау береді.[9]
Оқушыларды тәжірибені бақылауға дайындаудың біріншісі сөзді көрнекі
құралдармен үйлестірудің үшінші тәжірибеге дайындаудың екінші тәсілі
–екінші формасы еске түсіреді. Олардың айырмасы, екеуі де оқушылардың еске
түсіруін активтендіруге бағытталған.
Қайталауда демонстрацияны жаңғыртудың үшінші тәсілі қолданылады, оны
шартты түрде демонстрацияны толық емес қайталау деп атауға болады. мәселен,
негіздік және қышқылдық оксидтер өтілген соң, оксидтердің сипаттаушы
химиялық қасиеттері айқын дараланатын қайталауды белгіленеді; олардың
қышқылдарға және сілтілерге әсері. Негіздік оксидтердің қышқылдармен
әрекеттесуін оқушылардың есіне түсіру үшін мұғалім тәжірибені тегіс
демонстрацияламайды, бір негізідік оксидті, қышқылды және тұзды көрсетеді.
Оқушылар тәжірибені еске түсіріп айтып беруі және реакция теңдеуін жазуы
керек.
Тәжірибені қарапайым көрнекілеу класста белсенділік тудырады.
Демонстрациялық кішкене столға мұғалім CuO деген жазуы бар (формула ірі
әріптермен жазылған) шыны сауытты қояды, сауыттың төменгі жағына мұғалім
столына ірі әріптермен формуласы жазылған тұз қышқылын орналастырады, оң
жағындағы көтергіште мыс хлориді бар банка және осы тұздың ерітіндісі
құйылған сауыт тұрады. Оқушылар тәжірибе туралы (1-сурет) айтады.
Сурет 1 – Реактивтерді демонстрациялық столда орналастыру.
Көміртек екі оксидінің күйдіргіш калциймен әрекеттесу тәжірибесін
қайталағанда мұғалім осы амалмен пайдаланады. Бұл жағдайда көрнекілік
құралдары басты мән алады, мұғалімнің сөзі демонстрацияланатын
сауыттардағы жазуды түсіндіру және негізгі сұрақты тұжырымдаумен шектеледі.
Тәжірибелерді қайта демонстрациялау курстың қандайда болмасын бір бөлімі
немесе тақырыбы оқылған соң қорытынды қайталауда қолданылады. Мәселен,
тақырып оқылып біткен соңында галогендердің қасиеттерін салыстырғанда
олардың физикалық қасиеттерін салыстыру үшін мұғалім хлор, бром және иод
үлгілерін көрсетеді. Мұнда ол заттардың физикалық күйін атомдық
массаларының шамасымен және басқа оқушылар қайтадан бақылаулар негізінде
атомдық массасы үлкен галогендердің балқу температуралары жоғары екендігі
жөнінде қорытынды жасайды.
Қайталауда бұрын көрсетілген бір жағынан ұқсас, бірақ оның көшірмесі
емес тәжірибелерді демонстрациялауға болады. Темір атомына бұл элементтің
жоғары тотығу дәрежесіне сәйкес келетін хлор атомдары қосылады. Демек,
оқушылар екі металдың хлормен әрекеттесуінің ұқсастығын және ерекшеліктерін
біледі, бұл металдарды ғана емес, хлорды дұрыс сипаттау үшін қажет. Алынған
мәліметтерді қорыта келіп, химиялық тәжірибелер жасамастан хлордың басқа
металдармен әрекеттесуін қарастыруға болады. Сондай-ақ оқушылар хлордың
сутегі бар заттармен әрекеттесуімен таныстырылады.
Бұл тәжірибелерді демонстрациялағанда мұғалім сөзін, көрнекілік
құралдармен үйлестірудің әр түрлі формалары қолданылады. Бұл формалар
оқушылар жаңа білім алу процесінде қолданылған тәжірибелер және көрнекі
құралдар демонстрациясына ұқсайды, сонымен бірге формалар арасындағы
айырмашылықтар да бар. Оқушылардың білімін жетілдіру үшін мұғалім
натрийдың хлормен қосылуын еске түсіреді, содан соң сұрау қояды: Теориялық
жорамалдардан кейін ол тәжірибені көрсетеді және оны атом-молекулалық
немесе электрондық теория тұрғысынан түсіндіруді тапсырды. Қаталауды жаңа
біліммен толтырған жөн. Сөз болған жағдайда реакцияның өнімі темір хлориді,
онда бұл элемент жоғарғы тотығу дәрежесін көрсетеді, мұның өзі темірге
деген хлордың химиялық активтілігінің үлкен екенін көрсетеді.
Бір ғана химиялық реакцияның әр түрлі приборда демонстрациялайды.
Сутектің хлор атмосферасында жануын пробиркада көрсеткен жөн, онда жалынды
бақылауға және хлорсутекті жинауға болады. Реакцияның бір типін
реакцияласатын заттарды ауыстыра отырып көрсетуге болады.
Қайталауда тәжірибелер демонстрациялаудың негізгі мақсаты-білімді
бекіту, нақтылау. Бұл білімді қолдана білудегі оқушылар шеберлігін дамыту
үшін де тәжірибелер демонстрацияланады.
1.2 Химиялық эксперименттің білім жетілдірудегі рөлі
1.2.1 Химиялық эксперименттің таным көзі және оның түрлері
Химиялық эксперимент оқушылардың ойлау қабілетін, біліктілігін
арттыруға және қол жеткізген нәтиже арқылы оқушылар дұрыс көз-қарас
қалыптастыра алады. Эксперимент көп жағдайда қабылдаудың бір бөлігі болып
табылады, онсыз продуктивті ойлану іскерлігі алға баспайды. Ойлау жүйесін
дамытуда эксперимент пен практикамен маңызды рөлді теория алады.
Эксперименттің бір қалыпта, яғни жүйелі түрде жүргізілуі оқушылардың
химиядан сабақ үлгерімін арттыруға мүмкіндік береді. Алынған білім мен
біліктіліктерін, дағдыларын оқушылар орта мектептерде пайдаланып
қоймай,сондай-ақ кейін кейінгі өмірлік жолында және де жоғарғы оқу
орнындарында көмегін тигізеді.
Химиялық эксперимент бірнеше кезеңдерде жүргізіледі:
✓ тәжірибені қоюды түсіндіру
✓ жоспарлау мен жүргізу
✓ алынған нәтижелерді бағалау.
Эксперимент алдын-ала білімге сүйене отырып жүргізіледі. Тәжірибені
теория жүзінде меңгеру оның қолданылу барысына да әсер тигізеді.
Химиялық экспериментті іс жүзінде жүргізу гипотезамен байланысты.
Тәжірибеге оқушыларды араластыру олардың ойлау қабілетін арттырып қана
қоймай, жаңа білім игеруге септігін тигізеді. Химиялық эксперимент
проблемалық жағдайдың тууына да, оның шешілуіне де жағдай жасайды.
Сәйкесінше,эксперимент оқушылардың білімін арттыруға септігін тигізеді,ал
оқытушы оқушылардың ойлау процесін қадағалап отыруға мүмкіншілік алады.
Химиялық бағдарламаға сүйене қарасақ химиялық экспериментті кең көлемде
пайдаланудың негізі–демонстрация, зертханалық тәжірибелер,практикалық
сабақтар және эксперименттік есептер болып табылады..
• Химиялық эксперимент-түрлі дидактикалық функцияларды түрлі
формада,түрлі оқыту әдістерімен сәйкестендіріп орындай алады.
• Химиялық эксперимент оқушылардың өзін-өзі сатылап дамытуға
арналған принципке негізделген жүйеден тұрады: демонстрациялық
құбылыстардан,фронтальді зертханалық тәжірибелерді оқытушы басқару мен
жүргізу,практикалық тапсырмаларды орындаудағы өзіндік жұмыстар және де
эксперименттік есептер шығару қарастырылған.
• Демонстрациялық экспериментті жүргізу оқушылардың түрлі
химиялық құбылыстармен ,олардың арасындағы өзара байланыстылық- пен,
заңдылықпен, құрылғы мен қондырғылармен жұмыс істеу принциптерімен,жүріп
жатқан процестермен терең танысуға және олар жайлы жаңа ақпараттармен
танысуға мүмкіндік береді.
• Демонстрациялық эксперимент әртүрлі мақсаттарда жүргізіледі,
мысалы,қандай да бір теориялық жағдайды меңгерудегі бастапқы этап ретінде
көрсетілуі мүмкін (электролиттік диссоциация сатысының жағдайға
тәуелділігі), мұғалім диссоциация дәрежесі ерітіндінің концентрициясына
тәуелді ма? деген сұраққа жауап сұрайды. Осылайша концентрлі және
сұйылтылған сірке қышқылының электр өткізгіштігіне демонстрациялық тәжірибе
жүргізіледі. Тәжірибе нәтижелерін салыстыра отырып,оқушылар электролиттік
диссоциация дәрежесі ерітіндінің концентрациясына тәуелді екенініне және
ерітінді сұйылтуға айналған сайын диссоциация дәрежесі жоғарылай түсетінін
байқайды. Демонстрациялық эксперимент мұғалім айтқан теориялық жағдайдың
дұрыстығын дәлелдейді.
Мәселен, көбіне кейбір тұздарды алып қарасақ оларды жаққанда ұшкыш
қышқыл бөлінетіндігіне дәлел ретінде, мұғалім нитраттардан азот қышқылын
алып,оның спецификалық қасиеттерін көрсетеді, болмаса металдардың химиялық
қасиеті жайлы айту барысында, металдардың бейметалмен және сумен
әрекеттесуін көрсітіп өтеді.[10]
Сонымен қатар мұғалім эксперименттің мақсатын дұрыс қоя білуі тиіс.
Түсіндіру арқылы алынған нәтижелерді анализдеп, теория мен тәжірибелік
нәтижелердің өзара байланыстылығын көрсету қажет.
Зертханалық тәжірибелер мен сарамандық жұмыстарды жүргізе отырып,
оқушылар химиялық құбылыстар мен заңдылықтарды зерттеу барысында ,олардың
нақтылығына көз жеткізу арқылы, олардың біліктіліктері мен түсініктері
артады. Кейбір тәжірибелерді жүргізу кезінде білімді жаңа бағытта шыңдау
керек болады.
Бұл химияның әрбір бөлігінен алынған білімнің қайталанып отыруына,
бекітілуіне,шындалып тереңдетілуіне,кеңейтіп жүйеленуіне себебін тигізеді.
Сонымен қатар, оқушыларда реагенттер мен құрылғыларды қолдана білудегі
біліктіліктіліктері мен дағдылары қалыптасады. Осының бәрі оқушылардың
политехникалық дайындықтары мен теориялық білімдерін арттырады.
Эксперименталды тапсырмаларды орындай отырып,оқушылар өздерінің
біліктілігі мен дағдыларын жаңғыртып,теориялық білімдерін нақты
тапсырмаларды шешуде қолдана білуге дағдыланады. Сондай-ақ,оқушыларға үй
тапсырмасы ретінде де тәжірибелік жұмыстар беруге болады. Үй тапсырмасына
берілген тәжірибелер мен бақылаулар қарапайым эксперименттерден
тұрады,мұғалім тарапынан қадағалауды талап етпейді. Мұндай тапсырмаларды
орындау біліктілік пен алынған білімді өз бетінше жаңғыртуға уйренуге
дағдыландырады.
Бақылау- біліктілікті арттыру әдісі ретінде химиялық экспериментті
жүргізуде кең қолданылады. Оқушылардың шығармашылығы мақсатқа
бағытталып,тапсырманы нақты қоя білуде,оны орындай білуде белсенділігін
арттырады. Мысалы,гер оқушылар мыс (II) сульфатының электролизін бақылайтын
болса онда маңыздысы-тұз түсінің өзгеруі,электродта қызыл дақтың, ауа
көпіршіктерінің пайда болуын бақылайды. Эксперимент нәтижелерін оқушылар
теориялық ақпаратпен салыстырып, оның дұрыстығына көз жеткізеді.
Тәжірибелік бақылауда,сондай-ақ эксперименттік тапсырмаларды орындауда
барлық анализаторлар функцирленеді. Қорыта бекітуде эксперимент - сабақтың
маңызды бөлігі болуы керек. Оқушылар эксперимент не үшін керек
екенін,қандай теориялық жағдайды дәлелдеу керектігін, қандай сұраққа жауап
беретінін білуі керек.Мәселен, металдардың химиялық қасиетін түсіндіру
барысында, мұғалім Барлық дерлік металдар сумен әрекеттесе бере ме? деген
сұрақты қояды. Мұғалім орындаған демонстрациялық тәжірибеден соң, оқушылар
өздігінен қорытынды шығару арқылы:кернеу қатарында сутектің оң жағында
орналасқан металдар сумен әрекеттеседі деген жауапқа тоқталады.
Эксперимент нәтижелерін анализдеу-тәжірибе барысында қойылған сұраққа
жауап алу,себептер мен жағдайларды нақтылау үшін өте маңызды. Сонымен
қоса,дұрыс ұйымдастырылған эксперимент дисциплинаның сақталуына
тәрбиелейді,шығармашылық инициативтің дамып, жеке меншіктерге ұқыптылықпен
қарауға тәрбиелейді.
Химиялық эксперимент түрлері
Химияны оқытудағы химиялық эксперменттің маңызы өте зор. Негізінде
химимялық эксперимент: демонстрациялық столда мұғалім жүргізетін-
демонстрациялық экспериментке және оқушы оқушы өздігінен жүргізетін
практикалық, зерханалық эксперименттік жұмыстар – оқу эксперименті болып
бөлінеді және айта кететін эксперименттің тағы бір түрі ол- ойша
эксперимент(мысленный эксперимент).
Бұл жерде мектептегі химиялық эксперимент түрлерінің нақты
терминологиясы ұсынылмағанын айта кету керек. Бұл жағдай әдістемелік
әдебиеттерге де, мектептің практикалық жұмыстырында да түсініспеушілік
туғызады, себебі осындай терминдермен оқушы мен мұғалімнің шығармашылық
іскерліктері бірдей көрсетіледі. Олардың арасындағы айырмашылық тек қана
ұйымдастырушылық қатынаста ғана емес, мазмұны мен мақсатында да бар.
Бұл жерде тағы да қарама – қайшылық туадыратын мәселе, жаратылыстану
бағытындағы пәндерге бірдей аталатын терминдерді қойса- химия, биология,
физика, тағы басқалары; Демонстрцилық эксперимент терминіне барлығы
бірдей мағынада түсініктеме беріледі. Бірақ, әнгіме оқушылардың өздік
жұмыстары жайында болса, мұғалімдер мен әдіскерлердің өзара түсіністікке
келулері оңай болмайды. Мысалы, Практикалық сабақ физик мұғалім химия,
биологияның практиклық сабағынан мүлде ерекше, физикадан зертханалық
жұмысын түсінеді. Материалдық жағдайға қарай, мектепте физика кабинеті
қазіргі заманғы талаптарға сай, жеке жбдықталған болуы керек, яғни мұндай
кабинетте химиядан сабақ өткізу мүмкін емес. Сол сияқты, биологиядан да
оқушылардың практикалық сабақтары өзгеше ұйымдастырылады. Сондықтан да,
бір терминге ие болсада, әр пән мұғалімі әр түрлі түсінік береді.
Xимиялық оқу экспериментінің түрлері :
• демонстрациялық эксперимент;
• зертханалық тәжірибелер;
• зертханалықжұмыстар;
• сарамандық жұмыстар;
• эксперименттік практикум;
• үй эксперименті.
Жалпы ұсынылған оқу экспериментінің классификациясының логикалық
негізі: оқушы мен мұғалімнің іскерлілік мүмкіндігі екені белгілі. Басқа да
негізді алып қарастыруға да болады,мысалы көптеген эксперименттерді оның
орындалу мақсатына қарай бөлу. Бұл жағдайда келесі эксперименттің түрлерін
бөліп алуға болады:
✓ жаңа эмперикалық шамалар алуға негізделген эксперимент;
✓ жалпы қорытындыны нақтылайтын немесе көрсетуге негізделген
эксперимент;
✓ қандай да бір эксперименттік тапсырманы орындауға негізделген арнайы
эксперимент;
✓ оқушылардың білімі мен біліктілігін тексеруге арналған
эксперимент,тағы да басқалары.
Көрнекі тәжірибе (демонстрациялық эксперимент) . Демонстрациялық
эксперимент – химияны, сондай-ақ тағы да басқа жаратылыстану ғылымдарын
(биология,география және т.б) оқытудағы бірінші әдістердің қатарында.
Алғашында жоғары оқу орындарында қолданылатын демонстрациялық эксперимент
ғылыми докладтарда, конференцияларда, үлкен лекцияларда кең қолданыла
бастады. Уақыт өте келе демонстрациялық эксперимент мектептерде де ене
бастады. Бұрынырақта демонстрациялық эксперимент – сыныптық эксперимент
терминімен алмасып келген.
Демонстрация термині көрнекі – элюстративті әдістерде қолданылады.
Мысалы, минерал, заттардың коллекциясын, моделін, суретін, схема, диограмма
тағы да басқалары тәрізді көрсету. Бірақ мұндай демонстарцияларды жасанды
құбылысқа негізделген демонстарциялық экспериментпен шатастыруға
болмайды.[11]
Демонстрациялық эксперимент – оқушыларға жаңа материалды түсіндіру үшін
сынып ішінде тек қана мұғалімнің қатысуымен жүргізіледі.
Оқушылардың назары тәжірибенің орындалуына, оның нәтижелерін бақылауға
аударылады. Мұғалім тәжірибені демонстрациялаумен қатар,құбылыстарды
түсіндіріп отырса, оқушылар да материалға жеңіл қарап, салғырттық
танытпайды. Осылайша мұғалім оқушылардың назарын тікелей тәжірибеге
бағыттап, құбылыстарды түсіндірмелер арқылы бақылауға уйретеді.
Бұл жағдайда мұғалімнің іс-әрекеттері сиқырлы манипуляция ретінде
емес,онсыз тәжірибе жүруі мүмкін болмайтын қажеттілік ретінде қабылданады.
Зертханалық тәжірибемен салыстырғанда демонстрациялық тәжірибеде бақылау –
жоғары ұйымдастырылған түрде болады. Бірақ, демонстрациялық тәжірибе
біліктілік пен білімділіктің жетік дамуына үлес қоспайды, ол үшін
зертханалық тәжірибемен,сарамандық жұмыстармен және эксперименттік
тапсырмалармен толықтырылуы керек.
Демонстрациялық эксперимент қандай негізге сүйеніп және қандай
жағдайларда жүргізіледі?
Бұндай жағдайлар көп,әрі түрлі болып келеді:
1. экспериментті қою кезінде оқушыларға қажетті мөлшерде
құрылғылар жетіспесе
2. тәжірибе өте күрделі болғанда, оқушылар оны өздігінен
жасай алмайтын жағдайда
3. берілген тәжірибені орындау барысында оқушылар қажетті
техниканы меңгере алмаса
4. тәжірибені жасау реактивтің аз мөлшерімен жүргізіледі
немесе кішігірім масштабта қажетті нәтижені алу мүмкін болмаса
5. тәжірибе қауіпті болса ( сілтілік металдармен жұмыс,электр
тоғының қатысымен болатын жұмыстар және тағы да басқалары )
6. сабақ барысында жұмыс жасау деңгейін көтеру үшін.
Демонстрациялық эксперименттің негізгі мақсатының бірі оқушыларда
мұғалімнің іс-әрекетіне еліктеуге деген ықыласын туғызу.
Әрине,бір көрсетіліммен оқушылардың олармен жұмыс істей алу қабілетін
арттыру мүмкін емес,бірақ,оқушы өзінің кемшілігін түсінеді,осылайша ол
мұғалімнің демонстрациясына көңіл бөлуге ықылас танытады. Мұғалімның іс-
әрекетіне үнемі мән беріп бақылап отырса, келесі сабақтарда өз бетінше
жұмысты атқара алуы оңайырақ болады. Сонымен қатар,оқушы үнемі мұғалімнің
іс-әрекетіне еліктеп сабақ алып отырғандықтан,оқушылардың алдында ұқыптылық
танытып, уақытты үнемдеп,нәтижені ойдағыдай етіп алынуы мүмкін
тәжірибелерді жасау керек.
Қиын эксперименттерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz